Неліктен мемлекеттік қолдау өңдеу өнеркәсібіне бағытталуы тиіс?

Дағдарыс кезеңінде Қазақстанның өңдеу өнеркәсібі 3,9% өсім көрсетті. 10 жылда алғаш рет елдің ЖІӨ-дегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі тау-кен секторына (12,4%) теңесіп, 13% -ды құрады.
2020 жылғы ағымдағы мәліметтер бойынша, Қазақстанның ЖІӨ-дегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі 13% -ды құрады. Ал өңделген өнімнің қазақстандық экспорттағы үлесі 29% құрайды.

Егер 2016 жылдан қазіргі уақытқа дейінгі кезеңді қарастыратын болсақ, 2020 жылы елдің ЖІӨ-дегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі 1,7 пайыздық пунктке, 11,3% -дан 13,0% -ға дейін өскенін көруге болады.

Қазақстанның өңделген өнімдері экспортының үлесі 2012 жылдан бастап 6 т.б өсіп, 2020 жылы 29 пайызға жетті.

Бірақ абсолют мәнде жалпы экспорт $81,9 млрд-тан $26,1 млрд-қа дейін төмендеді, ал өңделген өнім экспорты $18,8 млрд-тан $7,6 млрд-қа дейін төмендеді, өз кезегінде өңделген өнім импорты 2012 жылдан бастап 1 п.т. ұлғайды және ҚР жалпы импортының 93%-ын құрайды.

Енді біз өңделген өнімнің экспортын қамтамасыз ететін Қазақстанның аймақтары туралы толығырақ тоқталғымыз келеді. Өңделген өнімді экспорттауға арналған драйверлер - Қарағанды, Павлодар, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан облыстары, сонымен қатар Нұр-Сұлтан және Алматы. Осы алты аймақ Қазақстан Республикасының өңделген өнімдерінің жалпы экспорттық кірісінің 78% -ын қамтамасыз етеді. Деректер диаграммада көрсетілген:

Өңделген өнімнің экспорты

(2020 жылға, миллион доллар)

Салалар бойынша өңдеу өнеркәсібінің жалпы өнімінің үлесі бойынша металлургия өнеркәсібі - 42,9%, тамақ өнімдері - 14,8%, машина жасау - 12,7% жетекші салалар болып табылады. Бұл салалардың жалпы үлесі 70,4% құрайды.

Жалпы, салалар бойынша бөлуді төмендегі кестеден көруге болады (% -бен; 2019 жылға арналған деректер, 2020 жылға арналған деректер жоқ):

Талдау нәтижесінде «Даму» қоры соңғы 4 жылда өнімнің нақты көлем индексінде өсім көрсеткен 7 перспективалы саланы анықтады. Оның ішінде тоқыма бұйымдары, сусындар, қағаздар шығару, ағаш және былғары өнімдерін өңдеу, фармацевтика және көлік құралдары бар.

Фармацевтика саласының өсуі 2020 жылы коронавирустық пандемияның басталуына байланысты. Өз кезегінде, 2020 жылы отандық автоөндірісті мемлекеттік ынталандырудың арқасында автомобиль секторы өсім көрсетті. Сусындар, қағаздар, былғары және ағаштан жасалған бұйымдарды өңдеу өндірісіндегі 4 жылдағы тұрақты өсу тұтынушылардың сұранысының артуымен және халықтың демографиялық өсуімен түсіндіріледі. Бұл бағыттарды одан әрі дамыту қажет деп санаймыз.

Өңдеу өнеркәсібінде жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілерінің саны тек 44,5 мың кәсіпорынды құрайтындығына қарамастан, ШОБ жалпы санының 3,3% үлесі бар, бұл кәсіпорындар 7,9% немесе ШОБ саласында жұмыс істейтін 272,5 мың адамды жұмыспен қамтамасыз етеді. ШОБ-тың жалпы өніміндегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі 12,3% немесе 4 трлн теңгені құрағанын бөлек атап өткен жөн. Бұл параметр бойынша кәсіпорындардың аздығына қарамастан, өндірістік кәсіпорындар Қазақстандағы барлық ШОБ өндірісінде үшінші орынды алады.

Бір өндірістік кәсіпорын орта есеппен жылына 90 миллион теңгенің өнімін шығарады. Көтерме және бөлшек сауда саласындағы бір кәсіпорын жалпы кірісі бойынша бірінші орын алады, бір кәсіпорынға жылына 19 миллион теңгені құрайды, ал екінші кәсіп бойынша бір кәсіпорында жылына 81 миллион теңгенің өнімі өндіріледі. Бұл өңдеу өнеркәсібі түпкілікті өнімнің шығуын қамтамасыз етеді және импортты алмастыруға ықпал етеді деген тұжырым ұсынады.

Сондықтан, Қазақстан Үкіметі өңдеу өнеркәсібін қолдауға үлкен назар аударады. «Бизнестің жол картасы-2025», қарапайым заттар экономикасы (басым жобаларды несиелеу тетігі), өңдеуші өнеркәсіпте жұмыс істейтін шағын және орта бизнесті қолдау бағдарламасы («Эндирис» бағдарламасы) сияқты бірқатар мемлекеттік бағдарламалар) осыған бағытталған.

Шағын және орта бизнес секторындағы өндірістік сектордың үлесін арттыру үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі «Даму» қоры арқылы кәсіпкерлерге жеңілдікпен қаржыландыру, пайыздық мөлшерлеменің бір бөлігін субсидиялау және несиелерге кепілдік беру арқылы тұрақты қаржылық қолдау көрсетеді. 2007 жылдан 2020 жылға дейін Қор өңдеу өнеркәсібінде 2,8 трлн теңге несие сомасына 16 мыңға жуық жобаны қолдады:

• 1 369 млрд. теңге сомасына 5355 жобаны субсидиялауға;

• құны 203 млрд теңгені құрайтын 3409 жобаға кепілдік беруге;

• 1,262 млрд.теңге сомасына 7230 қарыз алушыны жеңілдетілген қаржыландыру бойынша.

2019 жылы Қордың бағдарламалары бойынша қолдау тапқан кәсіпорындар 3,9 трлн теңгенің өнімін өндірді (32% орта кәсіпорындармен, 31% - шағын және шағын кәсіпорындармен қамтамасыз етілді). Өңдеу өнеркәсібіндегі ШОК жалпы өніміндегі Қор бағдарламаларына қатысушылардың үлесі 61% құрады. Егер ШОБ өкілдері шығаратын өнімнің жалпы көлемі 4 трлн теңгені құраса, онда Қор клиенттері 2,4 трлн теңгеге өнім шығарады, бұл жалпы көлемнің 60% құрайды.

2019 жылы Қордың қаржылық бағдарламалары бойынша өңдеуші өнеркәсіпте қолдау көрсетілетін кәсіпорындар (7004 бірлік) жалпы сомасы 228 млрд.теңге салық төледі. Оның ішінде салықтардың 36% -ы ірі кәсіпорындармен, 32% -ы орта есеппен, 32% -ы микро және шағын кәсіпорындармен қамтамасыз етілді.

Қордың қаржылық бағдарламаларымен қамтамасыз етілген кәсіпорындарда (4036 бірлік) 116,6 мың адам жұмыс істеді. Жұмыс орындарының 76% -ы шағын және шағын кәсіпорындармен, 19% -ы орта, 5% -ы ірі кәсіпорындармен қамтамасыз етілді. Өңдеу өнеркәсібіндегі ШОК-тың жұмыспен қамтылуының жалпы көлемінде Қор бағдарламаларына қатысушылардың үлесі 40% деңгейінде болғанын атап өткен жөн (110,2 мың жұмыс орны - Қор клиенттері, 272,5 мыңы - жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны). ШОК өңдеу өнеркәсібі).

«Көріп отырғанымыздай, мемлекеттік қолдау алған кәсіпорындар әлеуметтік-экономикалық тиімділігі жағынан өте жоғары нәтижелер көрсетеді. Өндіріс көлемі, жұмыс орындарын құру және сақтау сияқты индикаторлар оң динамиканы көрсетеді », - дейді «Даму» Қорының басқарма төрағасы Гаухар Бөрібаева.

Қазақстанда өндірістік секторды мемлекеттік және мемлекеттік емес қолдаудың қосымша шаралары қажет (инвестиция, несие беру, EPV-ге ұқсас қолдау бағдарламалары, өндірісті одан әрі дамытатын жаңа бағдарламалар (инвестициялық сыйлықақы, салықтық жеңілдіктер, инфрақұрылымдық қолдау және т.б.)) Өнеркәсіп, өйткені бұл саланың әлеуеті зор. Жалпы алғанда, өңдеу өнеркәсібін қолдау оның ЖІӨ-дегі үлесі мен қайта өңделген өнімдердің экспорты мен сапасына нарықтағы кәсіпорындардың, өндіріс өнімдерінің жоғары бәсекелестігі әсерінен өсуіне әсер етеді. өнеркәсіптің қосылған құны жоғары.

Сонымен қатар, өңдеу өнеркәсібі экономикаға жаңа өнімдердің, жұмыс орындарының пайда болуына, салықтық түсімдердің көбеюіне, байланысты салалардың, соның ішінде көлік пен қоймалардың, сервистік компаниялардың қызметтерінің дамуына байланысты, мысалы жеңіл өнеркәсіптің дамуына мультипликативті әсер етеді. Бұл импортты алмастыру үдерісін жеделдетуге және жергілікті шикізат өндірушілердің сату көлемін ұлғайтуға мүмкіндік береді.