Қазақстанда нарықтық өрлеудің кеңеиюі мен тереңдеуіне байланысты инвестициялық процесстер маңызды орын алып келеді. Ал нарықтық жағдайға көшу барысында инвестициялық процесстің тиімділігін арттыру арқылы экономикамызды нығайтып және тұрақтандыру қаржы-несиелік механизмге көп байланысты. Бұл механизмнің белсенді қатысуы мемлекетіміздің экономикадағы маңызды салаларының дамуына әкеледі.

Іскерлікпен айналыспайтын ішкі инвесторлар қаражатын қайда құюдың тиімді екендігін білмей, көбінесе жылжымайтын мүліктер алуға ғана тырысады. Соның кесірінен тұрғын үйлердің бағасы күннен-күнге шарықтауда. Ал бағалы қағаздар рыногы дамып, оның тиімділігін халық көзімен көретін болса, басы артық қаражатын соған жұмсаған болар еді...

Мен, бұл курстық жұмысымның тақырыбына сай, бағалы қағаздарды инвестициялауды айтып өтемін. Яғни бос ақша қаражатты неге басқа құралдарға емес, тек бағалы қағаздарға инвестициялау керек екендігін түсіндіруге тырыстым.

Берілген жұмысымның зерттеу құралы болып, Қазақстандағы бағалы қағаз нарығы табылады. Ондағы объектілер мен субъектілері, яғни бағалы қағаздар, инвестицияланатын басқа да қаржылық құралдар, бағалы қағазды инвестициялаумен айналысатын немесе сол салада қызмет көрсететін заңды және жеке тұлғалар.

Берілген жұмысымдағы зерттеудің мақсаты, экономикамызды дамытудың өзекті мәселесі болып табылатын бағалы қағаз нарығымыздың құрылымын анықтап, ары қарай дамуын тоқтатып тұрған кедергілерді анықтап, проблемаларды шешу жолдарын іздестіру. Яғни халықты бағалы қағаздарды, басқа да қаржы құралдарын инвестициялауға тарту жолын іздестіру. Тұрып қалған нүктеден бағалы қағаз нарығын жылжыту, оның дамуын тоқтатып тұрған экономикалық және құқықтық проблемаларды ашу.

Міндеті, нарықтық сипаттағы қазіргі заманғы экономиканың толыққанды қызмет етуі дамыған қор рыногынсыз мүмкін емес. Сондықтан қор рыногын дамытуға іс-шараларын қарастыру болып табылады. Сонымен қатар, бағалы қағаздар рыногының дамуына, жаңа қаржы институттары мен құралдарының пайда болуына және жаңа технологиялардың дамуына байланысты инвесторлардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау жүйесi мен әдiстерiн тұрақты түрде жетiлдiру қажеттiгін дәлелдеу. Бағалы қағаздарды, басқа да қаржылық құралды салыстырмалы түрде жан-жақты талдау, анализ жүргізу.

Бұл жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады. Негізгі бөлімнің өзі үш бөлімнен тұрады.

Бірінші бөлімде, жалпы инвестицияға түсініктеме беріп, оның түрлерін, объектілерін, инвестициялау жолдарын, типтерін және қызметтерін түсіндіріп жазып өттім. Сонымен қатар, қаржылық инвестициялаудың құралы ретінде бағалы қағаздарға түсініктеме беріп, Қазақстан Республикамыдың қазіргі бағалы қағаздар нарығын суреттедім. Яғни, бұл нарықтың құрылымын, нарықтағы негізгі құралдарын атап өтіп, олардың жіктелімін кесте түрінде жазып, оларға қысқаша анықтама бердім. «Инвестиция» түсінігі кең мағынада мемлекет экономикасының дамуына мен өсуіне қажетті механизммен қамтамасыз етуді білдіреді. Бұл мәселелерді шешу үшін, сәйкес қаржылық институттар қалыптасқан, соның ішінде инвестициялық қорды атап өтуге болады. Әрине, бұл бағалы қағаз нарығында маңызды субъектілердің бірі болғандықан, осы бөлімде бұл қаржылық институттар да қарастырылады.

Екінші бөлімде, алдымен бағалы қағаздардың әрқайсысына толық анықтама беріп, бір бірінен айырмашылығын жаздым. Оларға салыстырмалы түрде талдау жүргіздім. Жалпы бағалы қағаздарды инвестициялаудың тиімділігін анықтайтын фундаменталды анализін келтірдім. Бағалы қағаздардың жиынтығынан тұратын портфельді инвестициялаудың артықшылығын атап өттім. Сонымен қатар, портфельді инвестициялаудағы тәуекелдерді ескере отырып, оның тиімді жолын табуға әдістемелер келтірдім.

Үшінші бөлімде, Қазақстанда бүгінгі таңдағы инвестициялық климаты суреттеледі, жалпы қаржылық инвестициялардың өзекті мәселелерін және оларды шешу жолдарын қарастырылады. Инвесторлардың құқықтары мен мүдделерін қорғау тетігін жетілдіру жолдары, бағалы қағаз нарығының инфрақұрылымын дамыту жолдары қарастырылады. Қазақстанда бағалы қағаз нарығын дамытудағы бағдарламаны қостым. Тағы бір тиімді қаржылық құрал ретін және бағалы қағаздардың орнына альтернатива ретінде, инвестицияланатын монетаның алдағы перспективаларын келтірдім. Бұл соңғы тарауымның үшінші бөлімінде инвестициялық монеталардың түрлері және олардың  кейбір  шетелдерде,  Қазақстан  Республикасында  жұмыс  істеу  ерекшеліктері қаралады және де тағы бір қаржылық құралдың басқа бағалы қағаздармен салыстырғандағы ең тиімді түрі деп қарастыруға болатындығы дәлелденеді.

 І. Бағалы қағаздарды инвестициялаудың экономи-калық қажеттілігі.

1.1 инвестицияның мәні, жіктелуі, мақсаты

Инвестиция латын тілінен қазақ тіліне аударғанда – қаражат салу, жұмсау деген мағынаны білдіреді. Инвестиция сөзі отандық экономика үшін біршама жаңа термин. Себебі бір орталықтан жоспарлау кезінде, яғни 1991 жылға дейін оның орнына капитал жұмсалымы деген сөз көп қолданылды.

Инвестиция ұғымы капитал жұмсалымына қарағанда кең мағыналы. Жоспарлы экономика тұсында капитал жұмсалымы деп, негізгі қорлардың ұдайы өндірісіне жұмсалынатын, соның ішінде оларды жөндеу шығындарын қамтитын барлық шығындарды түсінген. Ал инвестиция – пайда табу мақсатында өз елінде немесе шет елде әр түрлі саланың кәсіпорындарына, кәсіпкерлік жобаларға, экономикалық әлеуметтік бағдарламаларға, инновациялық жобаларға ұзақ мерзімге жұмсалынатын мемлекеттік немесе жеке капиталды білдіреді.

Инвестицияның мынадай түрлері болады:

• Мемлекеттік инвестиция – мемлекеттік бюджет есебінен және басқа да мемлекеттік қаржы көздерінен экономикалық және әлеуметтік дамуға байланысты инвестициялар.
• Жеке инвестициялар – корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдардың меншікті және тартылған қаражаттары, сондай-ақ азаматтардың жинақтары есебінен жүзеге асатын инвестициялар.
• Шетелдік инвестициялар – пайда табу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да қызмет түрлерінің объектілеріне салынған шетелдік инвесторлардың барлық мүліктік және интелектуалдық құндылықтары.

Инвестиция туралы заңға сәйкес шетел инвестициясы Қазақстан Республикасының заңды тұлғалардың жарғылық қорына қатынасу нысанында, сондай-ақ, оларға займдар немесе несиелер беру және ҚР-ның лизинг туралы заңымен көзделген шарт пен лизинг заттарын беру жолымен жүзеге асырылатын инвестицияларды білдіреді.

Қазақстан Республикасы аумағында шетел инвесторлары заңмен тиым салынбаған кез-келген объектіге инвестиция салуға құқылы.

• өндірістік инвестициялар деп – жұмыс жасап тұрған кәсіпорынды кеңейтуге, қайта құруға және техникалық жағынан қайта қаруландыруға жаңа жұмысқа капитал жұмсаумен байланысты инвестициялар.
• Интеллектуалдық инвестициялар дегеніміз – интеллектуалдық және рухани өнімдерді жасауға жұмсалынатын инвестициялар.
• Бақыланатын инвестициялар дегеніміз – басқа компаниялардың дауыс беруге құқығы бар акцияларының 50% астамын иеленуді қамтамасыз ететін тікелей инвестициялар.
• Бақыланбайтын инвестициялар – басқа компаниялардың дауыс беруге құқығы бар акцияларының 50% төмен бөлігін қамтамасыз ететін тікелей инвестициялар.

Инвестициялау объектілеріне мыналар жатады:

• Халық шаруашылығының барлық салаларындағы жаңадан құрылатын және жаңартылытын негізгі қорлар мен айналым құралдары
• Мақсатты ақшалай салымдары
• Ғылыми – техникалық өнімдер
• Интеллектуалдық құндылықтарға қатысты құқытар
• Мүліктік құқықтар.

Шетел инвестициялары мынадай жолдармен жүзеге асады:

1. заңды және жеке тұлғалармен бірігіп құрылатын кәсіпорындарға үлес қосу
2. шетел инвесторларына толық тиесілі кәсіпорындар. Сондай-ақ, шетелдік заңды тұлғалардың филиалдарын құру
3. кәсіпорындар, ғимараттар, құрылғылар, кәсіпорындарға қатысу үлесін акциялар, облигациялар және өзге де бағалы қағаздарды сатып алу
4. займдар мен несиелер беру
5. жерді және табиғи ресурстарды пайдалану құқығын сатыпалу
6. мүліктер мен мүліктік құқытар беру

Инвестициялардың типтері:

1. портфельді инвестициялар – мемлекеттік, муниципалдық өзін-өзі басқару органдарының, корпоративтік компаниялардың шығарған акцияларына, облигацияларына және басқа да бағалы қағаздарына жұмсаған ақша қаражаттары.

Портфельдік инвестицияны жүзеге асыру барысында инвестор пайыз немесе дивиденд түрінде табыс алады және өтімді резервтерін қалыптастырады. Портфельді инвестицияны уақытша бос ақша қаражаттары бар банктер, инвестициялық компаниялар және фирмалар жүзеге асырады.

Қазақстан Республикадағы портфельдік инвестициялардың құрылымында корпоративтік бағалы қағаздарға қарағанда мемлекеттік бағалы қағаздарына жұмсалымдардың үлесі біршама жоғары. Оның себебі мемлекеттің бағалы қағаздарына салынған қаражаттың сенімділігі, яғни тәуекелге үшырамайтындығын көруге болады. Ал корпоративтік бағалы қағадардың табысы қанша жоғары бола да соншалықты олардың тәуекелі жоғары болады.

2. нақты капитал жасайтын инветициялар – материалдық өндіріске материалдық заттай қызмет түрлерін ұзақ мерзімді қаражат салу немесе басқаша айтқанда жұмыс жасап тұрған кәсіпорынды қайта құру және техникалық жағынан қайта қаруландыруға жаңа кәсіпорындар салуға жұмсалынатын инвестициялар.

Бұл жерде инветор кәсіпорын өзінің капиталын негізгі өндірістік қорларды ұлғайту мақсатында жұмыс жаайды.

3. материалдық емес активтерге салынатын инветициялар – бұл кәсіпорындарға, жобаларға және қандай да бір істі бастауға қажет құқықтарға, лицензияларға, ноу-хау және басқа да ғылыми-техникалық өнімдер ныаныдағы инвестициялар болып табылады.

Инвестиция экономикалық категория ретінде экономикада бірқатар қызметтер атқарады. Инвестициялық қызметінсіз кез-келген мемлекеттің тұрақты дамуы мүмкін емес. Инвестицияның атқаратын қызметі екі деңгейде бөліп қаратырылады:

Макродеңгейде атқаратын қызметі

• ұлғаймалы ұдайы өндіріс саясатын жүзеге асыру
• Ғылыми техникалық прогрессті жеделдету
• Отандық өнімдердің сапаын жақартып, олардың бәекелестік қабілетін арттыру
• Экономиканың барлық алаларының бірдей дамуын қамтамаыз ету
• әлеуметтік, оның ішінде денсаулық сақтау, мәдениет, білім аласын дамыту
• жұмыссыздық мәелесін шешу
• инфляция қарқынын тежеу
• қоршаған ортаны қорғау
• мемлекеттің қорғаныс қабіетін қамтамаыз ету

Микродеңгейде атқаратын қызметтері

• өндірісті кеңейту және дамыту
• негізгі қордың шамадан тыс моральдық және заттай тозуын болдырмау
• өндіріс деңгейін техникалық жағынан қайта жарақтау
• нақты кәіпорын өнімдерінің сапаларын арттыру және бәсекелетік қабілетін қамтамаыз ету
• бағалы қағаздар сатып алу және кәсіпорынның активтеріне қаражат жұмсау.

Барлық инветициялады мынадай белгілеріне байланысты жіктеуге болады:

1. инвестицияны жұмсау объектісіне қарай
   • нақты инвестициялар
   • портфельдік инвестициялар
   • қаржылық емес инветициялар
2. инвестициялау мерзіміне қарай
   • қысқа мерзімді,1жылға дейн
   • орта мерзімді, 1-3-5жылдар аралығында
   • ұзақ мерзімді 5 жылдан жоғары
3. инвестицияға қатысу нысанына қарай

• тікелей инвестициялар
• жанама инвестициялар

4. меншік нысанына қарай

• аралас немесе бірлескен инвестициялар
• шетелдік инвестициялар
• мемлекеттік инвестициялар
• жекеменшік инвестициялар

5. аумақтық белгісіне қарай

• шетелге инвестициялау
• елдің ішінде инвестициялау

6. пайдалану бағытына қарай

• өндірістік бағыттағы инвестициялар
• өндірістік емес бағыттағы инвестициялар

Қазақстан Республикасының заңына сәйкес инвестициялық қызмет инвестициялауды жүзеге асыру процессімен байланысты кәсіпкерлік қызметті сипаттайды. Кейбір экономикалық әдебиеттерде инвестициялық қызмет пайда табу немесе қандайда бір тиімділікке қол жеткізу мақсатында инвестиция жұмсау және іс тәжірибелік әрекеттер ретінде түсіндіріледі. Жалпы инвестициялық қызметті екі жақты түсінуге болады. Кең мағынада инвестициялық қызмет инвестициялық бағдарламалар мен жобаларға қаражат жұмсау. Сондай-ақ инвестициялық бағдарламалар мен жобаларды іске асыруға байланысты іс әрекеттердің жиынтығын білдіреді. Ал тар мағынада инвестициялық қызмет инвестициялық процессті білдіреді. (1)

Инвестициялық қызметтің негізгі мақсаты мыналар болып табылады:

• салымдардың қауіпсіздігі мен сенімділігі;
• салымның табыстылығы;
• салымның нарықтық құнының өсуі;
• салымның өтімділігі.

Инвестициялық қызметтің объектілеріне – экономиканың барлық салаларындағы жаңадан құрылған және жаңғыртылған негізгі қорлар мен айналым құралдары кіреді. Бағалы қағаздар, мақсатты салымдар, ғылыми-техникалық өнімдер, интеллектуалдық құндылықтар, меншіктің басқа да құндылықтары және мүліктік құқықтар жатады.

Инвестициялық қызметтің субъектілеріне – заңды және жеке тұлғалар, оның ішінде шетелдік тұлғалар, мемлекеттік және халықаралық ұйымдар жатады.

Инвестициялық саясат дегеніміз – бұл инвестициялық қызметті жандандыру, экономиканы дамыту, өндірістің тиімділігін арттыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мақсатында барлық шаруашылық субъектілері үшін қолайлы жағдай жасау барысында мемлекеттің жүргізетін шараларының жиынтығы.

Әлемдік тәжірибеде «инвестиция» термині шынайы және қаржылық инвестиция түрінде шетел мемлекеттеріне және мемлекет ішінде ұзақ мерзімді капитал салымы ретінде түсіндіріледі. Мұндағы шынайы инвестиция дегеніміз – бұл капиталды материалды және материалды емес активтерге салуды айтады, ал қаржылық инвестиция деп қаржылық активтерге инвестицияны айтады.

Қазіргі нарықтық экономикада инвестицияның айтарлықтай бөлігі қаржылық инвестицияға келеді. Бірақ Қазақстанда инвестицияның негізгі үлесі шынайы инвестицияға келеді.

Қаржылық инвестиция табыс алуға бағытталған, нарықта кәсіпорынның белгілі бір орын алуға, кәсіпорынның басқа кәсіпорындардың қызметін басқаруға қатысу мүмкіншілігіне бағытталған.

Шетелдік және отандық әдебиеттерде қаржылық инвестицияға әртүрлі анықтама беріледі.

Қаржылық инвестиция қағазда жазылған келісімшарттарды білдіреді, бұл қарапайым акциялар мен облигациялар.

Қаржылық инвестиция – бұл материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорынның бағалы қағаздарына капитал салымы, сонымен қатар банктік мекемелерге капитал орналастыру.

Қаржылық инвестиция тікелей емес инвестиция болып табылады. Яғни делдалдың болуын суреттейді (инвестицияық қор немесе қаржылық делдал).

Қаржылақ инветиция қаржылық активке инвестицияны айтады. Қаржылық активтерге қолма қол ақшалар, банктердегі мерзімді және ағымдағы шоттарға салымдар, шетел валютасы, бағалы қағаздар жатады. Яғни әртүрлі қаржылық құралдарға қаражат салуды түсіндіреді. Бұл қаржылық құралдардың ішінде көбінесе маңызды үлесті бағалы қағаздар алады. Бірақ бағалы қағаздардың белгілі бір бөлігі қаржылық инвестицияға жатпайды, мысалы, коммерциялық бағалы қағаздар.

Қаржылық құралдар – бұл қаржылық міндеттемелердің әртүрлі формалары (қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді инвестицияға), олармен сауда қаржылық нарықта іске асады. Қаржылық құралдар өзіне ақшалай қаражат пен бағалы қағаздарды кіргізеді. (6)

Инвестициялық қор мемлекетке тартылатын үш әртүрлі серияға бөлінеді, ол қолдану қызметі, шарттары т.б  бойынша бөлінеді.

А тобын экспорттық несиелер құрайды, ол бip немесе ipi жобалармен байланысқан несие, ол экспорттер мемлекеттен қызметке немесе тауар сатып алуға арналады. Олар негізгі екі формада болады: сатып алуға арналған 3 жылдық инвестициялық техналогия немесе жабдық және дайын қолдану тауарларды, жабдықтарды инвестициялық жобаларға байланыссыз алу (3 жылға дейін).

Әлемдік тәжірибеде мұндай несиелер ipi, ceнiмдi бөліктерде кепілдікке беріледі. Бipaқ көшпелі экономикалы елдерде, саяси және экономикалық қауіпті, экспортерлер өкіметтен кепілдік талап етеді. Мұндай жағдайда кепілдік үш деңгейлі болады:

контркепілдік соңғы алушының контркепілдік алушы-елдің, банктың, алушы-мемлекет кепілдігі. Несиені жабу жауаптылығы алдымен соңғы алушыға беріледі, бұл банк пен бюджетке қayiптi. Өкіметтің кепілдігі несие туралы банктік келісім жасаудың негізі  болады.

Б тобы дамуға нақты көмек беру болып табылады. Мұндай несие мемлекетке өкімет аралық деңгейде беріледі және екі формаға бөлінеді: техникалық және қаржылық.

Техникалық көмек әртүрлі сфераға берілетін көмек, қызыметтер: оқыту, кеңес беру, жабдық сатып алу. Мұндай көмек екі түрде беріледі: грант-алушы-елге техникалық көмекті қайтарымсыз беру және займ – техникалық көмек ақылы мерзімді және уақытылы қайтару түрінде беру. Қаржылық  көмек арнайы көмек көлемінде инвестиициялық жобаны және тауарды сыртқа шығару, ақылы балансты қолдауға бағытталады.

В тобындағы инвестицияға ел экономикасына қосылатын шетелдік қор жатады. Олар екі түрге бөлінеді: тікелей инвестиция — шетел қорының қауіптілігіне қарамастан ел экономикасына кірістіру және жылдық инвестиция (қаржылық) - каржылық құрамдарды арнайы қорға кірістіру: акция және басқа бағалы қағаздарға В тобы өкіметтің тартымдылық кепілдігін  талап eтпейді. (8)

1.2 Қазіргі таңдағы нарықтағы бағалы қағаздардың түрлері.

Бағалы қағаз – бұл иесіне (ұстаушы) белгілі бір мөлшерде табыс алуға құқық беретін, сондай-ақ оны шығарушылардың басқару шешімдеріне араласуға құқық беретін куәлік немесе құжат.

Бағалы қағаз нарығында негізгі құралдар болып бағалы қағаздар табылады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес бағалы қағаздарға келесідей анықтама берілген: белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырулы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат бағалы қағаз болып табылады. Бағалы қағаздың берілуі оған деген құқықтың өтуімен сипатталады, ол оны жоғалтқан жағдайда толық құжаттан айырылғандығын көрсетеді. Бұл анықтама заңнамалық болып табылады. Ал экономикалық мазмұны, ол барлық тауар әлемі екі топқа бөлінеді: тауарлар (материалды құндылықтар, өндірістік құралдар, қызметтер) және ақшалар. Ақшалар қарапайым ақша мен жаңа ақша әкелетін капитал да бола алады. Үнемі бір заңды немесе жеке тұлғадан басқа тұлғаға ақша айырбастау қажеттілігі туады. Қаржылық нарықтың әлемдік тәжірибесінде екі негізгі ақша айырбасталуын таңдады – несиелеу процессі және бағалы қағаздарды шығару  және айналысы арқылы. Тауарлы нарықта мұндай жағдайлар да болып тұрады, тауардың өзі болмаған жағдайда, оның берілуін, айырбасталуын іске асыру қажет. Бірақ бағалы қағаз – бұл ақша емес және материалды тауар емес. Оның құндылығы өзінің иесіне беретін құқығында тұжырымдалады. Тұтынушы өзінің ақшалай капиталына құқығын сақтай отырып, оны бағалы қағазға ауыстырады, сонымен қатар, қарызға берілген капитал орнына пайыз немесе дивидендтер түрінде белгілі бір табыс алып тұруға құқығы бар.

Ақша да, тауар да қазіргі жағдайда – капитал бар болуының әртүрлі нысаны екені белгілі. Экономикалық мағынасы жағынан бағалы қағаз – бұл капиталдың нысаны, яғни оның тауарлы, өндірістік және ақшалай нысанынан айрықша, нарықта тауар ретінде айналыста жүріп, табыс әкелетін нысан.

Бағалы қағаз – бұл ерекше нарықта – бағалы қағаз нарығында айналыста жүретін ерекше тауар, бірақ физикалық тауар болып, қызмет болып, ақша болып табылмайды. Оның ақшамен ұқсас қасиеттері жеткілікті, ең бастысы – ол әртүрлі формада ақшаға айырбасталу мүмкіндігі (сөндіру арқылы, сату-сатып алу, эмитентке қайтару және т.б.). Ол есептеуде қолданыла алады, кепіл ретінде бола алады, бірнеше жыл сақталып немесе мерзімсіз мұраға беріле алады, сыйға тартыла алады және т.б.

Сөйтіп, бағалы қағаз өзінің иесіне кейбір табыс әкелетін, жаңа келісімшартқа тұрмай-ақ, құқық пен міндеттемені үшінші тұлғаға бере алатын қатаң белгіленген үлгідегі құжатты білдіреді. Әсіресе соңғысы бағалы қағаздың негізгі қасиетін анықтап, оны ерекше етеді. Құқық пен міндеттемелерді істегі келісімшарт бойынша басқа тұлғаға беру кезінде жаңа келісімшарт жасау қажет. Ал бағалы қағаз бойынша құқықты беру жаңа келісімшартты қажет етпейді, бұл белгілі бір жеңілдіктер береді және трансакционды шығындарды азайтады.

Бағалы қағаз бірнеше қоғамға қажетті қызметтерін жүзеге асырады:

• экономиканың салалары арасында, мемлекеттер мен территориялар, экономика сферасының халықтары мен мемлекет арасында және т.б. ақшалай құралдарды (капиталды) қайта бөледі;
• иеленушілерге қосымша белгілі бір құқық береді: капиталға, басқаруға қатысуға, сәйкес ақпараттарға, белгілі бір жағдайда бірінші болуға сияқты;
• капиталға табыс алуын қамтамасыз етеді немесе капиталдың өзін қайтарады. (5)

Бағалы қағаздың келесідей негізгі белгілері бар:

• бұл құжат
• құжат арнайы форма мен міндетті реквизиттерді сақтаумен құрылады.
• мүліктік құқықтарды айғақтайды
• мүліктік құқықтар оны көрсеткен немесе біреуге берген жағдайда, бағалы қағазды алғаннан кейін құқықтары қолына өтеді.

Бағалы қағаздарға: облигация, коносамент, акция және заң актілерінде немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына жатқызылған басқа да құжаттар жатады.

Кесте 1

Қазақстандағы бағалы қағаздардың жіктелуі

Мінездеме	Бағалы қағаз түрлері
Экономикалық жаратылысына қарай немесе эмитент міндеттемесі бойынша:	-         Үлестік, яғни жарғылық капиталға үлес қосқандығын куәландыратын  бағалы қағаз -         Қарыздық, яғни эмитенттің қарыздық міндеттемесін сипаттайтын бағалы қағаз -         Туынды, яғни белгілі бір тауарларды немесе валюталарды сатып алу, сатуға құқық беретін екінші ретті  бағалы қағаздар.
Эмитенттеріне байланысты:	- Мемлекет - Акционерлік қоғам - Комерциялық банк - Ұлттық банк - Инвестициялық қорлар - Жеке зейнетақы қорлары - Қор биржалары - Брокерлік фирмалар - Сауда ұйымдары Яғни: - мемлекеттік, корпоративтік, жеке және шетелдік.
Айналыс мерзіміне байланысты:	- мерзімсіз - мерзімді: қысқа мерзімді (1 жылға дейін) орта мерзімді (1 жылдан 10 жылға дейін) ұзақ мерзімді (10 жылдан астам)
Шығару нысанына (формасына) байланысты:	- құжатты - құжатталмаған
Құқықты іске асыру формасына қарай:	- атаулы - ұсынбалы - ордерлі
Табыс төлеу тәсіліне қарай:	- тұрақты төлемдермен - бір жолғы төлемдермен - тіркелгенн % ставкасымен - қалқымалы % ставкасымен
Айналыс аумағына қарай:	- аймақтық - ұлттық - халықаралық
Базисті актив бойнша:	- негізгі - туынды
Табысты алу тәсіліне қарай:	- инвестициялық - нарықтық
Эмиссиялану тәсіліне қарай:	- эмиссияланатын - эмиссияланбайтын
Номинал ваютасы бойынша:	-   ұлттық валютадағы номиналымен -   шетел валбтасындағы номиналмен -   номиналдың екі түрімен -   номиналсыз
Айналыс шартына қарай:	-   қайтарылатын -   қайтарылмайтын

 

Қазақстан Республикасындағы барлық бағалы қағаздар келесі категорияларға бөлінеді:

Негізгі бағалы қағаздар. Олардың негізінде қандайда бір активке мүліктік құқық жатады, әдетте тауарға, ақшаға, капиталға, мүлікке, әртүрлі ресурстарға және т.б.

Туынды бағалы қағаз – бұл қандайда бір базисті активке бағалы қағаз: базисті активтің бағасына, пайыздық ставкалар, индекстер. Базисті актив болып тауарлар (мұнай, алтын, бидай және т.б.), негізгі бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.) табыла алады. Туынды бағалы қағаздарға мыналар жатады: фьючерсті келісімшарттар (тауарлы, валюталық, пайыздық, индекстік және басқалары), варранттар, құқықтар және еркін айналыстағы опциондар.

Бағалы қағазға иелік құқығын іске асыру нысаны бойынша оларды былай бөліп қарастырады:

Атаулы бағалы қағаздар, олардың барлық ұстаушыларының идентификациясын қарастырады. Ұстаушылар туралы мәлімет реестрде тіркеледі, ал олар бойынша иелік құқығын аудару иелерінің идентификациясын талап етеді. Яғни, қағазбен куәландырылған құқықтар, онда аталған адамға тиесілі болады.

Ордерлік бағалы қағаздар, олар бойынша құқық бағалы қағазда аталған тұлғаға жатады және осы бағалы қағазда тапсырыс жазбасы арқылы беріледі – индоссамент. Мысал болып вексель, ипотекалық куәлік табыла алады.

Ұсынбалы бағалы қағаздар – бұл қағаз бойынша куәланған құқық оны табыс еткен тұлғаға жатады. Берілген бағалы қағазды ұсыну қағазбен белгіленген құқықты іске асыру үшін жеткілікті іс-әрекет.

Жоғалған бағалы қағаз бойынша және де ордерлік бағалы қағаз бойынша ұсынушы құқығын қалпына келтіруді, із жүргізу заңдарында көзделген тәртіппен сот жүргізеді.

Құжатты – қағаз тасушыда эмитенттелген.

Құжатсыз -  шоттарға жазу арқылы эмитенттелген.

Нарықтық бағалы қағаздар – олардан бағамның айырмасы арқылы табыс алуға мүмкіндік беретін қағаз.

Инвестициялық бағалы қағаздар – берілген бағалы қағаз бойынша дивидендтер, купондар, пайыздар түрінде ағымдағы табыс алу мақсатында ұзақ мерзімге сатып алынатын қағаз.

Қайтарылатын бағалы қағаздар – уақыт жетпесе де сөндіріле алады.

Қайтарылмайтын – айналыс уақыты бітпегенше айналыстан алына алмайтын бағалы қағаздар.

Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес айналысқа келесідей бағалы қағаздар түрлері жіберіледі:

• мемлекеттік бағалы қағаздар;
• акциялар;
• облигациялар;
• коносаменттер;
• ипотекалық куәліктер;
• туынды бағалы қағаздар;
• қарапайым қоймалық куәлік;
• екі еселік қоймалық куәлік (қоймалық+кепілдік куәлік);
• ҚР-да айналысқа жіберілген шетел эмитенттерінің бағалы қағаздары;
• Белгіленген тізімде заңнамалық актімен қарастырылған бағалы қағаз қатарына жататын басқа да құжаттар.

Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) – орталық және жергілікті басқару органдарымен шығарылған қарыздық бағалы қағаздар. Олар мемлекеттің ішкі және сыртқы қарызының нысаны болып табылады.

Ішкі МБҚ қарызға қарағанда ұстаушының мүліктік құқығын куәландырады, қарыз алушы болып ҚР-ң Үкіметі, ҚР-ң Ұлттық банкі, жергілікті атқарушы органдар табылады. Сыртқы нарықта мемлекеттің еврооблигациялары айналыста жүреді.

Олардың бірінші орналастырылуы Қазақстан Республикасында ҚР-ң қаржы Министрлігі және Ұлттық банк арқылы жүзеге асады. Барлық МБҚ құжатсыз нысанда шығарылады.

МБҚ әртүрлі әдістермен орналастырыла алады (аукциондар, сауда, ашық сауда-саттық, жабық тарату және т.б.). Сатып алушылар кез келген заңды және жеке тұлғалар бола алады, соның ішінде резиднт еместер де. Негізгі инвесторлары болып халық, екінші деңгейдегі банктер, зейнетақы және инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары табылады.

Сонымен, мемлекеттің бағалы қағаздары – мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін пайдаланылатын мемлекеттік органдар тарапынан шығарылатын бағалы қағаздар.

Кесте 2 Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздардың сыныпталуы

Мазмұны	Түрі
Эмитен түрі бойынша	-         үкіметтік -         муниципалды -   Ұлттық банктікі
Айналыс мерзімі бойынша	-         қысқа мерзімді (1 жылға дейін) -         ұзақ мерзімді (1 жылдан жоғары)
Айналыс тәсілі бойынша	-         нарықтық -         нарықтық емес
Табыс алу тәсілі бойынша	-         пайыздық -         дисконтты -         біріктірілген (комбинированный) -         инфляция бойынша индекстелген -         девальвация бойынша индекстелген
Пайыз есептеу тәсілі бойынша	-         тіркелген пайыз ставкасымен -         қалқымалы пайыз ставкасымен
Шығарылу валютасы бойынша	-         ұлттық валютада -         шетел валютасында

 

Нарықтық МБҚ бірінші орналасымнан кейін еркін қайта салыла алады.

Нарықтық емес МБҚ қайта сатылмайды, белгілі бір мерзімнен кейін эмитентке қайтарыла алады.

Дисконтты МБҚ номиналынан төмен бағамен шығарылады, бірақ номиналымен өшіріледі. Нарықтық және номинал құнының арасындағы айырмашылық ұстаушының табысы болып табылады.

Купондық МБҚ белгілі бір пайыз есептелумен номинал бағасы бойынша шығарылып сөндіріледі.

Біріктірілген МБҚ номинал бағасынан төмен шығарылып, кейбір пайыз есебімен номинал бойынша сөндіріледі.

ҚР-ғы бағалы қағаз нарығында айналыстағы мемлекеттік бағалы қағаздардың кейбір түрлері:

Олардың эмитенті болып Қаржы Министрлігі табылады

МЕККАМ – бағалы қағаз нарығын әртараптандыруға, бюджет тапшылығын инфляциялық емес жолмен қаржыландыруға, мақсатты мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыруға шығарылады. Айналыс мерзімі: 3;6 және 12 ай. Номинал – 100теңге. Дисконтты болып табылады.

МЕОКАМ – бағалы қағаз нарығын әртараптандыруға, бюджет тапшылығын инфляциялық емес жолмен қаржыландыруға, мақсатты мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыруға шығарылады. Айналыс мерзімі: 2 және 3 жыл. Номиналды құны – 1000теңге. Тіркелген пайыз ставкасымен.

МЕАКАМ – мемлекеттік арнаулы қазынашылық міндеттеме – айналыс мерзімі 10 жылдық мемлекеттік бағалы қағаз. Бағалы қағаз нарығын әртараптандыруға, бюджет тапшылығын инфляциялық емес жолмен қаржыландыруға, мақсатты мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыруға шығарылады. Номиналды құны – 1000теңге. тіркелген пайыз ставкасымен. МЕАКАМ-ң шығарылымына ауқымды сертификат толтырылады, онда мына жағдайлар қарастырылады: ұлттық сәйкестендіру номері, шығарылым көлемі, айналыс мерзімі, шығарылу күні, өтелу күні, номиналды құны, сыйақы мөлшері, сыйақы төлеу күні.

АВМЕКАМ – арнаулы валюталық мемлекеттік қазынашылық міндеттеме. Айналыс мерзімі: 5 жыл. Купондық ставкасы 6,14% жылдық. Номиналды құны – АҚШтың 100 доллары. 1999 жылдың 19 сәуірінде жинақтаушы зейнетақы қорының салымшылар активтерінің девальвациясынан сақтау мақсатында нарыққа шығарылды.

МЕИКАМ – мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттеме. Инфляциядан қорғалу үшін эмитенттеледі. Айналыс мерзімі 1 жыл және одан жоғары. Номинал құны – 1000теңге. Қалқымалы пайыздық ставкасымен, инфлияция қарқынына байланысты болып табылады. МЕИКАМ-ң алғашқы орналасуын және өтелуін ҚР ҰБ-і қаржылық агент ретінде жүзеге асырады.

МЕКАВМ – мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық валюталық міндеттеме. Дисконтты қағаз болып табылады. Айналыс мерзімі: 3;6;9 және 12 ай. Номиналды құны – АҚШтың 100 доллары. Бірінші нарықта сатып алу кезінде инвесторлар эмитентке сатып алынған күнінің ресми бағамы бойынша ақшаны теңгеде аударады, ал сөндіру кезінде, эмитент инвесторларға қағаздың номиналды құнын сөндіру күнінің доллардың ресми бағамы бойынша теңгемен төлейді.

ҰЖО – Қазақстан Республикасының мемлекеттік ішкі қарызының Ұлттық жинақ облигациялары. Бюджеттің ағымдағы дефицитін қаржыландыру үшін шығарады. 364 күнге.

Мемлекеттік бағалы қағаздар ең сенімді болып табылады.

Мемлекеттің бағалы қағаздарды шығарудың негізгі себебі – мемлекеттік бюджеттің тапшылығын инфляциялық емес түрмен жабу. Қазақстанда айналыста жүрген мемлекеттік бағалы қағаздардың статистикалық көрсеткіші қосымшада берілген.

Мемлекеттің бағалы қағаз нарығында басқа елдердің мемлекеттік және мемлекеттік емес облигациялары айналыста жүре алады. Еврооблигациялар – бұл еврорынокта ұзақ мерзімді қарыз алу кезінде қарыз алушы шығаратын қарыздық міндеттеме. Олар қарыз сомасы, мерзім мен оны сөндіру шарты туралы ақпаратпен қамтылады.

Еврооблигацияны эмиссиялаудың ерекшелігі мынада:

• бірнеше елдердің нарығына орналастыру;
• кредиторлар үшін қарыз алу валютасы шетелдікі болып табылады;
• орналастыру мен кепілдендіру бірнеше елдердің банктерімен көрсетілген эмиссиялық синдикатпен іске асады;
• Эмиссиясы мемлекет жағынан айтарлықтай аз деңгейде реттеледі;
• Жай облигациялардан айырмашылығы, купон бойынша пайыз ұстаушыға толық сомасымен төленеді, яғни салық ұсталымынсыз.

Қазақстан Республикасында тәуелсіздік жылдар ішінде төрт суверенді еврооблигациялары шығарылды, олар сырттан қарыз алу мақсатында европалық нарықтарда орналастырылды.

Бағалы қағазды инвестициялаумен айналысатын делдалдар

Жалпы инвестициялық саладағы қызметке байланысты арнайы қаржылық институттар бар. Соның бірі инвестициялық қорлар болып табылады. Олар қаржылық нарықта инвесторлар құқығын қорғау мен әртараптандыруды ескере отырып, тартылған ақша-қаражаттарын бағалы қағаздарға  инвестициялаумен айналысады. Бұл қорлар маңызды роль атқарады, өйткені олар ақырында өндірістің дамуына жіберілетін, майда салымшылардың айтарлықтай қаражаттарын жинақтайды. Сонымен қатар инвесторларға ақша-қаражаттарын салудың көзі бола отырып, қаражатты тікелей кәсіпорынның акциясына, облигациясына салады.

Инвестициялық қор тартылған қаражаттың есебінен бағалы қағаздардың инвестициялық портфелін құрастыру және өзінің акцияларын шығару мен орналастыру арқылы ақшалай қаражаттарды тарту қызметін атқаратын заңды тұлғаны білдіреді. Қазақстанда олар акционерлік қоғам ретінде қалыптасады, олардың акционерлері болып кез-келген заңды және жеке тұлғалар табылады. Бұл қорлардың тек әртүрлі бағалы қағаздарға инвестициялық салымдарды тартумен айналысады және лайықты табыс табу мақсатында қалыптасқан портфелді басқарады. Басқа ешқандай қызмет түрлерімен олар айналыса алмайды.

Қазақстанның заңдылығында инвестициялық қор екі негізгі типке бөлінеді: өзаралық қор және инвестициялық компания.

Өзаралық қор (Взаимный фонд) ашық инвестицияллық қор болып табылады. Барлық қалаған инвесторлардың қаражаттарын тарта отырып, өздері эмитенттеген акцияларды өздерінің акционерлерінен қайта сатып алуға міндетті. Акцияның шектеусіз көлемін шығара алады және керек жағдайда акционерлар жиналысының ортақ шешімінсіз олардың қосымша эмиссиясын іске асыра алады. Бұл қор артықшылығы бар акцияны шығара алмайды. Сонымен қатар акциялары ұйымдастырылмаған нарықта айналады, акцияларына күнделікті баға белгіленуі заңмен бекітілген.

Инвестициялық компания – бұл жабық инвестициялық қор. Бір немесе бірнеше заңды және жеке тұлғалардың – берілген  қордың құрылтайшысы мен акционерлерінің қаражаттарын тарта алады. Өзінің акционерлерінен эмитенттелген акцияны сатып алуға міндетті емес, ал оның жарғылық капиталы, акционерлердің ортақ жиналысының шешімінсіз акцияның қосымша шығарылымымен өсе алмайды немесе акцияның белгілі бір бөлігін сөндіру арқылы азайта алмайды. Инвестициялық компанияның акциялары қорлық биржада айналады. Компания акцияға күнделікті баға беруге міндетті емес және артықшылығы бар акцияларды шығара алады.

Сонымен қатар пайлық және акционерлік инвестициялық қорлар болып бөлінеді.

Пайлық инвестициялық қор (келісімшарттық) мыналарға бөлінеді:

• ашық – пайдың қайта сатып алынуы 2 аптада 1 рет;
• жабық – пайшы қайта сатып алуға құқы жоқ;
• интервалды – пайдың қайта сатып алынуы жылына 1 реттен кем емес.

Оның жарғылық қоры құрылтайшылардың салынған қаражаттардың (пайлардың) үлесінен тұрады. Оның басқа қызмет түрін атқаруға құқы жоқ және бағалы қағаздары ұйымдастырылған нарықта айналмайды.

Акционерлік қор акцияларды эмиссиялау жолымен жарғылық қорын қалыптастырады. Инвестициялық қордың акционерлік формасының артықшылығы нарықта паиға қарағанда акцияны сатқан оңай. Акцинерлік инвестициялық қор тек қарапайым акциялардан басқа қаржылық құралдарды шығаруға және басқа қызмет түрлерін атқаруға құқығы жоқ.жарғылық қоры акциялардан тұрады және бағалы қағаздар ұйымдастырылған нарықта айналмайды.

Инвестициялық стратегияны өндіру ерекшелігіне байланысты қорларды мына категорияларға бөлуге болады:

1. бағамның құбылмалығының шектеулі тәуекелмен бағалы қағаздарға капиталды инвестициялаушылар.
2. бағалы қағаздардың бағамының жоғары құбылмалдылық тәуекелімен табыстың көбейуіне бағытталатындар.
3. қаржылық активтердің әртараптандыруын жүзеге асыратындар.
4. ақша нарығының пайыздық ставкасын капитализациялауға маманданғандар.

Бірінші категорияға бағалы қағаздардың тәуекелдігі төмен болып саналатын мемлекеттік емес облигацияларын және жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік облигацияларын сатып алатын, коллективті инвестициялау мекемелері жатады.

Екінші топқа ұзақ мерзімді инвестицияны іске асыратын қорлар жатады. Олар акция базасында пайда болатын бағалы қағаздар мен конвертацияланатын облигацияларды және акцияларды сатып алады. Мұндай компанияның клиенттері болып өздерінің  активтерін салу кезінде жоғары тәуекелге келісетін тұлғалар табылады.

Үшіншіге ұзақ мерзімді салымдарын әртүрлі бағалы қағаздарға әртараптындыратын қорлар  жатады. Бұл капитал жоғалту тәуекелін шектеудің сенімді әдісі болып табылады. Мұндай инвестициялық стратегияны жүргізу үшін айтарлықтай капиталға ие болу керек.

Төртінші топ өзіне ақша нарығының пайыздық ставкаларын капитализациясына бағытталған қорларды кіргізеді. Олар инвестицияны өте қысқа мерзімге іске асырады, тіпті бір күндік келісіммен де. Сондықтан капиталды жоғалту тәуекелі шамалы.

Қорлардың инвестициялық қызметі әр елде қор нарығының ерекшелігіне байланысты өзінің сипаттық көрсеткіштеріне ие. Көптеген мемлекеттерде портфелді инвестиция құрамында акцияға қарағанда облигациялар мен қысқа мерзімді бағалы қағаздар басым.

Дамыған нарықтық экономикасымен мемлекеттерде көптеген инвестициялық қорлар мамандандырылған болып табылады.  Мысалы ипотекалық қорлар бар, корпорация облигацияларының қорлары, ұзақ мерзімді муниципалды қағаздардың қорлары, опционды табыстардың қорлары, кәсіпорын акциларына қаражат салатын өсу қорлары. (5)

ІІ. Бағалы қағаздардың инвестициялық сапасын портфельдік инвестициялау объектісін ҚАРАУ

2.1 бағалы қағаздарды жеке талдау және инвестициялық шешім қабылдау

Қаржы – шаруашылық субъектінің экономикасына әсер ететін ең маңызды құралдың бірі. «Қаржылық құралдар» термині қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді инвестициялаудың әртүрлі формаларын түсіндіреді, олармен сауда қаржылық нарықтарды жүзеге асады. Оларға ақшалай қаражаттар, бағалы қағаздар, опциондар, форвардты және фьючерсті келісімшарттар, своптар және т.б. жатады.

Айтып өткеніміздей, Қазақстан территориясында айналыста жүрген бағалы қағаздар мыналар болып табылады: акциялар, қарыздық бағалы қағаздар, коммерциялық қағаздар (чектер, коносаменттер, кепілдік куәліктер т.б.). Осы бағалы қағазардың ең көп тараған қағаздың бірі акция табылады.

Негізгі бағалы қағаз болып табылатын, Акциялар – қосымша табыс алу мақсатында кәсіпорынның өзіндік капиталына қаржылық салымдар. Бұл табыстар қаражат салынған акциялардың бағалары өсу салдарынан капитал өсімі мен дивиденттер сомасынан құралады. Акция кәсіпорынның өзіндік капиталына қатысуды куәландырады.

Акциялар мемлекеттік органдармен шығарылмайды, тек акционерлік қоғамдармен эмитенттеледі және белгіленген айналыс мерзімі жоқ.

Акцияны сатып алу инвестордың мүліктік және басқа да құқытарға иелігін білдіреді: акционердің компания капиталының келісімді үлесіне және оның жойылу жағдайында қалған активтеріне құқығы бар; дивидендтер формасындағы пропорционалды бөлігіне құқылы; компанияның стратегиялық бағыттарын таңдағанда және басқару органдарын сайлау кезінде акционердер жиналысында дауыс беруге құқылы; иесінің акцияны басқа бір тұлғаға сатуға құқылы; жылдық есепте басылып шығарылатын компания қызметі туралы ақпараттарды алуға құқылы. Акционерлер қоғам міндеттемелері бойынша оның акциясына салынған сома мөлшерінде ғана жауапты. Сондықтан эмитенттің банкротқа ұшыраған жағдайда акцияға инвестицияланған ақшаның қайтарылуы шарт емес.

Акцияның номиналы әртүрлі болуы мүмкін. Көптеген мемлекеттерде компаниялар аз ғана номиналды құнымен акциялар шығаруға тырысады. Бұл екі жағдаймен түсіндіріледі. Біріншіден, аз номиналды құнымен акциялар өтімділігі жоғары болады, екіншіден, кқптеген қор биржалар міндетті талап ретінде, өзінің бағалы қағаздарының биржалық котировкасын алғысы келетіндерге, «берілген қағаздардың нарығының жеткілікті кең аумақта болуы керек» деген талаптар қояды. Яғни бұл акцияны айтарлықтай біршама инвесторлармен сатып алынуы мүмкіндігі.

Акцияның келесі ттүрлері бар: атаулы және ұсынбалы, жай және артықшылығы бар акциялар.

Атаулы акциялар акционерлік қоғамда жүргізілетін арнайы тіркеу журналында жазылады. Онда әр атаулы акция бойынша көрсеткіштер болады, сатып алыну уақыты, жеке инвесторлардағы мұндай акциялардың саны. Атаулы акциялардың қозғалысы міндетті түрде тіркеліп түруыы қажет, сонымен қатар акцияның басқа тұлғаға берілуі нотариалды хаттауды талап етеді. Ал ұсынбалы акцияда тіркеу журналында тек олардың жалпы саны ғана тіркеледі. Әдетте АҚ оның акцияларының иесінің кім екенін білмейді.

Жай акция қалқымалы табыс алуға құқық береді, яғни қоғамның қызметінің нәтижесіне байланысты табыстар. Сонымен қатар басқаруға қатысуға құқық береді (бір акция – бір дауыс). Жай акция ұстаушылардың арасында таза пайдану бөлу, тек артықшылығы бар акциялар бойынша дивидедтер төленгеннен кейін және құрылтайшылық документтермен және акционерлер жиналысы шешімімен қарастырылған резервтерді толтырғаннан кейін ғана іске асады.

Артықшылығы бар акцияны ұстаушы кепілдендірілген тіркелген пайыз түрінде дивидедтер алуға және қоғамдың жойылу жағдайында қалдық активтердің үлесіне құқығы бар. Мұндай акциялар бойынша дивидедтер қоғамның қызметіне байланыссыз төленуі керек. Яғни бұл жағдай артықшылығы бар акциялар жай акцияға қарағанда тәуекелі аз екендігін көрсетеді. Бірақ артықшылығы бар акцияларға төленетін дивидендтердің көлемі жай акцияға төленетін дивидед көлеміне қарағанда орта шамамен айтарлықтай төмен болып келеді. Сонымен қатар, артықшылығы бар акция қоғамды басқаруға құқық бермейді.

Әлемдік тәжірибеде артықшылығы бар акциялардың бірнеше түрі бар:

• кумулятивті – егер дивидендтер уақытында төленбесе, онда олар жиналып, кейінірек толық көлемде төлене алады;
• қайтарылатын – басқа акциядан айырмашылығы, олар мерзімсіздік қасиетіне қарамастан эмитентпен сөндіріле алады;
• конвертацияланатын – сол эмитенттің жай акцияларының белгілі бір көлеміне алмастырыла алады;
• дауыс құқығымен, минималды белгіленген дивиденд көлемімен акциялар;
• дауыс құқығынсыз, минималды белгіленген дивиденд көлемімен акциялар; сонымен қатар, олар дивидендке қарағанда артықшылықпен қолданады және қоғамның жойылу жағдайында мүліктің бөігіне ие бола алады.

Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес акционерлік қоғам тек құжатсыз формадағы атаулы акциялар шығара алады. Ал артықшылығы бар акциялардың Қазақстанда екі түрі бар: дауыс құқығымен, минималды белгіленген дивиденд көлемімен акциялар және дауыс құқығынсыз, минималды белгіленген дивиденд көлемімен акциялар.

Акцияның бағалануы да бірнеше түрге бөлінеді: номиналды, нарықтық және баланстық.

Номиналды баға – бұл акция бланкінде басылған баға.

Нарықта сатып алынып және сатылатын акцияның бағасы нарықтық баға немесе, бағамдық құны деп аталады. Бұл баға инветор үшін анықтама болып табылады және көптеген факторларға байланысты: нарықтың ағымдағы конъюнктурасына, қоғамның салалық бағытына, төленетін дивидендке, ссудалық пайызға және т.б. Акцияның баланстық құны қоғамнық қаржылық есебінің көрсеткіштері негізінде таза активтердің құны (үшінші тұлғалар алдындағы қоғамның міндеттемелері мен активтері арасындағы айырмашылығы) айналыста жүрген жай акциялардың жалпы санына бөлінгені ретінде анықталады. Ол бір акцияға келетін өзіндік капиталдың шамасын көрсетеді.

Қарыздық бағалы қағаздар ағымдағы және перспективті міндетті шешуге қажет ақшалай құралдарды қарызға алу үшін қор нарығына эмитенттермен орналастырылған міндеттемені білдіреді.

Қарыздық міндеттемелердің ең тараған түрі және негізгі бағалы қағаз  болып облигациялар табылады. Облигация – ұстаушысының белгілі бір қаражат салғанын куәландыратын және көрсетілген уақытта тіркелеген пайызбен осы бағалы қағаздың номиналды құнымен төлеу міндеттемесін куәландыратын бағалы қағаз. Сондай-ақ, облигация өзінің ұстаушысына онда тіркелген пайызды алуға немесе басқа да мүліктік құқық береді. Облигациялар атаулы және ұсынбалы (купонды), пайыздық немесе пайызсыз (мақсатты, тауарға немесе қызметке), еркін айналыстағы немесе айналыс ортасы шектеулі түрде шығарылады. Атаулы облигацияның белгілі бір ұстаушыда болуы және оны беру немесе одан бас тарту міндетті түрде тіркелімге жатады. Атаулы облигацияны ұстаушыларға қағазда белгіленген қарыздық міндеттемелерді иемденуін куәландыратын сертификат-документ беріледі. Ұсынушыға арнайы облигация есебі жүргізілмейді.

Жергілігті қарыздар және ішкі мемлекеттік облигациялар және шаруашылық субъектінің облигациялары болады. Біріншілері тек ұсынбалы болып шығарылады, екіншісі атаулы да, ұсынбалы болып та эмитенттелінеді.

Мерзімді қарыздық міндеттеме ретінде облигацияны сөндірудің кепілі болып, эмитент жағынан жалпы кепіл берумен айқындалады. Ол эмитентпен өзінің мндеттемелерін орындай алмаған жағдайда банкроттыққа ұшыраған жағдайда, мүліктің бөлігіне ұстаушының құқығын білдіреді.

Акция мен облигацияның айырмашылығы өте көп. Мысалы, акцияға қарағанда шаруашылық субъектінің облигациялары акционерлік қоғамды басқаруға құқық бермейді, бірақ, сонымен қатар уақытша бос ақшаны салудың тартымды құралы болып табылады. Бұл бірнеше жағдайлармен түсіндіріледі. Біріншіден, акцияға қарағанда облигация кепілденген табыс әкеледі. Екіншіден, облигацияар керек жағдайда оңай қолма-қол ақша қаражатқа айнала алады. Үшіншіден, акционерлік қоғамның облигациялары бойынша пайыздар төлемі бірінші болып іске асады, яғни акция бойынша дивидендтер төленуі алдында; қоғамның жойылу жағдайында да облигация ұстаушылардың акционерлерге қарағанда артықшылықтары бар. Төртіншіден, мемлекеттік облигацияларға инвестициялау белгілі бір салықтық жеңілдіктер береді. Бесіншіден, әдетте акциялар мерзімсіз бағалы қағаз болып табылады, ал облигациялар белгілі бір мерзімге шығарылады.

Пайыздық облигациялар бойынша табыс облигацияға купондарды төлеу жолымен төлем төленеді. Төлем жыл сайын немесе номиналды құнына пайыздарды есептеу жолымен қарызды өшіру кезінде бір уақытта іске асады. Мақсатты қарыздар облигациялары бойынша пайыз төленбейді, ал оның иесі сәйкес тауарлар мен қызметтер алуға құқылы.

Туынды бағалы қағаздарды айтатын болсақ, бұл қағаздардың айналысының мақсаты, болашақта базисті активтің бағасының құбылмалығынан пайда табу болып табылады.

Туынды бағалы қағаздардың негізгі ерекшеліктері:

• басқа бағалы қағаздар болып табылатын базисті активтің негізінде жатқан бағаға негізделген баға;
• туынды бағалы қағаздардың айналыс нысаны негізгілерден сырттай айырмашылығы жоқ;
• базисті активтің мерзіміне қарағанда уақытының қысқалығы;
• эмиссияланбайтын бағалы қағаз болып табылады;

Туындыларға мыналар жатады: варранттар, фьючерсті келісімшарттар, еркін айналыстағы опциондар және т.б.

Варрант өзінің иесіне, алдын ала тіркелген бағамен, белгілі бір уақыт аралығында, берілген компанияның белгілі бір бағалы қағаз көлемін сатып алуға құқық береді. Варранттың эмитенті болып негізгі бағалы қағаздарды шығаратын компаниялар табылады. Қоғам акция және облигациялар эмиссиясымен бірге оларды шығаруға құқылы. Варранттың бағасы оны сатып алу құқығын ғана суреттейді және варрантта тіркелген құн мен бағамдық құнның айырмашылығына байланысты. Олардың айналыс мерзімі, бағасы және сөндіру шарты қоғаммен оларды шығару кезінде анықталады. Варранттар облигациялармен және акциялармен шығарылу себебі, инвесторлар үшін бағалы қағаздарды тартымды ету үшін. Варрант жеке бағалы қағаз ретінде шығарылады және облигациямдан, акциядан бөлек сатылып және сатып алына алады. Сонымен қатар, қосымша акциялар алуға құқық береді. Бірақ, көптеген жағдайда ол басқа құндылықтарды алғызады: жеңілделген бағамен облигациялар, алтын және т.б.

Фьючерс – келісімшартқа тұру кезінде белгіленген, алдағы уақыттың белгілі бір кезіндегі бағамен биржалық (базисті) активті сату-сатып алу стандартты биржалық келісімшартты білдіретін туынды бағалы қағаз.

Фьючерсті келісімшарт – белгілі бір тауарды алдын ала белгіленген уақытта келісілген бағамен жеткізу бойынша екі жеке тұлға арасындағы келісім.

Фьючерсті келісімшарт бірнеше ерекшеліктерімен айрықшаланады. Ең алдымен, ол, әр активтің белгілі бір түріне стандартты болып табылатын шарттарды өңдейтін биржада ғана жасалады. Бұл жағдайлар фьючерстарға жоғары өтімді болуға мүмкіндік береді, олар үшін кең екінші нарық бар, өйткені олардың шарттары барлық инвесторлар үшін бірдей.

Опцион – опционды келісімшартқа тұрғанды куәландыратын туынды бағалы қағазды білдіреді, яғни оның бір қатысушысы бір мерзім ішінде келіскен баға бойынша бағалы қағазды сату немесе сатып алу құқығына ие болады, ал басқа қатысушысы ақшалай сыйлық үшін (опцион бойынша премия) қажет болған жағдайда келісілген баға бойынша бағалы қағазды сату немесе сатып алуға міндеттеледі.

Опционның иесі оны сатып алуға (сатуға) немесе одан бас тартуға құқылы. Ол опцион бойынша сыйлықты төлеуден басқа ешқандай міндеттеме алмайды. Опционды сатып алушы опцион айналысының кезінде акция бағамының қозғалысына байланысты сатып алынған құқықты іске асыруды немесе асырмауды өзі шешеді.

Опционның екі типі бар: «колл» және «пут». «колл» типіндегі опцион алдын ала келісілген бағамен акция сатып алуға құқық береді, ал табыс ағымдағы биржалық бағам опционда келісілген бағамнан артық болған жағдайда алынады, сондықтан оны іске асырған тиімді, яғни опцион сатушысынан акцияларды сатып алу. Екінші типтегі опцион – «пут» - акцияны сатуға құқық береді. Бұл жерде табыс, ағымдағы биржалық бағам келісілген бағамнан төмендеген жағдайда болады, сондықтан бірінші биржада акцияны сатып алып, сосын опционды іске асыру тиімді, яғни опцион сатушысын бұл акцияларды келісілген бағаммен сатып алуына міндеттеу. (8)

Бағалы қағаздарды бағалау және қаржылық инвестиция бойынша шешім қабылдау ушін, инвестициялық жағдайдың фундаменталды анализін жүргізген жөн.

Әртүрлі қорлық құралдар түрлеріне қаражат салудың көптеген бағыттарының арасынан, инвестициялық мақсат жағынан ең тиімді болып табылатын бағытты таңдау үшін оларды анализдеу қажет. Бағалы қағаздар нарығын анализдеудің тараған әдістерінің бірі – фундаменталды анализ.

Толық фундаменталды анализ үш деңгейде жүргізіледі. Бастапқыда қор нарығының жалпы экономикалық жағдайы қарастырылады. Бұл инвестициялауға жағдай қаншалықты тиімді екенін түсінуге мүмкіндік береді және берілген жағдайдың себебін ашатын негізгі факторларды белгілеуге мүмкіндік береді. Нарық коньюнктурасын зерттегеннен кейін, бағалы қағаздар нарығының бөлек салаларына анализ жүргізіледі. Яғни таңдалған инвестицияның мақсаты мен артықшылықтарына байланысты, қалыптасқан жалпыэкономикалық  жағдайдағы қаражат салымы қаншалықты қолайлы екені анықталады. Сонымен қатар қор нарығында көрсетілген экономиканың салалары қарастырылады. Қаражат салудың ең тиімді бағытын анықтау, оларға инвестиция салымы инвестициялық мақсаттарға жетуге неғұрлым толық қамтамасыз ететін, бағалы қағаздардың белгілі бір түрін таңдауға негіз болады. Сондықтан анализдің үшінші деңгейінде, үлестік және қарыздық қор құралдары нарықты айналыста жүрген әр фирмалар мен компаниялардың жағдайы егжей-тегжейімен қарасстырылады. Бұл қандай бағалы қағаздар тартымды болып табылады, ал қайсыларын сату қолайлы балатынын анықтауға мұмкіндік береді.

Анализдің бірінші этапындағы жалпы экономикалық жағдайды зерттеу, өндірістік динамиканың суретін, экономикалық белсенділіктің деңгейін, тұтынушылық және жинаушылық, инфляциялық процесстердің даму деңгейін, мемлекеттің қаржылық жағдайын көрсететін мәліметтерге негізделеді. Сонымен қатар, маңызды саясаттық және қоғамдық оқиғалардың эконмика жағдайына әсер етудің белгілі бір механизмін белгілеу ынталығы көрінеді. Қор нарығында көрініс табатын және шаруашылық жағдайдың жалпы себептерін анықтайтын факторларды шығарады. Макроэкономикалық жағдайды көптеген экономистермен ерекше бейіммен қарстырылғанның салдарынан, оның фундаменталды анализін жүргізгенде осы саладағы жүргізуші эксперттердің айтарлықтай терең шешімдері мен жұмыстарына негізделуге болады.

Жалпыэкономикалық жағдай көптеген шаруашылық салаларының жағдайын шағылыстырады, бірақ осы саланың әр қайсысы тек қана жалпы емес, сондай-ақ өзінің жеке, ішкі заңдылықтарына бағынады және макродеңгейде жасалынған шешімдер, оларға қарағанда корректировка мен нақтылануын талап етеді. Тіпті егер, жағдайдың жалпы анализі инвестициялауға жағымсыз екендігін көрсетсе де, бұл тиімді ақша салымын жүргізуге болатын саланы табуға болмайтынын айтпайды.

Негізінде саланың дамуы белгілі бір заңдылықтарға бағынады. Табыстылықтың тез өсуі мен көтерілуімен байланысты олардың құрылуынң бастапқы этаптары, біртіндеп тұрақты даму кезеңдерімен алмастырылады. Уақыт өте келе кейбір салалар тоқырауы мүмкін, ал кейбіреулері тіпті жойылуы мүмкін. Анализ жүргізу кезінде, әрбір берілген уақытта көтерілу сатысында тұрған және қойылған инвестициялық талаптардың шегінде басқа қолайлы қаражат салымымен салыстырғанда тиімді болатын саланы табуға тырысады.

Фундаменталды анализдің салалық этапы үшін субъектілердің жеткілікті көлемімен қабылданылатын, техникалық ерекшеліктерін суреттейтін салалардың нақты классификациясының көп маңызы бар. Сондықтан біздің мемлекет жағдайында, ең алдымен қай ртадағы кәсіпорындар мен фирмалардың анализі байланысты екенін анықтау қажет.

Анализдің мақсаттары үшін барлық саланың негізгі үш типке бөлінуі қолданылады: тұрақты, циклдық және ұлғаймалы.

Тұрақты салалар өзінің дамуындағы жоғары тұрақтылығымен ерекшеленеді және басқаларға қарағанда, макроэкономикалық жағдайдың әсерін аз шегеді. Тұрақты салаға жататын компанияның бағалы қағаздарын инвестициялау, жоғары сенімділікпен, тәуекелдің төмен деңгейімен, бірақ сонымен қатар, аз табыстылығымен ерекешеленеді.

Циклдық саладағы қызметтің көрсеткіштері, қызмет белсенділігінің деңгейі қандай фазада тұрғанына тығыз байланысты. Оларға, ең алдымен, ұзақ мерзімді қолданылатын тауарлар мен еңбек құралдарын өндіретін кәсіпорындар саласы жатады. Экономикалық құлдырау кезеңінде, несие жағдайының нашарлауы, инфляцияның тез қарқынды өсімі өндірушілердің еңбек құралдарын алу мүмкіндігін қысқартады, сондай-ақ, халықтың қымбат тауарларды сатып алу мүмкіншілігін де азайтады. Бұл, берілген саладағы өнімдерді тұтынуының қысқаруына және олардың бағдарламаларының қайтарылуына әкеледі. Ал өрлеу кезеңінде, жағымды кезеңге қалдырылған тұтынушылық және өндірушілік сұраныс іске аса бастайды және циклдық салалардың қызметі белсенеді. Сондықтан осы салаға жататын кәсіпорынның акцияларын инвестициялаудың тәуекелі мен нәтижелігі, айтарлықтай кәсіпкерлік белсенділігінің жағдайына байланысты.

Өрлеудегі салалар жалпы қоғам өнімінің динамикасымен салыстырғандағы даму қарқыны жоғары болып келеді. Олардың ішіне, өздерінің құрылысының бастапқы этаптарында тұрған салалар, дәстүрлі емес өнім түрлерін шығару немесе сұраныс құрылымын өзгерту, жаңа технология енгізу салдарынан қайта құрылудағы дәстүрлік салалар кіреді. Әдетте бұл саладағы кәсіпорындар өндірістің дамуына неғұрлым көп қаражат салуға тырысады, ал бұл акциялар бойынша дивидендтер төленуін қысқартады. Сонымен қатар мұндай компаниялардың потенциялы тез өседі, бұл олар шығаратын бағалы қағаздардың бағасының тез өсуіне әкеледі. Қаржылық нарықтың сәйкес саласына қаражатты орналастыру жоғары тәуекелдігімен ерекшеленеді, бірақ сонымен қатар, қысқа уақытта айтарлықтай капитал өсу мүмкіндігіне әкеледі.

Салалық анализдің барысында өндіріс динамикасын суреттейтін, іске асыру көлемін, тауарлық және шикізат запастарының көлемін, баға және жалақы деңгейін, сала шеңберінде жиналған және жалпы ұлттық шаруашылық көрсеткіштерімен салыстырғандағы пайданың көрсеткіштері қарастырылады. Сонымен қатар, дамыған экономикасымен мемлекеттерде әртүрлі саладағы жағдайын суреттейтін стандартты индекстерге сүйенеді.

Қаражатты орналастыруға барынша жағымды саланы белгілегеннен кеін, соның ішіне кірген көптеген компаниялардың ішінен, бағалы қағаздары қойылған инвестициялық мақсаттарға жетуге мүмкіндік беретін компанияны таңдау керек.

Қандайда бір компанияның бағалы қағаздардың бағасына әсер ететін факторлардың бірі болып, оның ағымдағы қаржы-шаруашылық жағдайы мен даму перспективасы табылады. Сондықтан фундаменталды анализ өзінің соңғы стадиясында эмитенттегі жағдайды зерттеуге көңіл бөледі. Бұл үшін негзгі ақпараттың көзі болып мыналар табылады: - компания қызметінің тоқсандық және жылдық есептерінің көрсеткіштері; - компания өзі туралы баспадағы материалдар; - акционерлік қоғам басқармасының көпшілік алдында берген мағлұматтар; - электронды ақпараттық жүйе арқылы үсетін мәліметтер; - маманданған органдар мен қор нарығының басқа да қатысушылары жүргізген зерттеулердің нәтижелері.

Акционерлік қоғамның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтиже анализінің нақты  схемасы, қолдағы ақпараттың толықтығымен, сол немесе басқа мемлекеттегі есептіктің жүйенің ерекшеліктерімен, салалық спецификациямен, зерттеу мақсаттарымен және кейбір басқа да жағдайлармен алдын ала белгіленеді.

Анализдің бірінші этапында компаниядағы жұмыстың қалпын, әдетте оның ағымдағы қаржылық жағдайы және ұзақ мерзімді жоспардағы оның өзгеруі мен перспективасы бағалайды.

Жалпықабылданған кейбір маңызды көрсеткіштердің көлемінің нормасы болады. Мысалы, фирманың айналыстағы құралдарының сомасы ағымдағы пассивтердің сомасынан шамамен екі есе асып түссе фирманың жағдайы қанағаттанарлық болып табылады. Компанияның ағымдағы міндеттемелерін орындауға мүмкіншілігін анықтағаннан кейін, әдетте оның ұзақ мерзімді факторлар есебімен қаржылық жағдайын қарастырады.

Компания капиталды үш негізгі тәсілмен тарта алады: акция шығару арқылы, әртүрлі формадағы несие алу арқылы және табыстарды қолдану арқылы. Компаниямен тартылған капиталдың жалпы көлемін есептеу үшін, акционерлік капитал мен ұзақ мерзімді қарыздықтың сомасына тең капитализацияның көрсеткішін қолданады. Соңғысы жай және артықшылығы бар акцияның номиналды құнынан , эмиссиялық табыстан, компанияның өзімен сатып алынған акция құнынан акционерлік капиталдың өсуіне бағытталған бөлінбеген пайдадан құрастырылады.

Капитализация көрсеткіші элементтерінің бірінің (айналымға жіберілген облигациялардың құны, жай акция және артықшылығы бар акцияның құны) оның жалпы көлеміне қатынасы капитализация коэффицентін есептеп шығарады. Ол фирмамен өзінің ресурстарын құрастыру үшін өзіндік және қарыз көздерін  тарту деңгейін суреттейді. Өздерінің пассивтерінің көп бөлігін қарыз құралдары арқылы толтыратын сол фирмалар, капиталдың спекулятивті құрылымына ие. 30-35% -н асатын ұзақ мерзімді қарыздар деңгейі, әдетте тәуекел түрінде бағаланады.

Компанияның қаржалы-шаруашылық қызметінің анализінің екінші этапында олардың жұмыстарының тиімділігі қарастырылады. Бұл үшін фирманың активтеріне және көрсетілген қызмет пен іске асырылған өнімнің көлеміне қатысты рентабельділік деңгейі есептеледі.

Анализдің үшінші сатысында фирма капиталының құрылымы тереңірек зерттеледі. Көбінесе, акционерлер иемденетін капитал көлемі мен компания активтерінің жалпы сомасының арасындағы қатынасы болып табылады.

Аяғында, анализдің соңғы төртінші этапында акция потенциялының бағалануы жүргізіледі. Бұл мақсаттар үшін, бағалы қағаздың сапасын көрсететін көрсеткіштер жүйесі белгіленеді: бір жай акцияға келетін дивидендтер сомасы; акция бағасы мен оның табыстылығының қатынасы; акцияның бухгалтерлік және нарықтық құны арасындағы қатынас; акцияның табыстылығы мен дивидедтердің қатынасы. Анализ барысында, басқа фирмалардың мәліметтері бойынша және алдыңғы жылдағы қалыптасқан олардың көлемі бойынша осы көрсеткіштердің маңыздарының салыстырылуы жүргізіледі. салыстыру нәтижесін бағалау кезінде, қалыптасқан жағдайды түсіндіруге мүмкіндік беретін анализдің алдыңғы сатысының ақпараттары қолданылады.

Қарыздық құралдарды анализдеу кезінде, оларға деген бағалар тек эмитенттердің ісінің жағдайымен анықталмай, сонымен қатар ссудалық нарық жағдайымен анықталады. Көптеген аналитиктер рейтингтік фирмалардың зерттеулерін қолданады. АҚШ-та көбінесе Standart &Poor’s және Moody’s рейтингтік компаниялары қолданылады. Олар облигациялардың көп бөлігіне және басқа несиелік қор құндылықтарына баға береді.

Несиелік рейтингтер қарыздық қор қағазының сапасын анағұрлым нақты, салыстырмалы және оңай алынатын көрсеткіші ретінде қолданылады. Несиелік рейтингтер: - қарыздық бағалы қағаздармен байланысты тәуекел деңгейін білдіреді; - несиелік қор құралдарының өтімділігін суреттейді; - қарыздық қағаздарының әр түрін салыстырудың негізі болып табылады; - бағалы қағаздың бағалануына әсер ететін фактордың бірі болып табылады, өйткені рейтингтің өзгеруі әдетте, қор нарығының қатысушыларының кең аумағына қарыздық құрал туралы көзқарастың өзгеруіне әкеледі; - өз анализін жүргізгеннен кейінгі нәтижелердің шешімдерін тексеруге мүмкіндік береді.

Тәуекел мен табыс бір-бірімен байланысты екі категория ретінде қарастырылады. Олар қандадай бір бөлек актив (қаржылық құрал) түрімен де, сондай-ақ олардың жиынтығымен де бірлесе алады.

«Тәуекел» түсінігіне әртүрлі анықтама беріледі. Кең мағынасында тәуекел шығнның пайда болу мүмкіндіг немесе жоспарланған нұсқамен салыстырғандағы табысты алмауды білдіреді. Ал тар мағынасында тәуекел мыналарда көрінетін қаржылық жоғалтулардың белгілі бір көлемі ретінде анықталынуы мүмкін: - қойылған мақсатқа жетпеу қауіпі; - жоспарланатын нәтиженің анықсыздығы; - жоспарланатын нәтижені бағалаудың субъективтлігі.

Неғұрлым жоғалтулары көп көлемді болуы мүкін активтер, соғұрлым тәуекелді болып келеді. Тәуекелдің басқа да түсінігі бар – белгіл бір активті иемденуден алынуы мүмкін табыстың түрлену деңгейі ретінде. Солай, мемлекеттік бағалы қағаздардың тәуекелдігі төмен, өйткені олар бойынша табыстың түрленуі тәжірибеде нөлге тең. Керісінше, кез-келген компанияның жай ғана акциясы тәуекелді актив болып келеді, өйткені мұндай акциялар бойынша табыс айтарлықтай түрленіп тұруы мүмкін.

Қандайда бір активпен қамтамасыз етілетін табыс, екі элементтен тұрады: актив құнының өзгеруінен алынған табыс және алынған дивидендтердің табысынан. Активтің бастапқы құнына пайызбен есептелген табыс, берілген активтің табыстылығы немесе табыс нормасы деп аталады.

Тәуекел ықтималдық бағалау болып табылатындаыққтан, оның сандық өлшемі нақты бола алмайды. Тәуекелді есептеуге қолданылған әдіске қарай, оның көлемі өзгере алады. Жеке активпен байланысты тәуекелді есептеудің екі әдісі белгілі: - коньюнктура сезімталдығының анаизі; - табыстылықты бөлу ықтималдығының анализі. Бірінші әдістеменің мағынасы оның пессимистикалық (Дп) және оптимистикалық (До) бағалануынан алынған актив табыстылығының түрлену пәрменін (R) есептеуде. Бұл берілген активпен байланысты тәуекел шамасы ретінде қарастырылады: R = До – Дп. Екінші әдістеменің мағынасы берілген активпен байланысты тәуекел деңгейі ретінде қаралатын, түрлену  коэффицетінің орташа табыстылығынан стандартты ауытқуын есептеу мен табыстылық мағынасын реттеу ықтималдығын құрастыруда. Сөйтіп, түрлену коэффиценті жоғары болған сайын, берілген актив түрі тәуекелді болып келеді. Бұл әдістеменің негізгі іс-шаралары мынадан тұрады:  - табыстылық мағынасының жоспарлық бағалануы және олардың іске асу мүмкіншілігі жасалынады; - анағұрлым мүмкін болатын табыстылық есептеледі; - стандартты ауытқу есептеледі; - вариация (түрлену) коэффициенті есептеледі. Берілген активпен байланысты тәуекелді, ереже бойынша, уақыт ішінде қарастырады. Жоспарлау шекарасы алыс болған сайын, актив табыстылығын жоспарлау қйынға түсетіні анық. Яғни, табыстылықтың түрленуің пәрмені түрлену (вариация) коэффициенті сияқты ұлғаяды. Сөйтіп, берілген активпен байланысты тәуекел уақыт өте келе өсе береді. Бұл жағдайда мынадай тұжырымға келуге болады: актив түрінің мерзімі ұзақ болған сайын, соғұрлым ол тәуекелді және онымен байланысты табыстылық қарқынды түрленуге бейім болып келеді.

Инвестициялық портфелдің тәуекелі.

Белгілі бір активпен байланысты тәуекел жеке қарастырылмайды. Кез келген жаңа инвестиция жалпы инвестициалық портфельдің тәуекел табыстылығының өзгеруіне әсер ету жағынан анализделеді. Өйткені, барлық қаржылық инвестициялар табыстылық пен тәуекел деңгейімен ажыратылады, олардың портфельде сәйкес келу мүмкіндігі бұл сандық мінездемені орташалайды. Ал олардың оптималды сәйкес келуі қаржылық портфельдің тәуекелін айтарлықтай төмендетуге болады. (20)

2.2 Бағалы қағаз портфелін инвестициялаудың тиімділігін бағалау әдістері

Бағалы қағаздардың инвестициялық сапасы олардың, яғни инвестор алға қойған мақсатпен байланыстығымен анықталады. Қағаздар қандай формада болмасын табыс алу үшін сатып алынады. Егер де компанияны бақылауды шетке қойып, белгілі бір көлемде акциямен қамтамасыз ете алатын болса, қағаздардың табыстылығы оның бағамына және ол бойынша төлем мөлшеріне байланысты. Басқа жағынан, бағалы қағаз бойынша алынатын табыстылық үнемі тәуекелмен байланысты – табыс күтілген мөлшерден аз немесе тіпті алынбауы мүмкін, сонымен қатар салынған ақша қаражаттар да жоғалуы мүмкін. Инвестор иелігіндегі бағалы қағаздар көп немесе аз ауыртпалығынсыз ақшаға айнала алады – бұл қағаздың өтімділігінің деңгейіне байланысты. Сонымен қағаздың инвестициялық сапасы үш көрсеткіштің байланысымен анықалады:

• табыстылық;
• сенімділік;
• өтімділік.

Сонымен қатар негізгі көңіл іскерлік сапаға бөлінеді, эмитенттің абыройына (атағына), оның мамандығына және бизнесінің болашағына.

Портфельдің тәуекелі жеке инвестициялық құралдарға қарағанда айтарлықтай аз болуы мүмкін. Порфельдегі инвестициялық құралдар болып бағалы қағаздар, жылжымайтын мүлік, бағалы тастар және металлдар, антиквариат және т.б. бірақ мүліктік құралдардың өзіндік ерекшелігі бар. Жылжымайтын мүлік көлемі жағынан айтарлықтай және оларға бағаның төмендеуінен тәуекелге бейімді болып келеді. Сонымен қатар жылжымайтын мүлікті сату кезінде сатып алушыны табу қиын болуы мүмкін. Ал инвестициялық құрал ретінді алтынды алсақ, инвесторды алтын өзінің инфляциядан және әлемдік экономикалық немесе саяси дағдарыстың жағымсыз салдарынан сақтандыру құралы ретінде қызықтырады. Бірақ алтынның бағасы құбылмалығынан инвестор қандай пайда әкелгенімен соншалықты шығындарға әкеледі. Сондықтан инвесторлар көбінесе инвестициялық портфельді қалыптастырған кезде инвестиция құралдары ретінде бағалы қағаздарды қолданады.

Әр елдің заңдылығына сәйкес барлық қаржылық институттарға – бағалы қағаздар ұстанушыларға (банктер, сақтандыру компаниялары, инвестициялық қорлар, зейнетақы және өзара қорлар) өзінің портфелдерін әртараптандыру қажет. Тіпті жеке инвесторлар бір емес, бірнеше бағалы қағаз түрлерін алуға ұмтылады, әсіресе акцияға қарағанда. Бір бағыттағы инвестициядан жоғалтуларды екінші бағыттағы инвестициядан ұтыстармен орнын толтыра алатыны инвесторлар біледі. Басқа сөзбен айтқанда, маңызды сұрақ әр бағалы қағаздың жеке қозғалысында емес, барлық портфельдің пайда нормасы мен тәуекелінде. Осымен байланысты жеке бағалы қағаздың тәуекел дәрежесі мен табыстылық деңгейі, барлық портфельдің пайда нормасы мен тәуекел дәрежесіне бұл параметрлер әсер ету жағынан анализдену керек.

Порфельдің пайда нормасы мен тәуекел дәрежесінің қарым-қатынас мәселесімен және жеке бағалы қағаздардың портфельдің параметрлеріне әсерін анықтаумен бірнеше көрнекті ғалым-экономистері айналысты. Соның салдарынан «Портфель теориясы» деген экономикалық ғылым еңбегі құрастырылды. Бұл теорияның негізгі бөлігі болып «Қаржылық активтерді бағалау әдісі» табылады. Портфель теориясын қалыптастыруға американдық ғалымдар Г.Марковиц пен У.Шарп айтарлықтай өз үлестерін қосты. Бұл ғалымдардың еңбектері үшін 1990 жылы Нобель сыйлығымен марапатталынды.

Портфель өзіне әр түрлі қамтамасыз етілу дәрежесі және тәуекелмен

корпоративті акцияларды, облигацияларды, тіркелген табыстылығымен қағаздар, мемлекетпен кепілдендірілген және т.б. қағаздарды кіргізеді.

Портфельді инвестициялаудың негізгі мақсаты – инвестициялау жағдайын жақсарту болып табылады. Тек портфельді қалыптасырғаннан кйін ғана берілген мінездемелерімен жаңа инвестициялық сапаға қол жеткізуге болады. Сондықтан, бағалы қағаздар портфелі инвесторға минималды тәуекелмен талап етілетін тұрақтылықты қамтамасыз етуге болатын құрал болып табылады.

Көптеген инвесторлар портфелді қалыптастыру кезінде тек жоғары пайда нормасын алуға ғана бағыталмайды, сонымен қатар өздерінің салымдарының тәуекелін төмендетуге тырысады, яғни олардың алдында портфель құрамын таңдау мәселесі тұрады. Дәстүрлі түрде бұл мәселені өз салымдарын әртараптандыру арқылы шешуге болады. Егер инветор салымдарының 10 бірдей бөлігін 10 әртүрлі акцияға салса, онда мұндай операция инвестицияның тәуекелін төмендететіні айқын. Бірақ мұндай шешім сандық болып есептеледі, сонымен қатар, портфельдегі барлық бағалы қағаздардың нақты сандық бағалануы жүрмейді, бағалы қағаздардың тек сапалық таңдап алынуы жүреді.

Марковицтің айтуы бойынша инвесторлар тәуекелден қашуға тырысқан, егер де бұл тәуекел инвестицияның жоғары табыстылығымен негізделмесе. Қандайда бір берілген күтілетін пайда нормасы үшін инвестор күтілетін мәннен минималды ауытқуды қамтамасыз ететін портфелді таңдайды. Сөйтіп, Марковиц бойынша тәуекел стандартты ауытқу арқылы өлшенетін белгісіздік ретінде анықталды.

Инвесторлар тәуекелден қашуға тырысатындығын ескере отырып, Марковиц инвесторлар порфельдегі бағалы қағаздарды әртараптандыру арқылы стандартты ауытқуларды минимизациялауға тырысатынын тұжырымдады. Бірақ әртараптандыру, портфель бір-біріне ұқсамай айналатын бағалы қағаздан тұрса ғана тиімді болады. Бұл жағдайда портфель табыстылығының стандартты ауытқуы жеке бағалы қағаздарға қарағанда айтарлықтай аз болады.

Марковиц моделін тәжірибелі түрде қолдану үшін әр акцияға күтілетін табыстылықты анықтау қажет. Егер бұл ақпарат бар болса, Марковиц көрсеткендей, квадраттық программированияның көмегімен «эффективті портфеьдер» жиынтығын анықтауға болады .

Егер А портфелі болса, ол тиімді емес болып табылады, В портфелі күтілген табысты төмен тәуекел дәрежесімен қамтамасыз етеді, С портфелі тура сол тәуекел дәрежесімен айтарлықтай жоғары табыстылықты қамтамасыз етеді. Сойтіп барлық тиімді порьфельдер EF қисығында жату керек.

Қисықтың ортасында жатқан портфельдер көп бағалы қағаздардан тұрады, ал шетіне жақын порфельдерде тек бірнеше ғана. F нүктесі максималды күтілетін табыстылықпен барлық инвестиция бір түрлі акцияға салынғанын суреттейді. Ал Е нүктесі бірнеше акциялардың үйлесімі портфельдің ең аз тәуекел дәрежесін қамтамасыз ететінін суреттейді.

Сонымен Марковиц моделі оптималды портфель таңдауға мүмкіндік бермейді, тек тиімді портфельдер жиынтығын анықтайды. Бұл портфельдердің әрқайсысы белгілі бір тәуекел деңгейі үшін ең көп күтілетін табыстылықты қамтамасыз етеді.

Шарп моделі.

Марковиц әдісінің басты кемшілігі, ол көп мөлшерде ақпаратты талап етеді. Ал У.Шарп әдісінде айтарлықтай аз ақпарат қолданылады. Бұл әдісті Марковиц әдісінің оңайтылған түрі деп санауға болады.

Акциялардың нарықтағы қозгалысын анализдей отырып, Шарп әр акцияның бүкіл нарықпен қалай өзара байланыста болатынын анықтағанын жеткілікті деп санады. Сонымен қатар, бағалы қағаз нарығының бүкіл көлемін есепке алу керек. Бірақ мынаны ескерген жөн, кез-келген елде бағалы қағаздарды саны, әсіресе акциялардың саны өте көп. Олармен күнделікті биржалық және биржадан тыс нарықта мыңдаған келісімшарттар жасалынады. Акцияларға бағалар үнемі өзгеріп тұрады, сондықтан нарықтың бүкіл көлемі бойынша қандайда бір көрсеткішті анықтау мүмкін емес. Бірақ, егер біз бірнеше бағалы қағаздар алсақ, олар бүкіл бағалы қағаз нарығының қозғалысын суреттей алады. Мұндай нарықтық көрсеткіш ретінде қорлық индексін қолдануға болады.

Портфеь құрылымының портфель тәуекелдігіне әсерін мына графиктен көруге болады.

Инвестициялық портфельдер әр түрлі түрде болады. Сыныптандыру критериясы болып, табыс көзі мен тәуекел деңгейі табылады.

Өсу портфелі бағамдық құны өсіп отыратын бағалы қағаздардан тұрады. Бұл портфель типінің мақсаты – портфель құнының өсуі.

Табысы жоғары портфельде жоғарытабысты бағалы қағаздар болады және жоғары ағымдағы табысты алуға бағытталады – облигациялар бойынша пайыздар және акция бойынша дивидендтер.

Тұрақты табысты портфель – бұл тәуекел деңгейі минимум, орташа табыс әкелетін жоғары сенімді бағалы қағаздардан тұрады.

Аралас портфельді қор нарығында мүмкін болатын бағам құнының құлауынан да, төмен пайыздық және дивидендтік төлемдерден де болатын

жоғалтуларды болдырмау үшін құрастырады.

Облигаия портфелін қалыптастыруда, оның жоғары тұрақты табысты алып тұру мақсатында портфельді құрап, оны басқару үшін, ең тиімді жолы қарапайым сенімді және жоғары табысты облигацияны сатып алып, оларды сөндіруге дейін сақтау.

Опциондарды қолданып, оларды акциямен, облигациямен бір портфельге біріктіру, тәуекел мен қайтарып берудің оптималды қатынасын табу жағынан инвестордың мүмкіншіліктерін айтарлықтай кеңейтеді.

Ал фьючерстің инвестициялық мүмкіншілігі мынада, бүгінгі фьючерстік бағамен болашақта болатын баға арасында байланыс бар, сондықтан, бүгінгі баға бойынша ақпаратты қолдана отырып, инвесторлар фьючерсті нарықтың қатысушылары қалай болашақтағы бағаны жоспарлайтынын қорытындылай алады. Бұл оларға сәйкес инвестициялық шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

Хеджирлеу фьючерстік келісімшартты қолданудың басты бағыттамасы болып табылады. Хеджирлеу деп (латын тілінен аударғанда «қорғау» дегенді білдіреді) мүмкін болатын жоғалтулардан келісімшартты сақтандыруды айтамыз. Хеджирлеудің көмегімен сатып алушы да, сатушы да негізгі тауардың бағасының құбылмалығынан өзін сақтандыруға тырысады.

Спекуляция – фьючерсті нарықтың маңызды бөлігі. Спекулянт тауар бағасын өзгерту арқылы табыс алуды көздейді. Ол хеджирлер қашатын айтарлықтай тәуекелге барады.

Инвестициялық портфельді басқару

Инвестициялық портфельді басқаруда мыналарды қамтамасыз ететін әдістер жиынтығы түсініледі:

• бастапқы салынған құралдардың сақталуы;
• максималды мүмкін болатын табыс деңгейіне жету;
• тәуекел деңгейін төмендету.

Әдетте басқарудың екі түрін көрсетеді: активті және пассивті басқару.

Активті басқару – бұл бағалы қағаз нарығын үнемі бақылаумен байланысты. Тиімдірек бағалы қағазды сатып алу, және табысы төмен бағалы қағаздарды максималды жылдамдықпен сату сияқты іс-әрекеттермен байланысты. Мұнда басқару түрі инвестициялық портфельдің құрамын жиі өзгертіп тұрады.

Активті басқару – бұл диверсификациялы портфельдің қалыптасуына және оның ұзақ уақыт бойы сақталуына әкеледі.

Қорытынды

Инвестициялау мүмкiндiктерiн кеңейтудің мақсаты мен мiндетi, отандық қор рыногын дамытудың басым бағыттарының бiрi тартымды қаржы құралдарының ауқымды тiзбесiн қалыптастыру болып табылады. Осы бағыттың негiзгi мiндетi жаңа қаржы құралдарының пайда болуына және қалыптасуына жағдай жасау болып табылады, ол инвесторларда салымдарды әртараптандыру арқылы кредиттік ресурстарды қайта бөлу мүмкіндiгiн туғызады, ал эмитент-кәсіпорындарда – банк кредитiне барынша арзан балама ұсынатын қарыз алудың жаңа көзінің пайда болуына ықпал етедi.

Қаржы секторын одан әрi дамыту мақсатында бағалы қағаздар нарығын жетiлдiру жөнiндегi негiзгi мiндеттердi шешуге бағытталған Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын дамытудың 2005 - 2007 жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру қазір жүзеге асуда. Атап айтқанда:

инвестициялау үшiн бағалы қағаздарды шығару үшiн мүмкiндiктердi, оның iшiнде коммерциялық бағалы қағаздар, инфрақұрылымдық облигациялар шығару үшiн жағдайлар жасау жолымен кеңейту;

ұжымдық инвестициялау нысандарын дамыту үшiн қолайлы жағдай жасау;

бағалы қағаздар нарығындағы институционалдық инфрақұрылымды және салық салу режимiн одан әрi жетiлдiру көзделiп отыр. Міне осы мәселелер шешілсе, менің ойымша Қазақстанның бағалы қағаз нарығы орнынан қозғалып, одан әрі дами түсер. Ал бағалы қағаз нарығының қызмет жүйесінің жеткілікті дамыған деңгйі инвестицияға тартымды болып келеді.

Менің ойымша қазір акционерлік қоғамды дамыту және бағалы қағаз нарығының қызметін жақсы атқаруға ынталандыратын мүмкіндігіміз бар.

Бірінші әрекет – жалпы жекешелендіру. Бізде бағалы қағаз нарығының қызмет етуін қамтамасыз ету мүмкіншілігіміз болған. Оған мысал Ресейдің тәжірибесі. Бар қайшылықтарға қарамастан, оларда өтімді бағалы қағаз нарығы бар. Екінші әрекет, Көгілдір фишкалармен болған, ол да жағымды іске аспады. Экономика құрылымын байыпты түрде өзгерту қажет. Сонымен қатар, акционерлік капитал нарығының дамуының да маңызы көп. Сондықтан акционерлік қоғам және бағалы қағаздар нарығы бойынша заңдылықтардың жетілдірудің маңыздылығын түсінеміз. Қаржылық құралдарды, нақты жазылған іске асыру техникасының болмауы қауіпті болып келеді. Соңғы бірнеше жылдар бойы, бұл жұмысқа көңіл бөлінбегені анық.

Қорытындылай келе біздің бағалы қағаз нарығымыздың үлкен потенциялы бар екеніне сенемін. Бағалы қағаздар рыногы бүгінгі таңда ел экономикасын дамытудың аса маңызды бағыттарының бірі болып табылатындықтан, осы курстық жұмысымның үшінші бөлімінде қарастырылған өзекті пробелаларды ескеріп, бағалы қағаздар рыногының техникалық инфрақұрылымын дамыту керек. Ең бастысы, бар инфрақұрылымды жетілдiруге және оның жекелеген құрамдас бөліктерінің қалыптасуына және бағалы қағаздар рыногының шет елдiк субъектілерiмен өзара iс-қимылының рәсiмдерiн жетілдiруге бағытталу. Сонымен қатар, бағалы қағаздардың ауқымды ұсынымын жасауға және оларға деген төлем қабілетті сұранысты қалыптастыруға бағытталған іс-әрекеттермен акциялар рыногын дамыту керек. Қазір біздің адамдар көбінесе, өздері көзі жетіп тұрған жылжымайтын мүлік пен депозитке ғана сенетіндіктен, бағалы қағаз нарығын дұрыс түсіну үшін, инвестициялауға тарту үшін, халық арасында үлкен түсіндірме жұмыстарын жүргізген жөн.

Бағалы қағаздар рыногын дамыту тұтастай алғанда мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті алғышарт жасауға ықпал етеді. Бұл іс-шаралардың барлығы қаржы жүйесінің басты экономикалық міндетіне қол жеткізуге – халық пен кәсіпорындардың уақытша бос қаражатын шоғырландыруға және бұл қаржы ресурстарын мұқтаждарға беруге ықпал ететін болады.

Пайдаланылған әдебиеттер

• №373-ІІ 2003жылдың 8 қаңтарының Қазақстан Республикасының Инвестиция туралы заңы.
• №461-ІІ 2003жылдың 2 шілдедегі Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы заңы.
• № 2155 1995 жылғы 30  наурыздағы  «Қазақстан  Республикасының Ұлттық  Банкі»  туралы заңы.
• М.М.Гейдаров «Анализ инвестиционных проектов» А,2006
• У.М.Искаков, Д.Т.Бохаев, Э.А.Рузиева «Финансовые рынки и посредники» учебник А,2005
• Е.Р.Орлова «инвестиций» курс лекций М,2006
• Л.Дж. Гитман, М.Д.Джонк Основы инвестирования. – М.: Дело, 1997.
• М.М.Гейдаров «финансирование и кредитование инвестиций» А,2005
• "Деловая неделя" газеті 27 қыркүйек 2006 (Осторожный пессимизм. Зейнулла Какимжанов.)
• «Егемен Қазақстан» газеті №100-101. 21 сәуір 2007 жыл (Жаңаның бәрі жарқырап көрінбейді. Жақсыбай Самрат.)
• «Егемен Қазақстан» газеті №117-118. 05 мамыр 2007 жыл (Қазақстан экономикасы: басымдықтар және проблемалар)
• ҚР Үкіметінің 2003ж. 28 шілдедегі №753 қаулысымен мақұлданған «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың тұжырымдамасы»
• Журнал «Финансовый обозреватель» (процесс инвестирования) №3 (ноябрь) 2006
• Деловой еженедельник «Бизнес Путеводитель» 01.02.2007 (http://www.putevoditel.kz)
• журнал ЮРИСТ, № 4, 2007 (виды инвестиций и их классификация, инвестиционный фонд)
• Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы
• http://www.cbonds.ru/info/Справочник инвестора
• (Портфель инвестиций, методы его формирования и оценка.)
• http://www.minfin.kz 2006 жылдың қорытындысы бойынша Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті қызметінің нәтижелері туралы ақпарат
• http://www.ru Инвестиционный анализ
• http://www.inform.kz 11.2004 Нұрсұлтан Назарбав: Қаржыгерлер ел мүддесіне, халық игілігіне қызмет етуі тиіс
• http://www.google.kz/search/Управление_финансами.htm
• http://www.nationalbank.kz  ҚР-ң Ұлттық Банкінің 2006 жылдың 31 желтоқсанында аяқталған жыл үшін шоғырландырылған қаржылық есебі.