Жапония Шығыс Азиядағы Хоккайдо, Хансю, Синоку және Кюсю секілді шағын ғана аралдарда орналасқан жоғары дамыған мемлекет. Бүгінгі таңда өзінің экономикалық мүмкіндігі жағынан әлемдегі алдыңғы қатарлы мемлекеттер құрамында. Елдің жалпы ішкі өнімі шамамен 2,4 трлн. долларды құрады. Әлемдік өнеркәсіп өндірісінің 12 пайызы Жапония үлесінде. Бұл мемлекет автокөлік, кеме, темір өңдеу жабдықтарын, тұрмыстық-электрондық техника, робаттар шығарудан әлем бойынша бірінші орында/1/. Территориясы -377,8 мың шаршы км. Шекаралық орналасуына қарай: оңтүстік-шығысында Ресеймен, шығысында Оңтүстік және Солтүстік Корея елдерімен әрі Қытаймен, солтүстігінде Сахалин және Курил аралдарымен шектеседі. Бұл елде табиғи жер сілкіністері өте жиі болғандықтан, жыл сайын бір мың бес жүзге жуық жер дүмпулері тіркеледі. Ал, қуаты күшті сілкіністер әрбір он жыл мен отыз жылдың аралығында қайталанады. Сондай-ақ, Жапон аралдарында теңіз дауылы – цунами жиі болады. Су астындағы сілкіністерден пайда болатын цунамилердің биіктігі 10 метрге дейін жетіп, теңіздің шығыс жағалауына жиі «шабуылға» шығады. Тегінде, табан астындағы топырақтың тайдай тулауына жер қыртысындағы вулкандар ағысының әсері бар. Бүгінде Жапонияда 200 жанартау анықталған. Ондағы 40 жанартау жиі-жиі буырқанып тұратындықтан, мамандардың тілінде «ояу» отты таулар деп аталады. Халқының саны – 127,33 млн. Астанасы - Токио. Ресми тілі –жапон тілі. Негізгі діндері- синтоизм және буддизм. Хонсюда аралында 101 миллион, Кюсюда 13,4 миллион, Сикокуда 4,2 миллион және Хоккайдода 5,7 миллион адам тұрады. Әлемнің көптеген мемлекеті сияқты күн шығыс елінде де жаппай урбанизация жүруде. 1950 жылдары ауылдық жерлердегі тұрғындар саны 20,7 миллион адамды құраса, 1996 жылы бұл көрсеткіш небәрі 2,1 миллионға жеткен. Жапония 1995 жылы қала халқының саны жөнінен дүниежүзі бойынша ал-тыншы орынды иеленді. Жапондықтардың 97 миллионы үлкен қалаларда тұрады. Мемлекеттің негізін жергілікті ұлт – жапондар құрайды. Олардың арасында жергілікті халыққа сіңісіп, қан-жынына дейін араласып, тілдес, діндес болып кеткен 600 мың кәріс ұлты бар. Елдің ресми тілі жапон тілі болғанымен, ішінара солтүстік-шығыс, оңтүстік-батыс және орталық диалектілеріне бөлінеді. Сондай-ақ, жергілікті говорлар да жиі қолданылады. Жапония дәстүрге берік ел.ұлттық дәстүр мұнда касиетті де қастерлі. Оның алдында жеке адамның мүддесі құрбан етіледі. Бұл жерде жапондықтар ойланып та жатпайды, солай болуға тиіс. Ел мүддесіне қажеттілік үшін олар өмір бойы дайындалады. Үрпғын ұлттық рухта тәрбиелейді. Өндірісті дамыту үшін техниканы меңгереді, әділдік үшін күреске шығады. Бәрі де ұлт муддесіне, Жапония дейтін елдің даму мүддесіне бағындырылады. Жапония — демократиялық сипаттағы ел. Бұл оның әлем мойындаған сипаты. Ешкім де бұл елде демократиялық еркіндік аяқ асты болды дегенді естімейді. Аткарушы билік жолындағы күрес бұл елде айрықша белсенді өтеді. Партиялар бір-бірінен өздерінің артықшылықтарын көрсету ушін белсенді насихат жүргізеді. Демократия мен монархия бір ауылға қонбайтын ұғым сияқты. Ал бұл елде ол үйлесіп жатады. Жапония - мемлекеттік құрылымы монархия саналатын ел. Император — бұл елде ең жоғарғы лауазым, барша халықтың басын біріктіретін алтын қазық. Партиялар, саяси күштер, жеке адамдар үкіметке қарсы сын айтар, талаптар қояр, ал олардың барлығы да елдің бірлігінің сипатын білдіретін императорға құрмет көрсетеді. Ең жоғарғы лауазым иесіне құрмет — бұл да ел дәстүрі. Монархиялық жүйе Жапонияда 1889 жылы қабылданған конституцияда негізделді. Содан кейін аралда орналасқан бұрынғы орта дәрежелі ел империяға айналды. Өткен ғасырдың басында ол Ресейдей державаны жеңді, Әсіресе 1921 жылы билік басына Хирохито келгеннен кейін қарқынды қадаммен алға басу басталды. Рас, екінші дүниежүзілік соғыста бұл ел жаза басып, жеңіліске ұшырады. Бірақ одан кейін бейбіт бағыт ұстанып, оны өз конституциясында бекіткен соң Жапония экономикасы, жаңа технология жөнінен ірі державаға айналды. Үкіметтер ауысып жатады, ал император билік тізгінін босатпайды, Бүгінгі император Акихито осыдан 15 жылдай бұрын таққа отырған. Содан бері де ел тыныш, үнемі өрлеу үстінде. Жапонияның негізгі заңы - Конституция 1947 жылдың 3 мамырында қабылданған. Ол елдегі басқа да заңнамалық құжаттардың бастауы болып табылады және елдің дамуы мен халықтың қорғалуына кепілдік береді. Сондай-ақ, ежелгі дәстүр бойынша елде монархиялық билік сақталған. Мұраға берілетін императорлық тақ жоғарғы ақсүйек әулетінің заңды меншігі болып табылады. Бұған қоса заң шығарушы билік пен атқарушы билік тағы бар/2/. Парламент екі сатыдан тұрады: төменгі - өкілдер палатасы, жоғарғы - кеңесшілер палатасы. Өкілдердің саны 500 адам және олардың үш жүзі бір мандатты округтерден сайланса, қалғаны саяси партиялар мен басқа да құрылымдардың үлесінде. Төменгі палатаның депутаттары төрт жылға сайланады. Ал алты жылға сайланатын кеңесшілер палата-сының құрамы 252 орындық. Елдің ішкі тыныс-тіршілігі мен сыртқы саясатына премьер-министр жауапты. Сот билігі тәуелсіз. Жоғарғы сотты министрлер кабинетінің ұсынуы бойынша император тағай-ындайды. Конститутция бойынша император «мемлекет пен халық бірлігінің символы» болып саналады. Заң шығарушылық билікті парламент жүзеге асырады (оның құрамы 152 депутаты бар палата өкілдері мен 252 депутаты бар кеңесшілер палатасынан тұрады). Депуттар 4-6 жыл аралығында қызмет етеді. Ал атқарушы билік министрлер кабинетінің құзырында. Ұлттық валютасы - иен. Негізінен жеңіл көлік, көлік жабдықтары, электорника, металл, металл бұйымдар және химиялық өнімдерді экспорттайды. Импорт тауарлары: өнеркәсіптік шикізат пен жартылай шикізаттар, жанармай және азық-түлік. Жапонияның тауар айналымындағы АҚШ-тың үлесі 90-шы жылдары 30,4 пайызға тең болды. Осы жылдары жұмыссыздар 1,56 млн. адам болған. Ал сыртқы сауда көрінісі , экспорт 146 млрд. доллардан асып, импорт 126 млрд. долларды құраған. Ауыл шаруашылығында шағын шаруа қожалығы жақсы дамыған. Басты ауыл шаруашылық өнім - күріш. Сонымен қатар, жеміс-жидек, көкөніс өсіріп, балық аулаумен айналысады. Шағын ғана аралдарда орналасқан мемлекеттің жер қойнауындағы табиғи байлықтары аз болғанымен, әлемдегі алдыңғы қатарлы елдер құрамында. Жапондықтар шексіз ізденіс, үнемшілдік және маңдайтердің арқасында осындай таңданарлық жетістікке қол жеткізіп отыр. Бұл елде адамның білімі, ой-өрісі, еңбек сүйгіштігі және тәжірибесі ерекше бағаланады. Диплом жұмысымның тақырыбын «Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Жапония экономикасының «ғажайып дамуы» деп алу себебім, ел экономикасының өркендеуіне себеп болған басты фокторларды анықтау болмақ. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады. Әр тарау екі тараушаға бөлінген. I-тарау «Жапония еліндегі саяси-экономикалық реформалар» деп аталса, оның құрамындағы екі тараушаға «II дүниежүзілік соғыстан кейін Жапонияның ірі индустриалдық держеваға айналуы» және «Экономикалық реформалардың жүзеге асуы» деген тақырыптар қойылды. Алғашқысында аты айтып тұрғандай Жапония экономикасының II дүниежүзілік соғыстан кейін қарқынды дамуы мен елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың түзелуі қамтылса, екінші тараушаға дағдарысқа ұшыраған халықты тығырықтан алып шығуға негіз болған экономикалық реформалар арқау болмақ. II- тарауда Күншығыс елінің сыртқы саясаттағы салмағы, өзге елдермен сауда-экономикалық қарым-қатынасы, Қазақстан экономикасының өрлеуіне қосқан үлесі сараланбақшы. Тараушалар «Қазіргі Жапония экономикасы» және «Жапония мен Орталық Азия арасындағы сауда-экономикалық қарым қатынас» деп аталады.

I-тарау. Жапония еліндегі саяси-экономикалық реформалар 1.1. II дүниежүзілік соғыстан кейін Жапонияның ірі индустриалдық державаға айналуы Соғыс аяқталғаннан кейін Жапония экономикасы қиын кезеңдерді бастан кешірді. Соғыс салдарынан мемлекет өзінің материалдық жағдайының 40 пайызынанайырылуы ауыр өнеркәсіп жабдықтарының 30 пайызынан айрылды. Ал Нагасаки мен Хиросима атом бомбалауынан жермен жексен болды. Тауар мен материал, азық-түлік жетіспеушілігі жалпыға бірдей сезілді.Инфляция 50 пайызға дейін жетті.Жапондық иен курсы американ долларына шаққанда әлдеқайда төмендеп, құлдырай түсті. Көптеген кәсіпорындар жабылып қалды/3/.1946 жылы өнеркәсіп өнімінің деңгейі соғысқа дейінгінің 14 пайызын құрады. 1945 -1947 жылдар аралығында қағаз ақша саны 4 есе өсті. 1945 жылы жұмысшылардың жалақысы соғысқа дейінгі деңгейдің 13 пайызын құрады. Барлығын қайтадан, жаңадан бастауға тура келді. 1947 жылы оккупациялық әкімшілік жаңа Жапондық Конститутция даярлап шығарды. Осылайша, Жапония экономикасының дамуы 3 кезеңге бөлінді: 1 кезең: 1945-1960 жылдары Жапон экономикасының түбегейлі өзгеруі, әлемдік экономикада АҚШ-тың басымдылығы. 1950 жылдардан бастап Жапония экономикасының орташа жылдық дамуы 9,2 пайызды құраған. 1949 жылы салық жүйесінде реформа жүргізілді. Жалпы алғанда салықтар көтеріліп, басқару әкімшілік аппараты қалыпқа келтірілді, мемлекет шығысы қысқартылды. Өз ішінде ғылыми-техникалық базаның жоқтығынан Жапония алдыңғы қатардағы технологияларды шет елдерден алып, оларды өндірісінде тиімді де қолайлы етіп жетілдіріп отырды. Банк жүйесі секілді саясаттың басым бағыттарын мемлекет бақылап отырды. Жапонияның экстенсивті үлгісі өте жоғары көрсеткішке қол жеткізді. 50 жылдардың орта шеніннен бастап Жапония экономикасы қарқынды дами бастады. «Жапондық ғажап» осы кезеңнен бастау алды. 2-кезең: Жапония экономикасында айтарлықтай құрылымдық өзгерістер болды. 1951-1970 жылдар аралығында өнеркәсіп өнімінің орташа жылдық көлемі 15,2 пайызды құраған. Ал ол кезде бұл көрсеткіш басқа елдерде төменгідей болатын, мысалы: Германия мен Италияда-7,4 пайыз, Францияда – 6,2 пайыз, АҚШ-та -4 пайыз, Англияда-3 пайыз. 1969 жылы Жалпы Ұлттық өнім көлемі жағынан Жапония АҚШ-тан кейінгі әлем бойынша 2-ші орынға ие болды. Ал 1970 жылы Жапония әлемдік экспортта 4-ші орынға шықты. Жапонияның ірі державаға айналуына біршама факторлар әсер етпей қоймады. Олар: - энергоматериалдарды азайту арқылы өндірістің белсенділігін арттыру; - электорника және технология салаларын толықтай игеру; - экономиканы реттеуші мемлекет рөлінің өзгеруі, инфляция, ұлттық валютаның тұрақтауы, нарықтық механизмдерді құру секілді қосалқы әдістер арқылы экономиканы реттеу; - сыртқы экономикалық қатынастарда да көзге көрінер өзгерістер болды. Жапония шет елдерге ірі көлемде инвестиция құйып, экспортқа деген тәуелділігінен біртіндеп арыла бастады. 3-ші кезең: Экономиканың қарқынды дамуы, салық реформалары, өзіндік технологиялық жетістіктер. Жапонияның сыртқы экономикалық қатынастырының дамуына төменгі факторлар әсер етті: - Ғылыми-техникалық өзгерістерді (жетістіктерді) кеңінен пайдалану; - Өндірістің орталықтануы мен шоғырлануын мемлекет тарапынан реттеу; - Батыс Еуропа мен АҚШ-қа қарағанда капитал көлемінің көбеюі; - Жапония менеджментінің сырттан келетін импортқа бейімделуі; - Қорғаныс пен қаруландыруға қаржының аз бөлінуі; - Ұлттық кірісті мемелекет саясатымен қайта қарау; Осының арқасында Жапония аз уақыт ішінде Оңтүстік Шығыс Азия, Австралия және Жаңа Зеландияның нарық жүйелерін басып алды. Жапония экономикасы 50-ші жылдары-ақ ғажап түрде дами бастады. Оның негізгі мәні мынада: - Шетел, соның ішінде америка көлігін жоғары, тиімді пайдалана білу; - Негізгі капиталды жаппай жаңарту; - аграрлық реформа есебінен ішкі нарықты ұлғайту; - шетелдік ғылыми-техникалық жетістіктерді молынан пайдалану. Сонымен қатар, Жапон сарапшылары мынадай ерекшеліктерді де атап көрсетуде: - жоғары сапалы жұмыс күші, 1947 жылдың өзінде-ақ, Жапонияда 9 жылдық ақысыз міндетті білім беру енгізілген. Кадрлар даярлау мен қайта даярлау жүйесі құрылған; - әкімшілік пен жеке тұлға арасында үйлесілімділік таба білген жалдамалы еңбектің дәстүрлі қалыптасқан жүйесі; - капитал жинаудың жолы; - жеке ғылыми- техникалық базаны дамытуға ұмтылыс/4/. Соңғы кездері бұл фактор мыналармен толықтырылды: - шикізат ресурстарының тапшылығы, Жапония шет елден қажетті ресурстардың 99 пайызын алады. Оның 100 пайызы - боксит, мата, табиғи каучук, 99,7 пайызы мұнай, 99,5 пайызы темір рудасы, ал бұл өз кезегінде өндіріс құрылымын әрдайым жаңартып отыруға, энергия мен ресурстарды ұқыпты пайдалану технологиясын енгізуге, шикізат пен отынның альтернативті көздерін іздеуге итермелейді; - Жапонияда Конститутция негізінде соғысқа қарсы 3 қағыда қалыптасқан. Олар: ядролық қару-жарақты қолданбау, өндірмеу, енгізбеу. Нәтижесінде әскери шығындар жалпы ішкі өнімнің 1 пайызын ғана құрайды. Осылайша 1955-1965 жылдары Жапония алдыңғы қатарлы дамыған капиталистік державалар ішінде 2-ші орынды иеленді. Жапон тауарларының бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын басты факторлар: - өнім сапасын бақылаудың айрықша жүйесі; - еңбек өнімділігінің өсімі; - еңбек ету саласында түсінбеушіліктің болмауынан жұмыс уақытын жоғалту; - жан басына шаққандағы табыс көлемінің өте жоғарылығы.Қазіргі экономика дамуының негізгі заңдылықтары мелекеттің экономикалық өмірге тікелей араласуын біртіндеп қысқартты. Жапония өзінің экономикасына ымырашылдықпен қарауға 60-шы жылдары кірісіп, бүгінгі күнге дейін жалғастыруда. Сол кезеңнен бастап капиталдар іске қосылып, инвестиция тартылды және кәсіпорындар жапай жекешелендіріле бастады. Жапония үкіметі қаржыны тұрақтандыру саясатын жүргізіуде бір сәттік тұрақтандыру идеясына қарсы болды. Бұл идея өндірістің құлдарауына әкеліп соғатынын ескеріп, «аралық тұрақтылық» концепциясына жүгінді. Аталған концепция инфляцияны біртіндеп ауыздықтау арқылы ақша эмиссиясының қарқынын қолдап, өнеркәсіп жұмыстарының нәтижелі болуына жағдай жасады/5/. Негізгі мәнінің өзі мынаған саяды: мемлекеттің қолдауынсыз (қаржылай, сақтандыру, ұйымдастыру-әкімшілік) өндірістің құлдырауын, өнеркәсіпті қалпына келтіру мүмкін емес. Инфляциялық экономика өндірісті тұрақтандыру қабілетіне ие, бірақ белгілі бір мөлшерде ғана. Инфляцця — шаруашылық белсенділікті қолдап, қалпына келгенше қолданылады да, инфляцияның әлсіреген кезінде өркендейді. Осыдан мынадай қорытынды шығаруымызға болады: ақшалай несие беру саясатын жүргізгенде: инфляцияны түгелдей жоюды мақсат етпей, тек шектеп, яғни оның өсуіне жол бермеу қажет. Бір жағынан, инфляцияны шектеу мақсатында тек макро-экономикалық ғана емес (қаржылай несие-ақша, фискальдық), сондай-ақ микро-экономика саясатын белсенді қолдап, өндірісті тұрақтандыру ұсынысын өсіріп, инфляцияның құрылымдық жүйесін әлсірету қажет. Қазақстанда өнеркәсіп өндірісін қаржылай тұрақтандыру есепке алынбаған. Инфляция деңгейін төмендетуге тек «монетарлық» әдіспен қол жеткізді. Ал микро-экономика саясаты жөнінде кейінгі кездері ғана айтылды. Жапондардың тәжірибесі көрсетіп отырғандай, дағдарыс жағдайында (қалыпты жағдайда да) мемлекет барлық өндіріс саласын бір мезгілде қолдай алмайды. Сондықтан инфляцияға ұрынбау мүмкін емес. Мемлекет қолдау көрсету үшін сұрыптау арқылы өндірістің барлық сферасында тиімділік қалыптастыратын, құрылымдық өзгерістерді міндетіне алатын – дамуғабет бұрған салаларды таңдауы қажет/6/. Жапон үкіметі сұрыптау кезеңінде өнеркәсіп салаларын топтастырып, деңгейіне қарай төрт бөлікке бөліп, орташа деңгейге -көмір өңдіру, қара металлургия, ауыл шаруашылығы тыңайтқыштарын өндіру, электр қуаты, ал жоғары деңгейге - темір рудасын өңдеу, мұнай өндеу, асбест пен бояғыштар өндірісі, теңіз транспорты, аралық деңгейге — өнеркәсіптің басқа салалары, қарама-қарсы деңгейіне — жібек өндіру, жиһаз, косметика өңдірісін жатқызды/7/. Осындай сұрыптау негізінде көмір мен қара металл өңдірмесе өнеркәсіпті қалыпқа келтіру мүмкін емес. Ал тыңайтқышсыз ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыруға, азық-түлікті көбейтуге болмайды. Электр қуаты ауыл шаруашылығының барлық саласына қажет. Тоқыма бұйымдары экспорттық тауарлардың негізгі бөлігін құрайды. Токио университетінің профессоры Хироми Арисаваның өндірісті реттеуге арналған концептуалдық ойы Леонтьевтің салааралық балансты зерттеу және Карл Маркстің ұдайы өндірістік кестесі негізінде жасалды. Бұл, пікірдің мазмұны жекеленген өндірістің өзара байланысымен қорытындыланады, бірінің дамуына бірі әсер етеді. Ал идеяның өзі қарапайым ғана. Бір жағынан алып қарасақ, өндірістің дамуын ұстап тұрған «тар жол» көмірдің жетіспеушілігі. Екінші жағынан, көмір өндірісін кеңейту металдың жоқтығынан тоқтап қалды. Осылайша, тұйық шеңбер пайда болды. Одан шығу үшін ұйымдастыру, қаржыландыру сипатындағы шаралар қабылданды. Алғашқы кезекте азық-түлік, киім, транспорт, тұрғын үймен қамтамасыз ету қажет болатын. Сондықтан, Үкімет шет елден 80 мың тонна мазут пен көмір алды. Осы отынның бәрі болат қайнатуға бағытталды. Алынған металл көмір өндіруге жіберіліп, ал көмірді қара металл өндіруге пайдаланды. Бұл схема айтылған салалар бойынша жургізілді деуге болмас, арнаулы кәсіпорындардың бөліп алуына сүйеніп жасалды. Өндіріс орындарында қатаң әкімшілік бақылау жүргізіліп, өн-діріс қуатын бөліп пайдалану, шикізат пен материалдарды, сондай-ақ, тұтыну үшін арнаулы заңды база құрылып, мемлекеттің жекелеген кәсіпорындарға өкілдік етуіне жол ашты. Бұл саясат нәтижелі болды: 1947 жылы көмір өндіру 29,3 миллион тоннаға (97,7 пайызға — белгіленген межеден жоғары) жетіп, соңынан басқа салалар да еңсесін көтере бастады. «Бір-біріне байланысты өнеркәсіптік кесте» механизмі - өндірісті дамтып, қаржыландырудың жаңа инвестициялық кешенді шарасы пайда болды. Өндірістің құлдырауын болдырмау, өндірісті дамытуға жағдай жасау үшін Жапонияда бұл салаға байланысты өзіндік саяси шаралар қолданды. Олар бюджеттен жеңілдікпен несие алынып, мемлекеттің несие институттарында капитал айналысының жетпейтін тұстарын толықтырып, жеке коммерциялық институттарда несие жүйесі үкіметтің 1947 жылғы арнаулы инструкциясына сәйкес жүргізілді. Жекелеген кәсіпорындарға арнаулы вексель алуына рұқсат беріліп, олардың жеңілдік алуына жол ашылды. Жапондарда маркетингтің қазіргі заманғы стратегиялық тұжырымдамасы 50-ші жылдардан кейін жасалып, тек маркетинг пен бизнеске қатысты тұтынушыға бағытталған бірқатар практикалық шаралар ғана іске асырылды. Саудагерлер қауымы арасындағы тұтынушыға есептелген бизнес этикасы сонау XVIII ғасырдың өзінде-ақ, кең таралғанды/8/. Сол кездегі сауда ісі этикасы бойынша: «Саудагер — сандармен жақсы жұмыс істей алатын адам. Саудагердің басты мақсаты — әрбір иенді құрап, жинау (қазіргі уақытта саудагер өзіне тиесілі бір центті жоғалтпауға тырысатын капиталист тұлға ретінде танылады). Саудагер өз тауарын тұтынушыға бір иенін де босқа шығын қылмайтынын ескере отырып сатуы тиіс. Яғни, ол өз тауарын сатып алса, тұтынушы ақшасын босқа шығармай, тиімді жұмсайтынына сендіреді» делінген. Осылайша, маркетинг пен оның бөлімшелері жапондықтарда 50-ші жылдардың аяқ шені мен 60-шы жылдардың басында пайда болып, «тұтынушылық ғасыры» аталған 80-ші жылдарға ұласты. Маркетингке қатысты іс-қызмет Батыста (АҚШ-та) қабылданған географиялық, әлеуметтік, тарихы фактордан, ең бастысы- мемлекеттік құрылым ерекшелігінен мүлдем өзгеше. Маркетинг стратегиясына тікелей немесе жанама әсер ететін факторлар: - өнеркәсіп пен ел үкіметі арасындағы жұмыс; ауа-райы, т.б. елдегі өнеркәсіптің дамуы; - өнеркәсіп пен үкіметтің арасындағы ынтымақтастық жұмыс-тарының мәні жапон компанияларының міндеттері мен мақсаттарының сол халықтың ұлттық мүддесі мен үкіметпен байланысты орнықтыруға бағытталғандығына келіп саяды/9/. Мұндай классикалық өзара қарым-қатынас 40-50 жылдары байқалды. Осыған байланысты дамудың әр түрлі жолдары айқындалды: корпорацияларды (32 секторды) тезірек жаңарту туралы, ауыл шаруашылығын механизациялау туралы, болат құю өнеркәсібін жаңғырту туралы заңдар шығарып, ұлттық автокөлікті шығаруға қатысты, электрондық өнеркәсіпке қолдау көрсету туралы, көмір және тау-кен өнімдерін өндіру мен авиаөнеркәсіптерді жаңғырту туралы жоспарлар қабылдады. Сондай-ақ, ұшақ жасау, қару-жарақ, жарылғыш заттар, ядролық энергетика, ғарыш, есептеу техникалары тәрізді технологияның алты саласына айрықша көңіл аударылды. Әрі арнайы зерттеуді қажет ететін компьютердің соңғы түрлері, лазерлік техника, жаңа материалдар мен металды керамика, сынапсыз тұзды су электролизі, су астынан мұнай өндіру, жасанды тері тәрізді жеті түрлі аса маңызды сырттан алынатын өнімдер назардан тыс қалмады. Өнеркәсіптің жекелеген секторларында жапон компаниялары бір-бірімен ішкі рынокта өте күшті бәсекелестік күрес жүргізеді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін аяғынан тік тұрған Жапон экономикасы, нақтырақ айтсақ, Жапониядағы кіші және орта кәсіпорындар 1998 жылдары Азия дағдарысының салдарынан көп зардап шекті. Елдегі 800 мың кіші кәсіпорындағы жағдайдың қиындауының үш негізгі себебі бар. Біріншісі; әрине, қаржы жетіспеушілігі. Азия дағдарысынан соң экономикалық тұрақтылықты сақтау мақсатымен әкелінген жаңа капиталдың резерв шектеулері кіші және орта кәсіпорындар жұмысына кері әсерін тигізді. Жаңа қағидалар банктерді шағын кәсіпорындарға несие беруде , «сараңдыққа» итермеледі. Қаржы тапшылығынан шағын кәсіпорындар бүгінде тұтынушы сұранысына да жауап бере алмайды. Нәтижеде _ кіші және орта кәсіпорындар инфляцияға ұшырай бастады/10/. Кіші кәсіпорындардың алдындағы тағы бір проблема ірі фирмалардағы баға саясатымен байланысты. Тұтынушылар қымбат өнімге, тіпті, сұраныс жасамаған соң алыптар бағаны арзандатып жіберді. Алайда бұл уақытша құбылыс еді. 1955 жылы құрылған Жапонияның либералды-демократиялық партиясы (ЖЛДП) елу жылдан астам уақыт елдегі басқарушы партия сипатынан танбай келеді. Өз ішінде бірнеше ықпалды фракциялары бар партияда олардың арасындағы бәсеке, тартыс партия бағдарламаларын жасауға, елдің бағытын анықтауға, министрлер портфельдерін бөлісуге әсер етеді, ЖЛДП өзгелерден осы арқылы да ерекшеленеді. Ал мұндай фракциялардың болуы партияның идеялық жағынан тоқырап қалмауына, кадрлардың ауысып отыруына игі ықпалын тигізуде. ЖЛДП оппоненттері партияның бұлай ұзақ уақыт билік басында болып келуі демократиялық құндылықтарды ескермей, қоғамдық сананы тілмен баурап алуында десе, жақтаушылар партия билігі елді молшылыққа кенелтіп, халықтың әл-ауқатын жақсартты, әлеуметті қорғауды күшейтті дегенді алға тартады. Сондықтан да партияның бұлай ұзақ билік жүргізуін заңдылық деп санайды. 50 жылғы билік басындағы партия жұмысын зерттей келе, мынадай қо¬рытындылар жасауға болады. Ұзақ жылдар бойына елді басқару барысында мемлекеттік және ұлттық ірі бизнес арасында экономикалық және әлеуметтік салаларда стратегиялық әріптестікке қол жеткізілді. Партия отандық ірі корпорациялар елдің дамуына аса қажетті фактор деп есептеп, олардың шетелде де, Жапонияда да монополиясын күшейтуге барынша ықпал етуде. Бір партияның осыншама жыл билік жүргізуіне қарамастан, оппозиция да қарекетсіз емес, олар парламентте, түрлі кеңесу органдарында, бұқаралық ақпарат құралдарында өз ойларын ашық білдіріп, биліктегілерге елеулі әсер ететіндей мүмкіндіктері бар. Олардың әсіресе саяси ахуалды, елдегі қоғамдық сананы, көзқарастарды қалыптастыруға тигізер ықпалы мол. Жапониядағы парламенттік демократияда да ЖЛДП-ның доминанттық партия үлгісі жұмыс атқарады. Партия мен әкімшілік аппарат жымдасып бірігіп кеткен, сөйтіп үкімет құрамы жасақталуында да олардың көп дауыс алып, билікке келуіне жол ашылуда. Осыған қарамастан қоғам томаға-тұйық емес, елде әрқайсысының өз алар орны бар түрлі саяси партиялар жұмыс істейді. Бір айта кетерлігі, елде биліктегі партияға парапар оппозиция болып көрген емес. Парламентте көп дауыс алып отырған партия әрдайым өзге партиялармен бет жыртысып, қарсы келуден бойын аулақ ұстап, жапондықтардың қанына сіңген дәстүрлі саяси мәдениетіне сай мәмілеге, ымыраға келу ұстанымын қадір тұтады. Іс жүзінде партиялар арасында бәсекелестіктің болмауына қарамастан, биліктің бір партия маңына шоғырлануының әлемдегі үлгісі ретінде Жапонияны қарастыруға болады. Бұл елде билік бір қолға шоғырланғандықтан дүние жүзіндегі алдыңғы қатарлы ел легінде қала бермек. Жапонияның қазіргі саяси жүйесі 50 жылдан астам уақыт бойы қалыптасты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жеңіліс тапқан Жапония 1947 жылы күшіне енген түбегейлі өзгерістерге ұшыраған жаңа Конституцияны қабылдап, онда қазіргі жоғары дамыған азаматтық қоғамның институттары мен нормалары -адам мен азаматтың либералды қүқықтары және бостандығы, кәсіпкерлікпен айналысу бостандығы мен жеке меншікті құрметтеу, билік тармақтарының бөлінуі мен өзара бақылануы, заңның жоғары тұруы, ұлттық егемендік пен бейбітшілік қағидалары тұжырымдалған. Жаңа Конституция негізінде құрылған атқарушы билік пен мемлекеттік-әкімшілік басқарудың (МӘБ) жүйесі соғыстан кейін ұзақ жылдар бойы айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған жоқ. Атқарушы билік пен МӘБ жүйесіндегі кең ауқымды өзгерістер іс жүзінде 1990-2000 жылдар аралығында жүзеге асып, Жапон басқарушы табының саяси стратегиясында түбегейлі өзгерістерімен белгілі болды. Осы саяси төңкеріс 1970-1980 жылдар тоғысында басталып, Я.Накасонэ үкіметі басқа жоғары дамыған елдермен бірге бір уақытта жапон мемлекеттік саясатында неолиберализм идеяларын бекіту жөнінде алғашқы шектеулі кадамдарын жасай бастады. Жалпы «неолиберализм» терминіне қысқаша тоқталатын болсақ. «неолиберализм» сөзі «нео» «жаңа» және «либерализм» сөздерінен құрылған. «Либерализм» сөзі 17-18 ғасырларда еуропалық елдерде пайда болған идеялық және қоғамдық-саяси ағым, ол азаматтық, саяси және экономикалық бостандықтар қағидасын жариялайды. Дж.Локк, А.Смит. Ш.Монтескье және тағы басқалардың концепцияларындағы либерализм бастамалары абсолютизм мен феодалдық ұстанымдарға қарсы бағытталды. Либерализм идеялары алғашқы рет АҚШ Конституциясында (1787 ж.) және Францияның Адам және азамат құқықтары декларациясында (1789 ж.) өз көрінісін тапты. XIX -XX ғғ басында либерализмнің негізгі ережелері: азаматтық қоғам, жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтары, құқықтық мемлекет, демократиялық саяси институттар, жеке кәсіпкерлік пен сауда жасау бостандықтарын қалыптастырды. Қазіргі либерализм - неолиберализм еркін нарық механизмі экономикалық қызметінің тиімді жұмыс жасауына, әлеуметтік және экономикалық процестерді реттеуге неғүрлым қолайлы жағдай туғызды. Жапон неолибералдары саясаттың әр саласында дағдарыстан өту үшін радикалды шешімдерді қабылдауға шақырады. Жапония — жас ұрпақ тәрбиесіне ертеден ерекше көңіл белген ел. Білім саласындағы алғашкы маңызды реформа XIX ғасырдың 70-ші жылдары жүргізілді. Реформаның негізгі мақсаты халық арасында жаңа идеология қалыптастыру болды. "Қытай ғылымы — Жапония рухы" (нансай-вакон) деген ұран "Жапон рухы — Шығыс техникасы" (вакон-есай) деген ұранмен алмастырылды. Ұзақ жылдар бойы өзінше жеке қалған Жапония Шығыстың ғылыми және техникалық жетіс-тіктерін шапшаң игере бастады. "Вакон-есай" деген "шетелдіктер тапқан білімді алу, бірақ оларға жапондықтардың рухы мен жапондық ойлау ауытқуына ешқандай мүмкіндік бермеу" дегенді білдіреді. Күні бүгінге дейін "вакон-есай" қағидаты Жапонияның білім беру жүйесінің даму стратегиясын аныктап отыр. Халықты шығыс өркениетінің жетістіктеріне араластыру қажеттігін түсінгенімен, Жапония ағарту саласының қайраткерлері бұл үрдістің келеңсіз жақтарын байқамай қалған емес. Шығыстық білім жүйесі дестүрлі жапондық пән — моральды соңғы орынға шегеріп тастауына байланысты, жапондық тәрбие жүйесінің негізі бұзылды. 1879 жылы елге инспекторлық сапармен шыққан император Мэйдзиге оқушылардың моральдық тәрбиесі әсер етіп, артынша ол "Білім берудің ұлы қғиадаттары" деген жарлық шығарды. Императордың осы жарлығы шыққаннан кейін тәрбие мен білім берудің конфуциандық моральды-этикалық қағидаттарына көшу шаралары іске асырыла бастады. "Адамдар алдымен өздерінің рухын және моральдық бастауларын сақтауға тәрбиеленулері керек, ал содан кейін олар өз қабілеттеріне қарай әртүрлі пәндерді меңгерулеріне болады", — деп көрсетілді бұл құжатта (Японцы о Японии. СПб, 1906). 1881 жылы барлық оқу орындарында міндетті түрде мораль пәні оқытыла бастады, университеттерде шет тілдерде оқытуға тыйым салынды, оқулықтар қатаң рецензияға алынып, олардың бір бөлігін пайдалануға рұқсат етілмеді. Сонымен, Мэйдзи реформасы білім беру ісіне ерекше үлес қосты: 1) адамгершілік құндылықтардан шегіну тоқтатылып, тарихи қалыптасқан жапондық дәстүрде білім беру қайтадан қолға алынды; 2) халықтың көпшілігіне еуропалық білім алу мүмкіндігі туды; мектепте білім беру жұмысын ұйымдастыруда орасан зор жетістіктерге қол жетті; Жапонияның білім сапасын сол кездегі дамыған елдердің білім сапасына жақындатты. Мэйдзи реформасынан кейін кейбіреулер француз және прусс, ал екінші дүниежүзілік соғыстан кейін америкалық білім беру жүйелерін қабылдау қажет деп даурықты. Бірақ одан ештеңе де шықпады. Жапондықтардың тарихи және әлеуметтік құндылықтары шетелдік стандарттарды қабылдауға мүмкіндік бермеді. Нәтижесінде, біртіндеп нағыз жапондык мектеп жүйесі қалыптасты. Бүгінгі жапон мектебі — жапондық ұлттық рухтың өсуіне ықпал ететін, өз тәрбиеленушілерінің бойында тиісті моральдық нормаларды қалыптастырып, ұлттық мінез-құлықтың негіздерін дамытып отырған мектеп. Осы мақсат мектептерде қалай іске асырылып отырғанын түсіну үшін жапон мектептерінің оқу жоспарын қарастырайық. 6 жылдық бастауыш мектеп, 3 жылдық кіші орта мектеп, 3 жылдық жоғары орта мектеп оқу жоспарларын қарағанда, онда гуманитарлық пәндерге ерекше мол көңіл бөлінетіні байқалады. Мысалы, музыка пәні 1 сыныптан бастап 10 сыныпқа дейін 9 жыл бойы оқытылады. Адам-гершілікке тербиелеу — 1-9 сыныптарда, үй шаруашылығы — 5-12 сыныптарда, әлеуметтік сабақтар — 1-9 сыныптарда, өнер 7-12 сыныптарда окытылатынын, ал денсаулық сақтау және дене шыныктыру пәніне бізге қарағанда барлық сыныптарда көбірек сағат берілетінін байқауға болады. Барлық гуманитарлық пәндердің басты мақсаты — жапон жастарына ұлттық рухани тәрбие беріп, отансуйгіштік қасиеттерін дамыту. Қазақстан мен Жапонияның 9 сыныптық оқу жоспарын салыстырып қарайтын болсақ, онда мынадай өзгешеліктер байқалады. Қазакстанда 9 сынып оқушыларының жылдық жүктемесі 1292 сағат болса, Жапонияның 9 сынып оқушылары 980 сағат жүктемемен оқиды. Қазақстанда оқу жоспарына сәйкес 16 пән міндетті түрде оқытылатын болса, Жапонияда 12 пән ғана міндетті түрде оқытылады және осы 12 пәннің ішінде музыка, өнер, адамгершілікке тәрбиелеу, өндірістік өнер және үй шаруашылығы пәндерімен бірге әлеуметтік сабақтар да бар. Денешынықтыру пәніне бізге қарағанда 1,5 есе артық сағат бөлінген. ПІет тілі пәні тек 7 сыныптан бастап қана оқытылады. Себебі, Жапонияда шет тілін ана тілі негізінде оқу тиімді деген қағида ұстанылады. Мектепте арнайы информатика пәнін оқыту жоспарланбаған. Себебі, информатика пәні де медицина сияқты күрделі пән деп есептелінеді. Бірақ 10 жастағы барлық балаларға компьютерді пайдаланушы деңгейінде білім беріледі. Бұдан шығар қорытынды, біріншіден, Жапонияда оқушылардың жылдық жүктемесі аз, екіншіден, оқытылатын пәндер саны да аз, үшіншіден, мектеп қабырғасында адамгершілік, эстетика және дене тәрбиесіне бізге қарағанда әлдеқайда молырақ көңіл бөлінеді. Жапония дүниежүзі бойынша математикадан 1-ші орын, ал оқудан 8-ші орын алған. Соңғы деректерді қарайтын болсақ, Жапония 6-шы және 14-ші орындарды иеленген. Бұл да жоғары көрсеткіш болып есептелінеді. 1990 жылы 1947 жылы қабылданған Білім беру заңының өзгертілген нұсқасы Жапония үкіметінде қабылданып, парламентке бекітілуге жіберілді. Заңның жаңа нұсқасына: "Дәстүр мен мәдениетті қадірлеу және ел мен отанды сүю; сонымен бірге, басқа елдерге де құрметпен қарау, дүниежузілік қоғамдастықпен жақсы қарым-қатынаста болуға тәрбиелеу қажет ", — деп жазылған. Елімізде қазіргі уақытта 30-40 жыл бойы ешқандай өзгеріске түспеген кеңестік пәндік білім беру жүйесі колданылып келе жатыр. 11 жылдық орта мектептен 12 жылдық мектепке өтерде, ең алдымен, орта мектептің оқу мазмұнында оқушыларға қазақстандық патриоттық тәрбие беру мәселесі қалай шешілетіндігі, екіншіден, оқытылатын барлық пәндердің мазмұны қалай дамытылып, көлемінің қандай деңгейге дейін азайтылатыны және қажетті білім калай топтастырылып, жүйеленіп берілетіндігі, ол үшін қандай өзгерістер болатындығы, үшіншіден, дамыған елдердің білім беру жүйелерінен қандай ерекшеліктер қалай пайдаланылатыны халыққа ашық айтылып, талқылануға ұсынылуы қажет.

1.2. Экономикалық реформалардың жүзеге асуы Өткен ғасырдың соңғы он жылдығында Жапония экономикасы дағдарысқа ұшырап, әлеуметтік сала тығырыққа тірелді. Премьер-министр Коидзуми дағдарыстан шығудың жалғыз жолы ретінде жеке кәсіпкерлікті дамытудың жаңа бағдарламасын ұсынды. Шаруашылықты жүргізудің про-грессивті моделінің арқасында елде аз ғана уақыттың ішінде мыңдаған шаруашылық субъекгілері пайда болды. Бұл ел экономикасының дамуына үлкен ықпал жасады. Халық елде жүргізіліп жатқан реформаларға қолдау білдірді. Экономиканың алға жылжуына тосқауыл болып келген атқарушы билік құрылымдарына да батыл өзгерістер жасап, олардың іс-қимылын жаңашыл бағытқа бұра білді. Әсіресе, пошта құрылымын реформалау кезінде халық ішінде әрқилы көзқарастар туындады. Халықтық жалпы шаруашылық субъектілерінің ішкі сұранысын реттеп отыратын бұл мекеме өзге мемлекеттердегідей емес, ол Жапонияда маңызды функцияға ие. Халықтың жинақтаған қаржысы түсетін банктің де, сақтандыруға бөлінетін қаржы жинақталатын банктің де рөлін атқаратын бұл мекеме өз талапкерлерінің әрбір жаңашыл іс-қимылдарына қолдау білдіре бермейтін. Д. Коидзуми Жапонияда өз табыстарының нәтижесінде жетістіктерге қол жеткізген тұлға ретінде адамдарды жасына қарай емес, қабілетіне қарай көтеру керек деген қағиданы басшылыққа алады/11/. Олардың консервативтік әріптестерінен айырмашылығы да сонда. 1992 жылдан бастап Жапония үкіметі 90-шы жылға дейін созылған экономикалық тоқыраудың көзін жоюға кірісті. Қазіргі таңда тоқырауға қарсы 8 бірдей бағдарлама қаралып, бұл бағдарламалардың жалпы қаржыландыру көлемі 110 трлн. иенге дейін жетті. 1992-1999 жылдары қарастырылған тоқырауға қарсы шаралар: - салық ставкаларын реттеу; - қоғамдық жұмыстар, әлеуметтік инфрақұрылымға мемлекеттік инвестициялар; - мемлекеттік институттарды несиелендіру және нақты сектор кәсіпорындары үшін несиені кепілдеу; - шағын және орта бизнесті қолдау; - Жапон Банкімен проценттік ставканы төмендету; - Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің өсуімен экспортты ынталандыру/12/. Жапонияда мемлекет өмірін қамтамасыз етуші бірнеше бюджеттер қалыптасқан. Олар: орталық бюджет (орталық бюджеттің жалпы шоты), инвестициялық бюджет (даму бюджеті) және бірнеше арнайы есеп шоттары. Орталық бюджет табыстары салықтық және салықтық емес түсімдер есебінен құралады. Басқа дамыған елдерге қарағанда Жапония бюджеті салықтық емес түсімдердің үлесі жоғарылығымен ерекшеленеді. Мемлекеттік бюджеттің 84 пайызын салықтар қамтамасыз етсе, салықтық емес түсімдер 16 пайызды құрайды. Ал жергілікті бюджеттерде салықтық емес түсімдер 25 пайызға жуық. Салықтардан айтарлықтай қомақты қаржыны жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың табыс салығы берді (шамасен 40 пайыз). Бюджет табысының салықтық емес түсімдеріне жататындар: мемлекеттік кәсіпорын қызметкерлерінен түсетін түсімдер, мемлекеттік меншікті сатудан немесе жалға беруден түсетін түсімдер/13/. Орталық бюджет шығындары өзіне тән функционалдық белгілері бойынша құралады және мемлекеттің негізгі міндеттері мен қызметтерін көрсетеді. Олар негізінен , экономикалық және әлеуметтік шығындарды қаржыландыруға, жергілікті бюджеттерді толықтыруға, мемлекеттік қарызды басқаруға, император сарайын қамтамасыз етуге, басқару органдарына және басқа да мақсаттарға бағытталады. Ал, инвестициялық бюджет дегеніміз - күрделі салымдар мен зайымдардың жыл сайын бекітілетін бағдарламасы. Арнайы шоттар - мемлекеттік кәсіпорындар мен корпорациялар шоттарын, мүліктерін, қорларын қамтиды. Арнайы шоттардың көптігі Жапония қаржы жүйесіне тән ерекше белгінің бірі. Жергілікті билік орындарында шамамен 7 мыңға жуық аталмыш шоттар бар/14/. Жоғарыда аталғандарға қосымша мемлекеттік инвестициялық бағдарлама атты жүйе іске қосылды. Түрлі кеңезді бастан кешіре отырып, бұл жүйе бүгінде Мемлекеттік займдар мен инвестициялар бағдарламасы деген атпен танымал (МЗИБ). Жалпы мемлекеттік бюджеттік қаржыландырудан МЗИБ-дан компаниялар қаражат алған жағдайда, толық мөлшерде есептелген пайызымен қоса қайтарылады. Мемлекеттік займдар мен инвестиция бағдарламасының бүгінгі таңдағы қаржы ресурстары мен оны алу көздері төмендегідей: 1) азаматтардың пошталық жинақтар жүйесі; 2) өмірді сақтандырудың пошталық жүйесі; 3) зейнетақы қорлары; 4) арнайы өнеркәсіптік инвестициялау шоты; 5) үкімет кепілдемесіндегі міндеттемелер мен займдар/15/. Жапония ата заңына сәйкес мемлекет қаражаттарын игеру құқына парламент ие. Ал, бюджетті қаржы министрлігі бақылайды. Жапон банкі және оның бөлімшелері бюджетке кассалық қызмет көрсетеді. Мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігіндегі айтарлықтай маңызға ие бағыт - әлеуметтік шығындар.

Жапон үкіметі қарт адамдарға қолайлы жағдайлар туғызып, өмірлерін жақсарту мәселесіне көп көңіл бөледі. 2005 жылы осы топтағы адамдар саны, яғни зейнеткерлер 5,2 млн-ға жеткен/16/. Заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы бизнестің дамуымен бірге қалыптасты. Кәсіпорындар мен ұйымдар таза пайдадан 34,5 пайыз мөлшерінде мемлекеттік табыс салығын, 1,67 пайыз мөлшерінде қалалық (аудан, ауыл) табыс салығын төлейді. Шағын бизнеске 28 пайыздық мөлшерлемемен салық салынады. Жеке тұлғалар мемлекеттік табыс салығын 10-50 пайыз аралығында прогрессивті шкаламен төлейді. Префектуралық табыс салығы 5; 10; 15 пайыздық мөлшерлемемен төленеді. Бұдан басқа алған табыс мөлшерінен тәуелсіз әрбір жеке тұлға 3 200 иен мөлшерінде жергілікті табыс салығын төлейді. Көп балалы отбасыларға салықтың ең аз мөлшері бекітілген. 16-22 жас аралығындағы студенттердің білім алуға кеткен шығындары, егер жолдасы жұмыс істемей, асырауында болса және оны емдету керек болса, шығындар салық салынатын табыстан шегеріліп тасталады. Мүлікке салынатын салықтарды заңды және жеке тұлғалар мүлік құнынан 1,4 пайыздық біртұтас мөлшерлемемен төлейді/17/. Мүлікті қайта бағалау үш жылда бір рет жүргізіліп отырады. Салық салу барысында барлық жылжымайтын мүліктер, жер, бағалы қағаздар, банк депозиттері бойынша пайыздар, т.б. қамтылады. Екінші топқа лицензияны тіркеу салығы , елтаңбалық алым, жерді тыңайту салығы, т.б. жатады. Жанама салықтардың бірі- сатудан алынатын салық 3 пайыздық мөлшерлемемен алынады және бюджет кірісінің 9 пайызын қамтамасыз етеді. Оны есептеу барысында тауарлар мен қызметтердің құны келісімшарт бағасы бойынша анықталады. Қосылған құнға салынатын салық 1989 жылдан бастап қалданысқа енген. Құн салығын есептеу барысында төрт түрлі әдіс пайдаланылады: - тура немесе бухгалтерлік әдіс; - жанама әдіс; - тікелей шегеру әдісі; - жанама шегерім немесе шоттар бойынша есепке алу әдісі/18/. Жапония тәжірибесінде , негізінен төртінші әдіс кеңінен қолданылады. Жапонияның салық жүйесінің негізі ХIХ ғасырда қаланды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, 1949 жылы қаржы саласындағы американ маманы, профессор Шалптың ұсынысымен салық реформасы жүргізілді. Кейіннен бұл реформа нәтижесі ұзақ уақыт бойы қолданылды. 1987 жылдың қыркүйек айында және 1988 жылдың желтоқсанында Жапонияның салық жүйесіне үлкен өзгерістер әкелген салық реформалары жүргізілді. Нәтижесінде салық мөлшерлемелерінің шкаласы жеңілдетілді және төмендетілді. Егер реформаға дейін салық мөлшерлемесі 10,5-70 пайыз аралығында болса, реформадан кейін 10-50 пайыз аралығына дейін төмендеді/19/. Қазіргі кезде қолданыстағы салық жүйесі 1989 жылы 1 сәуірде қабылданған. Мемлекеттік бюджеттің 84 пайызы салықтар есебінен, ал оның 16 пайызы салықтық емес түсімдердің есебінен құралады. Жапонияда салықтар мемлекеттік және жергілікті болып екіге бөлінеді. Мемлекеттік бюджеттің 64 пайызы мемлекеттік салықтар, ал 36 пайызы жергілікті салықтар есебінен тұрады. Салықтық түсімдердің бір бөлігі жергілікті бюджеттерге аударым түрінде қайта бөлінеді. Ел аумағындағы 3045 қала, ауыл, аудандардың және оларды біріктіретін 47 префектураның дербес бюджеті бар/20/. Жапония салық жүйесі АҚШ және Еуропа елдерінің салық жүйелері сияқты салықтарының көп түрлілігімен ерекшелінеді. Барлық салықтар елдің заң актілерінде тіркелген. Мемлекеттік салықтың әрбір түрі заңмен реттеледі. Жергілікті салықтар туралы Заң олардың түрлері мен шекті мөлшерлемесін анықтап береді. Аумақтардағы салықтарға қатысты басқа мәселелерді жергілікті парламент реттейді. Жалпы елде 25 мемлекеттік, 30 жергілікті салықтар жұмыс жасайды. Оларды үш үлкен топқа топтастыруға болады: - Заңды және жеке тұлғалардың табыс салығы; - Мүлік салығы; - Жанама салықтар/21/. Тұтынуға салынатын салық 1989 жылы 1 сәуірден бастап енгізілді. Қазіргі кезде мемлекеттік бюджет кіріс үлесі жағынан және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығынан кейінгі үшінші орынды иеленеді. Салық мөлшерлемесі - 5 пайыз. Кәсіпкерлікке салынатын салық 6-12,6 пайыз аралығындағы мөлшерлемемен алынады. Бюджет кірісін толтыруда автокөлік иелеріне салынатын салық спирт және темекі өнімдеріне, мұнай, газ, бензинге салынатын акциздер, кеден баждары. т.б. елеулі рөл атқарады. Салық шкаласы 13 деңгейлі болып келеді. Салық мөлшерлемесі 10-70 пайыз аралығында мұра сомасына байланысты өзгеріп отырады. Жапонияда отандық және шетелдік инвестицияларды ынталандыру жүйесі жеткілікті деңгейде дамыған. Оларды қолдаудағы басты мақсат ұлттық экономиканың дамуына оң ықпал ететін факторлаға қолайлы жағдай туғызу болып табылады. Инвестицияны ынталандыратын басты құрал ретінде негізінен салық жеңілдіктері мен субсидиялар қоршаған ортаны қорғау және әлеуметтік инфракұрылымды құру барысында, өндірістік обьектілерді жаңа жерлерге көшіргенде беріледі. Салық салу деңгейі бойынша (оның ұлттық табыстағы үлесі 27,9%) Жапония басқа жоғары дамыған мемлекеттерге жол береді, мысалы Германия (130,6%), Франция (33,9%) т.б. Тек АҚШ-тан басқалары (26,11%)/22/. Жапония либералды салықтық - бюджеттік саясатын жүргізуге қабілетті индустриалды мемлекет. 1992 жылы мемлекеттік бюджеттің оң-солдысы байқалып, 1994 жылы экономиканы дамытуды ынталандыру мақсатында қосымша бюджет қабылдауға мүмкіндік пайда болды. Қабылданған шаралар ішкі сұранысқа жағымды ықпал етіп, Жапония экономикасы 1994 жылдың екінші жартысында тоқыраудан шықты. 1994 жылы Орталық банк мөлшерлемені ең төменгі дәреже — 1,75% деңгейінде ұстады. Нәтижесінде 1994 жылы жалпы ішкі өнімнің нақты үлесі 1 пайыз болса, 1995 жылы - 2,5 пайызға жетті. Жапон экономикасының тоқыраудан шығуы мемлекет секторында инвестиция деңгейін жоғарылата түсіп, инвестиция саласы ынталандырылды. Жапон инвестициялары бірінші кезекте АҚШ және Азияның кейбір жаңа индустриалды елдері: Оңтүстік Корея, Тайван, Гонконг, Сингапур, Малайзия, Тайланд т.б. өндірістік қуаттарын қалыптастыруға бағытталды. Міне, дәл осы дәйек 1997 жылдың күзінде Жапон экономикасы үшін жағымсыз рөлін көрсетті, яғни Азиядағы қаржы тоқырауы деген түсінік осы жерден бастама алған. 1996-1997 жылдардағы Жапон экономикасының жағдайы мәз емес еді. Аса жоғары салықтар экономикалық өрлеуге шектеу қойып , тіпті тақырға отыруға дейін әкелді. 1996 жылы нақты жалпы ішкі өнім 0,1 пайызға төмендеді. Осылайша 1997 жылдың екінші жарытысында Жапония экономикалық кұлдыраудың басталғанын мойындауға мәжбүр болды. 1997 жылдың нәтижесі бойынша жалпы ішкі өнімнің төмендеуі 0,7 пайызға жетті. Бұл соңғы 23 жыл ішіндегі ең күрделі экономикалық құлдырау болды (1973 жылғы мұнай тоқырауынан кейінгі)/23/. 1997 жылы Хасимото кабинеті жапон экономикасын қиын жағдайдан шығару үшін шұғыл шаралар қабылдауға кірісті. «Жан-жақты экономикалық шаралар бағдарламасы» ел тарихындағы ең ірі бағдарлама. Ол -салықтарды төмендету және әлеуметтік инфрақұрылымға инвестиция салу бастамасымен ерекшеленеді. Ал осы жобаларды жүзеге асыру барысындағы шығыс сомасы - 17 трлн. иенді құраған. Бұл бағыттарды төмендегі кестеден байқауға болады/24/. Негізгі бағыттар Шығын көлемі Трлн. иен 1 Салықтарды қысқарту және қозғалмайтын мүлік саласындағы арнайы салықтық шаралар 4,3 2 Шағын және орта бизнесті қолдау 2 3 Әлеуметтік инфрақұрылымға инвестициялар және жергілікті билік органдарымен қаржыландырылатын тәуелсіз жобалар 7,5 4 Қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығын дамыту 2,3 5 Еңбекпен қамту 0,05 6 Апатты жағдайлардың алдын алу немесе жою 0,2 7 Азия елдеріне көмек 0,7 8 Барлығы 17,05

Үкімет сондай-ақ, банк секторын сауықтыру үшін де шаралар қабылдауда, бұл бағытқа 30 трлн. иен бөлінген. Жоғарыда айтылғандардың бәрін қортындылай келе жаңа Премьер-министр К. Обути әкімшілігі шараларды іске асырып, 80 трлн. иенге артық сома үкімет шараларына жұмсалғандығын мәлімдеген. 1998 жылдың 16 қарашасында Обути кабинеті тоқыраудан шығудың жаңа бағдарламасын ұсынды. Бағдарлама «шұғыл мұқтаж экономикалық шаралар пакеті» деп аталды. Бағдарламадағы негізгі бағыттар - қаржы жүйесін тұрақтандыру, экономикалық жағдайды қалпына келтіру. Қазіргі жапон үкіметі мемлекетті тиімді басқаруды, биліктің әкімшілік ресурстарын күшейтуді қолдаушылар қатарында. Жапониядағы неолиберализм тұжырымдамасының белсенді түрде жүзеге асырылуы 1990 -2000жж. басындағы кезең болып саналады. Бұл кезең Жапония тарихында «Қырғиқабақ соғыстан кейінгі кезең» деген атпен танымал. 20 ғасырдың соңғы он жылында анықталған қосымша факторлардың пайда болуы КСРО-ның құлауы, социализм жүйесінің жойылуы және «қырғиқабақ соғыстың» аяқталуы Қиыр Шығыс пен Тынық мұхиты аймағында жаңа әскери-саяси жағдайдың туындауы Жапон үкіметін «форс-мажорлық» жағдайда реформа жасауға күштеді. Бұл факторлар жапон үкіметін біріншіден, осы елдің халықаралық жағдайдағы өзгерістері; екіншіден, либерализм мен нарық бостандығы идеясы туралы ойлан- дырды. Сонымен қатар, әлемдік экономиканың жаһандану процестері ұлттық экономиканы басқаруды жетілдіру,басқа да либералды әдістерді іздестіру міндеттерін ортаға салды. 1990 жылдың басында Жапониядағы қаржы дағдарысы мемлекеттік басқаруды «рационализациялауды», аппаратты және оның шығындарын қысқартуды қажет етті. Жоғарыда келтірілген факторлар жапон басшылығын 90-шы жылдардан бастап сөзден іске көшуге итермеледі. 1996 жылдың қараша айында сол кездегі премьер-министр Р.Хасимотоның мәліметінде: «50 жылдан астам уақыт бойы дамып келген Жапонияның әлеуметтік-экономикалық жүйесі өзара байланысты реформаларды жүргізу барысында тоқырау алдында тұрды. Біздің мақсатымыз – ХХІ ғасырға лайық жүйе құру»,- делінген. Елде осындай ауқымды мақсаттарға қол жеткізу үшін конституцияны, парламенттік сайлау, сот жүйелерін, саяси партияларды ұйымдастыру және т.б. өзгерістер енгізу көзделді.Осы орайда бірнеше реформалар жүргізілді. Кейбір реформаның ресми аяқталу мерзімі нақты көрсетілмеген. Мысалы, ашық корпорацияларда реформа жүргізу 2005 жылға қарай аяқтау көзделген болатын, қалған өзгерістер 2010 жылға қарсы жүзеге асыру кезделіп отыр/25/. Жапонияның қарыштап алға дамуының құпиясы елдегі білім берудің аса жоғары деңгейде болуында. Білім берудің базасында ғылыми жетістік пен кәсіби машық қалыптасады. Бұл - соңғы толқынның табысы емес, тамыры да тереңде бұған дейін бірнеше рет ауысқан жоғары білікті толқындардың табысы. Атағы жер жаһанға мәлім жапондық өндіріс мәдениеті, еңбекті бұлталақсыз, тиімді ұйымдастыру, ұқсас мамандықтарды жаппай меңгеру біз байқап отырған тағы басқа құбылыстардың барлығы — белгілі мөлшерде білім берудің жемісі. Әрине, бұл жағдай аяқ астынан қалыптаса қалған жоқ. Жапондардың жалпы білім жүйесі құрылымы жағынан америкалық жүйені еске тусіреді, бірақ өзінің рухы мен мән-мазмұны жағынан бөлекше. Бүгінгі күні елдегі 6 мен 15 жас аралығындағы барлық бала тоғыз жылдық міндетті, әрі тегін білім алады. Оның алты жылы бастауыш, үш жылы орталау мектеп. Осы тоғыз жыл ішінде жапон балалары жалпы білім беретін пәндерден дәріс алып, орта мектепте білімін жалғастыру үшін негіз қалыптастырады.Міндетті мектепте сабақ «Гакусю сидо ере» курсымен, яғни Жапонияның Білім беру, ғылым және мәдениет министрлігі бекіткен бағдарламаға сәйкес оқытылады. Бұл бағдарлама барлық жеке және мемлекеттік мектептердің міндетті түрде сүйенетін құжаты болып табылады. Міндетті мектепті тәмамдаған соң жасөспірімдер тікелей еңбек жолын бастауға немесе кәсіби-техникалық училищеге түсуге, не білім берудің міндетті емес, әрі ақылы сатысы болып табылатын үш жылдық орта мектепте оқуын жалғастыруға мүмкіндік алады. Дегенмен, жапондық білім беру ісінің кейінгі кездегі артықшылығы сонда, жапон жастарының басым көпшілігі ғана емес, түгелге жуығы өз білімдерін орта мектепте жалғастыруда. Орталау мектеп түлектерінің тек 2,9 пайызы ғана еңбекке араласса, 3 пайызы әртүрлі училищелерге түседі, ал қалған 94,1 пайызы орта мектепте оқуын жалғастырады. Орталау мектептен орта мектептің айырмашылығы, соңғысы біркелкі емес, сараланған, әрқилы бағытта оқытады. Мәселен, тек техникалық салаға мамандандыратын мектептер бар. Ондағы шәкірттер өнеркәсіпте жұмыс істеуге даярланады, әрқилы жұмысшы мамандықтарын алады. Тағы бір мектептерде оқушылар ауыл шаруашылығына, не коммерцияға маманданады, кейбір мектептерде шебер де ісмер келешек аналарды даярлау мақсатымен үй шаруашылығы бөлімдері ашылған. Осындай әр түрлі бағыттағы орта мектептер жетерлік. Бірақ олардың түлектері орта мектептің барлық пәндерін оқитындықтан орта мектептің дипломын алып шығады.Орта мектепке түсушілердің 74 пайызы оқу уақыты жоғары оқу орнына түсуге даярлық жасау мақсатындағы академиялық пәндерге жұмсалатын жалпы білім беретін бөлімдерді таңдайды.Сөйтіп, қазіргі заманғы Жапония жастарының 90 пайызы толық орта білім, оның ішінде 70 пайызы академиялық орта білім алады. Әрқилы техникалық жетістіктердің, жоғары дәрежеде дамыған елге тән басқа да табыстардың сыры да тап осында. Жапонияның ғылыми-техникалық прогресіндегі жетістікке әлемнің барлық елдеріндегі әртүрлі мамандық иелері қызығуда. Жапонияның буржуазиялық жаңа үкіметі ең алдымен елдегі білім деңгейін көтеруге күш салды. Тұжырымдама мынадай болды: «Егер Еуропаның өнеркәсіпкерлері алдымен зауыттар мен фабрикалар салып онда кім істейтінін содан кейін ғана ойланатын болса, біз зауыттар мен фабрикаларды өздері салып, әрі ондағы жұмысты ұйымдастыру үшін алдымен адамдарға білім беруге тиіспіз». Білім беру ісін жандандыру мемлекеттік саясаттың ең маңызды саласының біріне айналды. Балаларды оқыту тек ата-аналардың жеке міндеті емес. Жапонияның алғашқы Білім министрі Мори Арикори айтқандай: «Халық ағарту саласындағы атқарылып жатқан істің бәрі балалар мүддесі үшін емес, мемлекет мүддесі үшін істелетіндігін әрбір мұғалім есінен шығармауға тиіс»,- болды. Мемлекет бүкіл елде білім алудың таралуына күш салды, ал халық өз кезегінде білімге ұмтылды. XIX ғасырдың 70 жылдарынан бастап Жапонияда халыққа білім беру саласында ірі де тұрақты табыстар байқалады. Онда халыққа білім беру жүйесінің үш түрлі сатысы бар: бастауыш мектеп, орта мектеп және университеттер.

II-тарау. Күншығыс елінің сыртқы саясаттағы салмағы

2.1. Қазіргі Жапония экономикасы

Жапония ішкі жалпы өнімінің көлемі жағынан әлемде Америкадан кейінгі екінші орынды иеленеді. Оның қаржылық көлемі 500 триллион иен немесе 4 триллион доллар шамасында. Бұл ел жұмыс орнының көптігімен де ерекшеле-неді. Елдегі еңбек нарығы 67,11 миллион адамға арналған. Мемлекет экономикасы жеке кәсіпкерлікке арқа сүйе-гендіктен жеке тұлғаның мүддесі ерекше қорғалады. Сыртқы экономикалық қатынастар елдің ішкі өміріне де ықпал етеді. Мысалы, Жапония өткен ғасырдың аяғындағы әлемдік нарықтан сатып алған өніміне 38 триллион иен жұмсаған болса, 44,7 триллион иен экспортқа салынып, пайда әкелген. Жапонияның әлемдік нарықтағы үлесі төмендегідей анықталады: экспорт - 9 пайыз, импорт - 6,7 пайыз/26/. Жапонияның сауда-экономикалық айналымдағы ежелгі сенімді әріптесі - АҚШ. Тек жаңа ғасырдың басында Еуро Одақ елдегі автонарық пен химиялық қоспалар нарығынан АҚШ-ты ығыстырып шығарса, Қытай дайын киім өнімдерімен жапон базарын жаулап алды. Қаржы - құрылымдарының басын Жапон Банкі біріктіреді. Елде Орталық банктен басқа оннан астам екінші деңгейдегі банктер қызмет көрсетеді. Жапондықтар қарқынды дамыған экономиканың арқасында әлемдегі ауқатты және әлеуметтік жағдайы жақсы ұлт ретінде танымал. Мәселен, ел тұрғындарының 95 пайызы теледидар, тоңазытқыш, кір жуғыш машина, шаңсорғыш сияқты тұрмыстық техниканы тұтынса, әр он отбасының тоғызында жеке көлік бар. Жапония дүниежүзінің көптеген елдеріне қаржылай қолдау көрсетіп отырған мықты инвесторлардың санатында. Инвестицияның негізгі бөлігі Солтүстік және Оңтүстік Америка елдеріне, Шығыс және Оңтүстік-шығыс Азияға бағытталған. Ол елдердің қатарында біздің Қазақстан да бар. Жапония банк және фирмалар арқылы Азияға қаржы құйып, Азия елдеріне қолдау көрсетуде. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, әсіресе, 80 жылдары даму жылдамдығын арттырған Жапония, дамудың өзге елдерде де жүзеге асырылуына итермелеуші күш болды. 2005 жылғы зерттеу барысында «Зоnу» өнімдерінің 80 пайызы Азия елдерінде тұтынылатындығы анықталды. «Мицубиси», «Марубени», «Мицуи» сияқты алыптар инвестициясының басым бөлігін Азия елдеріне құйған. «Мицубиси» өткен жылғы табысының 55 миллиард долларлық бөлігіне осы елдердегі инвестициясы арқылы қол жеткізді. Индонезияда мыңнан астам жапондық фирмалардың өкілдіктері бар/27/. Тайландтағы жұмыс орындарының 7 пайызы Жапония мен Тайландқа ортақ. «Тойота» Тайдандта, Индонезияда жаңа заводтар ашу үшін миллиардтаған доллар жұмсағаны белгілі. Жапон банктеріне Тайланд, Индозения, Малайзия, Филиппин және Оңтүстік Кореяның қарызы 97 миллиардқа жуық. Халықаралық төлем банктерінің мәліметтеріне қарағанда, АҚШ-тық банктерге Азия елдері 23,6 миллиард доллар, ал неміс банктеріне 32 миллиард доллар берешек. Жапония 90-шы жылдардан бастап Азия елдерінде бірнеше банктер мен олардың филиалдарын ашуды қолға алды. Жергілікті ақшаның құнсыздануы Азия экспортында жеңілдік туғызуы мүмкін, бірақ бұл жеңілдіктің қаншалықты пайдаланылатыны белгісіз. Жапондық кәсіпкерлердің аталған елдерден кеткілері жоқ. Халықаралық ақша қорының Тайланд, Индонезия және Оңтүстік Кореяға жасаған жәрдемін құптап қана қоймай, Жапония Тайландқа 4 милиард долларлық, Индонезия мен Оңтүстік Кореяға 15 миллиард долларлық қаржылай көмек берді. Жапония дағдарыс барысында фирмаларға жасаған көмегінен бас тартпайды, банктердің және филиалдарының да жұмысын тоқтатпайды. Оңтүстік Шығыс Азия елдері мен Оңтүстік Кореяның Жапондық несиеге мұқтаждығы бар. Яғни, несиелерді әзірше тоқтатпаған абзал. Дегенмен, Жапония банк саласындағы инфляция қаупін де назардан тыс қалдырмауға тырысып бағуда. Қазіргі әкімшілік реформалар 1980-жылдардың басында Накасонэ үкіметі билік құрған кезеңде жүзеге асырылған. 1993 жылы экономика мен қоғамды басқаруды мемлекет тарапынан реттеуді тыюға байланысты реформаларды жүзеге асыру мақсатында белгілі қадамдар сол кездегі премьер-министр М.Хосокава тарапынан жасалды. Сондай-ақ, маңызды заңдардың бірі - «Әкімшілік процедуралар туралы» заң қабылданды. Алайда, шынайы  жаппай кең ауқымды реформалар Р.Хасимото (1996-1998 жж.), К.Обути (1998-2000 жж.). И.Мори (2000-2001 жж.), Д.Коидзуми (2001 ж. сәуірден бастап) үкіметтері кезінде жүзеге асырылды. Әкімшілік реформаны жүзеге асырудың бастапқы құжатына Үкіметтік кеңестің 1997 жылғы үшінші желтоқсандағы қорытынды баяндамасы жатады/28/. Баяндама реформаның міндеттері мен мазмұнын айқындайтын негізгі саяси құжат болып саналады. Кейіннен 1998 жылдың маусым айында қорытынды баяндаманың ережелерін заңды түрде нығайтқан Орталық министрліктер мен басқармаларды реформалау туралы негізгі заң қабылданды. Баяндама мен негізгі заң реформасының кешенді тұжырымдамасы (кейде оны «Хасимотоның көзкарасы» деп атайды) реформаның негізгі бағыттарын, мемлекеттің саяси басшылары болып саналатын премьер-министр мен кабинеттің рөлін нығайтуға бағытталған. Онда атқарушы билік орталық аппараты - министрліктер мен басқармалардың құрылымын өзгерту, әкімшілік қызметінің жаңа формалары мен әдістерін енгізу, мемлекеттің кадр саясатын реформалау, өзін өзі басқаратын органдардың құқықтары мен міндеттерін қайта қарастыру және т.б. қамтылған. Осы баяндама мен заңды жүзеге асыру үшін бұрынғы Министрлер кабинеті туралы заң қайта қаралып, жаңадан Кабинет кеңсесін құру туралы заң қабылданды. Сонымен бірге, 1999 жылдың шілде айында биліктің орталық органдарының жаңа құрылымы мен функцияларын анықтайтын тағы 17 заң, осы жылдың желтоқсан айында қосымша 61 заң қабылданды. 2001 жылы 6 қаңтардан бастап реформаларды жүзеге асыру туралы шешім қабылданды. Экономикалық тығырықтан шығу тұжырымдамасын жасау үшін Д.Коидзуми Экономикалық және қаржы саясатымен айналысатын кеңес кұрды. Елдің экномикалық курсын жасау барысында Д.Коидзуми кеңеске арқа сүйеуі оның алдын ала Либералды-демократиялық партияда (ЛДП) осы мәселені қарастыруды қолдамайтындығы анықталып, Д.Коидзуми мен ЛДП арасында қайшылықтар пайда бола бастады. Сонымен қатар, үкімет банк жүйесін реттеуді, бюджеттік қаражатты жартылай мемлекеттік компанияларға беруді, құрылыс пен басқа да қоғамдық жұмыстардың көлемін қыскартуды қарастырды. Премьер-министр «Негізгі курстың» «Жеті реформа бағдарламасына» қатты көңіл бөлген болатын. Бұл реформалар келесі бағыттарды қарастырды: 1. «Жекешелендіру мен реттеу реформасы». Бұл реформа ерекше заңды тұлға болып саналатын қоғамдық кәсіпорындарды жекешелендіру. Басты міндет жекешелендіру нысандарын зерттеу. Әсіресе мемлекеттік пошта қызметін назардан тыс қалдырмау болып табылады. 2. «Таңдау жасауға қолдау көрсету» реформасы жаңа тауарлар мен қызмет өндірісін реттеу мен жаңа кәсіпорындарды ашып, капиталды осы кәсіпорындардың акцияларына айналдыру мақсатында салық жүйесінде қолайлы жағдай жасау көзделді. 3. Сақтандыру мүмкіндіктерін кеңейту. 4. Интеллектуалды капиталды екі есеге арттыру. 5. Жергілікті өзін өзі басқаруды күшейту. 6. Бюджеттік реформаны жүзеге асыру/29/. Осы жоспарды жүзеге асыру кезінде Коидзуми мен ЛДП арасындағы жанжал шиеленісе түскен болатын. Коидзуми үкіметі жеке шешім қабылдау арқылы өз жоспарын жүзеге асыруды көздеді. Мысалы, 2005 жылдың тамыз айында жапон парламентінің төменгі палатасы Коидзуми үкіметінің ұлттық пошта қызметін жекешелендіру жөніндегі заң жобасын қабылдамағаннан кейін, Коидзуми императордан тиісті жарлыққа қол қойғызып, парламентті таратып жіберді. Сондай-ақ, Коидзуми Либералды-демократиялық партия қатарынан өз қарсыластарын шығара бастады. Премьер-министрдің бұл қадамға баруына поштаны жекешелендіру мәселесіне қатысты талас-тартыстың еш қатысы жоқ. Жапон пошта жүйесі хаттарды таратумен қатар, кең ауқымды жұмыстарды атқарады. Ол әлемдегі ірі қаржы институты, оның активтері 3 трлн. АҚШ долларын құрайды. Қарапайым пошта қызметтерінен бөлек жинақ кассалары мен сақтандыру кеңселерін қамтиды. Жапон отбасыларының 70 пайыздан астамы пошта жүйесінде есеп-шоттар ашып, сақтандыру келісім-шарттарына отырған. Пошта қызметкерлерінің саны шамамен 260 мың адамнан тұрады, ал елдегі бөлімшелер саны 25 мыңнан асады. Пошта жапондықтар өмір-салтының ажырамас бөлігі болып есептеледі. Мемлекеттің бақылауында болып келген ол көптеген басқа да мемлекеттік корпорациялар секілді ұзақ уақыт бойы жапондықтарды зейнетақыға шыққанға дейін жұмыс орнымен қамтамасыз етіп, тұрақтылық сезімін ұялаткан болатын. Поштаны жекешелендіру көптеген жапондықтардың жаппай жұмыстан босауына алып келеді және олардың дүниетанымдық көзқарастарына едәуір әсерін тигізеді. Премьер-министрдің жоспарына сәйкес пошта жүйесі 2007 жылға дейін төрт кезеңмен реформаланып, 2017 жылға қарсы толығымен жеке меншікке берілу қажет/30/. Коидзумидің неолибералды көзқарастары АҚШ президенті Дж.Буштың ұстанған позициясымен астарлас. АҚШ бұрыннан Жапония үкіметіне пошта жүйесін жекешелендіру туралы ұсыныс жасаған. Міне сондықтан, Д.Коидзуми жақтастарының парламент сайлауындағы жеңісі Буштың жеңісі деп бағалануда. Реформаның көздеген мақсаты Жапонияда жаңа банк және іскерлік мәдениетті дамыту, қазіргі уақыттың нарықтық механизмдеріне сәйкестендіру. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін, мемлекет бұрынғы жүйе бойынша пошта кұрылымына қолдау көрсетуді тоқтатып, нарық қағидаларына негізделген басқарудың икемді жүйесіне көшуі қажет.

2.2. Жапония мен Орталық Азия арасындағы сауда-экономикалық қарым қатынас Жапония - Орталық Азия елдерінің негізгі сауда-экономикалық серіктестерінің бірі. Алдағы жылдары «Орталық Азия - Жапония» атты ынтымақтастық елдер арасындағы ықпалдастық үрдістерін тереңдетуге жол ашылмақ. Орталық Азия аймағын Оңтүстік Азия мен Орталық Шығыстың экспорттық инфрақұрылымымен байланыстыратын аймақтық коммуникациялық және энергетикалық жобаларды жүзеге асыру, аймақтың сауда-экономикалық және инвестициялық ахуалын жақсарту, су-энергетикалық, көлік және азық-түлік консорциумдарын құру, жаңа ықпалдастықты бірлестіктердің құқықтық негіздемелерін құруда Жапон тәжірибесін қолдану өзара ынтымақтастықтың негізгі бағытары бола алады. Қазір бұл бағдарлама жан-жақты жетілдірілуде. Жапон үкіметі Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі сгратегиялық жоспарын назарға ала отырып, Қазақстанға әлеуметтік-экономикалық қолдау көрсетуін жалғастыруға мүдделік танытып отыр. Басымдылықтардың қатарыңда нарықтық экономика жағдайындағы адами ресурстар жүйесін жақсарту, экномикалық және әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту, экномиканың өтпелі кезеңіндегі және экологиялық проблемалардың салдарынан пайда болған әлеуметтік қиындықтарды жеңілдету көзделген. Жапония үйметінің «Жібек жолы дипломатиясы» деп аталатын бастамасы үш басты қағидаға негізделген. Біріншіден, сенім мен өзара түсіністікті нығайту мақсатында саяси диалог жүргізу. Екіншіден, Орталық Азия аймағының гүлденуіне бағытталған экономикалық ынтымақтастықты дамыту. Үшіншіден, ядролық қаруды таратпау, демократизация және тұрақтылық арқылы Орталық Азияда бейбітшілікті нығайту/31/. Жапония үкіметі тәуелсіздікке қол жеткізген Орталық Азия елдеріне нарықтық экономикалық тұрғыдан көмек көрсетіп, бұл елдерде демократияның орнауына өз үлесін қосты. 1997 жылы сол кездегі Жапонияның Премьер-министрі Хасимото мырза Орталық Азияға қатысты "Ұлы жібек жолының дип-ломатиясы" атанған жаңа саясаты туралы жариялады. Бұл саясат үш бағыттан тұрады: 1. Саяси диалог; 2. Экономикалық ынтымақтастық пен минералды ресурстарды игерудегі ынтымақтастық; 3. Осы аймақта бейбітшілік орнату мақсатындағы ынтымақтастық. Яғни, Жапония, осы үш бағытты іске асыра отырып, Орталық Азия елдерімен екіжақтық тығыз қатынастарды орнату үшін жұмыс істеп келді. 21 ғасырдың басында халықаралық қауымдастықтың терроризмге қарсы күресі басталды. Осы орайда, халықаралық қауымдастық Орталық Азияның стратегиялық маңыздылығын атап өтті. Аталған аймақтағы тұрақтылықтың негізі болып табылатын экономикалық даму мен демократияны енгізу, осы аймаққа ғана емес, барлық Еуразия елдеріне қажет. Өзгерістерді ескере отырып, Жапон үкіметі Орталық Азияға қатысты саясатын қайта қарауға кірісті, 2004 жылдың тамыз айында сол кездегі сыртқы істер Министрі Кавагучи ханым, Орталық Азиядағы өз әріптестерімен кездесіп, "Орталық Азия-Жапония" атты диалогын ұсынған болатын. Жапонияның жаңа саясаты, бұрынғыдай Орталық Азия елдерімен қарым-қатынасты нығайтуға және Орталық Азия аймағымен ортақ байланыс орнатуға негізделді. Аймақпен ынтымақтастықты дамытуда келесі бес сала көрсетілген: 1. Саяси диалог; 2. Ішкі аймақтық ынтымақтастықты қолдау; 3. Жапония мен Орталық Азия арасындағы бизнесті қолдау; 4. Интеллектуалды диалог; 5. Мәдени алмасуды, соның ішінде адамдармен алмасу және туризмді қолдау/32/. Ал енді, ішкі аймақ байланысына келетін болсақ, әлемде болып жатқан аймақтық интеграция ағыны байқалған. Сондықтан да Орталық Азия елдерінің ішкі аймақтық байланыс орнатуы өте маңызды. Орталық Азия халықтарының өз дәстүрі, мәдениеті, тілі, тарихы, болса да, көп ортақ ұқсастықтары бар. Ынтымақтастық потенциалы жетерлік. Мысалы, аймақта 55 млн. тұрғыны бар, ортақ нарық құрылған жағдайда, транспорт, энергетика, су ресурстары, терроризм, наркотрафик, қоршаған ортаны қорғау мәселелерін шешу арқылы аймақтың экономикалық күшін ұлғайтуға болады. Жапон үкіметі ішкі аймақтық ынтымақтастықты нығайтатын жобаларды іске асыру жолында көмек көрсетуге дайын. Жапония Орталық Азияның шынайы серіктесі. Осылайша ол аймақтағы ынтымақтастықты тездететін "әділ төре" қызметін атқара алады/33/. Орталық Азия елдері тарихта алғашқы рет коммунистік жүйеден капиталистік жүйеге көшу процессін бастан кешіріп отыр. Жапония бұл елдердің бір жүйе арқылы өркендейтіндігін құптап, олардың дамуына өз септігін тигізуде. Біріншіден, адамзат ресурстарын дамытуда, нарықтық экономика үшін заңдылық жүйесін орнату маңызды. Бұл салада да Жапон Үкіметі көп көмек көрсетті. Алматы, Бішкек, Ташкенттегі адамзат ресурстарын дамыту жөніндегі Жапон Орталықтарының рөлі өте маңызды. Жапония өзінің эконо-микасын соғыстан кейін түгелімен қираған жағдайдан қазіргі даму деңгейіне тез арада көтерген және де өзінің бұл тәжірибесімен техникалық көмек көрсету арқылы бөліспек. Жапон Үкіметі 2600 ғалым мен стажерлер қабылдады. Жапониядан 600 ден астам мамандар мен үкіметтік волонтерлер жіберілген. Екіншіден, Кеңес Одағынан келе жатқан экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымдар мүлдем жеткіліксіз болған немесе тіпті ескірген. Олар жетілдіруді талап етеді. Бұл салада Жапон үкіметі тағы да үлкен үлес қосты. "Жұмсақ" несиелер беру арқылы Қазақстанда ірі жобалардың орындалуына септігін тигізді. Оның бірден бір айғағы - Семей қаласындағы Ертіс өзенінің үстімен өтетін көпір, Астана аэропортының жаңа терминалының құрылысы, Қазақстанның батыс бөлігіндегі жолдардың салынуы, Астананы сумен қамтамасыз етуді жақсарту жөніндегі жоба. Үшіншіден, Орталық Азияда жаңа жүйеге көшу кезінде әлеуметтік қиыншылықтар пайда болды. Сонымен қоса қоршаған ортаның ластануы салдарынан денсаулықты сақтау мәселесі үлкен проблемаға айналды, себебі Кеңес Одағы кезінде бұл мәселеге немқұрайлы қараған болатын. Жапон Үкіметі бұл салада жобалы-техникалық және гранттық көмек көрсетті. 1960-1970 жылдары Жапонияда осы секілді экологиялық проблемалар болды. Олар экономиканың жоғары даму қарқынымен ұштасты. Жапон Үкіметі бұл бағытта да өзінің тәжірибесімен алмасып, оларды жеңудің жолдарын көрсетуге дайын. Осы орайда, Жапония Орталық Азияға 260 млрд. иен, 2,4 млрд. АҚШ долларын бөлген. Қазақстан мен Өзбекстан көмектің қомақты бөлігін алуда/34/:

Егер де 1998-2002 жылдар аралығындағы 5 жылдық кезеңде алсақ, Жапония Қазақстанның ең үлкен доноры болып есептеледі. Ал соңғы екі жылдағы ең үлкен донор - АҚШ.

1998-2002 жж. Жапонияның Орталық Азия елдеріне беретін көмегі бойынша статистикалық мәлімет:

Қазақстан Өзбекстан Қырғызстан Тәжікстан 1998 95млн. 103 млн. 25 млн. 0 млн. 1999 68 млн 82 млн 63 млн 2 млн 2000 116 млн 82 млн 48 млн 2 млн 2001 161 млн 31 млн 23 млн 5 млн 2002 184,7 млн 40 млн 8 млн 27 млн

ҚР Сыртқы істер министрлігінің дерегіне сүйенсек, Қазақстан мен Жапония арасындағы тауар айналымы жыл сайын артып келеді. 2005 жылдың қаңтар - қараша айларында екі ел арасындағы тауар айналымы 674 млн. доллардан асқан. Оның 131 млн. доллары экспорттың, 542 млн. доллары импорттың үлесінде. Қазақстан Жапонияға ферроқорытпалар, болат, титан және сирек кездесетін металдар экспорттаса, Жапония елімізге автокөліктер мен олардың қосалқы бөлшектерін, электр жабдықтар мен тұрмыстық техникаларды экспорттайды. Кез келген мемлекеттің экономикасы табысты дамыған сайын, ол мемлекеттің БҰҰ бюджетіне құятын жарнасының көлемі де өсе түспек. Жалпы ұлттық өнім бойынша жаңа мәліметтерді есепке алу нәтижесінде Ресейдің БҰҰ бюджетіндегі үлесі 1,2 пайызды құрайды, мұнда жалпы алғанда өткен жылғы жарналар көрсеткішімен салыстырғанда айтарлықтай айырмашылық жоқ. Ресей Федерациясы 2006 жылы 1,1 пайыз төлеген. Беларусь елінің жарнасы 0,018 пайыздан 0,020 пайызға, ал Украина жарнасы 0,039 пайыздан 0,045 пайызға өсті. Қазақстанның үлесі 0,025 пайыздан 0,029 пайызға өсіп отыр. Армения бұрынғыдай 0,002 пайыз, Әзербайжан - 0,005 пайыз, Түрікменстан - 0,006 пайыз, Өзбекстан - 0,008 пайыз, Грузия - 0,003 пайыз төлейді, ал Молдованың, Қырғызстан мен Тәжікстанның үлесі ең төменгі жарна бойынша, яғни БҰҰ жалпы шығынының 0,001 пайызымен бекітілді. АҚШ негізгі төлеуші болып қала бермек. Жалпы ұйым бюджетінің 22 пайызы осы елге тиесілі. Жапонияның үлесі 3 пайызға қысқартылды. Алдағы үш жылда ол БҰҰ жалпы шығындарының 16,6 пайызын төлейтін болады/35/. Қазақстанның бұрынғы премьер-министрі Даниал Ахметов Жапония үкімет басшысының арнаулы уәкілі, парламент депутаты Нобутака Мачимурамен кездесуде: "Еліміз қазір экономиканы әртараптандыруға бар күшін жұмсауда. Осы орайда, Қазақстан инновациялық және ғылыми сыйымдылығы жоғары өндірістер саласы бойынша ынтымақтастық аясын кеңейте түсуге мүдделі",- деді. Қазақстан мұнай өнімдерін дүниежүзілік рынокқа шығару үшін, мемлекетімізге мұнай өндіру және өңдеу саласындағы технологиялары бар Жапония секілді экономикасы жоғары дамыған елдің көмегі ауадай қажет. Қазіргі таңда Жапонияның ірі компанияларында реструктуризациялау процесі жүргізіліп, соның нәтижесінде компаниялар табысты жұмыс істей бастаған. Алдағы уақытта провинциялардағы орта және шағын компаниялар да осындай шараны жүзеге асыруы тиіс. Сондықтан, әлемдегі ең озық технологияларды иемденіп отырған Жапонияның экономикалық болашағы зор. Алайда, Жапонияда жүргізілген нарықтық реформаны сол қалпында біздің елде пайдалануға болмайды. Егер қайсыбір мемлекет ұқсас жағдайларға байланысты мәселені оңтайлы шешуге мәжбүр болса, ұқсас міндеттерді ойдағыдай шешсе, бұл тәжірибені жекелеген түзетулер енгізу арқылы ғана қолдана алады. Себебі, реформа өзге ұлттың болмысына қарай оңтайландырылмаған жағдайда ұлттық ахуал назардан тыс қалмақ. Сондықтан шетелдік тәжірибені көшіріп алудың болашағы жоқ. Пайдалысын игеруге болады, нарықтық қатынастарды қалыптастыру механизмін зерттеп, ішкі құрылымын түсініп, сыртқы емес іс-қимылдың бір-біріне жалғаса жүргізілетінін түсінген абзал. Осы жағдайды ескере келе, Жапонияға қызығушылық тегін емес. Соғыстан кейінгі жапон экономикасын реформалауда экономиканы демократизациялаудың кешенді шаралары, на-рықтық механизммен қалыптасқан экономиканы тікелей мем-лекеттің бақылауы, экономиканы қайта құру әдісін жеделдету және әлемдік деңгейіне жеткізу позициясы жағынан алып қарағанда алып өнеркәсіп державалары сияқты жұмыс жүргізді. Бәрі де біздегідей. Міндеттердің ұқсастығын ескеріп қана қоймай, алғашқы жағдайларда сәйкес келуін: экономиканы бақылайтын мемлекеттік қатаң бақылау, қуатты әкімшілік аппараттың қаржы-несие саласында салалық белгілеріне қарай ұйымдастырылған жоғары сатыдағы өнеркәсіптік монополизациялау, дәстүрлі шаруашылық байланыстардың үзілуінен кейінгі жалпы экономиканы қайта ұйымдастыру, өнеркәсіп өндірісінің үздіксіз құлдырауы, инфляция спиралінің тарқатылуы, жеке және өндірістік тұтыну саласындағы жетіспеушілік, капитал қорын жинауға ішкі табыс көзінің жетпеуі, тұрғындардың өмір сүру деңгейінің құлдырауы, жұмыссыздықтың өсуі, кәсіби мамаңдардың жұмыссыз қалуы — бәрі ұқсас. Екі жақ та қысқа мерзімде реформаны кеңейтудің төтенше жағдайларын бастан кешірді. Мәселен, экономиканы қайта құру, аграрлық реформа, еңбек қатынастары реформасы және салық реформасы. Қазір Қазақстанда Жапониядағыдай мемлекеттік қаржы реформасы, орталық және жергілікті жерлердегі қаржы бөлінісі және қазыналық, мемлекеттік қаржы бөлімшелерін құру реформасы жүргізілуде. Қазақстан мен Жапония арасындағы айырмашылық механизмі қайта құруды жүргізумен ерекшеленеді. Жапон ұлттық валютасы иенмен берілетін несиелерге үлкен жеңілдіктер жасалады. Соңғы кездері Қазақстанда Жапонияның «Мицуи», «Мицубиси», «Марубени», «Иточу» және «Сумитома» компаниялары тығыз қарым-қатынастар орнатып, жемісті жұмыс істеуде/36/. Ал жапон үкіметі Семейдегі көпір құрылысын аяғына дейін жеткізумен қатар осы аймақтың экологиялық зардаптарын жоюға 1 миллион доллар қаржы бөліп отыр. ҚР президентінің Жапонияға сапары барысында Қазақстанға тағы да 11 миллион доллар көлемінде көмек көрсетілді. Бұл қаржы Астана қаласындағы балалар ауруханаларын жабдықтауға және Алматы мемлекеттік консерваториясына музыкалық аспаптар сатып алуға жұмсалды. Қазақстан - Жапон эко-номикалық ынтымақтастығы жөніндегі комитеттің бесінші бірлескен мәжілісінде жеңілдікпен берілетін несие бойынша мына жобаларды қаржыландыру жайы шешілді:

1.Батыс Қазақстан автокөлік жолдарын қалпына келтіру; 2.Астана қаласын сумен және ауыз сумен қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру; 3.Ағын суларды тазарту стансасын қайта жаңғырту; 4.Астана қаласының энерго жүйесін қайта жаңғырту мен дамыту; 5.Астана қаласының телекоммуникация жүйесін дамыту; 6.Дөң-Красноктябрь кеніші теміржол желісінің құрылысы/37/. Ал, коммерциялық несие желісіне Кеңқияқ-Атырау мұнай кұбыры мен Атырау мұнай өңдеу зауытын қайта жаңғырту жобалары қаралды. Жапониядағы аса ірі «Мицубиси Корпорейшн» компаниясының кеңесшісі С.Морохаси мырза төрағасы болып табылатын аталмыш Қазақстан-жапон экономикалық ынтымақтастығы жөніндегі комитеттің кұрамында жоғарыда аталған бес компаниядан өзге «Тоиото цусё», «Ниссин», «АйТиЭс Жапан», «Курокава Кишё» және де басқа ірі коммерциялық, экономикалық кұрылымдар бар. Яғни, жоғарыда аталған екі желі бойынша берілетін несиелерге олардың жасайтын ықпалы мол балмақ/38/. ҚР президенті Нұрсұлтан Назарбаев Жапония үкіметінің басшысы Кейдзо Обути мырзамен кездесіп, екі елдің алдағы ғасырдағы қарым-қатынас арнасын айқындайтын Бірлескен мәлімдемеге қол қойды. Соңғы уақытта Дзюньитиро Коидзуми Жапонияның сыртқы саясаты мен қауіпсіздігі мәселесін қолға алған. Осы мақсатта Жапония Азиядағы көрші елдермен жақындастыруы мүмкін негізгі үш бағыт: экономика, аймақтық ынтымақтастық және ядролық бағдарламасын дамытамын деп дүние жүзіне қоқан-лоқы көрсетіп, аймақта тұрақсыздық туғызып отырған Солтүстік Корея мәселесі бойынша ортақ позиция ұстануды көздейді. Рас, Солтүстік Кореядағы жағдай елдің қауіпсіздігіне айтарлықтай қауіп төндіреді. Коидзуми Жапонияның саясат тақтасында тоқтап қалған тасын елдің өзін-өзі қорғау күштерінің бөлімшелерін Иракқа аттандыру арқылы бір қадам жылжытып жіберген болатын. Иракқа әскер кіргізу арқылы өзінің басты стратегиялық әріптесі АҚШ пен арадағы салқындай түскен қарым-қатынасын жақсы жолға қойып алды. Парсы шығанағында болған соғыс барысында АҚШ Жапонияны осы шараға қатысуға ықыласының болмағаны үшін қатты сынға алған болатын. Сондықтан, Коидзуми үкіметі Вашингтонның сенімінен айрылып қалмау үшін Иракты қалпына келтіру іс-шараларына да атсалысты. Жапония Қытаймен достық қатынаста болуды қалайды. Соңғы жылдары Жапония Қытайға көп мөлшерде инвестиция салған. Жапонияға оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттерімен дос болу Қытаймен дос болудан кем емес. Сондықтан да Коидзумидің Филиппин, Малайзия, Таиланд, Индонезия, Сингапур елдеріне сапар шегуі кездейсоқтық емес. Сапар барысында Коидзуми өзін дипломат ретінде көрсетіп, Жапонияның жоғарыдағы мемлекеттермен бейбіт өмір сүруді көздейтінін және уағдаластыққа сай өзара қарым-қатынасты жақтайтынын жеткізді. Коидзуми стратегиялық дипломатиясында «Фукуда доктринасын» ұстанды және оған өз өзгерістерін енгізді. 1977 жылы Жапонияның сол кездегі Премьер-министрі Такэи Фукуда Жапония елінің сыртқы саясатында жоғарыдағы мемлекеттермен қандай қатынаста болуы қажеттігін айтқан болатын. Ол саясаттың мәні- Жапонияның әскери держава болмайтындығы, аймақтық мемлекеттермен достық және сенімді қарым-қатынас орнатуды көздейтінін, оларға Жапонияның терезесі тең мемлекеттер ретінде қарайтыны айтылған еді. Өзара сенім шараларына құрылған бұл саясат жоғарыдағы мемлекеттердің өркендеуіне қолайлы әсер етті деуге болады. Коидзуми ескі доктринаның негізін өзгертпестен жаңа ұстаным ұсынды. «Өзгеру мен гүлдену, тұрақтылық, болашақ үшін бірігіп еңбектену» ұранындағы «Коидзуми доктринасы» Оңтүстік Шығыс Азия елдеріне таратылды/39/. Өнеркәсіптің жекелеген секторларында жапон компаниялары бір-бірімен ішкі рынокта өте күшті бәсекелестік күрес жүргізеді. Олар егер компания ішкі рынокта ел ішінде құрып кетпей, бәсекеге төтеп бере алса, онда шетелдік рынокта да аман қалуы қамтамасыз етілді деп деп есептейді. Бұл ұстаным Қазақстан үшін аса маңызды, өйткені, біздің еліміз дүние-жүзілік сауда ұйымына кіруді жоспарлап отыр. Ендеше, біз өндірісті (тау-кен өнімдерін өндіру, қайта өңдеу және ақырғы өнім-металл, мұнай, т.б. шығаратын өнеркәсіп салаларын) дамытуға жағдай жасауға тиіспіз. Экспортқа сапалы тауарларды тек бәсекеге қабілетті салалар (өндіріс орындары) ғана шығара алатыны белгілі. Әлгіндей сапалы тауарымыз болмаса, біздің ел басқалардың өнімдерін (Ресей, Түркия, Қытай, Голландия, АҚШ, Швеция, т.б.) «сатушыларға» айналамыз. Сол үшін барлық өндіріс салаларында ең алдымен отандық тауар өндіруші ортаңғы топқа (кәсіпкерлерге) көмек жасап, оларға қолдау көрсету қажет. Тек сонда ғана ДСҰ кіре аламыз. Бұл тұрғыда Жапонияның менеджмент пен маркетингтегі тәжірибесінің пайдасы тиері хақ. Жапондық маркетинг нұсқасы, керісінше, сатып алушының туа біткен қасиеті ретінде, оның талғамы мен тілегін бірінші орынға қояды. Жапондықтардың үндеуі — «Саудагерлер өзін-өзі көрсетсін» дегеннің орнына «Тауар мен қызмет өзін-өзі көрсетсін» деу. Көріп отырғанымыздай, жапондық маркетинг сатып алушыға стратегиялық жағынан ойланбастан тауар мен сервис арқылы қызмет көрсетеді. Меніңше, қазақтарға да ұлттық ерекшелігін ескере отырып, өзінің төл менеджменті мен маркетингін жасайтын уақыт жетті. Бұл мақсаттағы жұмыс жүйесі қазақ халқына тән қасиеттерді белсенді етуге бағытталуы тиіс. Біздің интеллектуалдық күш-қуатымыз бұл істі дұрыс атқарып шығуға жететініне еш күмән жоқ. Қазіргі кезде Жапония мен Қазақстан арасында түрлі сауда-эконномикалық келіссөздер жүргізілуде. ҚР президенті Нұрсұлтан Назарбаев Ақ ордадағы келіссөз кезінде: "Біз Орталық Азия бағытындағы дипломатиялық қарым-қатынасты жандандыра түспек ниеттеріңізді қостаймыз. Қазақстан екі елдің бейбітшілікті, қауіпсіздікті, тұрақты дамуды қамтамасыз ете алатын бірлескен бастамалары мен ұсыныстарының қандайы болса да мемлекеттік деңгейде қолдау көрсетуге дайын", – деді/40/. Жапон жағы болса Қазақстанның Орта Азия елдері ішінен қара үзіп шыққанын ашық мойындайтынын білдірді. Бұған дейін аймақта негізінен АҚШ, Ресей, Қытай үштігінің теке тірес саясаты жүріп келді. Жүріп те жатыр. Жапония премьер-министрі Дзюнитиро Коидзумидің Орта Азияға тарихтағы тұңғыш сапары үштіктің тағы бір апайтөспен толыға түскенін аңғартса керек. Жапондықтардың Орталық Азия аймағына бұған дейінгі ұмтылыстарынан бірер мысал айталық: Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының (ШЫҰ) саммитінің бастуына 10 күн қалғанда Жапония Орта Азия республикаларының сыртқы істер министрлерін жинап, шағын басқосу өткізген еді. Тіпті кейде Жапония мен Орта Азия елдері басшыларының саммитін өткізу жайы да айтылып жүр. Мұндайға қырағы Ресей президенті Владимир Путин ШЫҰ-нын айна-қатесіз қайталайтын қандай бір ұйымның құрылуына жол берілмейтінін дер кезінде айтып салды. Компартияның айтқанын екі етпейтін Қытай баспасөзі де үнсіз қалған жоқ. Әңгіме неге ШЫҰ-ға ойысып барады дейсіз ғой? Қытай мен Ресей үшін бұл ұйым АҚШ-ты әудем жерге ығыстырып, Орта Азия аймағындағы басты «саяси ойыншыға» айналуға жол ашқан ең ірі көзір. Ал Жапония көздеген мақсатқа ең төте жол болса да ШЫҰ-ға мүше болып кіруге ықыласты емес. Бұл олардың үлкен саяси сахнадағы басты бәсекелестері – Ресей мен Қытайдың алдында тізе бүккені іспетті болар еді. Сөйткен Жапония Орта Азия үшін екі бірдей «шынжыр балақ шұбар төсті» айналып өтуге бел буып отыр. Ақ ордада өткен кездесуде Жапон премьер-министрі Дзюнитиро Коидзумидің аталған үш мемлекетті де аузына алуы тегін болмаса керек, аймақта аталған үшеудің қандай саяси ойын өрнегін ұстанып отырғанын әбден біліп келіп отыр. Коидзуми екі жақты басқосуда «Ресей мен Қытайдың арасында отырып, АҚШ-пен және Еуропалық одақ елдерімен жақсы дипломатиялық қарым-қатынасты сақтай білу – Қазақстанның салиқалы сыртқы саясатының шынайы жемісі» деп мойындаған пейіл танытты. Жапонияның Орта Азияға қарай ентелеуіне тағы бір себеп: Күншығыс аралы тұтынатын мұнайының 90 пайызына жуығын Таяу Шығыстан тасиды. Ал ондағы шиеленіскен жағдай айтпаса да түсінікті. Сосын Жапония атом энергиясын өндіруші алыптардың бірі. Қазақстан болса оған қажетті уранның бай қорына ие. Жапония қол жеткізген алғашқы келісім де осы уранға қатысты. Атом қуатын бейбіт пайдаланудағы ынтымақтастық жөніндегі меморандумға Ақ ордадағы келіссөздерден соң Қазақстанның энергетика және минералды ресурстар министрі Бақтықожа Ізмұхамбетов пен Жапонияның Қазақстандағы елшісі Т.Ито бармақтарын басты. Кезінде екі мемлекеттің де атом бомбасынан зардап шеккені тез тіл табыстыруға жетелесе керек. Осы тұста Қазақстанның тәуелсіз мемлекет екенін еске салып өтпеске болмас. Мұндай мүмкіндіктерде, яғни Жапонияның аса қуатты инвестор екенін ескерсек, Қазақстан Қытай мен Ресейдің қас қабағына қарап отыра алмайды. Өз таңдауын жасауға құқылы. Бүгінде Қазақстан мен Жапония арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық үдемелі түрде жүзеге асуда. Қазіргі уақытта экономиканы диверсификациялау ел үшін маңызды міндет болып табылады, осыған байланысты Қазақстан Үкіметі ғылыми және инновациялық өндіріс саласындағы ынтымақтастықты кеңейтуге мүдделі.

Қорытынды

«Байық- байлыққа ие болуда емес, оны ұқсата білуде»,- деп Мишель Сервантес айтқандай, Жапон елі қолындағы барды үнемдеп, үйлестіру арқылы әлемдегі алдыңғы қатарлы елдерлің легінен көрінуде. Жапония экономикасын өркендетуде пайдаланылған әрбір реформа біз үшін неге үлгі болмасқа?! Әлемдегі алдыңғы қатарлы 50 елдің құрамына енуді мақсат тұтқан Қазақстан озық елдердегі реформаларды пайдаланбас бұрын оны ұлттық мүддеге сай өзгерте білсе болғаны. Диплом жұмысымның тақырыбын «Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Жапон экономикасының «ғажайып дамуы» деп алу себебім де, онда жүргізілген реформаларды замандастарыма үлгі ету, жетістіктерге жету себептерінің қыр-сырын ашу. Жапон халқы әлемде қай жағынан болсын алдыңғы қатардан орын алатын ұлт екені белгілі. Көшпілікті «оларды осындай дәрежеге жеткізген не?» деген сауал қызықтырары сөзсіз. Бұл сауалға олардың адами болмысын бірін-бірі толықтыратын үш басты қасиет біріктіріп тұр деп жауап беруге болар еді. Олар — ұлт мүддесін жеке бас мүддесінен жоғары қою, білімге кұштарлық және еңбексүйгіштік. Біз ғылыми жұмыс барысында жапондықтардың осы жақсы қасиеттері қалай қалыптастырды, білім беру мәселесі қалай, ол елдің әлеуметтік, саяси, экономикалық дамуына қалай әсер етті, соны толыққанды зерттеп, сырын аштық деп ойлаймын. Жапония монархиялық мемлекет. Әлемдік саясатта классикалық парламенттік жүйенің үлгісі болып табылатын елде саяси-экономикалық бағатты үкімет айқындайды. Негізінен алғашқы рет партия атынан үкімет жасақтау құқығына қол жеткізген күннен бастап Коидзуми өз құзы-рындағы партияға да, үкіметке де біраз өзгеріс әкелді. Ол реформаны өз партиясынан бастады. Атқарушы биліктегі құрылымдық реформаға екпін түсіре отырып, олардың ескі платформамен жұмыс істеулерінен бас тартып, модерн үлгісіне ауысуларын талап етті. Либерал-демократтардың жетекшісі Жапон экономикасының бағдарламасында, шаруаларды мемлекеттік дотациядан айыру жөнінде ұсыныс енгізді. Коидзуми бұл көзқарасы арқылы Жапонияда өз табыстарының нәтижесінде жетістіктерге жеткен адам ретінде жеке тұлғаларды жасына қарай емес, тек қабілетіне қарай құрметтеу және көтеру керек деген қағиданы ұстанады/41/. Тап осы қағида бізге де қажет. Өйткені, жең ұшынан жалғасқан сылайлас жемқорлық, таныс- тамыр арқылы жұмысқа орналасу секілді кемшіліктер Қазақстан экономикасының өрлеуіне тосқауыл болуда. Дегенмен Қазақстанның 50 үздік ел қатарынан көрінуге мүмкіндігі мол. Кең байтақ жері табиғи байлыққа толы. Тек соны дұрыстап пайдалана алса болғаны. Ал,Жапонияда жер асты қазба байлығы да, жер үстінде өсетін техникалық дақылдар да жоқтын қасы. Сондықтан да 1996 жылы елді отандық азық-түлікпен қамтамасыз ету деңгейі 42 пайызға ғана жеткен. Осыған орай ел үкіметі 2010 жылға қарай аталған көрсеткішті 50 пайыздан асыру туралы арнайы бағдарлама жасап, қажырлы жұмыс жүргізуде. Күншығыс елінде өзіндік энергия қуаттарымен қамтамасыз ету денгейі де 53,6 пайыздан аспайды. Алайда, Жапония экономикалық қуаты жөнінен Америка Құрама Штаттарынан кейін екінші орынды алып отыр. Онда жыл сайын 4 триллион доллардың жалпы ұлттық өнімі шығарылады. Бұл әлемдік өндірістің 14 пайызын құрайды. Ал, бұл елдің алтын валюта қоры 272 миллиард доллардан асады. 1998 жылы Жапония банктері 1,69 триллион доллар несие берді. Бұл халықаралық несие үлесінің 17,4 пайызы тек өткен жылдың өзінде күншығыс елі Индонезия, Қытай, Филиппин және Таиланд сияқты көршілес елдеріне 11 миллиард доллар көлемінде көмек көрсетті. Жапонияда қазір кісі басына шаққандағы бір айлық орташа табыс 4 мың АҚШ доллары шамасында/42/. Міне, осындай деректерге көз жүгірте отырып Жапониядағы ең басты байлық — оның қайсар да тынымсыз тұрғындары деп айтуға негіз бар. Жапондықтар жан кешті еңбектің ой-өрісті дамыту, ізденісті іркімеудің нәтижесінде осылайша бүкіл әлем таңырқайтындай нәтижеге қол жеткізді. Сондай-ақ, көптеген елдермен сауда-экономикалық қарым-қатынас орнатуға тырысты. Олардың қатарында Орталық Азия елдері де бар. Ағылшын тілінің маманы Обути мырза үкімет басшылығына аса қиын сәтте, яғни Жапонияда экономикалық дағдарыс көрініс беріп, жалпы ұлттық өнім көлемі 2 пайызға, өндіріс көлемі 7 пайызға кеміп, ал жұмыссыздық 4,8 пайызға өскен кезеңде келді. Әйтсе де шұғыл шаралар нәтижесінде 1998 жылы маусым айынан бастап үкімет экономикалық құлдырауды тоқтатты. Жаңадан 700 мың жұмыс орны ашылды/43/. 1999 жылға арналған қосымша бюджет қабылданды. Тағы бір назар аударатын жәйт, Обути үкіметінің кұрамында кілең өмір тәжірибесінен өткен ақсақалдар қызмет етеді. Мәселен қаржы министрінің жасы 79-да, ал еңбек министрі 73 жаста, құрылыс, үйлестіру жөніндегі министрлер де 70-ті алқымдаған, ал үкімет құрамындағы ең жас министр 53-те. Енді бір назар аударатын мәселе елдегі дағдарысты еңсеру тұсында премьер-министрдің жанынан арнайы стратегиялық кеңес құрылды. Оның төрағасы «Ассахи Бревери» компаниясының басшысы. Оның құрамында алты бизнесмен мен төрт ғалым бар. Елбасы Н.Назарбаевтың жарлығымен «Достық» орденімен марапатталған Қазақстан-Жапония экономикалық ынтымақтастығы комитетінің төрағасы Морахами мырзаның пайымдауынша Жапония кәсіпкерлерін Қазақстандағы мынадай жағдайлар қызықтырады: саяси тұрақтылық, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымдар деңгейі, экономикалық ақпараттар ашықтығы, шетелдік инвестициялар тарту саласындағы саясат, ішкі экономикалық заңдардың жетілдірілгендігі, әкімшілік жүйесінің қызметі және жоғары білікті жергілікті мамандар. Міне, аңысын аңдаған асықпайтын жапондардың соңғы кездері Қазақстанға үлкен қызығушылық білдіріп, оның жетекші компанияларының бізде жұмыс істей бастауына себеп болған алғышарттар осындай. Жапон үкіметінің «Дамуға ресми көмек» бағдарламасының негізінде 88,8 миллиард иен несие берілсе, 4,5 миллиард иен гранттық көмек көрсетілген/44/. Елімізде жапондық қаржыға салынып жатқан құрылыстар жеткілікті. Олардың қатарында Қазақстан мен Қытайды жалғастыратын Достық-Алашаңқай бағытындағы теміржол құрылысы, Семейдегі Ертіс өзенінің үстіне салынған аспалы көпір, Астана әуежайының қайта жыбдықталыу, Батыс Қазақстан облысысындағы көлік жолдарының күрделі жөндеуден өтуі, Астана қаласының ауыз су құбырларын жаңғырту сияқты жобалар бар. Жапония Қазақстанның Орта Азия елдері ішінен қара үзіп шыққанын ашық мойындайды Біздегідей ұшан-теңіз қазба байлық түгілі, ұлтарақтай жерге зар жапондықтардың жаһандық соғыста күйрей жеңіліп жатып, қас қағым сәтте (50-60 жылда) әлемдегі дамыған мемлекеттердің алғы шебінен бірақ шыққаны бүкіл әлемге мәлім. Сөйткен әйгілі күншығыс аралындағылар Қазақстан мен Орта Азия аймағындағы саясатын жандандыра түсуді көздейді. Жапония премьер-министрі Дзюнитиро Коидзумидің жуырда ғана Астанаға сапарлап келуін сол ниеттің басы деп ұққан жөн.

Сілтемелер тізбегі:

Мұқаметқали.Қ.Аралдар елі// Дала мен қала.-2007 ж., 19 қаңтар. Нәдіров.М.Н.,Қалыбекова.Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары.- Алматы: Экономика, 2006, 122-123 б. Нәдіров.М.Н.,Қалыбекова.Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары.- Алматы: Экономика, 2006, 127-128б. Өмірзақова.Д. Азия Жапонияға үміт артады// Заман-Қазақстан. 1998 ж., 6 наурыз. Әбілезов. М.Нарықтық реформа жүргізудегі Жапондық тәжірибе.// Алматы ақшамы. 2004 ж.,24 қыркүйек. Зәңгіров. Е. Күншығыс елінің сырқы саясаттағы салмағы.// Дала мен қала, 2005 ж., 26 тамыз. Мұқанова.Г. Дамыған елдегі өнеркәсіп// Түркістан, 1999 ж., 15 мамыр. Баймаханова. С. Жапон мемлекетінің қазіргі хал-ахуалы// Бастауыш мектеп, 1993 ж., №11,12. Тілеухан. Қ. Жапон кәсіпкерлері//Ақиқат, 2001 ж, №3 Исаділ. А. Жапониядағы салық жүйесі// Алматы Ақшамы,1998 ж., 24 маусым. Әбдіраман.Е. Жапония үкіметі әлемдегі позициясын нығайтпақ// Заң газеті, 2003 ж., 28 қараша. Байдәулетова.Р. Жапониядағы экономикалық дағдарыс// Заман-Қазақстан, 1998 ж, 12 маусым Лималу. К. Жапондық макетинг: стратегиясы мен ерекшелігі// Қазақстан-Заман, 2005 жыл, 23 желтоқсан. Цунодзаки.Т. Жапонияның Орталық Азиядағы экономикалықкөмектері.// Дипломатия жаршысы, 2005 ж., №1. Өмірзақова.Д. Азия Жапонияға үміт артады// Заман-Қазақстан,1998ж, 6 наурыз. Мұқанова.Г. Дамыған елдегі өнеркәсіп// Түркістан, 1999 ж., 15 мамыр. Нәдіров.М.Н.,Қалыбекова.Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары.- Алматы: Экономика, 2006, 122-123 б. Жапандағы Жапонияға жақын жол// Егемен Қазақстан, 2003 ж, 14 наурыз. Шығыста таң ерте атады// Егемен Қазақстан, 1999 ж., 29,30 қаңтар. Тілеухан. Қ. Жапон кәсіпкерлері//Ақиқат, 2001 ж, №3 Исаділ. А. Жапониядағы салық жүйесі// Алматы Ақшамы,1998 ж., 24 маусым. Лималу. К. Жапондық макетинг: стратегиясы мен ерекшелігі// Қазақстан-Заман, 2005 жыл, 23 желтоқсан. Цунодзаки.Т. Жапонияның Орталық Азиядағы экономикалықкөмектері.// Дипломатия жаршысы, 2005 ж., №1. Мұқаметқали.Қ.Аралдар елі// Дала мен қала.-2007 ж., 19 қаңтар. Нәдіров.М.Н.,Қалыбекова.Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары.- Алматы: Экономика, 2006, 122-123 б. Интернет материалы Оспанбеков. А. Сакура сахараны өзіне жақын тартады//Астана хабары, 2006 жыл, 2 қыркүйек Цунодзаки.Т. Жапонияның Орталық Азиядағы экономикалықкөмектері.// Дипломатия жаршысы, 2005 ж., №1. Исаділ. А. Жапониядағы салық жүйесі// Алматы Ақшамы,1998 ж., 24 маусым Лималу. К. Жапондық макетинг: стратегиясы мен ерекшелігі// Қазақстан-Заман, 2005 жыл, 23 желтоқсан. Баймаханова. С. Жапон мемлекетінің қазіргі хал-ахуалы// Бастауыш мектеп, 1993 ж., №11,12. Тілеухан. Қ. Жапон кәсіпкерлері//Ақиқат, 2001 ж, №3 Жапония экономикасы// ҚазҰУ хабаршысы. 2006 ж.,№2 Әбілезов. М.Нарықтық реформа жүргізудегі Жапондық тәжірибе.// Алматы ақшамы. 2004 ж.,24 қыркүйек. Зәңгіров. Е. Күншығыс елінің сырқы саясаттағы салмағы.// Дала мен қала, 2005 ж., 26 тамыз. Интернет материалы Оспанбеков. А. Сакура сахараны өзіне жақын тартады//Астана хабары, 2006 жыл, 2 қыркүйек Цунодзаки.Т. Жапонияның Орталық Азиядағы экономикалықкөмектері.// Дипломатия жаршысы, 2005 ж., №1. Нәдіров.М.Н.,Қалыбекова.Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары.- Алматы: Экономика, 2006, 122-123 б. Бесбоғда АЛТАЙ. Жапония саясаты. // Айқын газеті, 2007 ж. , наурыз Әбілезов. М.Нарықтық реформа жүргізудегі Жапондық тәжірибе.// Алматы ақшамы. 2004 ж.,24 қыркүйек. Зәңгіров. Е. Күншығыс елінің сырқы саясаттағы салмағы.// Дала мен қала, 2005 ж., 26 тамыз. Интернет материалы Лималу. К. Жапондық макетинг: стратегиясы мен ерекшелігі// Қазақстан-Заман, 2005 жыл, 23 желтоқсан.

Пайдаланылған әдебиеттер мен материалдар тізімі:

Голубая книга Японии, Токио 1996 г. Нәдіров М.Н., Қалыбекова Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары. Алматы: Экономика, 2006. Сирия, Ливан,Жапония, Филиппины. Алматы: Қазақстан мемлекеттік баспасы, 1958. Кравцевич А.И. Общественное предпринимательство в Японии. Москва: Наука,1988. Аралдар елі// Дала мен қала, 2007 ж.,19 қаңтар. Азия Жапонияға үміт артады// Заман-Қазақстан,1998ж, 6 наурыз. Дамыған елдегі өнеркәсіп// Түркістан, 1999 ж., 15 мамыр. Жапон мемлекетінің қазіргі хал-ахуалы// Бастауыш мектеп, 1993 ж., №11,12. Жапон кәсіпкерлері//Ақиқат, 2001 ж, №3 Жапониядағы салық жүйесі// Алматы Ақшамы,1998 ж., 24 маусым. Жапония үкіметі әлемдегі позициясын нығайтпақ// Заң газеті, 2003 ж., 28 қараша. Жапониядағы экономикалық дағдарыс// Заман-Қазақстан, 1998 ж, 12 маусым. Жапон елі// Парасат, 1994 ж, №8. Жапондық іскерлік// Түркістан, 1999 ж,. 8 мамыр. Жапония дипломатиясы// Дипломатия жаршысы, 2005 ж., №1. Жапониядағы басқару жүйесі// Заман-Қазақстан, 1998 ж, 14 тамыз. Жапондық макетинг: стратегиясы мен ерекшелігі// Қазақстан-Заман, 2005 жыл, 23 желтоқсан. Жапандағы Жапонияға жақын жол// Егемен Қазақстан, Нарықтық экономика жүргізудегі Жапон тәжірибесі//2004 жыл, 24 қыркүйек. Сакура сахараны өзіне жақын тартады//Астана хабары, 2006 жыл, 2 қыркүйек. Сенаторов А.И. Структурные реформы: идеология и политическая борьба// Япония 1998-1999. Ежегодник. М: АО «Диалог-МГУ», 1999. Сенаторов А.И. Япония: крупная реорганизация правительственной структуры/ Проблемы Дальнего Востока. 2000,№2. Күншығыс елінің сыртқы саясаттағы салмағы// Дала мен қала, 2005 ж., 26 тамыз. Шығыста таң ерте атады// Егемен Қазақстан, 1999 ж., 29,30 қаңтар. Интернет материалдары.