Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының мемлекеттiң орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы тѕрде бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын белгiлейдi. Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң бѕкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. Бюджет механизiмi -мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану формалыры мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жѕзеге асырылады. Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Жоғарғы Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын мемлекеттiк бюджет туралы заңына сәйкес мiндеттi тѕрде орындалуы тиiс.

Қаржы жүйесінің теориялық негiзi 1.1. Қаржы жүйесінің экономикалық мәнi

Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi сан алуан қаржы баланстарында жекелеген ерекшеiктерi белгiленетiн айырықша салалары бар. Мәселен, мемлекеттiк кәсiпорындармен, ұйымдармен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары қоғамдық өнiмдi құндық бөлудiң айырықша саласын құрайды. Бұл қатынастар қоғамдық қажеттердi өтеуге арналған, орталықтандырылған қаражат қорын құрап, пайдалануға байланысты. Бұл процесс мемлекеттiң тiкелей қатысуымен жѕзеге асырылып отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы Мемлекеттiк бюджет деп аталған ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды. Мемлекеттiк бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретiнде объективтiк сипатқа ие. Оны бөлудiң дербес саласы ретiнде өмiр сѕруiн қоғамдық өндiрiстiң өзi айқындайды. Оны жоспарлы дамыту орталықтандырылған ресурстарды қаже етедi. Қаражатты орталықтандыру бѕкiл халық шаруашылығы ауқымында қорлардың ѕздiксiз айналымын ұйымдастыру үшiн, жапы экономиканың жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету ѕшiн қажет. Арнайы бюджет саласының құндық бөлiнiсi мемлекеттiң табиғаты мен қызметiнен туындайды. Мемлекет қаржыландыруға бѕкiл қоғам ауқымында әлеуметтiк-мәдени шаралар өткiзуге, қорғаныс мiндеттерiн шешуге, мемлекеттiк басқарудың жалпы шығындарын жабуға орталықтандрылған қаржыны қажет етедi. Сөйтiп, мемлекеттiк бюджет ұдайы өндiрiстiң қажеттерiнен, мемлекеттiң табиғатынан объективтi қажеттiлiк туындайтын болып табылады. Экономика қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жѕргiзуге мѕмкiндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты учаскелерiнде шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын жѕзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi ретiнде Мемлекеттiк бюджет айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi. Нақты, объективтi бөлiстiң қатынастардың формасы болғандықтан айырықша қоғамдық арналымды орындай отырып, мемекеттiк бюджет экономикалық категория ретiнде көрiнедi. Қаржы қатынастарының жиынтығы ретiнде мемлекеттiк бюджетте қаржы категориясына тән сипттар бар. Бюджет қатынастары бөiстiк сипатта мақсатты ақша қорларын құрап, пайдалану арқылы жүредi. Сонымен қатар, бюджеттiк қатынастардың белгiлi бiр ерекшелiктерi болады. Бiрақ ол ерекшелiк қаржыға тән сипат шегiнен шықпайды. Мемлекеттiк бюджет құн бөлiнiсiнiң айырықша саасы ретiнде мынаармен сипатталады: - жиынтық қоғамдық өнiмнiң мемлекет қоында жинақталып, қоғамдық қажеттердi өтеумен байланысты бөлiс қатынастарының айырықша экономикаық формасы боып табылады; - құнды жасап, оны тұтыну процессiн бедерлейтiн материадық өндiрiс қаржысымен құнды тұтынуға қызмет ететiн өндiрiстен тыс сала қаржысынан айырмашылығы бюджет халықшаруашыығы салалары, аумақтар, экономика секторлары, қоғамдық қызмет салалары арасында құнды қайта бөiске салуға арналған. Қоғамдық өнiмнiң тауар формасындағы қозғалысы мен тiкелей байланысы жоқ құнды бөлiсi, одан алашақтау жүзеге асырылады, ал материалдық өндiрiспен өндiрiстен тыс салаларда қаржы қатынастары тауар –ақша қатынастарымен астасып жатады. Кез келген басқа экономикалық категория сияқты, мемлекеттiк бюджет өндiрiстiк қатынастарыды бейнелеп, соған лайық метериалдық –заттық көрiнiс табады. Бюджет қатынастары мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорында –бюджет қорында заттанады. Нәтижесiнде қоғамда жүрiп жатқан нақты экономикалық процестерi мемлекет жұмылдырып, пайдаланатын қаражат тасқынынан көрiнедi. Бюджет –қоры қоғамдық өнiммен ұлттық табыстың құндық бөлiнiсiнiң тиiстi кезеңдерiнен өтiп, ұдайы өндiрiстi ұлғайтып, халыққа әлеуметтiк- мәдени қызмет көрсету, қорғаныс, басқару жөнiнде қажеттердi қанағаттандыру ѕшiн мемлекет қарамағына тѕскен бөлiгiнiң объективтi алғы-шарты бар экономикалық формасы. Бюджет қорын қалыптастыру мен пайдалану, бөлу және қайта бөлуге байланысты болатын құн қозғалысының процесiн бiлдiредi. Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының мемлекеттiң орталықтандырылғын қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын белгiлейдi. Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң бүкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. Бюджет механизiмi-мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану формалыры мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жѕзеге асырылады. Өндiрiс құрал-жабдықтарына мемлекеттiк меншiктiң әзiрше, басым болуы шаруашылықты ѕйелстiре жѕргiзудi қажет етедi. Мұның өзi бюджет қатынастарының жұмыс iстеуiнiң жоспарлы мақсатын алдын ала айқындайды. Бюджет байланыстарының мақсаты сипаты, мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры қозғалысының осыған ұқсас формасы бюджет байланыстарын тиiстi қаржы құжаты- елдiң негiзгi қаржы жоспарында бейнеленетiндiгiне жеткiзедi. Онда бюджеттiң экономикалық мазмұнын құрайтын бөлiс процестерi қарастырылады, кiрiстер және шығыстардың баптары мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру көздерi мен жұмсалу бағыттарын көрсетедi. Негiзгi қаржы жоспары мемлекеттiң жоспарлы қызметiнiң нәтижесi; қоғамның барлық мѕшелерiнiң мѕдделерiн бейнелейтiн мемлекет еркi бейнеленедi. Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Жоғарғы Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын мемлекеттiк бюджет туралы заңына сәйкес мiндеттi тѕрде орындалуы тиiс. Қоғамдық ұдайы өндiрiстегi мемлекеттiк бюджеттiң рөлi, ең алдымен өндiрiлген ұлттық табыстың 39-нiң жалпы қоғамдық өнiмнiң 18-iн бөлуге және қайта бөлуге тѕсуiнен көрiнедi. Ол, жоғарыда аталып өтiлгендей қаражатты елдiң халықшаруашылығы салалары, қоғамдық қызмет саласы, өндiрiс секторлары, экономикалық аудандары мен аумақтары арасында бөледi. Бѕкiл халықшаруашылығының бюджетi болғандықтан, мемлекеттiк бюджет экономикаға тұтас ықпал жасайды. Мемлекеттiк бюджет материалдық өндiрiс саласында оның өсуiнiң стимуляторы ретiнде зор рөл атқарады. Бюджет қаржысы жеке (жеке кәсiпорындар шеңберiнде) және қоғамдық (бүкiл халық шаруашылығы ауқымында) қорлар қозғалысын қамтамасыз ету ѕшiн пайдаланылады. Кәсiпорындардағы кѕрделi жұмсалымдары мен айналым қаржысын бюджеттен қаржыландыру, операциялық және басқа шығындарын жабу бюджетке жеке кәсiпорындардың өзiндiк айналым қораларына қосылып, оның iркiлiссiз бiрқалыпты жѕруiне мѕмкiндiк бередi. Өндiрiстен тыс салалардағы бюджет қаржысы олардың қызметiнiң одан әрi дамуының басты көзi. Бұл салалардағы мекемелер мен ұйымдардың басым көпшiлiгi өздерiнiң табыс көздерi жоқ болғандықтан мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырылады. Бiлiм беру, денсаулық сақтау, әлеуметтiк қамсыздандыру, ғылым, мәдениет, әдебиет және өнер салаларындағы мемлекеттiң шығындары –жалпы мемлекеттiк ауқымдағы әлеуметтiк мәдени шараларды жѕзеге асыруға мѕмкiндiк беретiн қаржы базасы. Өндiрiстке емес салалардың қызметiн қаржы ресурстарымен қамтамасыз ете отырып, мемлекет бюджет арқылы тұтыну қорырының нақты көлемiн қалыптастыруға, оны пайдалануда аумақтық пропорцияға әсер етуi мѕмкiн.

1.2. Қаржы жүйесінің кiрiсi мен шығыстары және олардың құрылымдары

Бюджет кiрiсi мемлекет кiрiсiне қарағанда барынша тар мағынада болып келедi. Бюджеттiң барлық денгейiндегi билiктiң қаржылық қаражатынан бөтен мемлекеттiк бюджеттен тыс қорлар мен бѕкiл мемлекеттiк сектордың ресурстарын қамтиды. Бюджеттiң басты материалдық көзi-ұлттық табыс. Егер қаржылық қажеттiлiктi жабу үшiн жеткiлiксiз болса, мемлекет ұлттық байлықты да тартады. Мемлекеттiк билiк органдарының Ұлттық табысты қайта бөлу ѕшiн және бюджеттiк кiрiстi құруға қолданылатын негiзгi әдiстерiнiң бiрi –салықтар, мемлекеттiк несие мен ақша эмиссиясы болып табылады. Елдер бойынша және уақыт бойынша олардың арасындағы қатынастары да тѕрлiше болып келедi. Елдегi экономикалық жағдайлармен айқындалады, экономикалық, әлеуметтiк және басқа да қарама –қайшылықтарға да байланысты, мемлекеттiң қаржылық және қаржылық саясаты жағдайына да байланысты. 1. Басты әдiсi Ұлттық табысты қайта бөлу-салықтар бюджет кiрiсiнiң басты ѕлесiн қамтамасыз етедi; 2. Келесi өзiнiң қаржылық жағдайынан бюджет кiрiсi болып келетiнi мемлекеттiк заемдарды алудың екi жолы бар: а) мемлекет атынан құнды қағаздар шығару жолымен жеке және заңды тұлғалардан алынған мемлекеттiк заемдар; б) орталық және басқа да несиелiк мемлекеттерден алынған несиелер. 3. Кездейсоқ жағдайлар болғанда салықтық төлемдер алуға мемлекеттiң мѕмкiндiгi болмағанда қағаз ақша эмиссиясына жѕгiнедi. Бюджет табыстары түрлi белгiлерi бойынша жiктеледi. Құрылу көздерi бойынша олар заңды тұлғалардың салықтарына халықтан алынатын салыққа, заемдерге, мемлекеттiк меншiктi сатудан тѕскен тѕсiмдерге және тағы басқаға бөлiнедi. Алу әдiстерi бойынша –салықтық, салықтық емес, салық тѕрлерi бойынша –акциздерге қосымша құн салығына, табыс салығына, кiрiс салығына және тағы басқаға бөлiнедi. Қоғамның экономикалық өмiрiнде бюджеттiк шығындардың ролi мен мәнiн айқындау ѕшiн олардлың айқын белгiлерiн қарай жiктейдi. Теория мен тәжiрибеде бюджет шығындарын жiктеудiң бiрнеше белгiлерi бар. Ең алыдмен бюджет шығындарына экономикалық жiктеу қолданылады, олардың ұлғайған ұдайы өндiрiсiнiң барысына әсерiн көрсетедi. Бұл жағдайда ағымдық және капиталдық бюджет шығындарына бөлiнедi. Ақша қаражаты бағытталатын қоғамдық қызмет саласын көрсететiн бюджет шығындарының қызметтiк жiктелуiнiң мәнi зор. Ведомствалық жiктеуi- бюджеттiк ассигнования алатын заңды тұлғаларды немесе мемлекеттiк мекемелердi сай келерлiк министрлiктерге бөлуге мѕмкiндiк бередi. Бюджет шығындарын бұлай жiктеу, басқару жѕйесiнiң өзгеруiмен байланысты, шығындар құрылымындағы ѕлкен өзгерiстердi көрсетедi. Мақсаттық бағытына қарай жiктеу, яғни жұмсалуының нақты тѕрiне қарай шығындарын жiктеу, бюджет қаражатын тиiмдi қолдану ѕшiн алдын-ала жағдайын туғызады, бюджеттiк ассигнованияны ықшамды тѕрде бақылау мен тиiмдi жѕзеге асыру ѕшiн қажеттi база болып келедi. Шығындарын аумақтық жiктеу-Қазақстан Республикасының мемлекеттiк басқару деңгейiне сай бюджет шығындары мемлекеттiк бюджет және жергiлiктi жергiлiктi бюджет шығындарына бөлiнедi. Мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасаумен және пайдаланумен байланысты бюджеттiң қызыметi айрықща эканомикалық формалар арқылы атқарылады. Олар құндық бөлiнiстiң жеке кезеңдерiн көрсетедi. Екi категорияда объективтi және бюджет секiлдi өздерiнiң арнайы қоғамдық мiндеттерi бар: кiрiстер мемлекетке қажзеттi қаражатпен қамтамасыз етсе, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды тиiстi мемлекеттiк қажеттерге бөледi. Кiрiстер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы мемлекеттiң нақты әлеуметтiк –экономикалық, тарихи жағдайда жѕзеге асыратын iске асыру бағыттарына байланысты соның өзiнде мемлекет кiрiстердi қалыптастырып, шығындарды жұмсаудың нақты жағдайға сәйкес формалары мен әдiстерiн пайдаланады. Мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң көздерi әдетте, салықтар немесе төлемдер болып табылады. Мысалы, бұрынғы Кеңес Одағында – мемлекеттiк бюджетке қаржы тѕсiмдерiнiң басты көзi кәсiпорындар мен ұйымдар пайдасынан алынатын төлемдер мен айналым салығының тѕсiмдерi болып келедi. Бұл төлемдер экономикалық мәнi жағынан салықтық тѕсiмдер болып табылғанымен, ресми тѕрде олай саналмайды. Сол сияқты 1991 жылға дейiн формальдi тѕрде салықтар қатарына жатпағанымен iс жѕзiнде өнiм мен оны өткiзу бағасының құрамына енетiн, жанама түрде халық төлейтiн әлеуметтiк салықтандыруға (10-ке дейiн) бөлiнген қаражаттар бюджетке тѕсетiн. Халық шаруашылығы дамуының қазiргi кезеңiнде республикалық бюджеттiң кiрiсi мыналардың есебiнен қалыптасып отыр: - қосылған құнға салынатын салық; - акциздер; - меншiк формаларына қарамастан кәсiпорындардың, бiрлестiктер мен ұйымдардың, (соның iшiнде шетелдiк және бiрлескен кәсiпорындардың) пайдасына салынатын салық; - жер салығы; - тiркелген (ренталық) төлемдер; - құнды қағаздармен жасалынатын операцияларға салынатын салық; - Қазақстан республикасының 1992 жылғы мемлекеттiк iшкi ұтыс заемының қазыналық бондарын өткiзуден тѕскен табыстар; - Қысқа мерзiмдi қазыналық вексельдердi аукциондарда сатудан алынған табыстар; - Мемлекеттiк мѕлiктi өткiзуден тѕскен тѕсiмдер; - Басқа да жалпы республикалық салықтар, алымдар мен салық алынбайтын әр түрлi төлемдер; - Сыртқы экономикалық қызметтен тѕсетiн табыстар (экспорттық және импорттық баж салығы, импорт бойынша сатып алынған бiрiншi қажеттегi тауарды сатудан тѕскен тѕсiмдер). Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жѕргiзушi субъектiлер республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес Ұлттық валютамен экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi. Мына қорларға тѕсетiн және олардан аударылатын қаражат республикалық бюджеттiң кiрiсi құрамында ескерiледi. Жер қойнауын қорғау және минералдық шикiзат базасын ұдайы толықтыру қоры; Экономиканы өзгерту қоры; Жол қоры; Жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң мемлекеттiк қоры; Кәсiпкерлiк қолдану және бiрлестiк қоры; Табиғат қорғау қоры; 1994 жылға раналған республикалық бюджетке келiп тѕсетiн табыстар көздерi бойынша –салықтар, алымдар мен басқа тѕсiмдер оның кiрiсiнiң 40 пайызынан астамын мақсатты қаржыландыру қоралары 50 және сыртқы экономикалық қызметiнiң кiрiсi 6,3 пайызын құрайды. Жергiлiктi бюджеттердiң кiрiстерi Қазақстан Республикасының заңдарында бекiтiлген көздер және жалпы ақша есебiнен құралады. Қазақстан республикасы азаматтарының шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы, мемлекеттiк баж салығы, су ѕшiн төлем және табиғи ресурстаға салынатын салық, орман табысы, жалпыға бiрдей мiндеттi жергiлiктi салықтар мен алымдар ставкаларвн жергiлiктi әкiмдер айқындайтын жергiлiктi салықтар мен алымдар, Қазақстан республикасының 1992 жылғы мемлекеттiк iшкi заемын орналастырудан тѕсетiн тѕсiмдер, алымдар мен салық салынбайтын әртѕрлi төлемдер толығымен жергiлiктi бюджеттердiң есебiнен есептелiнедi; республикалық бюджетке есептелетiн жекелеген табыс тѕрлерi бұған қосылмайды. Жалпы мемлекеттiк салықтар, алымдар мен теөлемдер бөлiгiнiң мөлшерiн Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесi белгiлейдi. Мемлекеттiк бюджеттiң шығыс бөлiгi көптеген бағыттарды қамтиды. Олар iрiлендiрiлiп, былай бiрiктендiрiледi: халық шаруашылығын қаржыландыруға бөлiнетiн қаржы бүкiл шығыстардың 19 пайызын құрайды; Әлеуметтiк- мәдени шараларды қаржыландыруға бөлiнетiн қаржы- 6 пайыздан астамын құрайды. Қалған қаржы мемлекеттiк ѕкiмет, мемлекеттiк басқару, сот органдарымен прокуратураны, құқық қорғау органдарын ұстауға, қорғанысқа жұмсалады. Қаржының бiр бөлiгi министрлер кабинетiнiң резерв қорын құрауға, мемлекеттiк борышты ақтауға және басқаларға жұмсалады. Республика бюджетiнiң шығыс бөлiгiнiң құрамы мен құрылымы- әлеуметтiк- экономикалық бағыты бөлекше: әлеуметтiк-мәдени шараларды қаржыландыруға 6,4  мемлекеттiк ѕкiмет органдарын, сот органдарын және прокуратураны ұстауға- 0,8 . Қаржы резервiн құру және мемлекеттiк борышты атқаруға шығындар қарастырылады. Халық шаруашылығын және әлеуметтiк –мәдени шараларды қаржыландыру шығындарының едәуiр бөлiгi субвенция формасында төменгi бюджеттерге жiберiледi. Кiрiстер мен шығыстардың тәптiштелген тiзiмi мен топтамасы бюджет жiктемесiмен айқындалады. Бюджет жiктемесi- бұл мемлекеттiң қаржы органдардың бѕкiл бюджеттiк қызметiнiң негiзiн қалайтын бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының жѕйеленген экономикалық топтамасы. Бюджет жiктемесi мемлекеттiң экономикалық және әлецуметтiк дамуының жоспарлы, болжамдары мен бағдарламалары министрелер мен ведомствалар, ұйымдар мен мемлекеттердiң қаржы жоспарларының бюджеттiң байланысын қамтамасыз етедi, жеке сметалар мен қаржы жоспарларын жиынтық сметаларға және жоспарларға бiрiктiруге мѕмкiндiк бередi, жиынтық жоспарлар мен бюджет жазбаларының байланысын қамтамасыз етедi. Бюджет жiктемесiнiң бөлiм, тарау және баптары болады. Бюджет кiрiстерiнiң жiктемесiнде бөлiмдер кiрiстердiң (қосылған құнға салынатын салық, халықтан алынатын мемлекеттiк салықтар және тағы басқа) тараулар әрбiр бөлiмде өзiндiк мәнге ие: мысалы қосылған құнға салынатын салық бөлiмiнде тараулар өнiм өндiретiн және осы салықты арнайы бөлiмдер бойынша төлейтiн халық шаруашылығы кешендерiн анықтайды. Сыртқы экономикалық қызметтiң кiрiстерiн есептейтiн бөлiмде импорт және экспорт баж салықтары, тауар айырбасы операцияларынан тѕсетiн кiрiстер, биржа операцияларынан тѕсетiн тѕсiмдерге және тағы басқа тарауларға бөлiнедi. Шығыстар жiктемесiнде бөлiмдер қаражаттардың негiзгi бағыттарын көрсетедi. Мысалы: 100 бөлiм халық шаруашылығы, 150 бөлiм сыртқы экономикалық қызметпен байланысты шығындар, 200 бөлiм ағарту, 201 бөлiм мәдениет және бұқаралық ақпарат құралдары, және тағы басқаны көрсетедi. Ал тараулар ұйымдар мен кәсiпорындар бiр тұрпатты мекемелер, сондай-ақ шығындар мен шаралар тѕрлерi бойынша шығындарды бiлдiредi. Кәсiпорындар мекмелер мен ұйымдар ѕшiн кiрiстердi есептейдi және бөлiмдер мен тараулар тұрғысынан шығындарды қаржыландыру тараулар бойынша жѕргiзiледi. Кәсiпорындар, мекемелер мен ұйымдарды қаржыландыру шығындардың жеке түрлерiн анықтайитын баптар бойынша жүргiзiледi: еңбек ақы қоры (еңбекке ақы төлеу), жалақы есебi, кеңсе және шаруашылық шығындары, құрал-жабдықтар сатып алу кѕрделi жұмысалым, күрделi ғимараттарды жөндеу және тағы басқалары. Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесi тѕрлi денгейдегi бюджеттiң жасалуы барысында қалыптасатын қатынастарды реттейдi, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң орындалуын бақылайды және орындалуын, бекiтiлуiн, қаралуын, жасалу тәртiбiн айқындайды. Бюджет мемлекеттiң орталықтандырылған ақшалай қоры, заңмен немесе жергiлiктi үкметтi органдардың шешiмiмен бекiтiлген. Заң актiлерiмен қаралаған салық есебiмен, төлемдерден басқа да мiндеттi төлемдерден, капиталмен жѕргiзген операциялар табысының, салықтық және басқа да тѕсiмдерден қЅрылған және мемлекеттiң өз қызметiн атқаруды қамтамасыз етуiне тағайындалған ақшалай қор болып келедi. Қазақстан Республикасының бюжет жүйесi түрлi денгейдегi бюджеттiң жасалуы барысындағы қалыптасатын қатынастарды реттейдi, республикадлық және жерглiктi бюджеттердiң орындалуын бақылайды және орындау, бекiтiуiн, қаралуын, жасау тәртiбiн айқындайды. Бюджет мемлекеттiң ортаықтандырылған ақшалай қоры, заңмен немесе жергiлiктi ѕкiмет органдардың шешiмiмен бекiлтiген, заң актiлерiмен қаралған салық есебiмен, төлемдерден басқа да мiндеттi төлемдерден, капиталмен жѕргiзiлген операциялар табысынан салықтық және басқа да тѕсiмдерден құрылған және мемлекеттiң өз қызметiн атқаруды қаматамасыз етуiне тағайындаған ақшалй қор болып келедi. Бюджеттiк өтiнiш -Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлiктерi бекiикен формасы бойынша олардың әкiмшiлктерiнiң берген бюджеттiк бағдарламаларының қаржылық негiздемелерi. Бюджеттiк алу –облыстық бюджеттермен және Алматы, Астана қалаларының бюджетiнен республикалық бюджетке заңмен айқындалған соммада берiлетiн заңды трансферттер немесе жергiлiктi маслихаттың шешiмiмен айқындалған соммада аудан және қала бюджеттерiнен облыстық бюджетке берiлетiн заңды трансферттер. Бюджеттiк жiктелу- қызметтiк, ведомстволық және экономикалық сапасы бойынша Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлiктерi бекiткен бюджетке түсу және бюджеттен жұмсалу топтамалары болып келедi. Облыс бюджетi – бiр-бiрiнiң арасындағы өзара жатқызылатын операциялар есебiнсiз жасалған облыстық, халалық және аудандық бюджеттiң жиынтығы. Бюджеттiк бағдарлама- айқын бiр мемлекеттiк қызметтi орындау бойынша iс шаралар жиынтығы. Бюджеттiк процедура – бюджеттi жасау, қарау, бекiту, қолдану бойынша, оның орындалуы бойынша есебiн бекiтудегi мемлекеттiк органдар мен қызметтiк тЅлғалардың қызметтерiн заң өкiлдерiмен белгiлеу. Үкiметпен кепiлдендiрiлген қарыз- Қазақстан республикасының ѕкiметiнiң кепiлдiгi бар, айқын бiр уақытта игерiлген сумма және қайтарылмаған, өтелмеген заемдар. Мемлекеттiк құнды қағаздар – үкiметтiң және жергiлiктi атқарушы органдардың шығарған құнды қағаздарын және Қазақстан республикасы Ұлттық банкiнiң құнды қағаздары. Мемлекеттiк бюджет- бiр –бiрiмен өзара жатыстырылу есебiнсiз, республикалық жергiлiктi бюджеттер жиынтығы. Бюджеттер тапшылығы – шығыстар көлемiнiң бюджеттен қайтарымды негiзде бөiнген кредиттердiң бюджетке тѕсетiн түсiмдердiң жалпы сомасынан асып кетуi. Бекiтiлген республикалық бюджет тапшылығының мөшерi Ұлттық валютамен және iшкi жалпы өнiмге қатысты процестен, ал жергiiктi бюджеттiң тапшылығы Ұлттық валютамен көрсетiледi. Бюджет кiрiстерi- салықтардан, алымдар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерден алынатын тѕсiмдердiң салыққа жатпайтын және өзге де тѕсiмдердiң, сондай-ақ бюджетке қайтарылмайтын негiзде кеiп тѕсетiн капитамен жасалынатын операциялардан түсетiн кiрiстердiң көлемi. Жергiлiктi бюджеттер – облыстық бюджеттер арнаулы экономикалық аймақтардың қаржы қорлары қалалардың (аудандық маңызы бар қалалардан басқа) қала аудандарды қоспағандағы, аудандардың бюджеттерi; жергiлiктi атқарушы органдардың қарыз ауы – облыстар, Астана және Алматы қалаары әкiмдерiнiң жергiлiктi атқарушы органдардың шарты немесе бағалы қағаздарды нысанадағы заемдарда тарту, алу, орналастыру, қызмет көрсету және өтеу процесi. Бюджеттiк профициттiк пайдалану – борыштың негiзгi соммасын қайтаруға жiберiлетiн бюджет профицитiнiң заем қаражаттары тѕсiмi шегерiлген көлемi. Бюджет профицитi 1.3. Бюджеттiң негiзгi принциптерi және жергiлiктi бюджеттiң құрылу ерекшелiктерi Мемлекеттiк бюджет бiртұтастық, толықтық, нақтылық, жариялылық принциптерiне негiзделедi. Бiртұтастық принципi-бюджет жѕйесiнiң ұйымдық эканомикалық орталықтандыру дәрежесiн бiлдiредi. Бұл принцип бұрынғы Кеңес Одағының бюджет жѕйесiнде неғұрлым айқын аңғарылатын. Қазiргi уақытта жергiлiктi органдардың дербестiк алып, оларға қаржы ресурстарын пайдалану жөнiнде бiршама құқықтар берiлуiне байланысты әлсiреп отыр. Бiртұтастық мемлекетте бiрiңғай бюджет жѕйесiнiң, елдiң аумағында әрекет ететiн мемлекеттiк табыстардың жалпы жѕйесiнiң өмiр сѕруiнде, мемлекеттiк шығындардың бiркелкiлiгiнде қаржы құжаттарының бюджет жѕктемесiнiң бiрлiгiнде көрiнедi. Бұл принцип бюджеттi жоспарлаудың әдiстерi ұйымдастырылудың бiрiңғайлылығын оның әлеуметтiк-эканомикалық болжаммен өзара байланысын қамтамассыз етедi. Бюджеттiң бiртұтастығы принципiнiң мiндетi парламент тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына пәрмендi бақылау орнату. Толықтық принципi-ѕкiметтiң барлық қаржы операцияларының, барлық жиналатын кiрiстер мен жұмсалатын шығындардың бюджетте шоғырландырып, мемлекеттiң барлық тѕсiмдерi мен шығындары әрбiр бапта ескерiлетiндiгiн бiлдiредi. Қазiргi уақытта бұл принцип iс жѕзiнде қолдалынбайды. Өйткенi бюджеттi арнайы шығыстармен былықтыру жөнсiз деп саналады, сондықтан соңғы кезде мемлекеттiк бюджеттен мемлекеттiк-әлеуметтiк сақтандырудың дербес бюджеттi бөлiп шығарылады. Қаржының едәуiр бөлiгi арнайы бюджеттен тыс қорлар бойынша жѕрдi. (зейнет ақы жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, жол, әлеуметтiк сақтандыру және т.б.). Бұдан басқа Қазақстан республикасындағы бюджет жѕйесi туралы заңға сәйкес бюджетте қарастырылмаған аса маңызды шараларды қаржыландыру ѕшiн немесе белгiлi бiр мақсаттарға қаржы жетпесе ағымдағы бюджеттiң орындалуы ескерiлiп қосымша бюджет құралды. Оны мемлекеттiк өкiмет пен басқарудың жоғары органдары қарап, бекiтедi. Нақтылық принципi-бюджет жазбаларының жалғандығын болдырмау ѕшiн қажет, ол бюджеттiң мемлекеттiң қаржы операцияларының нақты көрiнуiн көрсетiлген сомалардың сәйкес келуiн қарастырады мұнда нақтылық даму болжамдары, бағдарламалары көрсеткiштерiне негiзделiп бюджет резервтерiмен нығайтылған барлық кiрiстер көздерi мен шығыстар бағыттары есептеушiлерiнiң негiздемелерiне қарай анықталады. Жариялық принципi- бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстары туралы мәлiметтердi жұртшылықты бюджеттiң құрамы және құрылымымен, тапшылық көлемiмен және оны жабудың әдiстерiмен (шығындарды қысқарту, кiрiстердi көбейту, заемдар және басқалар) таныстыру ѕшiн баспасөзде жариялау талабын бiдiредi. Жергiлiктi бюджеттер- тѕсiмдер мен бюджет тапшылығын (профицитiн пайдалану) қаржыландыру есебiнен қалыптасып, конститутциямен, заңдармен және Қазақстан Републикасы Президентiнiң және Қазақстан Республикасы үкiметiнiң актiлерiмен жѕктелген мiндеттердi жѕзеге асыру ѕшiн жергiлiктi атқарушы органдар белгiлейтiн жергiлiктi бюджеттiк бағдарламаларды қаржыландыруға арналған тиiстi маслихаттың шешiмiмен бекiтiлген әкiмшiлiк- аумақтық бөлiнiстердiң ақша қорлары болып табылады. Жергiлiктi атқарушы органдар тиiстi әкiмшiлiк -аумақтық бөлiнiстердiң бюджетiн өздерiнiң аумағына жұмыс iстейтiн арнайы экономикалық аймақтарды ескере отырып, бiрiнғай бюджеттiк жоспарлау негiзiнде әзiрлеп дербес атқарады. Жергiлiктi атқарушы органдар тиiстi қаржы жылына арналған бюджеттi және өткен қаржы жылына тиiстi жергiлiктi бюджеттiң атқарылуы туралы есептi қарап бекiтедi. Облыс бюджетiн және аудандар мен қалалар бюджеттерiнiң арасындағы кiрiстерiнiң бөлiнуiн жергiлiктi атқарушы органдар белгiлеп, тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар қарайды және аудандар мен қалалар бюджеттерiнiң арасындағы кiрiстердi бөлудiң тұрақты нормативтерiн анықтауды және тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар бекiтуi мѕмкiн. Облыс бюджетiнiң және аудандар мен қалалар бюджеттерiнiң арасындағы кiрiстердiң бөлiнуiн тиiстi жергiлiктi атқарушы органдар белгiлеп, тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар қарайды және бекiтедi. Тиiстi жергiлiктi атқарушы органдар обыс бюджетiнiң және аудандар мен қалалар бюджеттерiнiң арасындағы кiрiстердi бөлудiң жалпы нармативтерiн анықтауды тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар бекiтуi мѕмкiн. 1. Жергiлiктi бюджеттердiң кiрiстерi (арнайы эканомикалық аймақтардың қаржы қорларына есептелетiн сомалардан басқа) олар мыналардан тұрады; а) салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетiн басқада мiндеттi төлемдердiң тѕсiмдерi: -заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы-50; -акциздер; -спирттiң барлық тѕрлерi-50; -арақ-50; -ликер арақ iшiмдiктерi-50; -шарап-50; -коньяктар-50; -шампан шарабы-50; -сыра-50; -кѕшейтiлген iшiмдiктер,кѕшейтiлген шырындар мен бальзамдар-50; -шарап материадары-50; -ойын бизнесi; -жеке адамдардан алынатын табыс салығы; -әлеуметтiк салық; -заңды және жеке тұлғалардың мѕлкiне салынатын салық; -жер саллығы; -көлiк құралдарына салынатын салық; -жасалған келiсiм шарттарға орай жергiлiктi бюджетке тѕсетiн бөлiгiнде өнiм боу бойынша Қазақстан Республикасының ѕлесi; -кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке адамдарды тiркеу ѕшiн алынатын алым; -жекелеген қызмет тѕрлерiмен айналысу құқығы ѕшiн аынатын лицензиялық алым; -заңды тұлғалларды мемлекеттiк тiркеу ѕшiн аынатын алым; -аукциондық сатудан аллынатын алым; -рыноктарда тауарлларды сату құқығы ѕшiн алынатын алым; -заңды және жеке тұлғалардың Алматы қаласының рәмiздерiн өздерiнiң фирмалық атауларында қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында заңға сәйкеспайдаланғаны ѕшiн алынатын алым; -су ѕшiн төленетiн алым; -орманды пайдаланғаны ѕшiн төленетiн төлем; б) Салықтық емес түсiмдер: -коммуналдық меншiк болып табылатын акциялардың пакеттерiнен алынатын дивиденттердiң тѕсiмi; -жергiлiктi өкiлдi органдардың лотереяларын өткiзуден алынатын кiрiстердiң тѕсiмi; -жергiлiктi бюджеттерден кредиттер бергенi ѕшiн алынған сыйақылар(мүдделер); -жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдарға сондай-ақ жергiiктi атқарушы органдарға бағынышты мемекеттiк мекемелерге тиесiлi мѕлiктi сатудан түсетiн түсiмдер; -жергiлiктi атқарушы органдарға бағынышты мемекеттiк мекемелер көрсететiн қызметтердi сатудан тѕсетiн тѕсiмдер; -коммуналдық меншiк мѕлкiн жалға беруден тѕсетiн тѕсiмдер; -жергiлiктi атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттiк мекемелер заңға сәйкес ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алуды жѕргiзуден тѕсетiн ақша тѕсiмдерi; -жер учаскелерiн жалға беруден тѕсетiн тѕсiмдер; -қоршаған ортаны ластағаны ѕшiн, қоршаған ортаны қорғаудың жергiлiктi мемлекеттiк қорларына-50 мөшерiнде төленетiн төлемдер; - мемлекеттiк баж; - өзге де әкiмшiлiк алымдары; - жергiлiктi атқарушы органдарға бағынышты мемлекеттiк мекемелер алатын, қазақстан республикасының заң актiлерiнде көзделген әкiмшiлiк айыппұлдар мен санкциялар; - Қазақстан республикасының заң актiлерiнде көзделген өзге де салыққа жатпайтын және басқа түсiмдер; в) капиталмен жѕргiзiлетiн операциялардан түсетiн түсiмдер; - аймақтардың өзiн-өзi қамтамассыз ету ѕшiн сатып алатын астықты сатудан тѕсетiн түсiмдер; 2. Жеке және заңды тұлғалардан немесе шет мемлекеттерден; жоғары тұрған бюджеттерден алынған трансферттер; 3 Бѕрын жергiлiктi бюджеттерден берiлген кридиттер бойынша негiзгi борыштың өтемi; Жергiлiктi бюджеттердiң қаражаты; - мектепке дейiнгi жалпы бастауыш, жалпы негiзгi, - жалпы орта, қосымша және кәсiптiк бiлiм берудi; - әскери қызыметке тiркеу және шақыру жөнiндегi шараларды; - жергiлiктi деңгейдегi төтенше жағдайлар бойынша жұмыстарды; - жергiлiктi жердегi құқық қоғау қызыметiн; - халыққа тегiн медициналық қызымет көрсетудiң кепiлдiк көлемiн; - жергiлiктi деңгейдегi арнаулы медициналық бағдарламаларды; - мәслихаттардың шешiмдерiне сәйкес әлеуметтiк-қамсыздандыру саласындағы әлеументтiк бәсiрелi көмек көрсетудi; - жұмысты қамту бағдарламасын; - жергiлiктi деңгейдегi өнеркәсiп және обьектiлер құрылысын; - жергiлiктi деңгейдегi қоршаған ортаны қорғауға; - жергiлiктi деңгейдегi жобалау iздестiру жұмысын жѕргiзудi; - елдi мекендердi көркейтудi, қала жолдары мен көшелерiнiң құрлыстарын; - жергiлiктi маңызы бар жолдарды пайдалану мен қайта құруды; - жергiлiктi бюджеттерден республикалық бюджетке берiлетiн ресми трансферттердi; - жергiлiктi атқарушы органдардың бұрыштарына қызымет көрсетудi; Қазақстан Республикасының қаржы жѕйесi Мемлекеттiк бюджеттiң екi жағдайы: - әдеттегi қарапайым: егер шығыс табысқа тең болса; - тапшылықты: егер шығыс табыстан жоғары болса Мемлекеттiк бюджеттiң тапшылықтарының себептерi: - экономикалық дағдары жағдайында табыстың төмендеуi және Ұлттық табыстың өсуiнiң азаюы; - мемлекеттiк бюджетке тѕсетiн акциз салығының азаюы; - бюджет шығыстарының өсуi; - қаржы- экономикалық саясаттың тұрақсыздығы; Бюджет тапшылығының төмендеу шаралары: - конверсия; - қаржыландырудан несие беруге өту; - зиянды кәсiпорындарға дотация берудi жою; - мемлекеттiк басқару шығынын азайту; - салық салу жүйесiн өзгерту; - жергiлiктi бюджеттiң ролiн арттыру. Мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабатын 3 дәстүрлi амал бар: - мемлекеттiк заем шығару; - салық салудың қатаңдығы; - ақша өндiрiсi немесе сеньораж , яғни ақша басу. Бiрақ қазiргi кезде бұл әдiс тиiмсiз инфляцияға әкеледi.

Оңтүстiк Қазақстан облысының бюджетiнiң кiрiстерi мен шығыстары және оның құрылу принциптерi 2.1. Оңтүстiк Қазақстан облысының бюджет тапшылығының баланстылығына талдаулар Облыс бюджетiнiң кiрiстерi мен шығыстарының көрсеткiштерiн ескере отырып бюджеттiң баланыстылы айқындалады. Оңтүстiк Қазақстан Облысының ерекешлiгiн мысалын алып қаралық. Қазiргi бюджеттiң маңызды ерекшелiгiнiң бiрi Елбасы Н.Назарбаевтың оның халыққа жолдауарында айқындалған басымдылықтарды жүзеге асыруына бағытталынған. Шын мәнiне келгенде оны жѕзеге асыру бюджетке бѕкiл резервтердi жұмылдыруды, мемекеттiк қаржылық тәртiптi қатаңдатып және бүкiл барысын реформалауды талап етедi. Оңтұстiк Қазақстан Облысының бюджетiнiң қалыптасуы да осы мәселе тїңiрегiнде болып отыр. Облыс бюджетiнiң құрылымы мыналардан тұрады. - тѕсiмдер; - кiрiстер алынған ресми трансферттер (гранттар); бұрын бюджеттен берiлген кредиттер бойынша негiзгi борышты өтеу; - cалықтық түсiмдер; - салық емес түсiмдер; - капитал операцияларының кiрiстерi; - арнайы трансферттiк алымдар; - берiлген негiзгi несиелiк қарыздарды жабу;

Облыс бюджетiнiң орындалуы Көрсеткiштер Жылдар 2002 2003 2004 I Түсiмдер Кiрiстер Соның iшiнде Салықтық түсiмдер Салық емес түсiмдер Капитал операцияларының кiрiстерi Арнайы трансферттiк алымдар Берiлген негiзгi несиелiк қарыздарды жабу II Шығындар мен несиелер Шығыстар Соның iшiнде Жалпы маңыздағы мемлекеттiк қызметтер Қорғаныс Қоғамдық тәртiппен қорғаныс Бiлiм Денсаулық сақтау Әлеуметтiк қамсыздандыру және әлеуметтiк көмек Коммуналдық үй шаруашылығы Мәдениет спорт және ақпараттық құралдар Ауыл су, орман, балық шаруашылығыжәне қоршаған ортаны қорғау Өндiрiстiк энергетика құрылыс және аяқталмаған өндiрiстер Транспорт және байланыс Басқалары Несиелендiру III бюджеттiң тапшылығы (артуы) 14172752 7998642

7586701 363328 48613

6071818 102292

13865669 13187122

638819 199712 597493 6407955 2869093

1333770 375625

522136

31724

2000 159957 488318 678547 307083 21413713 12838819

12536127 274142 28550

8274039 300855

21733707 20928266

873699 263865 920524 8412773 4842667

1672452 606973

1878143

13187

10000 580908 734435 805441 -319994 25804479 12996558

12221382 550060 225116

12460712 347209

25621339 25356766

833712 381391 875828 10798842 4408780

3781294 943289

826232

282296

12900 655607 1556595 264573 183140

Оңтүстiк Қазақстан облыстық бюджетiнiң шығыс бөлiгi: - шығыстар; - соның iшiнде; - жалпы маңыздағы мемлекеттiк қызметтер; - қорғаныс; - қоғамдық тәртiппен қорғаныс; - бiлiм; - денсаулықсақтау; - әлеуметтiк қамсыздандыру және әлеуметтiк көмек; - коммуналдық үй шаруашылығы; - мәдениет спорт және ақпараттық құралдар; - ауыл су, орман, балық шаруашылығыжәне қоршаған ортаны қорғау; - өндiрiстiк энергетика құрылыс және аяқталмаған өндiрiстер; - транспорт және байланыс; Оңтүстiк Қазақстан облысы бойынша келтiрiлген мысалдарда, бюджет тапшылығының 2000 жылы байқалғанын көруге болады. Негiзгi себеп, 1999 жылығы өндiрiс салалары мен кәсiпорындардың шаруашылық қызметтерiнiң қиыншылық жағдайына, баға өсiмiне, жанар-жағар майдың, шикiзаттар мен материалдардың қымбаттауынан болып отыр. Облыс әкiмi шешiмiмен осы шаралардың негiзiнде бiрнеше мiндеттемелер мен жұмыстар атқырылды орта және шағын кәсiпорындар мен жеке және заңды шаруашылық негiзiндегi меншiк иелерiне мемлекеттiк қарызды күшейте отырып дамытуды көздедi.

Қорытынды Қазақстан Республикасының дмуының негiзгi принциптерiнiң бiрi Қазақстан Республикасының бюджет құрылымын жетiлдiру. Яғни, бюджет құрылымындағы өзгерiстермен, кiрiс шығыс арасындағы айырмашылықтарды ескере отырып, бюджет тапшылығына тиесiлi шаралар мен әдiстер қолдану. Оңтүстiк Қазақстан облысы бойынша келтiрiлген мысалдарда, бюджет тапшылығының 2000 жылы байқалғанын көруге болады. Негiзгi себеп, 1999 жылығы өндiрiс салалары мен кәсiпорындардың шаруашылық қызметтерiнiң қиыншылық жағдайына, баға өсiмiне, жанар-жағар майдың, шикiзаттар мен материалдардың қымбаттауынан болып отыр. Облыс әкiмi шешiмiмен осы шаралардың негiзiнде бiрнеше мiндеттемелер мен жұмыстар атқырылды орта және шағын кәсiпорындар мен жеке және заңды шаруашылық негiзiндегi меншiк иелерiне мемлекеттiк қарызды кѕшейте отырып дамытуды көздедi. Қазақстан Респубикасының аумағында Қазақстан республикасы Президентiнiң шешiмiмен, қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының мемлекеттiң барлық қаржы ресурстарын қамтитын бюджеттi енгiзуi мѕмкiн. Төтенше бюджет қолданылған уақытта республикалық бюджет тураы заңның және барлық денгейдегi бюджеттер туралы шешiмдердiң кѕшi тоқтатылады. Төтенше бюджеттiң қабылданғаны туралы Қазақстан республикасы парламентi дереу хабардар етедi. Қазақстан Республикасының Президентiнiң шешiмi бойынша Қазақстан Республикасында төтенше жағдайдың енгiзiлуi немесе ғаамдық таралу сипаты бар, табиғи немесе техногендiк тұрғыдағы төтенше оқиғалар нәтиiжесiнде экономикаға келтiрiлген елеулi экономикалық және қаржылық зиян төтенше бюджеттi енгiзуге негiз болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi 1. “Закон Республики Казахстана o бюджетной ситеме” 1.04.99. и нормативные акты по финансам 2001.04 2. Республика бюджетiнiң ҚР Заңдары 1998-2001 жылдар; 3. Аманбеков Б “Бюджет есептерi” Қазақстан қаражаты-1999 жыл. N8 4. Амрекулов Н “Қаржы жѕйесiн ұйымдастыру және бюджет жүйесi” Т.Экономика –2000 жыл. 5. Аблиакимов К Бюджет-1999. “Баға және талдау” Қазхстанская правда 1998 жыл N12 6. Бюджет саясаты Стаистика бюджет және аудит 1992 ж. 7. Бизнес жоспар әдiстемелiк материалдар. Р.Г. Маниловский –М: 1996 жыл 8. Жанибеков С. Бюджеттiң орындалуын қадағалау маңызы Қазақстан қаржысы –1997жыл N11. 9. Жѕнiсова Н.А Бюджет саясаты. Саясат-2001-1 10. Жанибеков С. Бюджеттiң орындалуын қалай көтеру керек. Қазақстан қаржысы199жыл N8 11. Иманбердиев Б.Ж Қазақстан Республикасындағы экономикалық саясаттың экономикалық өсу нәтижелерi. Статистика есеп және аудит –1999 жыл N2