Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, қолымызда бар мүмкіндіктерді айқындау және пайдалану, сондай-ақ жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы Қазақстанды жаһандық экономикаға ойдағыдай кіріктіру, өндіруші сектордың тиімділігі мен макроэкономикалық стратегиясының қайтарымдылығын едәуір арттыру қажет. Сондай-ақ әртараптандыру, инфрақұрылымдық дамыту және жоғары технологиялық одан әрі индустрияландыру негіздерін жасау арқылы Қазақстан экономикасының өсуі мен тұрлаулылығын басқаруға көңіл аудару қажет. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес еліміздің әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің клубына қарай ілгерілеуі үшін Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту қажет.
Бұл жолда Қазақстан мен өңірдің нақты жағдайын ескеріп, әрі әлемнің озық мемлекеттерінің жетістіктерін өзімізде іске асыра отырып, біздің:
Біріншіден, қандай да бір табыстарға қолымыз жетіп үлгерген секторларды жаңғырта жаңарту қарқынын жеделдете түсуіміз қажет;
Екіншіден, жаңғырта жаңартуды ешқандай алалаусыз Қазақстан экономикасы мен әлеуметтік өмірінің барлық салаларына тарату керек [1].
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және қызмет көрсетулер өндiрiсi, шикiзаттық бағыттан бас тартуға ықпал ететiн экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзуге; ұзақ мерзімді жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өтуге болады. Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.
Шикізаттық ресурстар өндірісі мен экспортын белсенді дамыту ұлттық экономиканың дағдарыстан шығуына және экономикалық стратегиясының өсудің жоғары қарқынын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бүгінгі күннің басты стратегиялық міндеті – экстенсивтіге негізделмеген, жоғары технологиялы өндіріске және ұлттық экономикалық стратегиясының жүйенің жаңа ұйымдық құрылысының бәсекелі артықшылықтарына шығу есебінен экономиканың өсу сапасына көтерілу.
Қазақстан Республикасы Үкіметі қызметінің орта мерзімді кезеңдегі стратегиялық мақсаты орнықты даму қағидаттарының негізінде еліміздің бәсекеге қабілеттілігін арттыру болып табылады [2].
Үкімет күш-жігерді Қазақстанның халықаралық бәсекеге қабілеттілігін және еліміздің азаматтарының өмір сүру сапасын арттыру үшін қолайлы институционалдық және экономикалық стратегиясының жағдай жасауға барынша бағыттайды. Бұл Қазақстанның таяу он жылда әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруі жөніндегі стратегиялық міндетті шешуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Курстық жұмысымның мақсаты - қазіргі экономикалық стратегиясының даму жағдайына сай экономика салаларын әртараптараптандыру және өңдеуші өнеркәсіптік ұйымдардың жоспарлау мәселелерін зерттеу.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілуі тиіс:
- экономиканы жаңарту жағдайында өңдеуші ұйымдардың жоспарлау мәселелерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасында «FoodMaster» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі. тиімділігін арттырудың өзекті мәселелерін анықтау;
- ұйымның экономикалық стратегиясының тиімділігін бағалау;
- Қазақстанда өңдеуші ұйымдардың тиімділігін арттыру тетіктерін анықтау;
-«FoodMaster» компаниясының жоспарын жақсарту жолында симплекс әдісін қолданып, оптималды шешімін табу,
- ұйымның экономикалық стратегиясының тиімділігін арттыру үшін нақты бизнес-жоспарды құру.
Зерттеу объектісі ─ «FoodMaster» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Курстық жұмысымның теориялық және әдістемелік негізін ұйымның жоспарлау мәселелері және оны математикалық мадель арқылы оптималдау бойынша мәліметтерді отандық, бірқатар шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ арнайы заңдар, заңнамалық құжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен жарлықтары, ҚР-сы статистикалық агенттігінің мәліметтері, сүт өнімдері саласында қызмет ететін «ФудМастер» ЖШС-нің жылдық есептемелік құжаттары құрайды.
Курстық жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер көздерінен тұрады.
1 ұйымның экономикалық стратегия тиімділігінің теориялық негіздері
- Нарық экономикасына көшудегі ең басты мәселелер
Елбасының 2007 жылдың ақпанындағы Жолдауында көрсетілгендей: Біз мүлдем жаңа экономикалық стратегиясының жүйенің, демократиялық
құқықтық мемлекеттің іргетасын қалыптастырып, осы заманғы қоғамдық институттарды нығайттық, өмір сапасы мен ұстындарын елеулі түрде өзгерттік. Біз ішкі тұрақтылыққа қол жеткіздік, дамудың әлеуметтік базасының сенімділігін қамтамасыз етіп, өңірдегі үздік экономиканы құрдық. Қазақстан өңірде геосаяси тұрақтылық пен халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі маңызды міндеттерді атқаратын халықаралық қоғамдастықтың толыққанды және жауапты мүшесі ретінде орнықты [3].
Дегенмен оған жету үшін талай қиындықтарды бастан кешіруге тура келді. Ауқымды реформалар жүргізілді. Егемендіктің алғашқы жылдарында ең қиын жағдайлар экономика саласында болды, ең ауқымды реформалар да осы салада жүргізілді.
Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев қоғамдағы реформалардың алғашқы басталар шағында алдымен экономикаға көңіл бөлу керек екендігін айтты. Егемендік алғаннан кейінгі іс-қимылдың ең басты бағыты, шешуші басымдылығы осы экономика саласы деп атап көрсетті. Бұл дұрыс пікір еді. Өйткені жеке басты ғана емес, әр елді, әр халықты тұрмыс билейді. Ал тұрмыстың негізі экономикада, оның тиімділігі немесе тиімсіздігінде. Сондықтан қоғам алдына қоятын мақсаттың, оның орындалуы ел экономикасының мүмкіндігіне байланысты. Саясат та экономиканың шоғырланған келбеті.
Егемендік алардың қарсаңында, Қазақстанда өндірістің өңдеуші салалары өте мардымсыз дамыды. Жер астынан алынған, жер үстіндегі байлық та басқа республикаларда, әсіресе, Ресейде өңделіп жатты. Сол кездері Қазақстан экономикасына керек құрал-жабдықтардың 3/4 бөлігі Одақтың басқа өңірлерінен келетін еді. Біз осындай Одақ экономикасына деген шексіз тәуелділіктің, оның бұйымдарына деген үлкен мұқтаждықтың шеңберінде болдық [4].
Сонымен, республикааралық экономикалық стратегиясының байланыстар үзілді, басқа жерлерден келетін жабдықтар тоқтады, өз еліңде жасалған бұйымдар да бұрынғыдай басқа республикалардан көлемді сұраныс таппады. Соның салдарынан республикадағы экономикалық стратегиясының кеңістік күрт шектеліп, азайды. Мысалы, 1992-1993 жылдары Қазақстан халық шаруашылығының көптеген салаларында ұйымдардың жартысына жуығы, ал жеңіл өнеркәсіп пен кейбір өңдеуші салаларда 60-тан 80% дейіні жартылай жұмыс істеп немесе толық тоқтап тұрды. Елде жұмыссыздық барынша өсіп, экономика дағдарысқа кірді [2].
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары экономикада орын алған қатты күйзелістің себебі мен сипаты осылар болды. Қазақстандағы жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) жылдағы көлемі 40 пайызға жуық азайды. Осындай құлдыраудың 80% себебі елдің экономикалық стратегиясының байланыстарының үзілуінен болды. Тек бізде ғана емес, басқа республикалардыңФ мамандары да осындай тұжырымға тоқтады.
Кешікпей нарыққа көшудің ауқымды реформалары басталды. Нарық экономикасына көшудің ең басты мәселесі мемлекеттік мүлікті ыдыратып, меншікті жекешелендіру болды. Қай елде болса да бұл өте жауапты науқан, көптеген елдерде осы саладағы реформаларға жылдар емес, ондаған жылдар кеткенін әлем тарихынан білеміз. Үш-төрт кезеңмен жіктелген меншікті жекешелендіру науқаны бізде, Қазақстанда, 8-9 жылдың ішінде орындалды. 1995-1997 жылдар мемлекеттік мүліктің 60%-на жуығы жекешелендірілді, 2001 жылы елдің жекеменшік секторында ұйымдардың 74,4%, елдегі жұмыскерлердің 60%-нан артығы жұмыс істеп, олар республикадағы жалпы өнімнің 83%-ын шығарып отырды. Кейін бұл көрсеткіштер тағы да өсті. Ал қазір Қазақстан экономикасының қай саласын алсақ та олардың негізін қалайтындар жекешеленген кәсіпорындар мен ұжымдар [5].
Қазақстандағы жедел реформалар негізінде нарық экономикасы қалыптасты, олардың тиісті тетіктері жасалды, институттық орындары мен байланыстары құрылды. Даму үрдісінде тұрақтылық орнай бастады. Әлем экономикасында қалыптасқан өркениетті үлгі негізінде шетелдермен сауда-саттық қатынастары орнап, олар жылдан-жылға кеңейе бастады. Нәтижесінде Еуропа Одағы, басқа елдер Қазақстан нарық экономикасының елі деп танып, мойындады.
1997-1998 жылдардағы әлемдегі, әсіресе, Оңтүстік Азия елдеріндегі, Ресей Федерациясындағы қаржы саласындағы күйзелістер Қазақстанға да теріс әсерін тигізді. Дегенмен, 1999 жылы кейбір көріністері белгі беріп, 2000 жылдан бастап Қазақстан экономикасы үзбей тұрақты даму жолына шықты. Содан бері әр жылда республиканың ЖІӨ 10% шамасында өсіп, даму қарқыны жағынан ТМД елдерінің алдына шықты. Нәтижесінде, ЖІӨ-нің екі есе өсуіне жоспарлағанымыздай 10 жылда емес, 8 жылда қол жеткізуімізге мүмкіндігіміз толық бар [4].
Тұрақты даму жолы экономика саласында бұрынғыдан да ауқымды шаралар белгілеп, оларды іске асыруға жол ашты. Қазақстанның табиғи байлығын, өндіргіш күштерін, шетелдіктермен қатынастардан туған мүмкіндіктерді пайдалана отырып, жаңа экономиканы түбегейлі және жан-жақты жасақтау осы тұрақты даму жолына шығудан басталды.
Соңғы жыл мәліметтері тұрақты даму мысалы бола алады. 2005 жылы Қазақстанда жалпы ішкі өнімнің көлемі Орталық Азия мен Кавказдағы жеті мемлекеттің ЖІӨ-дерінің жиынтық көлемінен асып түскен. Жан басына шаққандағы ЖІӨ 5 есеге жуық – 1994 жылғы 700 доллардан 2005 жылғы 3400 долларға дейін өсті. 2006 жылы ЖІӨ-нің жылдық өсімі болжамды мәннен 2,1 пайыздық пунктке арта түсіп, 2005 жылғы деңгейге қарағанда 10,6%-ды құрады. Бұл ретте халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ 2006 жылдың қорытындылары бойынша 5083 АҚШ долларын құрады.
Өнеркәсіптік өндіріс көлемінің өсімі 2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда 7%-ды құрады, өңдеуші өнеркәсіпте – 7,3%, тау-кен өндіруде – 7%. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі көлемінің өсімі 2006 жылы өткен жылмен салыстырғанда 7%-ды құрады. Көлік қызметтері 5%-ға, байланыс қызметтері 20,4%-ға ұлғайды. Негізгі капиталға инвестициялардың көлемі 10,6%-ға ұлғайды. Құрылыс жұмыстарының көлемі 20,1%-ға ұлғайды.
Сыртқы сауда айналымы 2006 жылы 37%-ға, оның ішінде экспорттың көлемі 37,3%-ға, импорт 36,4%-ға өсті.
Жұмыссыздардың саны 2,4%-ға азайды. Жұмыссыздық деңгейі 2005 жылғы 8,1%-ға қарағанда 7,8%-ды құрады. Халықтың нақты ақшалай кірістері бағалау бойынша 10%-дан астам өсті.
Қаржы секторы экономиканың ең серпінді дамып келе жатқан салаларының бірі болып табылды. Алдын ала деректер бойынша экономикаға кредиттердің көлемі 2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда 82,7%-ға - 4736 млрд. теңгеге дейін ұлғайды. Банк жүйесіндегі депозиттердің көлемі 2006 жылы 88,4%-ға ұлғайып, 2007 жылғы 1 қаңтарда 3115 млрд. теңгені құрады.
Ұлттық Банк пен Үкімет қабылдап жатқан шараларға қарамастан, 2006 жылы инфляция деңгейі жеткілікті түрде жоғары деңгейде сақталды – 8,6%. Инфляция өсімінің түйінді факторларының ішінде банк жүйесінің жоғары өтімділігі, кірістердің және халықтың тұтынуының өсуі, мемлекеттік бюджет шығыстарының едәуір қарқынды өсуі, инфляция импорты байқалып отыр.
Ұлттық қордың активтері 14 млрд. АҚШ долларына дейін өсті. Алтын-валюта резервтерінің көлемі олардың есебінен 33 млрд. АҚШ долларынан асты [4].
Соңғы 10 жылда ең төменгі жалақы 25 есеге жуық өсті; зейнетақылардың орташа айлық мөлшері 4,6 есе ұлғайды; жеке тұлғалардың банктердегі депозиттері мен бір тұрғынға шаққандағы салым көлемі іс жүзінде 36 есе өсті. 2005 жылы бюджет саласы қызметкерлерінің: мұғалімдердің, дәрігерлердің, мәдениет, әлеуметтік қамсыздандыру қызметкерлерінің, сондай-ақ мемлекеттік қызметшілер жалақысының мөлшері орташа есеппен 30 пайызға ұлғайтылды. Қазіргі кезде Қазақстандағы жалақы ТМД елдерінде Ресейден кейін ең жоғарылардың бірі екенін атап өту қажет [6].
Қолымыз жеткен жетістіктер әрбір қазақстандықты қуантады. Алайда дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық стратегиясының ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға (бұдан әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң экономиканы Ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Осы кедергілерді жеңу үшін ашық экономиканы дамыту және оны жаңарта отырып жетілдіру қажет. Осы жөніндегі Қазақстанның басым міндеттерінің біріншісі - ел экономикасында қазір орын алып отырған сыңаржақтықтан шығарып, тек қана табиғи ресурстарды игере беру емес, өңдеуші салаларды, жаңа технология, техникамен жарақталған, өнімді өте терең өңдейтін өндіріс салаларын дамыту. Екіншісі – тек қана нарық экономикасы емес, оның әлемнің озық елдеріндегі ең тиімді үлгілерін енгізу, қазіргіден де жаңа, білім мен ғылым, инновациялық технологиялар негізінде жұмыс істейтін экономиканы жасақтау. Яғни жаңа экономика құру. Жаңа экономика дегеніміз білім мен ғылым негізінде дамыған экономика, яғни тек өнім, тауар шығаратын экономика емес, білімге білім қосып, ол ғылыми жаңалыққа айналып, ғылым жаңалығы жаңа технология туғызып, соның негізінде дамитын экономика. Сондықтан да ол бұрынғымен салыстырғанда дамудың ең тиімді жолы. Әлем тәжірибесіне сүйенсек, қазіргі таңда дамыған елдерде жаңа технология, жаңа білім негізінде ұлттық ішкі өнімнің 75-80%-ы жасалынады. АҚШ-та, Жапонияда, Германияда, Канадада, Швеция, Финляндия, Норвегия елдерінде осы сипаттағы жаңа экономика жан-жақты дамып келеді. Осы жолға Азия елдері де түсу қамында.
Мемлекет басшысының соңғы екі Жолдауы осы олқылықтардың орнын толтыруға, яғни өңдеуші өнеркәсіп салаларында бәсекеге түсуге қабілетті және экспортқа негізделген тауарларды шығаруға бағытталды. Президент ұлт алдына орасан үлкен мақсат қойып отыр: біз әлемнің бәсекелестікке қабілетті ең мықты деген 50 елінің қатарына кіруіміз керек. Бұл нақты және шынайы мақсат. Қазір біз бәсекелестік қабілет жағынан Ресейден кейін тұрмыз. Әлемнің бәсекелестікке қабілеті алғашқы 50 елінің қатарына қосылу үшін — бәсекелестік қабілет бойынша жоспар қажет. Елбасы Жарлығымен Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру мақсатында келешекке есептелген бірнеше бағдарламалар қабылданып, іс-шаралар жүзеге асырылуда.
Қабылданған бағдарламалардың бастысы ретінде Қазақстан Республикасының Индустриялық- инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясын атап айтуға болады.
Бұл Стратегия Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Елдегi жағдай туралы және 2002 жылға арналған iшкi және сыртқы саясаттың негiзгi бағыттары туралы" Қазақстан халқына Жолдауында және Қазақстан кәсiпкерлерiнiң оныншы форумында берген тапсырмаларына сәйкес әзiрлендi.Тұтас алғанда Стратегияны iске асыру үш кезеңде: бiрiншi - 2003-2005 жж., екiншi - 2006-2010 жж., үшiншi - 2011-2015 жж. жүзеге асырылады. Бiрiншi кезең (2003-2005 жж.) басты түрде дайындық сипатындағы iс-шараларды жүзеге асыруға байланысты болады. Стратегияны табысты түрде iске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу, жаңа заңдар әзiрлеу, инвестициялық және инновациялық жобаларға мемлекеттiң қатысуын қамтамасыз ететiн мемлекеттiк институттар құру, мамандарды даярлау, мемлекеттiң қатысуымен iске асырылатын тиiмдi жобаларды айқындау көзделедi.
Екiншi кезең (2006-2010 жылдар) Стратегия iс-шараларын экономиканың барлық салаларында белсендi iске асыру кезеңi болады. Бұл халықаралық стандарттар бойынша ғылым мен техниканың жетiстiктер негiзiнде қуаттарды құру, сондай-ақ қажеттi мамандарды даярлау жөніндегі мәселелерiн кешендi шешуге мүмкiндiк бередi.
Жеке сектордың, шетел инвесторларының, мемлекеттiк бюджет пен мемлекеттiк қаржы институттарының қаржы ресурстары бiрыңғай бағытта жұмыс iстеп, инфрақұрылымды дамыту, қайта жаңғырту, жұмыс iстейтiн кәсiпорындарды кеңейту және жаңа өндiрiстер құру проблемаларын кешендi түрде шешедi. Бұл ретте iрi, орта және шағын кәсiпорындарды үйлесiмдi дамыту қамтамасыз етiледi.
Кейбiр кәсiпорындар құру нормаларын ескере отырып, индустриялық-инновациялық даму стратегиясын iске асырудың алғашқы нәтижелерiн көредi. Экономиканы әртараптандыру саласындағы бiрқатар iлгерiлеуге қарамастан экономиканы дамыту негiзiнен мұнай мен газды өндiру және экспорттаудың өсiмi есебiнен қамтамасыз етiледi.[7]
Болжам бойынша 2010 жылы 2000 жылмен салыстырғанда ЖIӨ екi еселенуi саласындағы стратегиялық мақсат мұнай мен газды өндiрудi дамыту қарқынының өсуi есебiнен iске асады.
Yшiншi кезең (2011-2015 жылдар) Стратегияны iске асыру бөлiгiнде аса өнiмдi болады. Осы кезеңде iске қосылған қуаттарды және жаңа салалар мен рыноктардағы ҚҚТ дамыту жүзеге асатын болады. Тауарлар мен қызметтер өндiрiсiнiң және экспорттаудың өсу қарқыны мұнай мен газ өндiрудiң өсiмiнен асып түседi. Экономика салалары мен экспорт құрылымын әртараптандыру жүредi.[1]
Индустриялық-инновациялық саясатты белсендi жүргiзу кезінде күтілетін нәтижелерді атап өтсем. Экономиканың өсу қарқыны жылына кемiнде 8,8-9,2%-ды құрайды. Бұл 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы ЖIӨ көлемiн 3,5-3,8 еседей ұлғайтуға мүмкiндiк бередi. Бұдан басқа өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4%-ке дейiн жеткiзуге, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн кемiнде 3 есе арттыруға және ЖIӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендетуге мүмкiндiк бередi.
Стратегияны iске асыру:ЖIӨ құрылымында өнеркәсiптiң үлестiк салмағын 2015 жылы 46,5%-тен 50-52%-ке дейiнгi мөлшерде ұлғайтуға;
ЖIӨ құрылымында ғылыми және ғылыми- инновациялық қызметтiң үлестiк салмағын 2000 жылғы 0,9%-дан 2015 жылы 1,5-1,7%-ға арттыруға;
ЖIӨ құрылымында өңдеушi өнеркәсiп үлесiнiң төмендеу қарқынын 2000 жылғы 13,3%-тен 2015 жылы 12-12,6%-ке дейiн төмендеуiн бәсеңдетуге (салыстыру үшiн бұл көрсеткiш индустриялық саясат жүргiзiлмесе, 2015 жылы 10,9%-тi құрайтын едi).
Сонымен қатар Стратегия iске асырылмаса, өнеркәсiптiк өндiрiстегi кен өндiру салаларының қосылған құнының үлесi, оның iшiнде мұнай өндiру 2000 жылғы 31,0 және 25,6% қарағанда 2015 жылы тиiсiнше 55-56% және 50-51%-ке жетуi мүмкiн. Стратегияны iске асыруды есепке алғанда кен өндiру кәсiпорындары 46-47%-тi ғана құрайды. Бұл ретте ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық өндiрiс орындарының үлесi 2000 жылғы ЖІӨ 0,1%-нен 2015 жылы 1-1,4%-ке дейiн артады.[2]
Өңдеушi өнеркәсiптiң қосылған құнының құрылымында сапалық өзгерiстер болады. Металлургияның және металдарды өңдеу үлесi өңдеушi өнеркәсiптiң қосылған құнының жалпы көлемiнiң 40,1%-нен 27-28%-ке дейiн төмендейдi, ал ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өңдеу үлесi 38,1%-тен 45-46%-ке дейiн өседi. Бұл ретте ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялы өнiмнiң үлесi 2000 жылғы 0,6%-пен салыстырғанда 9-11%-тi құрайды.[1]
Стратегияның бірінші кезеңінде Қазақстанның даму банкі, Инвестициялық қор, Инновациялық қор, Экспорттық несиелер мен инвестицияларды сақтандыру жөніндегі корпорация сияқты даму институттары құрылды. Осы институттардың қызметтеріне тоқталсам, Қазақстанның инвестициялық қорының (ҚИҚ) мақсаты Қазақстанда да, шет елдерде де кәсiпорындардың жарғылық капиталына үлестiк және бақылаусыз қатысу арқылы жеке сектордың экономиканың шикiзаттық емес секторындағы бастамаларына қаржылай қолдау көрсету болып табылады. Қазақстанның Даму Банкiнiң негiзгi мiндетi ұзақ мерзiмдi және орташа мерзiмдi төмен проценттi банк кредиттерiн, оның iшiнде экспорттық кредиттер беру арқылы, сондай-ақ басқа кредиттiк институттар беретiн заемдар мен кредиттер бойынша кепiлдi мiндеттемелер беру арқылы жеке сектор мен мемлекеттiң бастамаларына (инфрақұрылымдық жобалар бөлiгiнде) қаржылай қолдау көрсету болып табылады.
Ұлттық инновациялық қордың (ҰИҚ) мақсаты- технопарктер, бизнес-инкубаторлар салу, венчурлы қорларды ұйымдастыру. Қазіргі кезде ҰИҚ - ның құрамында 9 венчурлы қордың қаржысы бар, олардың бесеуі отандық та қалған төртеуі- шетелдік.[4]
Қазіргі кезде Қазақстанда венчурлық қор жүйесін қалыптастыру үлкен маңызға ие болып тұр, бұл әсіресе заңдық шығармашылық барысында өте тиімді.
ҰИҚ өз жұмысының төрт бағытын анықтады; мұнай-газ секторына технологиялық қызмет көрсету, информациялық технология, ауыл шраушылығы өнімдерін қайта өңдеу. Сондай-ақ биотехнология мен фармакология саласында да жұмыстар жүргізу. Бұл мақсаттарға қаржының жетпіс пайызы бөлініп отыр. Қалған ақша ұқсас технологияларға, энергетикаға, нанотехнологияға, космостық технологияға жұмсалатын болады.
ҰИҚ түрлі деңгейдегі талдау жұмсытарын жүргізу, «Озық жетістіктер орталығын құру», экономиканың нақтылы секторымен тығыз байланыс орнатып, озық жетістіктерді ғылым мен техниканы дамытуға кеңінен пайдалану мақсатында Бүкіләлемдік банкпен бірлесіп жұмыс істеуде. Бұл жоба 2005 жылы Қоғамдық форумда қабылданған болатын.[8]
1.2. Ұйымдардың экономикалық стратегиясының тиімділік көрсеткіштері және оған әсер ететін факторлар
Кәсіпорын тиімділігі – белгілі бір уақытта өндіріс ресурстарының барлығын пайдаланғандағы соңғы нәтижелердің кешенді немесе жалпы көрінісі.
Кәсіпорын тиімділігі шығындардың ең төмен деңгейін сақтай отырып, еңбек өнімділігін жоғарылатуды, өндірістік қуаттарды, шикізат пен материал ресурстарын толық пайдалануды және ең жоғары нәтижелерге жетуді сипаттайды [10].
Экономикалық стратегиясының тиімділікті бағалау үшін өндіріс нәтижелері шығындармен салыстырылады:
Тиімділік ═ Нәтиже / Ресурстар (Шығындар)
Өндіріс нәтижелері деп өндірістің пайдалы соңғы нәтижесін түсінеміз. Ол келесі түрлерде болады:
1) натуралды және құндық сипаттағы өнім көлемімен өлшенетін өндірістік үрдістің материалды нәтижесі;
2) кәсіпорын қызметінің халықшаруашылықтық нәтижесі. Ол тек шығарылған өнім санын ғана емес, сонымен қатар оның тұтынушылық құнын да өз құрамына кіріктіреді.
Белгілі бір уақыт кезеңіндегі ұйымның өндірістік – шаруашылықтық қызметінің соңғы нәтижесі болып таза өнім саналады, яғни жаңадан құрылған құн. Ал коммерциялық қызметінің қаржылық нәтижесі болып пайда саналады.
Өндіріс тиімділігін өлшеу экономикалық стратегиясының тиімділік критерийлерін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл экономикалық стратегиясының тиімділік кәсіпорыннан жалпы халық шаруашылығына дейінгі барлық сатыларда біркелкі болу керек.
Өнім динамикасы мен ресурстар динамикасы (шығындарының) арақатынасы экономикалық стратегиясының өсу сипатын анықтайды. Өндірістің экономикалық стратегиясының өсуіне экстенсивтік немесе интенсивтік тәсілмен қол жеткізуге болады. Өнімнің өсу қарқынының ресурстардың немесе шығындардың өсу қарқынынан артық болуы экономикалық стратегиясының өсудің басым интенсивті екендігін дәлелдейді [11].
Өндірістің экономикалық стратегиясының тиімділігінің жеткілікті жоғары қарқынды және бірыңғай өсуін қамтамасыз ету мүмкіншілігі тек дамудың интенсивті түріне өтуге жағдай жасайды. Бұдан шығатын қорытынды, өндірісті жан-жақты интенсивтендіру – оның тиімділігін арттырудың шешуші себебі. Сөз ең алдымен, әрбір материалдық, еңбек және қаржы ресурстарының бірлігінің қайтарымын арттыру үшін негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалану туралы болып отыр.
Өндіріс тиімділігі көрсеткіштердің бір-бірімен байланысқан жүйесінде нақты сандық мағынаға ие. Бұл көрсеткіштер өндірістік үрдістің негізгі элементтерін пайдалану тиімділігін сипаттайды. Өндірістің экономикалық стратегиясының тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі келесі қағидаларға сәйкес келуі керек:
-өндіріс тиімділігінің нақты көрсеткіштерінің жүйесі мен критерийлері арасындағы байланысты қамтамасыз ету;
- өндірісте қолданылатын ресурстардың барлық түрлерін пайдалану тиімділігінің деңгейін анықтау;
- басқарудың әртүрлі деңгейлеріндегі өндіріс тиімділігін өлшеуді қамтамасыз ету;
- өндіріс тиімділігін жоғарылатуға бағытталған өндірісішілік резервтердің мобилизациясын ынталандыру.[8]
Аталған қағидаларды ескере отырып өндіріс тиімділігінің көрсеткіштерінің келесі жүйесі анықталды:
1 Ұйымның қаржы шаруашылық қызметінің тиімділігін бағалау көрсеткіштері
Бір еңбеккерге шаққандағы орташа жылдық шығарым ═ Өнімді өткізуден түскен түсім / Еңбеккерлердің орташа тізімдік саны
Бір жұмысшыға шаққандағы орташа жылдық шығарым ═ Өнімді өткізуден түскен түсім / Жұмысшылардың орташа тізімдік саны
Бір жұмысшыға шаққандағы орташа күндік шығарым ═ Өнімді өткізуден түскен түсім / Барлық жұмысшылардың еңбек еткен күн саны
Бір жұмысшының орташа сағаттық шығарымы ═ Өнімді өткізуден түскен түсім / Барлық жұмысшылардың еңбек еткен адам-сағат саны
Қор қайтарымдылығы ═ Өнімді өткізуден түскен түсім / Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны
Қор сыйымдылығы ═ Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны / Өнімді өткізуден түскен түсім
Материал қайтарымдылығы ═ Өнімді өткізуден түскен түсім / Шығындалған материалдар ресурстарының орташа құны
Материал сыйымдылығы ═ Шығындалған материалдар ресурстарының орташа құны / Өнімді өткізуден түскен түсім
Базистік деңгеймен салыстырғанда бір жұмысшының орташа жылдық өнім өндіруінің өзгеруіне нақты мына себептер ықпалын тигізеді:
*бір жұмысшының орташа жұмыс күнінің саны;
*жұмыс күнінің орташа ұзақтығы;
*бір жұмысшының орташа сағаттық өнім өндіруі.
Орташа жылдық және орташа күндік өнім өндіру бойынша жоспардың орындалу пайызындағы алшақтық, жұмыс уақытының толық күндік жоғалуын немесе есеп беру кезеңіндегі бір жұмысшының істеген жұмыс күні санының өскенін бейнелейді. Орташа күндік және орташа сағаттық өнім өндіру бойынша жоспардың орындалу пайызындағы алшақтық ауысым ішінде жоғалту болуымен немесе керісінше, күні бойғы жұмыс уақытының ұзақтығы артқанымен байланысты болуы мүмкін.[9]
Қор қайтарымы – негізгі өндірістік қорларды пайдалануды қорытындылаудың көрсеткіші. Оның шамасы мен динамикасына кәсіпорынға байланысты және байланыссыз себептер әсер етеді. Шаруашылықты интенсивті жолмен жүргізу негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құнының 1 теңгесіне өнім шығаруды жүйелі көбейтуді болжайды, оған механизм, машина мен жабдықтардың өнімділігін арттыру, олардың босқа тұруын азайту, техниканы оңтайлы жұмыс істету, негізгі өндірістік қорларды техникалық мейлінше жетілдіру арқылы жетуге болады.
Шаруашылықпен айналысушы субъект қызметінің тиімділігін сипаттайтын маңызды көрсеткіш, материал қайтарымы болып табылады, ол тауар өнімі құнының жұмсалған материалдық ресурстар құнына қатынасымен анықталады. Бұған кері көрсеткіш – материал сыйымдылығы, оған жұмсалатын материал сомасы мен тауар өнімі шамасына әсер ететін себептер ықпал жасайды.
2 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалау көрсеткіштері. Ұйымның қаржы жағдайы осы ұйымның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы ұйымның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы. Қаржылық тұрақтылықтың мәні – қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады.
Тәуелсіздік коэффициенті - меншікті капиталдың кәсіпорын активтерін қалыптастыру көзінің жалпы көлеміндегі үлесін сипаттайды. Ол бойынша ұйымның қаншалықты деңгейде қарыз қаражатқа тәуелді екендігін және меншікті қаражатын қалай пайдаланатынын білуге болады.
Тәуелділік коэффициенті – қарыз қаражаттарының жиынтық капиталдағы үлесін сипаттайды. [11]
Қарыз және меншікті құралдардың арақатынасы – кәсіпорын активтерінің қай бөлігі қарыз қаражаты есебінен қаржыландырылғандығын көрсетеді, 1 теңгеге қанша қарыз тартылғандығын көрсетеді.
3 Кәсіпорын активтерінің өтімділігін мен төлем қабілетін бағалау көрсеткіштері. Ұйымның төлем қабілеттілігін, активтер мен міндеттемелер арасындағы жалпы сомасы бойынша, келіп түсу уақыты бойынша әрдайым теңдікті өтімділік көрсетеді. Өтімділіктің екі тұжырымдамасы белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік: ұйымның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұғынылады. Екінші тұжырымдама бойынша, өтімділік – бұл ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналуға дайындығы мен жылдамдығы. Ал ұйымның төлем қабілеттілігі деп, оның дер кезінде өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек. Ұйымның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен пайдаланылады.
Абсолютті өтімділік коэффициенті - баланс жасалған мерзімінде немесе жақын мезгілде ағымдағы қарыздардың қандай бөлігі өтелетінін көрсетеді.
Жедел өтімділік көрсеткіші – ағымдық міндеттемелердің қандай бөлігінің тек ақша қаражаттары есебінен ғана емес, сонымен қатар жасалған жұмыс, көрсетілген қызмет, тиелген өнім үшін келіп түсетін түсім есебінен өтелетіндігін көрсетеді.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті – ағымдағы активтер мен міндеттемелердің қандай есесін өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және дебиторлармен өз уақытында есеп айырысу және дайын өнімді тиімді өткізу жағдайларында ғана емес, сонымен бірге материалды айналым құралдарын сату жағдайындағы төлем мүмкіндігін көрсетеді.
4 Табыстылық коэффициенттері салыстырмалы талдау мен ұйымның қаржы жағдайын бағалаудың міндетті элементтері болып табылады, өйткені олар кәсіпорын табысын қалыптастырудың факторлық ортасын сипаттайтын маңызды көрсеткіштер.
Өткізілген өнімнің рентабельділік коэффициенті
Қордың рентабельділік коэффициенті
Негізгі қызметтен алынатын табыс.
Сату көлемінің табыстылығы коэффициенті
5 Ұйымның іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады. Іскерлік белсенділікті талдау ұйымның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға мүмкіндік беретін, әртүрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттерінің деңгейі мен қозғалысын зерттейді.
Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті - жылына қанша рет айналу мен өндірудің толық циклі болатындығын және активтердің әрбір ақша бірлігі сатылған өнімнің қанша ақша бірлігін әкелгендігін көрсетеді.
Негізгі құралдардың айналымдылығы қор қайтарымдылығын көрсетеді, яғни ұйымның кезеңдегі өндірістік қорларын пайдалану тиімділігін сипаттайды.
Меншікті капиталдың айналымдылығы. Бұл көрсеткіш қызметті әр қырынан сипаттайды: коммерциялық көзқараспен қарағанда ол сатудың артықтығын немесе жеткіліксіздігін анықтайды; қаржылық жағынан – салынған меншікті капиталдың айналым жылдамдығын, ал экономикалық стратегиясының тұрғыдан – ұйымның меншік иелері (акционерлер, мемлекет немесе басқадай меншік иелері) тәуекелдік етіп салып отырған ақша қаражатының белсенділігін көрсетеді.[12]
- Қазақстан Республикасында ұйымдардың қызметін және экономикалық стратегиясының тиімділігін талдау
2.1 Нарықтық экономика тұсындағы ұйымдардың экологиялық таза өнім өндірісінің әлеуметтік экономикалық стратегиясының тиімділігі
Қазақстанның нарьқтық экономикаға көшуі кәсіпорынға жаңа шарттар қойды. Нарық жағдайында ұйымның тиімді жұмыс істеуі, экономикалық стратегиясының өсуі және дамуы адам капиталы мен басқа ресурстарын пайдалануды үтымды жүзеге асыратын дүрыс стратегиялық бағыт - бағдарды таңдаумен анықталады. Өндірістің тиімділігі және жоспары түрақты экономикалық стратегиясының өсуге және ұйымның дамуына, өндірілетін өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға байланысты болады.[18]
Ұйымның өсуі - бүл көбінесе кэсіпорынның мөлшерінің өсуі жэне өндіріс көлемінің артуы. Дамуы шаруашылық жүйенің жаңаруы, техниканың технологияның жетілдірілуі негізінде қызмет етуінің тиімділігінің артуы. Ұйымның экономикалық стратегиясының өсуі және дамуы нарықтағы бір тауарды шығару мен сату көлемінің өсуіне, технологиялық бір-бірімен байланысты өндірістердің бірігуіне байланысты болады.
Тауар өндірушінің негізгі мақсаты элемдік деңгейде бэсекеге қабілетті өнім өндіретін жоғары пайдалы кәсіпорын қүру. Бұл мәселені шешу үшін тұтынушылардың және жеткізіп берушілердің сұраныстарын ескеру қажет.
Қоғамдық өндірістің маңызды көрсеткіші - оның тиімділігі. Өндірістің экономикалық стратегиясының тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер анықталса (еңбек өнімділігі мен қор өтемі, өнімнің қор қайтарымдылығы өнімнің материалдық қайтарымдылығы), жинақтық салымдардың экономикалық стратегиясының тиімділігі, жаңа техника, өнімнің қуат сыйымдылығы, оның сапасын арттыру, материалдық шығындарды үнемдеу, ал әлеуметтік тиімділікті сипаттайтын көрсеткіштерді анықтау күрделірек болады. Бұл ең алдымен әлеуметтік құбылыс қай жағынан қарастырылатынына байланысты. Мысалы, әлеуметтік тиімділікті сипаттайтын көрсеткіштерді келесі сипаттары бойынша бөлуге болады:
1) бағыты бойьшша элеуметтік тиімділік: жеке адам үшін, адамдар тобы үшін, қала, облыс, аймақ, ұлт үшін;
2) уақыт бойынша әлеуметтік тиімділік: қысқа мерзімді (1 жылдан аз), орта мерзімді (5-7 жыл), ұзақ мерзімді (10-15 жыл) алдағы болашақта (15 жылдан аса);
3)әлеуметтік сала бойынша: денсаулық сақтау,әлеуметтік қорғаныс, білім беру т.с.с
Тиімділік - маңызды экономикалық стратегиясының категория. Бірқатар ғалымдардың айтуы бойынша тиімділік жалпы мағынада нәтижелер мен шығындардың қатынасын білдіреді. Өндіріс тиімділігі технологиялық тиімді деп егер осы технология арқылы өндірістік ресурстар аз жүмсалса жэне енім шығару көлемі арттырылса айтады. Экономикалық стратегиясының тиімділік ресурстар түрлерін өндіру процесіндегі қолданылатын алтернативті құнын арзандатуды көздейді. Осының негізінде кәсіпорын өндірістің технологиялық тиімділік әдістерді таңдайды.
Өндіріс тиімділігі экономикалық стратегиясының жүйенің әртүрлі деңгейінде еңбек өнімділігінің көрсеткіші, қор қайтарымы, тиімділік, шығындардың өтелу көрсеткіштері көмегімен пайдалы соңғы нәтижелердің қолданылатын немесе жұмсалынатын ресурстарға қатынасымен анықталады.
Бұл қатынасты физикалық немесе қүндық мәнде анықтауға болады. Тиімділік түжырымдамасы нарықтардың ресурстарды орналастыруды қаншалықты жақсы жүзеге асыратынын бағалау үшін қолданылады.[20]
Б.А. Райзберг, Л.Ш. Лозовскийдің, Е. Б. Стародубцованың пікірі бойынша қоғамдық өндірістің тиімділігі өндірістік ресурстармен және қоғамдық қажеттіліктермен салыстырғандағы өндіріс нэтижелілігін сипаттайтын экономикалық стратегиясының категория. Өндіріс тиімділігі — оның нәтижелілігі өндірістік қызмет нэтижелерінің олардың жетілуіне кеткен еңбек және материалдық ресурстарға қатынасымен анықталады. Өндірістің тиімділігі үрдісінің мәні әрбір шығын бірлігіне экономикалық стратегиясының нәтижелерді арттыру.
Экологиялық тиімділік табиғи және материалдық ресурстарды пайдалану деңгейімен, өндірілген өнімнің табиғат сыйымдылығын кемітумен, халықтың тұрмысын жақсартумен, экологиялық-экономикалық стратегиясының тиімділікті арттырумен сипатталады.
Экологиялық тиімділік өлшемі - қоршаған ортаның бүлінуіне жол бермеу, оны жақсарту, өндірістің экологиялығын арттыру.
Әлеуметтік тиімділік - қоғамның негізгі элеуметтік қажеттілігі мен мақсатының, жеке адам мүддесінің нэтижелерінің сэйкестігі. Әлеуметтік тиімділік көбінесе ұйымның әлеуметтік әлеуетіне байланысты, ал бүл әлеуеттің өзі өндірістің әлеуметтік элементтері мен инфрақұрылымының жиынтығын жэне тиісті кадрлық қамтамасыз етуді білдіреді. Қайсыбір өндірістің әлеуметтік тиімділігін анықтау үшін (біздің жағдайда экологиялық таза тамақ өнімдерінің) аталмыш қызметтің нәтижесі ретінде нақты нені есептеуге болатынын жэне қоғам мен жеке адамның элеуметтік қажеттілігіне не жататынын түсіну керек, сондай-ақ тауарды өндіру мен тұтыну нәтижесінде қол жететін мақсаттарды айқындау керек.
Экологиялық таза тамақ өнімін өндіру мен түлыну нәтижесі - ұлт пен жеке адам денсаулығына қол жеткізу. Экологиялық тамақ өнімдерін өндіру мен тұтынуға деген адамның қажеттілігі тауардың осы түріне деген сұранысқа байланысты, денсаулықтың жалпы үлттық құндылық екенін қоғамның сезінуі, сонымен қатар адам өз денсаулығының бағасын түсінуімен байланысты. Экологиялық таза тамақ өнімін өндіру мен түлъшудың басты мақсаттары- ұлттың гендік қорын сақтау, халықтың иммунитетін жақсарту, орташа өмір сүру мерзімін ұзарту, сәбилер мен балалар өлімін азайту.
Егер әлеуметтік «тиімділікті» экологиялық таза тамақ өнімін пайдалануға қатысты қарастырсақ, онда оған кол жеткізудің үш дәрежесін ерекше атап өтуге болады: әрекеттілік, жетістік, тиімділігі.
| Тиімділік түрлері | Шығындар | Нәтижесі (денсаулықты жақсарту) |
| Әрекеттілік (экологиялық таза тамақ өнімінің оң эсерінің деңгейі) | Тауар құны (ақша бірліктері) | Болдырмаған аурулар саны, аман сақталған өмір, ауырған күндердің қысқартылуы (абсолюттік сандар) |
| Жетістік (барынша мүмкін болатын оң нәтиже) | Бір жақтан денсаулықты қалыпқа келтіру шығындарын азайту, екінші жағынан еңбек өнімділігінің өсумен бірге еңбекақыны көбейту (ақша бірліктері) | Болдырмаған аурулар саны, аман сақталған өмір саны, ауырған күндердің қысқартылуы, «сапасына» қарай түзету т.с.с (абсолюттік сандар) |
| Тиімділік (шығын бірлігіне нәтиженің артуы) | Экологиялық таза тамақ өнімдерін өндіруге кеткен шығындар (ақша бірліктері) | Әлеуметтік тиімділікті есепке алатын жиынтық нәтиже (ақша бірліктерінде) |
Сурет 1 - Экологиялық таза тамақ өнімдерін пайдаланудың элеуметтік тиімділігін бағалауға қолданылатын негізгі шамалар
Келтірілген тиімділік түрлері нәтижені өлшеу тәсілімен ерекшеленетінін байқау қиын емес. Денсаулықтың жақсару дәрежесін табиғи бірліктерде сандық жағынан бағалайтын әрекеттілік пен жетістік сәйкесінше қатыстық және абсолюттік әлеуметтік пайданы сипаттайды. Бүл жағдайда келесі екі өнімді: экологиялық таза жэне дәстүрлі өнімді салыстыру алынған элеуметтік пайда (табиғи бірліктерде) және өндірістік шығындарды (құндық мөлшерде) есепке алу арқылы жүргізіледі.
Әлеуметтік тиімділік болдырмаған элеуметтік шығындардың мөлшерімен өлшенеді, оны белгілі мөлшерде ауыру мен өлімнің абсолюттік санымен , сақталған өмір жылдарымен сипаттауға болады. Алайда, қазіргі кезде бүл салада зерттеулер жүргізілмейді, яғни денсаулық ахуалының салыстырулары, орташа өмір сүру ұзақтығы туралы (экологиялық таза немесе тек дәстүрлі өнім тұтынатын халықтың) мәліметтер жоқ.
Болдырмаған элеуметтік шығынды бағалау үшін үлт денсаулығының жағдайын сипаттайтын сындарды есепке алатын жалпылауыш көрсеткішті айқындау қажет (сапасыз тамақ өнімін түлъшғаннан болған ауру деңгейі, өмір сүрудің орташа ұзақтығы, сэбилер мен балалар өлімінің деңгейі).
Осыган байланысты, экология жэне денсаулық сақтау саласында зерттеулермен айналысатын әртүрлі үйым өкілдері экологиялық таза өнім өндіру мен тұтыну деңгейі мен ұлт денсаулығы арасындағы тәуелділікті бейнелейтін көрсеткішті жасау мақсатында зерттеулер жүргізу үшін материалдық шығындар ғана емес, үзақ уақыт аралығы қажет, қазіргі кезде экологиялық таза тамақ өнімдерін өндіру мен түтынудың әлеуметтік тиімділігін сипаттайтын көрсеткіш ретінде төмендегілерді пайдалануға болады: Экологиялық таза тамақ өнімдерінің үлес салмағы - бір жылғы азық-түлік тауарлары өндірісінің жалпы мөлшерінде экологиялық таза тағам өнімдерін өндіру:
Эөо =(Vэ/ Vжалпы)*100 (1)
Мүндағы: ЭӨО-тамақ өнімдері өндірісінің жалпы мөлшеріндегі экологиялық таза азық - түлік тауарларының үлесі, % ;
Vэ- бір жылдық экологиялық таза тамақ өнімдерін өндіру мөлшері;
Vжалпы- бір жылдық тағам өнімдерінің жалпы мөлшері;
Экологиялық таза азық-түлік тауарларын тұтынудың үлесі (аталмыш өнімді түтыну деңгейі жан басына шаққанда):
Этұт.- (Vэ/ Vжалпы) *100; (2)
Мүндағы: Этұт-тамақ өнімдерін түтынудың жалпы мөлшеріндегі экологиялық таза азық-түлік тауарларын түтынудың үлесі, %
Vэ - жан басына бір жылдық экологиялық таза тамақ өнімдерінің түтыну мөлшері ;
Vжалпы - жан басына бір жылғы азық-түлік тауарларын түтынудың жалпы мөлшері ;
Экологиялық таза тағам өнімдерін өндіру мен тұтынуды экологиялық аурулардың алдын - алу деп есептеуге болады. Бүл жағдайда экологиялық таза азық - түлік тауарларын түтыну тиімділігін келесі өзара байланысты аспектілерде қарастыруға болады:
- жеке дара (нақты бір адам денсаулығының жақсаруы)
- әлеуметтік (үлт денсаулығы - мемлекеттің даму деңгейінің көрсеткіші ретінде)
- экономикалық стратегиясының (емдеу, сауықтыру іс-шараларына және ауырудан, мугедектіктен, ерте өлім мен туу деңгейінің төмендемеуіне кететін тікелей шығындардың өзара қатынасы).
Материалдық өндіріс пен жалпы экономиканың бағыттылық дәрежесі әлеуметтік мәселелерді шешуге, оның ішінде ең бастысы үлт денсаулығы, сондай-ақ қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыруға деген бағытын соңғы әлеуметтік-экономикалық стратегиясының тиіімділік пен коғам дамуының жалпы деңгейінің көрсеткіші деп қарастыруға болады.
Экологиялық таза тағам өнімдерін өндіру мен түтынуды дамытудың басты қозгаушы күші - жеке түтыну аясы. Жеке түтынуды кеңейту өз кезегінде халықтың төлемге қабілеттілігінің өсуіне байланысты. Экологиялық таза тамақ өнімдерін тұтынудың артуы халықтың кіріс табысының көбеюінің, төлемге қабілетті сұраныстың өсуінің арқасында мумкін болып отыр, себебі бүл тауарлардың бағасы дэстүрліге қарағанда 2-4 есе қымбат.
Өз кезегінде төлемге қабілетті сұраныстың артуы экологиялық таза тағам өнімдерін өндіру мөлшерін үлғайтуға әкеп соғады, ал ол осы тауар бағасын төмендетуге мүмкіндік жасайды, ол баға тең салмақты болып, өндірушіні де, сатып алушыны да қанағаттандырады. Дүние жүзілік тәжірибе көрсеткендей бүтіндей қоғамның және жеке түлынушының қажеттілігін қанағаттандыру тауар өндірісі мен қызмет көрсету аясының басты мақсаты. Өндіруші мен түтынушы арасындағы өзара тәуелділік пен өзара байланысты былай сипаттауға болады: «Бизнес мақсатының шынайы бір ғана анықтамасы бар - ол түлынушыны тәрбиелеу. Фирма өз өнімі туралы не ойлайтыны, оның құндылығы неде деген ойлар шешуші рөл атқарады». Егер осы ойды экологиялық таза тағам өнімдерінің өндірісіне пайдалансақ, онда сатып алушы үшін ең басты құндылық денсаулық екендігі байқалады.
Сонымен, экологиялық таза азық тауарларын түтынудың әлеуметтік тиімділігінің жоғары көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін, келесі шарттар орындалу керек:
- халықтың төлемге қабілетті сұранысының артуы;
- салауатты өмір салтын белсенді түрде насихаттау.
Біздің зерттеуіміз бойынша, тұрғындардың экологиялық жағдайға, денсаулығына деген алаңдаушылығы бірінші кезекте шешуді қажет ететін төмендегі мәселелер анықталды:
- өмір деңгейі мен сапасы (кірістер);
- әлеуметтік қауіпсіздік (қылмыс деңгейі , құқық қорғау қызметінің тиімділігі, қүқықтық қорғаныс, экологиялық қауіпсіздік );
- денсаулық сақтау және денсаулық жағдайы (сапалы медициналық көмек мүмкіндігі, дәрі- дәрмекпен қамтамасыз етілу, денсаулық ахуалын бағалау).
Сауалнама 1000 адамға жүргізілді, олардың 36,59 % - ерлер, 63,41 % -әйелдер.
Кесте 1 - жас бойынша респонденттерді бөлу
| жасы | 20-ға дейін | 21-25 | 26-30 | 31-35 | 36-40 | 41-45 | 46-50 | 51-55 | 55-60 | 60-тан жоғары |
| Респонденттер саны % | 7,27 | 9,49 | 3,74 | 6,57 | 8,48 | 9,19 | 6,36 | 8,18 | 13,24 | 27,47 |
Экологиялық таза өнімді тұтынудың жоғары әлеуметтік тиімділігі ауылшаруашылық өндіруші салаларының, әсіресе тамақ өнеркәсібінің алдына мұндай өнімдерді кең көлемде өндіру және біртіндеп меңгеру мәселесін қояды.
Бүл мәселеге орай дәлелденген жүмыс гипотезасын айта кеткен жөн. Оның негізін экологиялық таза өнім өндірісінің экономикалық стратегиясының шегі туралы болжам қүрайды, ол шектен өту кәсіпкерлік қүрылымнан қосымша ағымдағы және күрделі шығынды талап етеді. Әрбір өндіруші нарықтық экономика жағдайында мұндай шығындарға төтеп бере алмайды.
Айтылган гипотезаны растап немесе жоққа шыгару үшін экологиялық таза өнім өндірісінің тиімділігіне салыстырмалы экономикалық стратегиясының баға беруді жүзеге асыру қажет.
Мүндай өндіріске балама ретінде дәстүрлі деп аталатын өнімді өндіруді аламыз. Бұл терминге стандарттар мен техникалық шарттарға сай, бірақ құрамында адам денсаулығына зиянды, әртүрлі заттар мен микроэлементтер болатын өнімді жатқызуға болады.[22]
Өндірушілер көп жағдайда экологиялық нормативтер талабын бұзады, сондықтан өнімді өндіргенде барлық ластаушы жэне зиянды заттарды тексеру іс жүзінде мүмкін емес.
Сонымен, екі балама бар:
- Дәстүрлі өнім өндіру (оның барлық экологиялық кемшіліктерімен);
- Түтыну жэне өткізу үшін шынайы экологиялық таза өнім өндіру. Анықталынған екі өнім түрін өндіру жэне өткізудің экономикалық стратегиясының жағдайын график түрінде көрсетуге болады.
Абсцисса өсінде дәстүрлі (К1) және экологиялық таза өнім өндірісін сәйкесінше қамтамасыз ететін капитал шығыны көрсетілген. Сонымен бірге, әрбір қарастырылған нүсқа бойынша барлық тауарлы өнімнің өзіндік құны түріндегі оны өндіру шығындары белгілі (З1 және З2).
Екі салыстырмалы нұсқа бойынша жылдық баланстық пайданы анықтау үшін келесі формулаларды жазамыз:
П1 = В1 - З1 ; П2 = В2 -З2 (3)
Мүнда: П1 және П2 - екі салыстырмалы нұсқа үшін жылдық баланстық пайда,
П1- дәстүрлі өнімді өткізуден түсетін пайда;
П2-экологиялық таза өнімді өткізуден түсетін пайда.
В1,В2 - сәйкесінше дәстүрлі және экологиялық таза өнімді өткізуден түсетін түсім.
Бізді экологиялық таза өнім өндірудің экономикалық стратегиясының тиімділігі қызықтыратын болғандықтан, екінші нұсқаның пайдасы бірінші нұсқадан көп болады деп есептейік. Міне осы шарттарды сақтай отырып, екі салыстырмалы нұсқаның салыстырмалы экономикалық стратегиясының тиімділігін бейнелейтін анықтама жазамыз:
(4)
Бұдан келесі теңсіздік шығады:
(В2 - 32 ) - (В1 – З1) > Ен*К2 - Ен*К1 (5)
Мүндағы Ен - капиталды салымның экономикалық стратегиясының тиімділігінің нормативті коэффициенті, оны әрбір кәсіпкерлік құрылым өзіне өз бетінше анықтайды.
Алынған анықтаманы басқаша қарастырайық:
В2 – 32 – Ен * К2 > В1 – З1 – Ен * Кі (6)
өнім өндірудің шығындарын бейнелейтін анықтаманы келесі түрде беруге болады: (З+Ен К) оны өндірістің жылдық шығыны деп атауға болады.
Түсетін қаржы мен өндіріс шығыны арасындағы айырмашылық ұйымның экономикалық стратегиясының пайдасын білдіреді. Оны келесі формула бойынша анықтаймыз :
П = В - И (7)
Мұнда: П — жылдық экономикалық стратегиясының пайда
В - өндірілген өнімнен түскен жылдық табыс
И - өндірістің жылдық шығындары.
Табыс келесі формула бойынша анықталады:
В= N * Ц (8)
Мұнда: N - өнімді өндірудің жылдық мөлшері;
Ц - өнім бірліктерінің бағасы
Өндірістің жылдық шығындары келесі формула бойынша анықталады:
И = N (С + Ен*Ку) (9)
Мүнда: С - өнім бірлігін өндірудің өзіндік құны
Ку - өнім бірлігін өндірудегі үлестік капитал салымы;
Ен - капиталды салым тиімділігінің нормативтік коэффициенті.
Формулаға В және И анықтамасын қойып,
Пэ = N [Ц - (С+Ен*Ку)] аламыз. (10)
2.2 Экономикалық стратегиясының - математикалық модель арқылы ұйымның экономикалық стратегиясының тиімділігін зерттеу
Жоспарлаудың негізгі мәселесінің бірі ретінде таза экологиялық өнімдерді қарастырдық. Жоспарлардың нақтылығын тиімділеу үшін, яғни математикалық әдістердің қажеттігін, жаңа замаңғы талаптарға сай математикалық болжаулар мен есептеудің әлемдік стандарттарына өтуге деген қажеттіліктер күннен-күнге артып келе жатқаны белгілі, яғни нарықта әрбір кәсіпкер немесе инвестиция құюшы өзінің экономикалық стратегиясының қызметін іске асыру үшін, пайда табу үшін, яғни оптималды шешім қабылдау үшін математикалық модельдерді пайдалану арқылы өзара шешім қабылдауы керек. Сондықтан экономикалық стратегиясының математикалық модельдердің экономика саласының дамуындағы рөлі жоғары деп айта аламыз.
Математикалық модельдер бізге экономикалық стратегиясының процестердің немесе объектінің қасиетін зерттей отыра, өндірісті және кәсіпкерлікті іске тиімді асыруға, ресурстар мен уақытты үнемді пайдалануға мүмкіндік береді. Әрбір шаруашылықтың түріне, қасиетіне және зерттеу объектісіне байланысты экономикалық стратегиясының-математикалық модельдердің түрлерін, формаларын дұрыс таңдай білу керек. Экономикалық стратегиясының-математикалық модельдерде объект болып экономикалық стратегиясының процесс немесе әр түрлі құрал-жабдық түрлері арасында өнімдерді үлестіру, рацион құру есептері және т.б. жатады. Экономикалық стратегиясының-математикалық модельдердің көптеген түрлері бар және өзінше жіктеледі..
Экономикалық стратегиясының-математикалық зерттеудің негізі экономикалық стратегиясының процестер мен құрылымды модельдеу болып табылады. Модель дегеніміз қандай да бір объектінің шартты белгісі.
Модельдеу бұл ғылымдар мойындаған әдіс. Ол бұрынғы заманнан бері келе жатқан және өзінің даму барысында барлық ғылыми жаңа облыстарды қамти отырып: техникалық құрастыру, құрылыс және архитектура, физика, химия және ең аяғы қоғамдық ғылымдар. Осылайша математикалық модельдер XX ғасырдың барлық жаңа салаларында қолданыла бастады.
Экономика ғылымында математика тәсілдерін қолдану белгілі бір еңбекті қажет етеді. Олай болу себебі экономикалық стратегиясының процестің өзінің табиғатында жатыр, өйткені экономикада салалар бүкіл ұлттық шаруашылықтың объект және субъектілерімен: табиғи, техникалық, әлеуметтік процестер, өндіріс және барлық халық шаруашылығы салаларымен байланысты болады. Экономикадағы модельдеу күрделі әрі қызықты модельдер. Олар арқылы басқа тәсілдер зерттей алмайтын шешімдер мен көрсеткіштерді көрсетуге болады. Экономикалық стратегиясының-математикалық модельдер зерттеліп отырған экономикалық стратегиясының процестің немесе объектінің математикалық сипатын көрсетеді. Экономикалық стратегиясының-математикалық модельдерде объект болып экономикалық стратегиясының процесс немесе әр түрлі құрал-жабдық түрлері арасында өнімдерді үлестіру, рацион құру есептері және т.б. жатады. Математикалық модельді құрғанда экономикалық стратегиясының жүйені мақсатты түрде ең тиімді, оптималды, пайдалы шешу облыстарын таңдау қажеттігі туындайды. Экономикалық стратегиясының-математикалық модельдерді құру және оны шешу барысында оған әсер ететін факторларды толық қарастырып, алдыға қойылған мақсатқа жетудегі ең тиімді жолды таңдау керек. Экономикалық стратегиясының-математикалық модельдеу есебінің практикасына мыналар жатады:
- Экономикалық стратегиясының объектілер мен процестерге анализ жасау;
- Экономикалық стратегиясының процестердің дамуына болжау жасау;
- Барлық шаруашылық иерархияларында басқару есептерін талдау.
Экономикалық стратегиясының-математикалық модельдеудің басты ұғымы «модельдің баламалығы» болып табылады. Мұның себебі экономикаға әсер ететін қоғамдық жүйелердің көптігі және олардың экономика өзгерісіне, экономикалық стратегиясының қызметтерге әр түрлі әсер етуі. Сонда біздің басты міндетіміз математикалық модельдер ішінен біздің алып отырған саламызға, яғни есебімізге ең қолайлы, осы экономикада әсер ететін жағдайлардың бәрін қамтитын модельді қолдана білу немесе оны құру. Экономикада көптеген процестер жаппай болып келеді және олар белгілі бір заңдылықты сипаттайды. Сондықтан экономикалық стратегиясының модельде жаппай қадағалануы керек болады. Модельдеу процесінде «алғашқы» және «қайталай» экономикалық стратегиясының өлшеулер болады. Ұлттық шаруашылқта әрбір модель нақты экономикалық стратегиясының жүйенің өлшеуші (өнімдер, ресурстар, элементтер және т.б.) болып табылады. Мұндағы модельдердің ұлттық шаруашылықта басты нәтижесі жаңа (қайталама) экономикалық стратегиясының өлшеуді алу. Мысалы, әрбір түрлі салалардағы өнім бағасы, табиғи ресурстардың әр түрлі саласын тиімді қолдану, өнімнің жалпы қоғамдық пайдалылығын есептеу. Осылардың ішінде біреуі алғашқы шаруашылқ өлшеуіш моделі ретінде алынады, сол арқылы жүйелі түрде зерттеу жасалады. Математикалық модельді құрғанда экономикалық стратегиясының жүйені мақсатты түрде ең тиімді, пайдалы шешу облыстарын таңдау керек. Экономикалық стратегиясының-математикалық модельдерді құру және оны шешу барысында оған әсер ететін факторларды толық қарастырып, алдыға қойылған мақсатқа жетуді ең тиімді жолды таңдау керек.[25]
Модельдеуде бірнеше процестер: құру, зерттеу және модельді қоллдану іске асырылады. Оны келесі суреттен көруге болады;
Экономикалық стратегиясының-математикалық модельдеу процесінің үш құрылымдық элементі болады: зерттеу объектісі, субъект (зерттеуші) және модель, бұл зерттеуші субъект пен зерттелінетін объекті байланыстырушы құрал.
Экономикалық стратегиясының-математикалық модельдерді құру немесе жасау үш кезеңнен тұрады:
1-ші кезеңде модельді құру барысында келесі үш есепті шешу керек.
- Зерттеу мақсатын анықтау;
- Негізгі шектеулерді танып білу;
- Барлық зерттелген объектінің сандық көрсеткіші.
Зерттеу мақсаты есепті шешу барысында әр түрлі вариантарды салыстырып және солардың ішінен ең тиімдісін таңдау, яғни сапалық экономикалық стратегиясының модельді таңдау неғұрлым көп пайда, аз шығын жұмсауды және тәуекелді барынша азайтуды қамтамасыз етеді.
Зерттелетін объектінің математикалық моделі құрылады және әдістері танылады. Бізге белгілі экономикалық стратегиясының есепті құруда шектеулі ресурстар қаралады. Сондықтан қай ресурс шешуші, қайсысы қалдық екеніне баса көңіл аудару керек.
2-ші кезеңде модельдеу процесінде өзін-өзі зерттеуші объект ретінде қарастырылады. Модельдік эксперименттер жүргізіледі. Бұл кезеңде зерттелетін экономикалық стратегиясының объектінің математикалық моделі құрылады және қай әдіспен зерттеген бізге тиімді, толық нәтиже беретін әдістер танылады.
3-ші кезеңде машиналық есептеулер жүргізіліп, экономикалық стратегиясының мағынасын түсіну және оны ары қарай жақсарту үшін іс-шаралар жасауды жүзеге асыру керек. Яғни модель оригинал түріне ауысады.
- «FoodMaster» ЖШС -НІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СТРАТЕГИЯСЫНЫҢ қалыптастыру және жетілдіру
3.1 «Food Master» ЖШС-нің жалпы экономикалық стратегиясының сипаттамасы.
«ФудМастер» компаниясының тарихы 1995 жылдан бастау алады. Дәл сол кезде жас кәсіпкерлерді «неліктен сүт өніміне сондай бай Қазақстан өңірінде йогурт атаулы керемет өнім жайлы білмейді?» деген ой мазалады. Дәл сол кезде «ФудМастер» Есік қаласындағы сүт зауытының цехын жалға алып, өте дәмді, үлкен стакандарға салынған «Crystal Lake» йогуртын өндіре бастады. Йогурт өнімінің нарықта сәттілікпен өткенін байқаған кәсіпкерлер, ендігі кезекте бүкіл «сүт саласын» игеруге батыл бел буды. «ФудМастер» компаниясы қазақстандық нарықта алдыңғы қатарлы орынды алуды көздеді.
Компанияның меншігіне 6 зауыт және 1 сүт – тауарлық ферма кіреді. 6 зауытқа төмендегілер жатады:
“ФудМастер – Алматы ” – Есік қаласындағы сүт зауыты
“ФудМастер – НС Астана ” – Астана қаласындағы сүт зауыты
“ФудМастер - Қордай ” – Жамбыл облысы, Ауқатты аулындағы ірімшік зауыты.
“ФудМастер - Асептик ” – Есік қаласындағы ұзақ сақтауға арналған шырын және сүт өндірісі бойынша зауыт.
“ФудМастер - Агро” – Алматы облысы, Іле ауданы, Междуреченск поселогындағы сүт – тауарлық ферма.
“ФудМастер – АйсКрим ” – Алматы қаласындағы балмұздақ өндірісі бойынша зауыт.
«ФудМастер» Компаниясы Жамбыл, Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында сүт қабылдау торабын ұйымдастырды. Мұндай жеке меншік орындар шведтік сүт қабылдаушы резервуарлар мен алынған сүттің экспресс – анализін өткізуге арналған жабдықтармен жарақталды. Шаруаларға көлікпен, сондай –ақ бұзауларды сатып алуға кредит беру сияқты шаралар ұйымдастырды, ал қарыз сүтпен қайтарылды. Осылай сүт зауыттарына сүт ағуы басталды. Уақыт өте келе шикізаттың тек сапалы болуына қол жеткізілді.
Сәйкес тексеру аудиті өткізілген кейін берілетін ISO 9001 –2000 сертификаты «ФудМастер» Компаниясының өндірген өнімі де, өндіріс жүйесі мен менеджменті халықаралық стандарттарға сай екендігін дәлелдейді. Жоғарғы сапаға тұтынушылар тарапынан сұраныс көбейді, ал сұраныс өз кезегінде көлемнің өсуі және компанияның тез дамуының шарты болды.
Оператордың клиенттердің сұрауларына жауап қайтарып, келген шағымға жауап ретінде оған ұнамаған өнімді ауыстыруға мүмкіндігі бар. Компания ақпаратты – талдау жүйесін құрды. Жаңа өнімнің жоспарланып, ол тұтынушыға жеткенге дейінгі сапалылық туралы ақпаратты жинау нақты пайда болған мәселелер бойынша шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді. Біз өнімнің сапалылығына әсер ететін процестерді зерттеп, талдаймыз және жақсартамыз. Біздің ойымызша, ақаудың салдарынан азап шеккенше, оны болдырмаған жөн. Бізде жауапкершілік, өкілеттіктер және өзара байланыстар қатаң үлестірілген. ISO 9001 стандартының негізгі принципіне сай процестермен басқару жүйесіне қатысты әр қызметкердің алдындағы алғашқы міндеті сапа болып табылады. Атап кететін бір жайт, TUV Rheinlad InterCERT «Мерседес» автомобильдерінің өндірісін сертификаттайды және екінің бірі оның клиенті бола алмайды. «ФудМастер» мұндай беделді ұйым сертификаттаған Қазақстандағы алғашқы компания болып табылады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік «Компания «ФудМастер-Айс Крим» 2001 жылдың 22 тамызында Алматы обылысының Басқару юстициясында тіркелген, РН № 8259-1907-ТОО. Мемлекеттік классификаторы бойынша коды ОКПО 39476368.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес ЖШС «ФудМастер-Айс Крим» дербес заңды тұлға болып табылады өз атынан келісім-шарт жасайды, әр түрлі келісімдер істейді мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар және міндеттерге ие болады, сотта жауапкер және даугер болалады.
Заңды мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, Жансүгіров көшесі 482.
Меншік түрі – жеке.
ЖШС «Компания «ФудМастер-АйсКрим» құрушысы болып АҚ Компания «ФудМастер» табылады, РН 4776-1907-АҚ.
Серіктестіктің Жарғылық капиталы 117 600 000 (жүз он жеті миллион алты жүз мың) теңгені құрайды. Тіркелген уақытта 29 400 000 (жиырма тоғыз миллион төрт жүз мың) теңге құйылды. Жарғылық капиталы Серіктестік тіркелген күннен бастап бір жыл ішінде толық төленуге тиіс.
ЖШС «ФудМастер-Айс Кримнің» негізгі қызметі болып балмұздақ өндіру және сату.
Серіктестікті басқару органдары болып мыналар табылады:
- Серіктестік Қатысушысы – жоғарғы басқару органы;
- Серіктестіктің Бас директоры – орындаушы орган.
Серіктестік шектелмеген қызмет мерзіміне құрылды.
Компания миссиясы: тұтынушының жоғарғы дәрежедегі талабына сай сапалы өнімді өндіру.
Өнімнің сипаттамасы: балмұздақтың негізгі төрт түрі бар: сүтті, кілегейлі, пломбир және миуалы.
Сүтті өнімдерсіз миуалы балмұздақ – калориясы төмен және құрамында майлар жоқ және түрлері бойынша жеміс-жидекті және хош иісті болып бөлінеді.
Сүтті негіздегі балмұздақтың құрамы әртүрлі болып келеді. Оның құрамында жеміс, жидек, карамель және жаңғақ болуы мүмкін және құрамы бойынша күрделі, бірақ оның негізгі құраушысы – сүт өнімдері: қоспасыз, құрғақ немесе қоюлаған сүт, кілегей, май, қант және стабилизаторлар.
Балмұздақ өндірісінде екі компоненттен артық қолданылатынын ескерген жөн.
Балмұздақта майлар келесі себептерге байланысты қосылады:
- кремді консистенция;
- керемет құрылым;
- тоңазытқыштан алғанда құрғақ күйде болуы;
- еруге ең жақсы қарсы тұру;
- ауаны біртекті тарату.
Майдың физикалық қасиеттері балмұздақтық қату кезіндегі және оның құрылымының қалыптасу кезіндегі мінез-құлқына маңызды әсер етеді. Сондықтан балмұздақ өндіруге арналған өсімдік майлары нақты анық қасиеттерге ие болуы керек, әсіресе келесі шарттар маңызды:
- балауыз татымының болмауы;
- майлы фазасының белгілі бір бөлігі суыту кезінде, ұсталым кезінде және мұдатқыш камераға енгізу кезінде сұйық болып қалуы керек;
- қоспа балмұздақтың жақсы сапасын қамтамасыз ету үшін кристализациялық қасиеттерге ие болуы қажет.
Шоколад балмұздақта әшекей немесе ішкі кірістіру ретінде пайдаланылады. Ең дәстүрлі тіркесім – қара шоколадты әшекей қосылған ванильді балмұздақ. Жабынның мақсаты – функционалды қасиеттерін, сырт келбетін және дәмін жақсарту.
Әшекейге қатысты маңызды шарттары мыналар:
- нағыз шоколад дәмі;
- ауызда тез еруі;
- балауыз татымының болмауы;
- бату кезінде тез қатуы;
- жүргізуден кейін минималды ағу;
- балмұздаққа жақсы жабысу;
- жұқа және бірқалыпты қабат;
- жарылуға қарсы тұру.
Әшекейдің қарапайым құрамы: лайықты өсімдік майы (60%), какао (13%), қант (25%), лецитин (0,7%) және ароматизаторлар.
Эмульгаторлар – балмұздақ компоненттерінің майлы және сулы фракцияларын тұрақтандыратын зат. Олар мұз кристалдарының болмауын қамтамасыз етеді. Балмұздақ өндірісінде пайдаланлатын эмульгаторлар табиғи өнім болып табылады. Оларды «гауһар мүк» атты теңіз балдырларынан алады.
Тұрақтандырғыштар балмұздақтың тез еруіне кедергі жасайды. Желатин, агароид, картоп және жүгері крахмалдарының орнына қазір мүлтіксіз импортты тұрақтандырғыштар қолданылады.
Тұрақтандырғыштарды қолдану мыналарға кепілдік береді:
- қоспаны салқындатқаннан кейінгі сәтте балұздақтық максималды жабысқақтығына;
- балмұздақтың оңай пайдаланылатын көпіршіктігіне;
- дайын өнімді органолептикалық бағалау кезінде суды толық араластыру, мұз кристалдарының түйіршіктілік түйсігін қақпайлау;
- пайдаланылған ароматизаторлардың закладкасын төмендетуге мүмкіндік беретін иіс бөлімін үлкейтіп, кілегей дәмін толықтыратын дайын өнімнің ауа ұяшығының құрылымына;
- жылуға жоғары қарсыласушылық.
«ФудМастер-Айс Крим» балмұздақтың келесі ассортиментін (сәйкес шикізаттар көрсетілген) ұсынады. Шикізаттар сипаттамасы 2-кестеде көрсетілген.
Кесте 2 - «ФудМастер- Айс Крим» компаниясы өндіретін балмұздақ түрлерінің компоненттер тізімі (1 тоннаға есептелген)
| Шикізат | Өлшем бірлік | Саны |
| «Фруктовый лед» балмұздағы | ||
| Ас суы | кг | 810 |
| Қант | кг | 150 |
| Тұрақтандырғыш | кг | 2 |
| Дикстрозды сироп | кг | 32,5 |
| Дәмдік сироп | кг | 1,5 |
| Лимон қышқылы | кг | 4 |
| Таяқшалар | шт | 13500 |
| Орама | кг | 18 |
| Гофрокартон | шт | 665 |
| Барлығы | кг | 1000 |
| «Вафельный стаканчик» балмұздағы | ||
| Сүт (майлылығы 3,5%) | кг | 662 |
| Кілегей майы 82,5% | кг | 93 |
| Қант | кг | 140 |
| Ванилин | кг | 0,1 |
| СОМ | кг | 100 |
| Тұрақтандырғыш | кг | 5 |
| Вафельді стакан | шт | 10500 |
| Орама | кг | 17 |
| Гофрокартон | шт | 208 |
| Барлығы | кг | 1000,1 |
| «Страдивари» балмұздағы | ||
| Сүт (майлылығы 3,5%) | кг | 662 |
| Кілегей майы 82,5% | кг | 93 |
| Қант | кг | 140 |
| Ванилин | кг | 0,1 |
| СОМ | кг | 100 |
| Тұрақтандырғыш | кг | 5 |
| Ароматизатор | кг | 0,8 |
| Орама | шт | 1860 |
| Гофрокартон | шт | 154 |
| Барлығы | кг | 1000,9 |
| «Батончик» типті балмұздақ | ||
| Сүт майлылығы 3,5% | кг | 427 |
| Кілегей майы 82,5% | кг | 49 |
| Қант | кг | 88,2 |
| Ванилин | кг | 0,1 |
| СОМ | кг | 63 |
| Тұрақтандырғыш | кг | 3,2 |
| Шоколад | кг | 200 |
| Жаңғақ | кг | 20 |
| Джем | кг | 150 |
| Орама | кг | 20 |
| Гофрокартон | шт | 665 |
| Барлығы | кг | 1000,5 |
| Дереккөз: «ФудМастер- Айс Крим» компаниясының мәліметтері негізінде есептелді | ||
Жергілікті шикізат:
- май – «ФудМастер-НС», Астана қаласы;
- сүт – СПКФ ауылшаруашылық кәсіпорны «Алматы» Талғар қаласы, ЖК «Мырзахметов»,ЖШС «МТФ»;
- қант – Алматы қаласының қант орталығы;
- гофрокартон – Семей қаласы Капполиграф.
Кесте 3 - Шет елден әкелінетін шикізат тізімі
| Атауы | Жабдықтаушы | ТНЭВД коды |
| Тұрақтандырғыш | Danice Services a/s (Denmark) | 210690980 |
| Шоколадты әшекей | Danice Services a/s (Denmark) | 180620950 |
| Жаңғақ | Danice Services a/s (Denmark) | 200811920 |
| Джем | Danice Services a/s (Denmark) | 200710990 |
| Вафельді керней | Danice Services a/s (Denmark) | 190530990 |
| Сусыздандырылған сүтті май | Corman (EEC) | 040590900 |
| Орама | Bakambalaj (Turkiye) | 392010280 |
| Дереккөз: «ФудМастер- Айс Крим» компаниясының мәліметтері негізінде есептелді | ||
Шет елдік ингредиенттердің ерекшеліктері:
Тұрақтандырғыш – Қазақстанда жоқ жоғарғы технологияны пайдалануда суперсапалы қоспа дайындалады.
Шоколад – қоспаны араластырудың жоғарғы технологияны пайдалануда ерекше қасиеті бар (тегіс жағылған қабат, қатыру температурасы - 26°С) өнім дайындалады.
Жаңғақ – таза, ұнтақталған, ұзақ уақыт сақталу қасиетімен ерекшеленеді.Мынадай жаңғақтар пайдалынады: Қазақстанда өспейтін арахис және фундук.
Джем - өнімді сусыздандыру үрдісі пайдаланылатын арнайы технология бойынша дайындалады. Таза, ұзақ уақыт сақталу қасиетімен ерекшеленеді.
Сусыздандырылған сүтті май – дайындау кезінде тек қана жоғарғы пайыздық майлығы бар (кілегей майы сияқты) жоғары сапалы сүт пайдаланады. Технология өнімнен ылғалды толығымен кетіруді қарастырады. Ұзақ уақыт сақталу қасиетімен ерекшеленеді және +25°С температурада бұзылмайды.
Таяқшалар – тұтынушы пайдаланғанда қауіпсіз тегістелген таза ағаш.
Вафельді керней – ұзақ сақталу мерзімге өнімге «қытыр қасиетін беретін жоғарғы технологияны пайдаланғанда дайындалады.
Орама – жоғарғы технологияны пайдалану материалдың сапасын жақсартады.
Өндірістің технологиялық үрдісі:
Бүкіл конвейер аралығнда біздің өнімге адам қолы тимейді: барлық үрдістер автоматтандырылған.Операторлар тек программа береді. Барлық параметрлер, температуралық режим автоматты түрде сақталады, мейлі ол компоненттерді дайындау бөлімі, аппаратты цех, су дайындау бөлімі, алмалы-салмалысыз жуу цехы, мұздатқыш камералар немесе бөлшектеп өлшеу цехы болсын. Заводта, сондай-ақ өзінің зертханасы бар. Ол нағыз қазіргі заманғы құралдармен қамтылған. Мұнда дайын өнімнің және балмұздақтың барлық компоненттерімен қатар ораманың да физико-химиялық және батериологиялық қасиеттері зерттеледі. Кәсіпорын барлық мағынада көз алдында, себебі тамыз айының ортасынан бастап оныңең талғампаз бақылаушылары – оқушылар келеді. Балалар өздерінің сүйікті балмұздақтары қалай дайындалатынын көріп қана қоймай, дәм татады.
Балмұздақ дайындаудың технологиялық үрдісіне келесі негізгі сатылар кіреді:
- қоспаны дайындау;
- қоспаның толуы (пісуі);
- үздіксіз фрезерлеу;
- өнімді бөлшектеп өлшеу және қалыптастыру;
- ширату;
- орау және орама;
- ұзақ сақтау.
- Қоспаны дайындау
Бұл үрдісте ингредиенттерді араластыру (сүт, қант, кілегей майы және т.б.) және оларды алдын-ала ысыту. Содан кейін қоспа пастеризация мен гомогенизацияға жіберіледі. Гомогенизация кезінде сұйық май өте ұсақ түйір қалыпқа айналады. Тиімді гомогенизацияда бұл май түйіршіктерінің көлемі 0,4 микроннан көп болмауы тиіс. Көпіршік маймен бірге қоспаның керекті консистенциясын береді. Содан кейін қоспа салқындатылады және толуға (пісуге) жіберіледі.
- Қоспаның пісуі
Бұл қоспаны 1-4 сағат аралығында әрдайым араластыру үрдісі.
- Үздіксіз фрезерлеу
Пісуден кейін қоспа фрезерлерге жіберіледі. Онда қоспа -5°С – ға дейін қатырылады және шайқау кезінде үлкен көлемде ауаға қанығады. Ауа қамалы (көпіршік) пайда болады, онда 60% ауа бар. Көпіршікті тұрақтандыру үшін және белгілі бір қасиеттерге жету үшін ауа мен қоспаның арасында май қабаты болуы тиіс.
- Өнімді бөлшектеп өлшеу және қалыптастыру
Белгілі бір жабдықтың көмегімен фрезерден кейін әр түрлі кескінді (түрі) балмұздаққа (стаканчик, эскимо, батончик және т.б.) айналады. Сосын бөлшектеп өлшенген өнім ширатуға жіберіледі.
- Ширату
Бұл өнімді -40°С температурада бір сағат қатыру үрдісі.
- Орау және орам
Ширатудан кейін орайтын жабдықтың көмегімен балмұздақ қабыршаққа оралады және қораптарға салынады. Содан әрі балмұздақ сақтау камерасына жіберіледі.
- Ұзақ сақтау
Ауа температурасы әрдайым -25 градус болып тұратын арнайы камераларда балмұздақ 6 айға дейін сақтала алады және ассортименті бойынша іріктеледі.
Алынған өнімнің сапасы ингредиенттерді таңдаумен, шикізаттың белгілі бір пропорциясын пайдаланумен, істелген өндеу режимін дәл сақтаумен бірге анықталады.
Құрал-жабдықтың сипаттамасы: Қазіргі уақытта Қазақстанда балмұздақ дайындауға арналған жекеменшік өндірістін қазіргі заманғы технологиялық құрал-жабдықтары жоқ.Сондықтан «ФудМастер-Айс Крим» компаниясы балмұздақ өндірісі бойынша шетелдік ірі технологиялық құрал-жабдық өндіруші фирмалардың бірі болып табылатын белгілі «Тетра Пак Хойер А/С» (Дания) фирмасының құрал-жабдығын алды. Құрал-жабдықтын жалпы құны 1 549 855 (бір миллион бес жүз қырық тоғыз мың сегіз жүз елу бес) евроны құрайды.
Технологиялық құрал-жыбдықты «Тетра Пак Хойер» фирмасы 2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі № А012864-1 контрактына сәйкес келесі позициялар бойынша әкелді (4-кесте).
3.2 «FoodMaster» ЖШС-нің экономикалық стратегиясының тиімділігін арттыру жолдары
Әрбір ұйымның экономикалық стратегиясының тиімділігінің артуына олардың өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігі ықпал етеді. Сондықтан «FoodMaster» ЖШС-нің экономикалық стратегиясының тиімділігін арттырудың бірден бір жолы – бәсекеге қабілеттілікті арттыру.
Бәсекеге қабілеттілікті анықтайтын барлық факторларды мына топтарға бөліп көрсетуге болады:
- Өнім және қызмет сапасы;
- Өнім және қызмет бағасы;
- Персоналдың квалификациялық деңгейі;
- Өндірістің технологиялық деңгейі;
- Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі;
- Нарықтың қаныққандығы, сұраныс және ұсыныс.
Енді бұл факторларды ашып талдайық.
Өнім сапасы. Сапа - өнімнің ең маңызды сипаттамасы. Өнім белгілі бір сапаға ие болғаннан кейін ғана аналогтар қатарында лайықты орын алуы мүмкін. Сапаның түсінігіне мыналар кіреді: ұзақ уақыт бойы қолдану, сенімділік, нақтылық, қолданудағы қарапайымдылығы, сонымен қатар ақаулардың болмауы. Бірақ әрбір өнімге сапаның аталған қасиеттер сай келе бермеуі мүмкін. Мысалы, бір рет қолданатын стақаннан ұзақ уақыт қолдануын талап ете алмаймыз. Сондықтан, сапаның стандарттарға сәйкес келу деген маңызды көрсеткіші бар.
Өнімнің бағасы. Баға ─ өнімнің құндық ақшалай сипаттамасы болып табылатын экономикалық стратегиясының категория. Ол өнім өндірісіне кеткен жұмыс уақытының жанама өлшемі. Өнім бағасын анықтайтын факторлар:
- өндіріс жалпы шығыны;
- қоғамдық еңбек шығыны;
- өнім саны;
- өнім қызметі мен қасиеті;
- персоналдың квалификациясы;
- өндірістің технологиялық деңгейі;
- Мемлекеттің салық туралы заңы;
- Өнімді тасымалдау жәнесақтаумен байланысты шығындар;
- Өнімді өткізу үшін ғимараттар арендасымен байланысты шығындар;
- Өнімнің орамы;
- Фирманың танымалдылығы;
- Сервистік және кепілдік қызмет көрсетуінің деңгейі;
- Фирманың маркетингтік қызметі;
- Өнімге сұраныс пен ұсыныс;
- Фирманың саудалық баға стратегиясы.
Ұйымның баға саясатын жетілдіру бағыты нақты өндіріс орындарының тиімділігі нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Оның себебі де бар, өйткені нарықтық баға бәсекесі кезінде қандай да бір өнімнің құнын төмендету (ең төмен мөлшерде табыс таба отырып) үшін кәсіпорын өзі шығаратын басқа да өнім түрлерінен немесе қызметтерден тұрақты табыс алуы қажет. Онсыз баға бәсекесінде нәтижелі күресу мүмкін емес.
Практикада қолданылатын баға стратегиялары:
- Жоғары баға стратегиясы. Алғашқы өндіріс шығындары жоғары болады, одан кейін ол төмендейді. Бұған жаңа тауарлар жатады. Сапасы жоғары тауарлардың бағасы да жоғары болады.
- Төменгі баға стратегиясы немесе нарыққа өту стратегиясы. Бұл сұранысты ынталандыру мақсатында жүзеге асады.
- Сараланған баға стратегиясы сатып алушылармен жұмыс істеу, яғни кәсіпорынға деген ынтасынарттыру үшін оларға тауар жеңілдетілген бағамен сатылады.
- Икемді баға стратегиясы. Бағалар сатып алушылардың мүмкіндіктеріне қарай белгіленеді.
- Тұрақты, стандартты, өзгермейтін баға стратегиясы.
- Дөңгелексіз баға стратегиясы, яғни сатып алушы 100 теңгенің тауарын 99 теңгеге сатып алады.
- Жаппай көтере сатып алу стратегиясы, яғни көтерме баға.
Персоналдың квалификациялық деңгейі. Квалификациялық жұмысшылардың бар болуы минималды шығындармен жоғарғы сапалы өнімді шығаруға мүмкіндік береді. Өнімнің ұлғаймалы қатары жоғары квалификациялық персоналсыз өндірілуі мүмкін емес. Сонымен бірге, жоғары квалификациялық менеджмент те соңғы рольді атқармайды. Өйткені, жақсы білікті жұмысшылар бар болғанымен жоғары даярланған технологтар мен инженерлерсіз бәсекеге қабілетті өнім қалыптастыру өте қиын, сонымен қатар, тәжірибелі маркетологтардың алдын-ала есебінсіз өнімнің өткізілуі қиынға соғады.[31]
Өндірістің технологиялық деңгейі. Квалификациялық персоналдың деңгейімен бірге өндірістің технологиялық деңгей төмен шығынды және қысқа уақытта жоғары сапалы өнім өндіруіне мүмкіндік береді. Осыған орай, өнімнің өзіндік құнын төмендетіп, сапалы өнім шығаруға болады. Технологиялық өндірісті үнемі алдыңғы қатарлы технологиямен қайта қаруландыру жағдайында көп өнім шығару мүмкін емес, бұл жағдайда қаржыландырудың қол жетерлігі маңызды болып келеді.
Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі. Негізінде қаржыландырудың 2 түрі бар:
- Несиелік;
- Құнды қағаздарды орналастыру (биржада акцияларды шығару және котировкалау).
Ұйымның акционерлік капиталы арқылы қаржыландыруды қамтамасыз ету ең дұрысы болып келеді. Бірақ, кәсіпорын басшыларымен акцияларды шығару мен орналастыруына шешім қабылдауына бірнеше мәселелер қиындық туғызады. Біріншіден, кәсіпорын басшылары кәсіпорын капиталында үлкен үлеске ие болып, акционерлік меншікпен қолдана алады. Бұл жағдайда акцияларды орналастыру арқылы кәсіпорынды қаржыландырғанда менеджмент пен инвестордың қызығушылықтары дауға әкелуі мүмкін. Екіншіден, бұл әдістен бас тарту себебі, бұл кәсіпорын менеджменті өз қызметтерін дұрыс атқармауы жағдайында жаңа акционер басқарушылардың ауыстырылуын талап ете алады. Үшіншіден, акцияларды орналастыру шешімін қабылдаудағы кедергі инвестор қаржылық есебінің толық мөлдірлілігін талап етеді. Мұндағы қиыншылық басшылар табысты салық салудан жасырып, шынайы есепті инвесторға көрсете алмайтындығы.
Нарықтағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігі мен ұйымның тиімді қызметінің негізгі мәселелердің бірі ─ сұраныс пен ұсыныстың қатынасы.оны толығырақ қарастырайық.
Сүт малшаруашылығының төмен сапалы өнім өндірісінің негізгі факторлары келесі: көптеген шаруашылықтарда қажетті материалды-техникалық базаның болмауы; өндірістің ескірген технологиясы; мамандардың біліктілік деңгейінің жеткіліксізідігі; өндірісті басқару мен есептің жетілмегендігі; орындаушылардың орындаған жұмысына жауапкершіліксіздігі; өнім мен жұмыс сапасының жүйелік бақылаудың болмауы; т.б.
Қалыптасқан жағдайда ішкі нарықта сүт өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату ұйымның инновациялық қызметіне тікелей байланысты. Ол өнімнің жаңа түрлерін игеріп өңдеу, сапаның жоғары деңгейін және бағалық артықшылықтарын қамтамасыз етеді, сыртқы нарықтарға белсенді өту үшін жағдайларды қалыптастырады. Сондықтан, инновациялық қызметтің даму мәселесі талданып жатқан «ФудМастер» ЖШС үшін өте маңызды болып келеді.[24]
«Food Master» ЖШС балмұздақ өндірісін алып, онын табысын арттыра түсуге жол іздесек, ол шығаратын балмұздақтың 3 түрін алып қарастырайық . Үш түрін қарастырып отыру себебім бұлардың негізгі шикізаты – сүт өнімі , кілегей майы және қант болып келеді . Бұл шикізаттың барлығы өзімізден алынады және экологиялық таза болуы керек. Ал “фруктовый лед” балмұздағынын негізгі шикізаты ас cуы, қаңт, дикстрозды сироп болғандықтан ол түрді қарастырмаймыз. Сонымен 3 түрлі балмұздақ өндіруге қажетті негізгі компонеттерінің тізімі 6 кестеден алынды. Ал 1 тонна балмұздақтан құны нарықтық бағадан алып есептесек , 1 қорап “стадивари” балмұздағы 0,5кг – ы 350 теңге болса онын 1 тоннасының құны – 7000 мың теңге. Ал “вафельный стаканчик” балмұздағынын 1 тоннасы – 780 мың теңге “батончиктің” 1 тоннасы 500 мың теңге болады.
Бұл мәліметтерді ыңғайластырып кесте түрінде жасайық. Модель қуруға қажетті мәліметтер кестеден алынды.
кесте 7- Балмұздақ түрлері
| Вафельный стаканчик | Страдивари | Батончик | Шикізат мөлшері | |
| Сүт (кг) (майлығы 3,5) | 662 | 662 | 427 | 3000 |
| Кілегей (майы 82,5) кг | 93 | 93 | 49 | 500 |
| Қаңт(кг) | 140 | 140 | 88,2 | 1000 |
| Басқа компоненттер кг | 120 | 114 | 100 | 2000 |
| өнім бағасы (мың тенге) | 780 | 700 | 500 | - |
Осы кесте бойынша 1 т балмұздақ өндірудің экономика математикалық моделі х1- 1-ші түрлі балмұздақ мөлшері тонна
х2 – 2-ші түрлі
х3 - 3 – ші түрлі
F (x) = 780x1 + 700x2 + 500x3 → max
662x1 + 662x2 +427x3 + ≤ 3000
93x1 + 93x2 +49x3 ≤ 500
140x1 +140x2+88.2x3 ≤ 1000
120x1 + 114 x2 + 100x3 ≤ 2000
X1 ≥0; J = 1.3
Енді канондық түрге келтірейік.
662x1+ 662x2 + 427x3 + x4 =3000
93x1 + 93x2 + 49x3 + x5 = 500
140x1 + 140x2 + 88,2x3 + x6 =1000
120x1 + 114x2 + 100x3 + x7 =2000
Хj ≥ 0; j = 1.3
Кесте 8- Симплекс кестесін толтырайық
| Н.А. | Б.Ш. | Х1 | Х2 | Х3 | Х4 | Х5 | Х6 | Х7 |
| Х4 | 3000 | 662 | 662 | 427 | 1 | 0 | 0 | 0 |
| Х5 | 500 | 93 | 93 | 49 | 0 | 1 | 0 | 0 |
| Х6 | 1000 | 140 | 140 | 88,2 | 0 | 0 | 1 | 0 |
| Х7 | 2000 | 120 | 114 | 100 | 0 | 0 | 0 | 1 |
| F | 0 | -780 | -700 | -500 | 0 | 0 | 0 | 0 |
Шешуші бағана ретінде Х1 бағанға алынады. Себебі F қатарында min элемент - 780 осы Х1 де тұр. Енді шешуші қатарды алайық
min 3000 500 1000 2000
662 93 140 120
Min=(4.532; 5.38; 7.142; 10.68 = 4.532) ендеше Х4 қатары шешуші қатар болады. Келесі кестеде Х4 –тің орнына Х1 енгіземіз
кесте 9
| Н.А. | Б.Ш. | Х1 | Х2 | Х3 | Х4 | Х5 | Х6 | Х7 |
| Х4 | 4,532 | 1 | 1 | 0,645 | 0,002 | 0 | 0 | 0 |
| Х5 | 78,524 | 0 | 0 | -10,895 | -0,186 | 1 | 0 | 0 |
| Х6 | 365,52 | 0 | 0 | -2,1 | -0,28 | 0 | 1 | 0 |
| Х7 | 1456,16 | 0 | -6 | 22,6 | -0,24 | 0 | 0 | 1 |
| F | 3534 | 0 | 80 | 3,1 | 1,56 | 0 | 0 | 0 |
Бұл кестеден соңғы F қатарында ешқандай теріс мән жоқ екенін көріп отырмыз. Ендеше қойылған есептің ең оптимальді шешімі табылып тұр. Яғни тек құн жағына қарайтын болсаң , кәсіпорын балмұздақтың бір ғана түрін “вафельный стаканчик” түрін ғана шығарып отырса ең көп табыс табар еді. Яғни кәсіпорын ең көп пайда табу үшін балмұздақтың осы аталған түрінен 4,53 тонна шығарып 3 534000 табыс тауар еді. Бірақ ол кезде сұраныс азаюы мүмкін Себебі неғұрлым балмұздақ түрлері көп болса солғұрлым сураныс артады. Бұл туралы өнеркәсіп тиімділігін арттыру бөлімінде толық тоқталдық. Отандық және шетелдік тәжірибесі мен анализі инновациялық қызметтің негізгі бағыттарын белгілейді:
- сүт өнімдердің өндіріс процестерін автоматтау, алдыңғы қатарлы технологиялық жабдықтауды орнату;
- жаңа фильтрация жүйесін еңгізу, сыртқы орта мен орамада микроорганизмдерді жою;
- өнімнің сақталу мерзімін ұзартатын ораманың жаңа материалдарын қолдану;
- сүт өнімдердің кейбір түрлерінің өндіріс технологиясын өзгерту ─ дайындау процесін тездету (ірімшік), дәмін күшейту, азықтық бояуыштар;
- сүт майлары өсімдік майларына бөлшектеп ауыстырылған аралас өнімді өндірске енгізіп өндіру. өсімдік майларын қолдану тек экономикалық стратегиясының және шикізаттық мәселесімен ғана емес, сонымен қатар, халықтың денсаулығын жақсартумен де байланысты;
- жаңа технологияларды патент, лизинг формаларында сатып алу, ноу-хау, сауда маркаларын, конструкцияларды, технологиялық мазмұндағы қызмет пен модельдерді ашу.
Инновациялық қызметтің бағыттарының тиімділігін бағалау «ФудМастер» ЖШС үшін маңызды мәселелерді шешіп, өнімнің бәсеке қабілеттілігін жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Қорытындылай келсек, «ФудМастер» ЖШС өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың келесі жолдарын ұсынғым келіп тұр:
- Дамыған елдер, сонымен қатар Ресейдің тәжірибесіне сүйеніп «ФудМастер» ЖШС-де өндірісті мамандандыру және концентрация жағдайында сүт малшаруашылығының интенсификациясын өткізу керек, ол азық өндірісінің озық өсу, табынның генетикалық потенциалын үнемі жоғарылату, малды ұстаудың прогрессивті әдістерін енгізу, азық өндірісі процестерінің механизациясы, азықтандыру, сауым, мал ұстайтын бөлмелерді жинау есебінен асуы қажет.
- «ФудМастер» ЖШС-де инновациялық қызметті дамыту өте маңызды болып келеді, ол үшін келесі негізгі мәселелердің шешімін табу керек: ғылыми зерттеу базасының әлсіз деңгейі, меншік қаражаттар жеткіліксіздігі, т.б.
- Сүт өнімдердің өндіріс процестерін автоматтау, алдыңғы қатарлы технологиялық жабдықтауды орнату;
- Сүт фермаларының ветеринарлы-санитарлық жағдай әрдайым тексеріп отыру;
- Өнімнің сақталу мерзімін ұзартатын ораманың жаңа материалдарын қолдану;
- Сыртқы нарыққа отандық тауарларды шығару және олардың бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мақсатында мемлекеттік сапа жүйесін жетілдіру. Бұл жағдайда, Жапония және Еуропа мемлекеттерінің осы салаға қатысты тәжірибелерін негізге алу;
- Өнімді дайындау мен өңдеуде отандық және шетелдік жаңа, озат техника мен технологияларды пайдалану;
- Тұтынушылардың әртүрлі деңгейлеріне сай өнімнің жаңа түрлерін шығару арқылы ассортиментті кеңейту;
- Сатылатын тауарлардың сервистік қызмет жүйесі және жалпы өткізуді ынталандыру жүйесін жетілдіріп дамыту; т.б.
Сонымен осы нәтижелерді тұжырымдай, яғни «ФудМастер» ЖШС өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және сиплекс тәсілін қолдана отырып, қай өнім шығару оптималды екенін білу керек. Ал ол үшін менің ұсынысым нақты бизнес жоспар құру және одан ауытқымау, оның өндірістік бөлімін сиплекс әдісін қолдана отырып оптималды шешімін табу.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы бойынша экономикалық стратегиясының саясаттың мақсаты iшкi және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабiлеттi бола алатын тауарлар мен қызметтердiң жаңа түрлерiн жасау. Бұл мақсатқа жету үшін өнеркәсiптi жаңғыртуға және құрылымды әртараптандыруға бағытталған, жеке сектор үшiн қол жетiмдi маркетингтiк-технологиялық зерттеулердiң жаңартылатын деректер базасын жасау, экономиканың шикiзаттық емес секторларында инвестициялық ынтымақтастықты нығайту үшiн қолайлы жағдайлар жасау, экономикалық стратегиясының тиiмдiлiктi арттыру және жоспарды жақсарту мақсатында экономикалық стратегиясының – математикалық модельді қолдану арқылы оптималды шешімді табу қажеттілігін енгiзу қажет.
Жүргізілген зерттеулер негізінде келесі қорытындылар мен ұсыныстарды жасауға болады:
- Қазақстан экономикасының бір ерекшелігі, ол – жергілікті шикізатпен және отынмен толық қамтамасыз етілген. Бірақ мұнда өңдеуші өнеркәсіпке қарағанда, өндіруші өнеркәсіп басым, оның себебі, жер қойнауы шикізатқа өте бай және өндірістің көптеген салаларының дұрыс қызмет атқарылмауында. Ендігі мақсат сыртқы және ішкі нарықтардағы барлық жағдайларды ескере отырып, ел экономикасын әртараптандару.
- Қазақстан экономикасының қалыптасып отырған негізгі мәселелері: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық стратегиясының ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы, өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға (бұдан әрi - ЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң экономиканы Ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi, яғни ішкі жоспардың нашарлығы.
- Жоспардың нақты болмауы кәсіпорын тиімділігіне әсерін тигізеді. Кәсіпорын тиімділігі – белгілі бір уақытта өндіріс ресурстарының барлығын пайдаланғандағы соңғы нәтижелердің кешенді немесе жалпы көрінісі. Экономикалық стратегиясының тиімділікті бағалау үшін өндіріс нәтижелері шығындармен салыстырылады: Тиімділік ═ Нәтиже / Ресурстар (Шығындар).
- Ұйымның жоспарлау мәселелерінің шешу жолдарының бірі – таза экологилық өнім шығару және оның өндірістік жоспарын нақтылап жасау.
- Жоспарлардың нақтылығын тиімділеу үшін, яғни математикалық әдістердің қажеттігін, жаңа замаңғы талаптарға сай математикалық болжаулар мен есептеудің әлемдік стандарттарына өтуге деген қажеттіліктер күннен-күнге артып келе жатқаны белгілі, яғни нарықта әрбір кәсіпкер немесе инвестиция құюшы өзінің экономикалық стратегиясының қызметін іске асыру үшін, пайда табу үшін, яғни оптималды шешім қабылдау үшін математикалық модельдерді пайдалану арқылы өзара шешім қабылдауы керек. Сондықтан экономикалық стратегиясының математикалық модельдердің экономика саласының дамуындағы рөлі жоғары деп айта аламыз Жоспарды жақсарту мақсатында экономикалық стратегиясының – математикалық модельді қолдану
Математикалық модельдер бізге экономикалық стратегиясының процестердің немесе объектінің қасиетін зерттей отыра, өндірісті және кәсіпкерлікті іске тиімді асыруға, ресурстар мен уақытты үнемді пайдалануға мүмкіндік береді. Экономикалық стратегиясының-математикалық модельдерде объект болып экономикалық стратегиясының процесс немесе әр түрлі құрал-жабдық түрлері арасында өнімдерді үлестіру, рацион құру есептері және т.б. жатады.
Мен зерттеп отырған компания ЖШС «ФудМастер». Ұйымның техника – экономикалық стратегиясының және қаржы – экономикалық стратегиясының көрсеткіштерін талдап, Инновациялық қызметтің бағыттарының тиімділігін бағалау үшін және экономикалық стратегиясының тиімділігін арттырудың маңызды мәселелерді шешіп, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың келесі жолдарын ұсынғым келіп тұр:
- Дамыған елдер, сонымен қатар Ресейдің тәжірибесіне сүйеніп «ФудМастер» ЖШС-де өндірісті мамандандыру және концентрация жағдайында сүт малшаруашылығының интенсификациясын өткізу керек, ол азық өндірісінің озық өсу, табынның генетикалық потенциалын үнемі жоғарылату, малды ұстаудың прогрессивті әдістерін енгізу, азық өндірісі процестерінің механизациясы, азықтандыру, сауым, мал ұстайтын бөлмелерді жинау есебінен асуы қажет.
- «ФудМастер» ЖШС-де инновациялық қызметті дамыту өте маңызды болып келеді, ол үшін келесі негізгі мәселелердің шешімін табу керек: ғылыми зерттеу базасының әлсіз деңгейі, меншік қаражаттар жеткіліксіздігі, т.б.
- Сүт өнімдердің өндіріс процестерін автоматтау, алдыңғы қатарлы технологиялық жабдықтауды орнату;
- Сүт фермаларының ветеринарлы-санитарлық жағдай әрдайым тексеріп отыру;
- Өнімнің сақталу мерзімін ұзартатын ораманың жаңа материалдарын қолдану;
- Сыртқы нарыққа отандық тауарларды шығару және олардың бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру мақсатында мемлекеттік сапа жүйесін жетілдіру. Бұл жағдайда, Жапония және Еуропа мемлекеттерінің осы салаға қатысты тәжірибелерін негізге алу;
- Өнімді дайындау мен өңдеуде отандық және шетелдік жаңа, озат техника мен технологияларды пайдалану, т.б.
Пайдаланылған әдебиеттер көздері
- Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2007 жылдың 28 ақпанындағы Қазақстан халқына Жолдауы
- «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006 жылдың 1 наурызындағы Қазақстан халқына Жолдауы
- Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасын дамытудың 2006 – 2008 жылдарға арналған бағдарламасы
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы
- Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің экономиканың басым секторларында пилоттық кластерлерді жасау мен дамыту жөніндегі жоспарларды бекіту туралы: 2005ж. 25 маусым №633 қаулысы. Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы – 2005ж. №26
- ҚР-ның статистикалық жинағы - 2005ж.
- ҚР-ның статистикалық жинағы - 2006ж.
- Алшанов Р. «Жаңа экономикаға барар жолда». Егемен Қазақстан -2004ж. 24 желтоқсан
- Алшанов Р. «Қазақстан және даму өрісі». Егемен Қазақстан - 2002ж. 31 шілде
- Алшанов Р. «Қазақстан экономикасы дамудың жаңа кезеңінде». Егемен Қазақстан - 2004ж. 5 мамыр
- Арыстанбеков Қ. «Қазақстанның дамуы қай деңгейде?: Әлем және Қазақстан». Егемен Қазақстан – 2005ж. 13 қыркүйек
- Ашанұлы Қ. «Экономикамыздың дамуына инвесторлардың да үлесі бар: Елбасы Жолдауына орай». Ана тілі – 2005ж. ақпан №6
- Әбдірахман Н. «Біз бәсекеге қабілетті ұлт бола аламыз: Қазақстан Республикасының премьер-министрі Д.Ахметов». Жетісу – 24 қыркүйек
- Әліпбай С. «Экономикамыздың даму қарқыны күткендегімізден де жоғары». Егемен Қазақстан – 2003ж. 30 сәуір
- Әшімбаев М. «Жаһандану дүниесі және Қазақстан». Егемен Қазақстан – 2004ж. 28 сәуір
- Байсақалова Н. «Көрер көз болса жетістіктер жеткілікті». Алматы ақшамы – 2006ж. 29 шілде
- Еспаев Сәкен «Қазақстан экономикасы: нәтижелер, басымдықтар, міндеттер». Егемен Қазақстан 2006 ж. 31 қаңтар
- Есполов Т. «Бәсекелестік бағытымен – орнықты экономикаға». Егемен Қазақстан – 2006ж. 14 сәуір
Похожие материалы
