Канада    Солтүстік   Американың    солтүстік   бөлігінде    орналасқан   мемлекет. Жер  көлемі    бойынша   бүкіл   дүние   жүзіндt  Ресей  Федерациясынан   кейін   екінші  орын   алады.  Оның   құрлықта   АҚШ-пен ғана   шекарасы   бар. АҚШ-пен көршілестігі   -   Канаданың    саяси   және  экономикалық – географиялық  жағдайын анықтайтын    шешуші  белгі. Шекараларының    сумен   ұласып     жатуының  үлкен маңызы  бар.  Ұлы  көлдер   жүйесін    Атлант    мұхитымен    жалғастырып    жатқан Әулие   Лаврентий    өзені   елдің   басты    «теңіз   қақпалары»    қызметін атқарады және   Африка  Еуропа  құрлықтарына   баруға   болады. Тынық   мұхит арқылы Аустралияға   баруға    болады. Географиялық   орны   қолайлы. Оңтүстік және солтүстік    батысында   АҚШ–пен, теңіздер  арқылы    солтүстігінде Ресеймен, шығысында   Гренландия   аралымен   шектеседі.

Бұл   жерде   территорияның   өте   нашар   игерілген  жерлер  өте  көп.  Жер көлемінің   жартысына  жуығы   ағашты  канадалық   қалқан   үлкен   бөлігі – Лаврентий   таулы  қыраты , көлдер, қатал   климаттың   жерді  игеруге  кедергі келтіреді.  Батыс   және   шығыс   бөлігінде      таулы   жүйесі    орналасқан.  Оңтүстік шығысында   Аппалач   тауы, батыста   Кордильер   тауы. Оңтүстік  бөлігі   ғана игерілген.  Елдің   қатал    табиғат   жағдайлары    Канаданың   солтүстігі    мен солтүстік   батысында    шаруашылық   ісімен   айналысу   орын   алмаған.

І тарау    Табиғат  жағдайлары   мен   ресурстары. Халқы

І.1 Пайдалы    қазбалары  мен  климаты

Канада    табиғат   жағдайлары   мен    ресурсқа   өте  бай, табиғат   ландшафтысы Ресей    жеріне    ұқсас.Канада   да   пайдалы    қазбаларға   өте  бай. Оның көптеген пайдалы  қазбалары  игерілуі    қиын    арктикалық    аудандарда   жатуына байланысты   әрі   тың    күйінде. Пайдалы  қазбалары   отын – энергетика, металлургия   және   бейметаллургия. Дүние   жүзінде   қорлардан    және  бағалы метал, темір   рудасы, уран,  мұнай    және   табиғи   газ, калий  тұзы  және   асбест, бағалы    көмір    ресурстары   да   бар. Бұл  индустралды  дамыған    елдер   сол АҚШ   үшін   минералды   шикізат   көзіне    айналуына   ықпал   етті.

Канаданың   жергілікті   аудандарында   шикізат  және    энергия  ресурстарына    бай. Кордильерде  - түсті   және    бағалы    металдар, көмір  және   су   ресурстары; ішкі аймақтарында -  көмір,  мұнай, табиғи   газ  және   калий  тұзы; Лаврентий    таулы қыратында   - метал   және   су  ресурстары, Аппалач   зонасында – түсті    және бағалы   металдар, хромит   және   асбест, су  ресурстары   және   көмір. Соңғы жалдары   канадалық   Арктикалық    архипелагында   жергілікті   мқнай,  табиғи  газ және   түсті  металлургия   алаптары    ашылған.

Климаты

Канада -  қоңыржай    континентті. Мемлекеттен    4  климаттық   провинция   өтеді: полярлық, субарктикалық , қоңыржай   және   таулы. Территориясының    үлкен бөлігін   қатал   климат   шаруашылықты   дамытуға  қиындатады.  Ұлы    жазықта 240-500 мм,  Тынық   және  Атлант   мұхитының   жағалауындағы   аудандарда    1000-2000   мм    жауын – шашын  болады. Оңтүстік    бөлігінде    жүзім, жүгері, солтүстігінде  өсімдіктер жылыжайда   өсіріледі.

Мемлекетте    су  ресурстарының    қоры   өте  сол.  Жылына    тұщы   су  қоры   12,9 мың  км³ .  Канада   тұщы    су    қорынан    дүние    жүзінде   Бразилия    және Ресей Федерациясынан     кейінгі    үшінші   орында  тұр.  Көлдеріне   өте   көп   өзендер құяды. Үлкен   транспорт   және   энергетикалық   маңызы   бар, Ұлы  көлдерге Әулие Лаврентий  өзені   құяды. Басқа   басты   су    жүйелері -  Ұлы Канада   көлі, Маккензи, Атабаска, Нельсон, Саскачеван, Черчил   өзендері.

Әр түрлі    табиғат    ландшафттары    суық    және   қоңыржай  белдеу. Полярлық және   солтүстікке    қарай  суббореалдық    облыс,  оңтүстіккк   дейін   тундра, тайга және  тундралық   зоналар   орналасқан.

Солтүстігінде   тундралық  торфты   глейлі   топырақ, орталығында    және солтүстігінде   сұрғылт, оңтүстігінде  қара   қызғылт  және   қара   топырақтар таралған. Аллювиалды  топырақты  интенсивті   қолданылады    оңтүсттік  аудандарда, қара  топырақтың  мақсаты   ауыл   шаруашылығында  пайдаланады.

Жер  көлемінің   жартысына  жуығын   самырсын   жапырақты  ормандарда   кездеседі. Ағаштың   жалпы   қорынан   Канада    Ресей   және  Бразилиядан  кейін  ағашты  жан басына  шаққанда   дүние  жүзінде  бірінші  орын  алады.

Батысында  дуглассия,  кедр, ситхин   шыршасы, шығысында   қайың, жапырақты пихта, үйеңкі,  үйеңкі  жапырағы  -  Канаданың  ұлттық   эмблемасы. Жануарлар әлеміне   өте  бай. Терісі     бағалы  аңдарды   аулауға    тиым  салынады.  Жергілікті жерде   сельдр, тантус, треска   және  т.б.  балықтар  бар.  Теңіздерден   балық аулау    бойынша    Канада  он  бесінші   орында. Атлант   мұхитынан   ең  көп балық ауланады   және  экспортқа  шығарылады.

І.2  Халқы   және   оның     орналасу  ерекшеліктері

Иммиграция – басты   фактор. Халықтары  жаппай  иммиграция   әсерінен   құралған. Иммигация    халықты ң  этникалық  құрамына  да    шешуші   ықпал  етті. Канада халық   құрамының    ала- құлалығымен    көзге   түседі.  Канада   тұрғындарының жартысы   ағылшын  тілінде  сөйлейді. Бұлар  канадалық  ағылшындар    халықтың 1/3 не   жуығы    канадалық   француздар, олар   француздардың  тұңғыш   мекендеген аудандарында  Квебек  провинциясында  тұрады   және  осы   уақытқа  дейін өздерінің   ұлттық   ерешеліктерін   сақтап  келеді.  1991 жылы  балалар   15  жасқа дейінгі  халықтың    20,7%  құрады,  15-64  жас   70%,   67,6- 65  жас   11,7% құраған. Соңғы   жылдары  ерлердің   саны   солтүстік   аудандарда  басымдау.  Канадада мемлекеттік   тіл  екеу: ағылшын     және   француз  тілдері, екі  мемлекеттік   дін  - англикан  және   католик  діндері   уағыздалады. Елдің  саяси   және   экономикалық өмірінде  канадалық  ағылшындар   жетекші   рөл   атқарады. Мұның   өзі  бірнеше рет   ұлт  араздығына   әкеліп  соққан   болатын. Канадалықтардың   2/3- сі  АҚШ шекарасының  өн   бойындағы    300- 400 км  аралықтағы  жерлерде  тұрады. Ел территориясының    2/3    астамын  алып   жатқан   Канаданың   солтүстік  бөлігінде 20-25 км²    жерге   бір   адамнан   келеді.  Оңтүстікте  1 км²  10-50   адамды құрайды. Канада   жоғары   урбандалған   мемлекет. Халқының      78%    қалаларда   тұрады. Канада    сондай – ақ   Ұлы   көлдер ауданында  да   орналасуда   сәулет  өнеріне және   қалалар    бейнесіне     ағылшын  ықпал  байқалады. Ағылшын    типіндегі парктер  мен   коттедждер   және    үйдің  алдында  міндетті  түрде  болатын қамқорлықпен   күтілетін   көгал  жері  бар    тұрғын  аудандары  көп. Ауылдық жерлерде   фермерлік   типте   орналасу   тән. Үш   миллионер   қала   Торонто   (4,3 млн) , Монреаль (3,3млн)   және   Ванкувер  (1,8  млн  адам)   қалалары.

ІІ – тарау   Халық   шаруашылығына   жалпы   сипаттама

ІІ.1  Шаруашылығының  мамандануы

Канада    нарықтық  экономикаға  көшкен   жоғары  дамыған   елдер   сияқты постиндустриалдық   даму  кезеңіне  өтті.  Ол  дүние   жүзінде  жалпы   ұлттық   табыс көлемі   бойынша    сегізінші    орында  (1994 жылы   570  млрд. доллар),  өнеркәсіп өнімінің  құны  бойынша – жетінші, сыртқы  сауда   айналымы  бойвншв  алтыншы орында   тұрады. Жалпы   ұлттық  табыс  көлемң   бойынша   жан   басына шаққанда АҚШ-ты  ғана  алға  жібереді  (20 мың$  23 мың $  қарсы). Бұл   ел   ауыл шаруашылық   және  өнеркәсіп   тауарларын   басты  өндіруші   елдер   тобына жатады. Канадаға  өндірістің   жоғары  көлемі,  дамыған  еңбектің  географиялық бөлінуі,  энергиямен    жақсы  қамтамасыз   етілуі  тән.  Экономиканың    басқа секторларына   қарағанда    өндірістік   емес   сала   басым. Экономиканың  құрылымы жайында   экономикалық    белсенді   халық   пен   жалпы   ұлттық   табысына қарап білуге  болады.

Канаданың    мамандануы   шикізат  бағытының   рөлі   айтарлықтай  басым.  Тау– кен өнрекәсібі, энегетика   мен   ауыл   шаруашылығы , орман   және    ағаш    өңдеу өнеркәсібінің    өнімдерін    дүне  жүзілік   тауарлар   саудасында    жетекші   орын алады.  Канаданың   дүние  жүзілік    шикізат   экспортындағы    үлесі    7%    болса, өндірістің     17%-ы  тиеді.  Өңдеу  өнеркәсібінің   үлесі   басқа  дамыған  елдерге қарағанда    төмен.  Сыртқы  сауда   Канаданың   шаруашылығында   АҚШ-қа қарағанда   рөлі  зор (ЖҰТ– ң    ¼ 1/10  мен  салыстырғанда). Алайда   Канаданың дүние   жүзілік  нарыққа   тәуелділігі   күн   сайын  артып   келеді:  шикізат салалары ¼ – ден  2/3  – ге  дейін   өнімдер.  Дүние   жүзілік   нарықтағы   бәсекелестерінің пайда   болуы  (ОАР, Австралия)   және    дамушы  елдердің   дүние   жүзілік нарықта басымдылығын   арттыруы   жағдайды     ушықтыруда. Канаданың   сыртқы саудасында     АҚШ– тың   басымдығы  (тауар  айналымының  ¾)   және   елдің экономикасында    шетелдік    капиталдың   (жалпы  ұлттық    табыстың   ¼ – не  тең) басымдығы   байқалуда. Канаданың  шетелдік   капиталға, ең    алдымен американдық   капиталға  тәуелділігі   (соңғысына  шетелдік   капиталдың    65% – ы тиесілі)   әлеуметтік –  экономикалық  географияға   екі    есе    ықпал  етуде.  Бір жағынан    шетелдік  инвестициялар   ақша    құйылған     аудандардың экономикалық   өсуіне, еңбекпен    қамтамасыз   етілудің   жоғарылауына,  тұтыну нарығының  кеңеюіне, құрал –   жабдықтар    импортының      ұлғаюына, еңбек өнімділігін    арттыруға    көмектесті. Екінші    жағынан,  өндірістің   аяқталмаған құрылымы, экономикалық    әлсіздігі, дүние   жүзілік   нарықтың  ауытқуына,  АҚШ экономикасындағы   жағдайларға   тәуелділігі,  ұлттық     экономиканың жоғарылауына,  шетелдік   технология   мен   құрал –  жабдыққа   тәуелділігінің артуы   мен   саяси дербестіліктің    шектелуіне   әкеп   соқты.

Экономикалық    өмірдің     оңтүстік   АҚШ–  пен    шекаралас  бөлігінде  шоғырлануы қолайлы    табиғат   жағдайларымен,  ағылшын  – американдық  отарлау  бағытымен, американдық   капиталдың   әсері   мол   жерлер  басым.  Солтүстік территорияларды игеру    қатал    климат   жағдайларымен,  пайдалы  қазбалардың  бай   кен орындарының    орналасуы,  кәсіпкерлердің   шикізат ресурстарын    экстенсивті жолмен  алуға   тырысуымен    байланысты.  Бай    табиғат   ресурстары   кәсіби мамандардың    болуы   және  «америкаландырылған»    тұтыну    нарығы АҚШ компанияларының   ерекше   қызығушылығын   тудырды.  Канада  АҚШ-тың басты шикізат    көзі   және    американдық   экспорттың   басты    тұтынушысына айналды. Мұнда    инвестицияның    1/5-і   АҚШ-тың   үлесінде,  әсіресе   өңдеуші   өнеркәсіпке – автомобиль  шығару, электр  құрал – жабдықтары, мұнай   өңдеу,  химия өнеркәсібіне    тиесілі.  Ең  тығыз   байланыстар    әскери – өндірістік    салада орнаған.    Географиялық    еңбек   бөлінісі    жақында    қабылданған   Солтүстік Америкалық    еркін    сауда    келісіміне   сәйкес     тұрақты    қатынастар   орнаған. Канада   мемлекетінде    «америкаландыруды»   жақтаушылар  мен «канадландыруды »   жақтаушылар    арасында    күрес   жүруде.  Ұлттық  капитал   өнеркәсіптің    қара металлургия, ағаш   өңдеу,  целлюлоза – қағаз,  жеңіл   өнеркәсіп,  мұнай-газ  және көмір   өнеркәсібі    сияқты  салаларпда   өз   үлесін  сақтап   отыр.  Американдық және   канадалық  капиталдың    араласуы  жүріп   жатыр.

ІІ.2  Өнеркәсіп    кешені

Шаруашылықтың   бұл    саласы   техниканың   жоғары   деңгейлігімен, күрделі құрылымымен, ғылымды    көп    қажет    ететін    салалар  үлесінің   аздығымен және шикізат    өндірісінің   басымдығымен    сипаттлады.  Елде    энергетика   мен   тау–кен    өнеркәсібі,  түсті  металлургия   мен   энергияны    көп    қажет    ететін салалар, экспортқа     шығатын   шикіізат   өнімдерін    шығару   салалары    жақсы    дамыған. Өңдеуші  өнеркәсіп  салалары    ішінен    машина     жасаудан     басқа   ағаш    өңдеу мен   целлюлоза     қағаз     өнеркәсібінің, сонымен    қатар   тамақ   өнеркәсібі жақсы дамыған.  Канадада   индусрияландыру   деңгейі  жоғары.

Энергетика

Өндірілетін     энергия     көлемі     бойынша     Канада    жетекші  елдердің  қатарына жатады, ал   тұтыну    бойынша    жан   басына   шаққанда   АҚШ–тан   және басқа дамыған   елдерден   асып   түседі. Отын – энергетика   кешенінде     ¾-і   сұйық және газ  тәріздес   отынның   үлесінде,   1/8-і   көмір  және    1/7-ін     атом энергиясы мен    гидроэнергия    құрайды. Соңғы     20  жылда  мұнай   өндіру   мөлшері ауытқып   жатыр  (1995 жылы      89 млн т),  табиғи   газды  өндіру     158 млрд  м³ –ға   дейін  өсті   (дүние   жүзіндн  үшінші  орын ). Шығыс  провинциялары   мұнайды импорттайды.

Электроэнергия   өндіру    көлемі   бойынша     ( 540  млрд. кВт с )   дүние   жүзіне алтыншы    орында , ал  ол   жан   басына   шаққанда  ( 18,5 мың кВт с )    Норвегия мен   Исландиядан     кейінгі   3 –ші  орында.  Энергияның   көп   мөлшерін   (3/5)  СЭС – тер  береді.  Ішіндегі   ең    ірілері – « Ла  Гранд  Ривер »   және   « Черчилл»   СЭС – тері. Ірі   ЖЭС – тері    Торонто   мен   Ванкуверде . Электроэнергияның   1/5 – ін Онтарио, Квебек   және   Нью – Брансуик    провинцияларында   орналасқан    АЭС – тер  береді.

Тау – кен    өнеркәсібі – елдің    экономикалық    базалық   салаларының   бірі, экспортта   маңызды     рөл    ойнайды. Құны   бойынша   тау – кен    өнімдерінің мына   түрлері : мұнай, табиғи   газ  және   оның   субөнімдері, алтын,  көмір, мыс, мырыш, никель, темір   кені,  уран, калий   тұздары. Канада    мырыш     рудаларын және    асбест   өндіруден    бірінші   орында, никель    рудаларын   және    калий тұздарының    өндірілуі    бойынша – екінші, платиноидтардан   үшінші,  төртінші орын мыс   кені   мен  күміс   өндіруден,  қорғасын    кені     мен   алтын    өндіруден бесінші, темір   кені    бойынша     жетінші   орынды  алады.

Ірі    тау-кен     зауыт     орталықтары  елдің     оңтүстік    аудандарында орналасқан: Садбери  (никель, мыс), Салливан   (қорғасын, мырыш), Флин – Флон (мыс, мырыш), Норанда   ( мыс).  Пайдалы   қазбаларды    өндіру  сонымен   бірге    батыста    және халық    аз   қоныстанған    солтүстік   аудандарда   дамып  келе  жатыр.  Мұнай өндіру    көемі  бойынша    Канада   дүние   жүзі    елдерінің     алғашқы   ондығына кіреді.  Өндіру  аудандары  негізінен   елдің    батыс   бөлігінде    шоғырланған: Альберта  және   Саскачеван   провинцияларындағы    Пембина, Редуаотер, Зама – кен   орындары.  Бұл    кен   орындарынан    шығысқа     және     қиыр   батысқа трансканадалық   мұнай    және    газ     құбырлары    жүргізілген    (жергілікті құбырлардың    тығыз   жүйесін  есептемегенде). Соңғы   екі  онжылдықта    тас көмір    өнеркәсібінде     алға     ілгерілеушілік   болды.  Басты    аудандардағы өндіріс   көлемі     Жапонияға    экспорттың   өсуі  арқасында   өсті.

Өңдеу    өнеркәсібі   өндірістің   жоғары    концентрациясы  мен   капитал    көптігімен ерекшеленеді, алайда    еңбектің     өнімділігі    бойынша     басқа   дамыған елдерден    қалып   қояды, соның    ішінде   АҚШ – тан. Өңдеу    өнеркәсібінің құрылымында   экономикалық    бірінші  реттік   секторындағы    дамыған салаларымен     тығыз   байланысты    салалар    жетекші   орында.

Машина    жасау    өнеркәсібінде   өңдеу  өнеркәсібінде  жұмыс   істейтін  адамдардың 30%    жұмыс     жасайды, бұл  басқа   дамыған   елдерден   қайда    төмен. Ең басты сала     американдық    капитал    басым   көліктік    машина    жасау    Онтарио провинциясының    оңтүстік    бөлігіне    орналасқан.  Ауыл    шаруашылығының машина    жасау,  энергия    күші  құрал – жабдықтарын , тау – кен   өнеркәсібі   мен орман   шаруашылығына  қажетті     құрал – жабдықтар     шығару     да    дамыған. Станок    жасау  нашар   дамыған.  Машина    жасаудың     басты    орталықтары  – Торонто, Монреаль, Уинсор, Гамильтон, Оттава, Галифакс, Ванкувер. Ұлттық капиталға    тиесілі    болған     қара     металлургияның   жағдайы тұрақтануы. Шойын   өндіру   8 – 10  млн. т, қалайы –  13-15 млн.т. Басты орталықтары Приозерье  –  Гамильтонда   (өнімнің   ½) ; Су –Сент – Мэри, Уэлленд, сонымен    бірге  Атлант    мұхитының     жағалауында    (Сидни).

Түсті    металлургияда   американдық    және    ағылшындық    капиталының ықпалы басым. Түсті  металдарды  қорыту, әсіресе  никель, мыс, алминийді   қорыту    үлкен мөлшерге     жетті.  Дүние    жүзілік   ірі    орталықтарға   Садбери, Томпсон, Салливан,  Порт – Колборн, Китимат, Арвида   енді.  Көптеген    кәсіпорындар жергілікті     шикізат   негізінде    жұмыс   істейді   (никель, мыс, мырыш, қорғасын). Импорттық    шикізат   негізінде   ірі   алюминий   өндірісі  жасалған. Бұл   дүние жүзінде  екінші  орында   тұр.   Басты  орталықтары: Арвида, Китимат, Бе – Комо, Иль – Малинь, Тран – Бе.  Канада    алюминий   экспорты  бойынша   дүние  жүзінде бірінші    орынды    алады.

Канада    дамыған     мұнай    өңдеу   өнеркәсібімен    қамтамасыз   етілген. Маңызды     кісәпорындары    Монреаль, Сарни, Ванкувер, Эдмонтон   қалаларында орналасқан. Химиялық    өнрекәсіп     кешені    негізгі    химия, жоғары    полимерлі химия,  химиялық    тыңайтқыштар, синтетикалық   каучук  өндіру   зауыттарымен айқындалады.  Миннералды    тыңайтқыштар    өндіру   бойынша   дүние    жүзінде Канада   бірінші  орын   алады.  Химия    өнеркәсібінің    басты   орталықтары: Сорния, Монреаль, Торонто, Ниагара – Фолс, Китчекер.

Орман, ағаш өңдеу   және   целлюлоза – қағаз   өнеркәсібі  аса  бай  орман ресурстарын    пайдаланады. Канада    ағаш   шығарудан    дүние  жүзінде   бірінші орын   алады.  Ал    пиломатериалдар   өндірісінен   екінші, қағаз    өндіру   бойынша төртінші   орында. Елдің    экспортта   рөлі  зор:  пиломатериалдар   мен    қағаз шығарудан  дүние  жүзінде  жетекші  орында. Целлюлоза – қағаз    өндірісінің     2/3-сі   Әулие   Лаврентий  өзеніндегі     СЭС   маңына     жақын    орналасқан. Ірі   қағаз комбинаттары   дала  провинцияларныда    әсіресе   Британдық Колумбиядашоғырланып  өндірістің     2/3-сін    құрайды.

ІІ.3  Ауыл  шаруашылығы

Елде     қуатты    агроөнеркәсіптік   кешені  қалыптасқан, маңызды   орында    тамақ өнеркәсібі. Канаданың    ауыл   шаруашылығы     жоғары  деңшгейде механикаландырылған,  өндірістің    басымдылығымен, тауарлық  пен   маманданумен, еңбектің  жоғары   өнімдлігімен    ерекшеленеді. Елдегі    өңдеуші  өнрекәсіптің   13% тамақ   өнеркәсібі  құрайды. Бұл   ішкі  қажеттілікті    толық   қамтамасыз   етуге,  ал жартысына   жуығын   экспорттаға  мүмкіндік   береді. Өндіріс   ірі   фермаларда шоғырлануды    1951-1991  жылы   фермалар   саны   екі   есе  азайп  кетті (280 мың). 1991    жылы    шаруашылықтың     42% – ірі,   16%  – орта,  42%   –  кішіге жатқызылды. Фермалардың   басым  көпшілігі  мамандандырылған    кәсіпорындар, оныцң   ішінде   дәнді – дақыл   және  мал    шаруашылығы     (етті  және  сүтті   ірі қара  өсіру)    фермалар   басым. Квебек    провинциясында    корольдік Францияның дәстүрлі    феодалдық  жерлері   – жіңішке   ұзын    территориялар   және   сыззықтық қоныстану  тән. Ауыл   шаруашылығының    жалпы    көлемі   73  млн.га. Бұл жөнінен Канада   жан   басына   шаққанда   Австралия   мен   Аргентинадан   сәл   ғана   аз, АҚШ   пен    Россиядан    көп, Ауыл   шаруашылығының    жыртылатын   жерлер басым (3/5). Өңделетін   жерлердің     ¾– і   дала   провинциясының    оңтүстігінде орналасқан.  Қазір  ауыл  шаруашылық   өндірістер   елдің  батыс  аудандарға орналастыуда.  Ауыл  шаруашылық    тауарлық   өнімдерін    өсімдік  өнімдеріне қарағанла   мол   шаруашылық   өнімдері  басымдылық    көрсетеді.  Экстенсивті салалар    маңызды   рөл   ойнайды   (дәнді–дақыл, жайылымдық   мал шаруашылығы), қазірге  дейін   дала  провинцияларында  минералды тыңацтқыштарды   шамалы қолданатын   Батыс   Еуропа  елдерімен   салыстырғанда өнімділігі  аз    экстенсивті жер   өңдеу  жүйесі  тән.  басты   ауыл   шаруашылық аудандары   дала провинциялары  (дәнді– дақыл   өсіру, жайылымдық    етті   ірі қар   өсіру , етті   сүтті қой   шаруашылығы)  және  Орталық   аудан   (Приозерьдегі сүтті  мал шаруашылығы, Ниагара  ауданынағы  жемісті  өсімдік  шаруашылығы). Картоп   тұқымын    өндіру   – Пртнц   Эдуард  аралының   маманданған   саласы . Жемісті  өсімдік  шаруашылығы Жаңа    Шотландияда   (Анатолис   жазығы)    және  Британдық   Колумбияда (Юпатаган   жазығы)  сақталған.  Британдық   Колумбияның   оңтүстігі    сүтті шаруашылық, орталық    бөлігі   етті   шаруашылық    аудандары. Жем-шөп дақылдарын   өндіру,  әсіресе  жүгері   өсіру   белең  алып    келеді.  Бидай   өнімі бойынша   дүние    жүзінді  алтыншы   орында  (1993 – 1995  жылы    49 млн.т ). Бидай  өндірушілердің  алғашқы  қатарына   қосылады   (алтынша  орында)   және экспорт   бойынша   үшінші  орынды   алып   ерекше   көзге    түседі. Канаданың фермаларында  дүние  жүзінде  өндіретін    талшықтардың     1/3  өсіреді.  Канаданың ауыл   шаруашылығы    жоғары   экспорттылығымен    ерекшеленеді, бұл   жер өңдеуге   қатысы    (дәнді  және  май    өндіретін    дақылдар).  Ауыл   шаруашылық өнімдері  сатып  алынбауы    өндірісті    шектен   тыс  өндірудің   көп   жылдық дағдарысына    байланысты.

ІІІ –  тарау    Көлік  кешені  мен  ішкі   айырмашылықтары. Сыртқы   экономикалық   байланыстары  

ІІІ.1 Көлік  жүйесі

Территориясының   көлемді   болуы  мен     шаруашылық  пен   халықтың орналасуының    ретсіздігі     көлік  мәселесінің    ел   үшін   маңыздылығын анықтайды. Мемлекеттік   білім   жүйесі  мен   алғашқы    отарлау   ішкі  су жолдарын пайдаланумен   байланысты    болды. 19 ғасырдың  ІІ жартысында     оңтүстікте транс контненталды   темір   жолдардың  құрылысы     маңызды  орын   алды.   Қазіргі таңда темір   жолдарының   рөлі   төмендеп   автомобиль, авиация    соынмен    қатар құбыр жолыынң   рөлі    арта    түсті. Ішкі    су   жолдарының    маңызы  сақталып    келеді, ең   алдымен    Ұлы  көлдер    мен   Әулие     Лаврентий   өзенінде. Мұнда тереңдегеннен    кейін    мұхит    кемелері  де    жүзе   алады.   Теміржол желілерінің ұзындығы    бойынша    Ресей   мен   АҚШ  тан   кейінгі   үшінші   орында   болса, таралуы   бойынша   АҚШ  тан   кейін   екінші   орында. Теңіз   сауда   флоты үлкен емес, себебі  тасымалдаудың   көп    бөлігін   қолайлы   жалау   астында   өтеді. Басты порттары: Ванкувер, Сеть-Инь, Монреал, Квебек және   Галифакс. Маңызды халықаралық   әуежай – Монреал , ірі   транзитті   әуежайдың   бірі   Гандер. (Ньюфауленд   аралында).

ІІІ.2  Ішкі   экономикалық  айырмашылықтары

Канадада   төрт    әлеуметтік– экономикалық   аудан   ажыратылады:

1. Орталық ( Онтарио және  Квебек   аудандарымен )
2. Дала
3. Қиыр батыс
4. Атлант

Сонымен    бірге   жаңадан    игерілген   жер  –  Солтүстік    ерекшеленеді. Жетекші орында   орталық   аудан ,  екінше  орында  дала  ауданы.

Орталық    аудан   (Онтарио    және  Квебек   провинцияларының  оңтүстік  бөлігі). Елдің    халықтың    үлкен    бөлігін    және  экономикалық   қызметтерді  шоғырландырды, ең  алдымен   өндірістік  және  өндірістік  емес   салаларды. Бұл ауданның   өңдеуші   өнеркәсіпте,  сауда  мен    қаржы    салаларында    маңызы  зор. Мұнда   фермалардың    айтарлықтай   бөлігі  шоғырланған.  Әлеуметтік-экономикалық    дамуына   тиімді  көлік   географиялық  жағдайы   АҚШ-тың солтүстік     шығыс    өндірісітік   аймағымен    жақын   орналасуы   әсер  етті. Бұл аймақ     Канаданы   Әулие   Лаврентий  өзені   мен   Ұлы    көлдер   және   көптеген автомобиль  жолдарымен    байланыстырады.  Екінші   фактор –  табиғат ресурстарының   көптігі    мен   қолайлы   табиғат  жағдайлары. Мұнда   әр түрлі  метал рудалары  орналасқан: мыс, никель    кені   (Садбери), бағалы металдар (Коранда), темір    рудасы   (Уобуш, Шефферфил). Аймақта     уран   рудалары    (Эллиот-Лейк), асбест, біршама   орман   және  гидроэнергоресурстары  бар. Бұл  аймақтың жергілікті    және  сырттан   әкелетін   шикізатқа  негізделген    өңдеу   өқнеркәсібінің маңызы  зор. Мұндағы   кәсіпорындар     канадалық     машина    жасаудың    9/10 береді. Бұл  жерден  автомобиль  өнеркәсібінің   және  ауыл  шаруашылық машиналарының    жартысына    жуығы, электроаппратураларының    ¾ , қара   және түсті  металдардың      ½ , жеңіл   өнеркәсіптің   2/3   шығады.  Энегетика    жақсы дамыған    ауданда   елдегі   электроэнергияның     ½  өндіреді  және   тұтынады. Ірі СЭС   және   ЖЭС-тен   басқа    бірқатар     АЭС-тер   жұмыс    істейді  (Пикеринг, Брюс).

Орталық    аудан –  жоғары    урбандалған    территория. Торонто – Монреаль мегаполисі    елдің    урбандалу  және   индустрия   ядросы. Осы    екі   агломерация бірігіп   Канаданың   түрлі  өнеркәсіп   орындары  дамыған, банк, дүкендер, штаб – пәтерлер   шоғырланған   орталығы. Басқа   өнеркәсіп    оралықтарының    ішінен – Гамильтон   (қара  металлургия, машина  жасау) , Сарния  (химия, мұнай   өңдеу), Арбида  (алюминий  өндірісі)   және   Канаданың   астанасы  – Оттава  (ағаш  өңдеу, баспа, элетротехника). Онтарио   провинциясының   оңтүстігі   Квебекке  қарағанда экономикасы    жоғары    дамыған. Мұнда   ұлттық    көңіл – күй   жоғары, сепаратизм идеялары   тән.

Далалық   аудан   (Манитоба, Саскачеван, Альберта  провинциялары)   елдің минералды    және    ауыл  шаруашылық   өнімдерін   шығарушы    ретіндегі халықаралық     маңызын     анықтайды. Бұл  жерден    бидай, мұнай, калий тұздары сыртқа    шығады. Дала    ауданына    Канаданың  ауыл   шаруашылық   өнімдерінің ½   береді, соның  ішінде  бидайдың     9/10    береді. Сонымен  бірге    мұнай   мен табиғи    газдың    9/10   (Альбертада  басым), калий     тұздары    түгелдей (Эстерхейзи), уран   өндірісінң    көп   бөлігін   (Килень, Саскачеван)   береді.  Ауыл шаруашылығы  Орталық   ауданға     қарағнада   экстенсивті.   Көлемді     фермалар тән.  Орталық  ауданда       кішігірім   интенсивті     шаруашылықтар    ірі    қара  мен шошқаларға    жем-шөп   өсірумен,  құс  шаруашылығымен,  сүтті    мал шаруашылығымен,  көкөніс    және  жеміс   өсірумен   айналысса, далалық ауданда дәнді – дақылдар    шаруашылығы  (бидай, сұлы,  қарақұмық)    және    етті    мүйізді ірі   қара   мен    қой   өсіретін    ранчолар    басымдылық   танытады. Бұл  жерден Орталық  ауданға   жем –  шөп,  экспортқа   бидай  мен   мал   шығарады. Басты орталықтары  –   Винипег    (әр түрлі   өнеркәсіп), Эдмонтон   (машина   жасау, мұнай өңдеу, тамақ    өнеркәсібі, түсті   металлургия), Калгари   ( мұнай    өңдеу, машина жасау, тамақ  өнеркәсібі).

Қиыр    Батыс  немесе    Тынықмұхиттық    аудан   (Британдық  Колумбия провинциясы) – жаңадан    игерілген    таулы   аудан. Экспорттаушы    шикізат салаларына    негізделген. Орман   және  тау-кен   өнеркәсібі   ауыл шаруашылығы. Сыртқа    шығаратын   шикізаттың   жартылай   фабрикаттардың  басым  бөлігі   АҚШ пен  Жапонияға  тасымалданады.  Аудан   орман, қағаз   өнеркәсібінде    маңызы  зор, канадалық    фанераның     4/5-ін,  полиматериалдардың    2/3-сін  және  қағаздың 1/5    береді. Энергияны    көп    қажет    ететін   өндірісті  қамтамасыз   ету   үшін энергошаруашылық     дамыған.  СЭС  пен   ЖЭС  көп. Мұнда   Жапонияға экспорттайтын   мұнай  мен   табиғи  газ   өндіріледі. Полиметал, мыс  және молибден рудалары, барит   пен   асбест   өндіру    дамыған. Елдің    алюминий  өндірісінің   ірі орталығы   Китимат, Кемано   СЭС-тің  электроэнергиясын    пайдаланады.

Оңтүстік   бөлігінде    интенсивті  сүтті  шаруашылық , көкөніс  және  жеміс   өсіру, Орталық    және  Слтүстік  аудандарда –   жайылымдық  етті   мал   шаруашылығы дамыған. Жетекші   экономикалық    орталық  және  әдемі   қала   –  Ванкувер  – түрлі   өнеркәсіпті   ірі   тынықмұхиттық   орталық  порт. Басқа  қалалардан провинция   аствнвсы   Виктория  (кеме   жасау, ағаш  өңдеу), Трейл  (қорғасын, мырыш  дамыту, химия   өнеркәсібі). Шаруашылықта  американдық  және жапондық капитал   маңызды   орын  алады.

Атланттық   аудан (Ньюфауленд, Принц – Эдуард  аралы, Жаңа  Шотландия) – Оңтүстік  Канаданың  ең  тұрғыны  аз   және  экономикалық    баяу   дамыған ауданы. Халық  саны  10%  құрайды. Өнеркәсіп   өнімінің 4 %  және  ауыл   шаруашылық өнімдерінің  3%   береді, тек  аз  ғана  салалардың    жалпыұлттық     маңызы   бар: қара    металлургия, тау-кен   өндірісі (темір   рудасы   барит, гипс, тұз   өндіру) балық  аулау, картоп   өсіру   жақсы   дамыған. Ньюфаулендтің  Лабрадорлық бөлігінде   елдегі  темірдің     1\2-ін  өндіреді. Ауыл  шаруашылығында   аралас өсімдік    және  мал  шарушылығы   дамыған. Мұнда  тұрмыс деңгейі өте төмен, жұмысссыздық   деңгейі   төмен.   Басты орталықтары Галифакс (машина жасау, кеме жасау, әскери өнеркәсіп салалары, химия баспалары, тамақ өнеркәсібі) Сент –Джонс (целлилоза –қағаз, мұнай өңдеу, тамақ өнеркәсібі). Солтүстік Канаданың 2/5-ін алып жатыр. Бұл нашар игерілген және халық тым аз қоныстанған аймақ. Мұнда шаруашылық тау–кен өндіріс    орталықтары    бар.   Өндірілетін    өнімдер (полиметалл,   вольфрам,    алтын)  өңдеуге оңтүстікке жіберілді   немесе   одан экспортқа   шығарылады.     Маңызды   өнеркәсіптер   қатарында   Лабрадордағы Шеффервин   темір   кен   ауданымен   “Толепсон”  мыс-никель комбинаты. Жақында Полярис   қорғасын мырыш кенішін, Атабаска көліндегі Батумды құмдарды өндіре бастады, Маккензи өзенінің төменгі ағысында Мұнда мұнай мен газдың біраз қоры ашылды.  Тұрғындардың дәстүрлі ісі – аң аулау мен баклық   аулау. Байырғы тұрғындар    үндістер     мен   инуиттер  өнеркәсіп   орталықтарында қызмет көрсетумен айналысады.   Біршама   фирмалар  бар. Соның ішінде аң фермалары. Инуиттердің талаптарын  ескере отырып, Солтүстік Батыс жерлердің шығысында Нунавуд   ұлттық әкімшілік ауданын   салуға   шешім   қабылданды.

ІІІ.3   Сыртқы   экономикалық   байланыстары

Сыртқы   сауда   айналымының   жалпы   көлемі   бойынша   және   жан   басына шаққанда   жетекші   елдер   қатарында. Барлық   тауарлық    өнімнің    ¼-і экспортталады, ал   жеке   салаларда   одан   да   көп  (бидайдың  4/5-і, ағаш   кесу, целилоза  –  қағаздық, алюминий    өнеркәсібінің    ½-і ). Канаданың   экспортында 2/5-сін  шикізат, азық-түлік   тауарлары   және  металл   алады. Сыртқа шығарылатын өнеркәсіп   тауарларының   негізгі   бөлігін   қағаз   өнімдері   алады (дүние   жүзілік экспорттың  1/3-і), автомобиль   жасау    және   машина    жасаудың   кейбір салалары. Импортта   керісінше   өнеркәсіп   өнімдері   дайын   тауарлар   басымдылық көрсетеді. Сонымен   бірге   көмір, мұнай, тропиктік   ауыл   шаруашылық   өнімдері  сырттан әкелінеді. Құрылым   көбіне   сыртқы   сауданың   географиясымен    анықталады. Бұрынырақта   АҚШ  пен   Ұлыбританияға   тауар    шығаратын  2  дүние   жүзілік соғыс   басталғалы  бері  АҚШ   оның   басты   серіктестігіне   айналды. Бұған қаржылық   байланыстар   да   әсер   етті. АҚШ-тың   Канададағы  сыртқы   үлесі   70% асады.  1973 жылдан   бері  сыртқы  саудадағы   екінші   орыннан   Ұлыбританияны ығыстырып    Жапония     шықты. Сыртқы  экономикалық   байланыстарда   КСРО-ның үлесі   аз    емес   болатын, алайда   кейінірек  Ресей   мен   ТМД-ның   басқа елдерімен    байланыс   азайды.   ЕО-мен   өзінің  протеционистік    саясатымен үлесі азайып   келеді. Канада    шешімді     халықаралық     қатынастар    географиясынан соның    ішінде       Азия     континентінде, сонымен     бірге   «үшінші   әлем» елдерімен   байланысты   нығайтудан   көреді.

Қорытынды

Жер  көлемі    бойынша   бүкіл   дүние   жүзінді  Ресей  Федерациясынан   кейін екінші орын   алады.  Дүние   жүзінде   қорлардан    және  бағалы   метал, темір   рудасы, уран,  мұнай    және   табиғи   газ, калий  тұзы  және   асбест, бағалы    көмір ресурстары   да   бар. Мемлекетте    су  ресурстарының    қоры   өте  сол.  Жылына тұщы   су  қоры   12,9  мың  км³ .  Канада   тұщы    су    қорынан    дүние    жүзінде Бразилия    және   Ресей   Федерациясынан     кейінгі    үшінші   орында  тұр. Канадалықтардың   2/3-сі  АҚШ    шекарасының  өн   бойындағы    300-400 км аралықтағы  жерлерде  тұрады. Үш   миллионер   қала   Торонто   (4,3 млн), Монреаль (3,3млн)   және   Ванкувер  (1,8  млн  адам)   қалалары.

Канаданың   дүние  жүзілік    шикізат   экспортындағы    үлесі    7%    болса, өндірістің     17%-ы  тиеді.     Электроэнергия   өндіру    көлемі   бойынша     (540 млрд  кВт с)   дүние   жүзіне   алтыншы    орында, ал  ол   жан   басына   шаққанда  (18,5 мың кВт с)    Норвегия   мен   Исландиядан     кейінгі   3-орында. Елдегі    өңдеуші өнрекәсіптің   13%   тамақ   өнеркәсібі  құрайды. Бұл   ішкі  қажеттілікті    толық қамтамасыз   етуге,  ал   жартысына   жуығын   экспорттаға  мүмкіндік   береді. Қазіргі таңда  темір   жолдарының   рөлі   төмендеп   автомобиль, авиация    соынмен    қатар құбыр   жолыынң   рөлі    арта    түсті. Канадада   төрт    әлеуметтік-экономикалық аудан   ажыратылады: 1. Орталық   (Онтарио    және  Квебек   аудандарымен) 2. Дала  3. Қиыр  батыс  4. Атлант.

Пайдаланған   әдебиеттер

1.Токаев К  «Казахстанская  дипломатия  впервые  итоги, новые задачи»       Мысль,  1995 г.,  285б [ 94-98 с]

2.Родионова И.А., Холина  В.Н  «Политическая  картина  мира »  М,1995 г., 213б  [ 56 – 58с]

3.Назарбаев  Н.А «На  пороге  ХХІ  века»  Алматы,  1995 г., 326 б [ 117-128с]

4.Казанский Н.Н и др. Экономическая  география  транспорта М., Транспорт.,1991г.,  295 бет [184-187с]

5. Ю.В.Бромлей., Р.Г.Подольный «Человечество-это  народы» М; «Мысль»  1990г.,  203б /67-69с/

6.Гаджиев   К.С  « Геополитика»   М, 1997., 280 б [ 13-17 с]

7. Алтухов В. О   смене  порядков  в  мировом  общественном  развитии // МЭНО.   1995  г., 420 б., [ 218-222с]
8. Хлюпкин В. Казахстан в  геополитическом   измерении //  Мысль 1996г., 210 б [ 98-101с]
9. «География және табиғат» 2003 №7  78бет [45-49с]
10. В.П.Максаковский «География» оқулық 255б /38-43с/