Бухгалтерлік есепті зерттеу білім алуға және маңызды басқару шешімдерін қабылдай білуге мүмкіндік береді. Есептік ақпараттар кәсіпорын ішінде де, одан тыс жерде сондай шешімдерді қабылдауға негіз болады. Ол үш бірдей міндетті қызметті-жоспарлауды, бақылау, бағалауды-жүзеге асыру үшін басқару аппаратын сандық ақпараттармен қамтамасыз етеді.

Есеп тіркемелерінде шаруашылық операцияларын жазып көрсетудің дәстүрлі бухгалтерлік қызметі, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың сұрақ-тілектеріне толығымен жауап бере алмайтындығын тәжірибе көрсетті. Іскерлік шешімдер қабылдау үшін бұл ақпарат белгілі түрде өзгертілуі және өңделуі қажет. Қазіргі жағдайда бухгалтер қаржылық нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды қамтамасыз ететін есеп саясатын таңдап алып, соны басшылыққа ұсынуы керек, яғни оның қызметінің аясы жай есепшіліктен қаржы жағдайын талдау ісі ажырамас бөлігі болып табылатын, қаржы менеджментіне дейін өсіп, айтарлықтай кеңейеді.

Қоғамда қаржылық талдау берудің орынсыз тілегінен емес, өмірлік аса қажеттілік салдарынан туындады: салмақ, ұзындық өлшемін және есептеу жүргізбей, шаруашылық субъектінің мүліктік жағдайы мен оған әсер ететін себептерді білмей табыс пен шығынды өзара салыстырмай, біріншісінің екіншісінен артық болуына қол жеткізбей шаруашылықты ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.

Қай уақытта болмасын бұл өте маңызды. Қазіргі қоғамның әкімшілік-әміршілдік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде оның мәнділігі одан әрі арта түседі. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік меншік жағдайында кеңінен орын алған ұқыпсыздық пен жауапкершіліксіздікті іскерлік, басшүылық, қатаң орындаушылық тәртіп, ұқыптылық және үнемділікпен алмастыру – нарықтық экономиканың өзіне тән ерекшеліктері.

Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қоданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.

Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік , әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.

1.2 Бухгалтерлік есептің, экономикалық талдаудың және аудиттің құрылу негізі.

Бухгалтерлік есеп – белгілі бір шаруашылық жүргізуші субъект туралы қаржылық ақпараттарды өлшеуді, өңдеуді және тапсыруды жүзеге асырушы жүйе. Бұл ақпараттар оларды пайдаланушыларға субъектінің шаруашылық қызметіне басқару жүргізудің альтернативтік варианттарын таңдау қызметіне басқару шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

Америкалық ант беруші бухгалтерлер институтының мәлімдеуінше, бухгалтерлік есептің міндетті қызметі (функциясы) – басқару шешімдерін қабылдау мақсатына пайдалану үшін шаруашылық жүргізуші субъект туралы қаржылық сипаттағы сандық ақпараттарды дайындау. Демек қазіргі заманғы бухгалтер тек шоттарды жүргізумен ғана айналысып қоймайды сонымен бірге жоспарлау мен шешім қабылдаудан, бақылау жасау мен басшылардың көңілін аударудан, бағалау мен субеъкт қызметіне шолу жасаудан және аудит

Өткізуден тұратын кең көлемінді қызметті жүзеге асырады.

Бухгалтерлік есеп – басқару ақпараттық жүйенің қаржылық орталығы. Ол басқару аппараттарында да, сыртқы пайдаланушылар кәсіпорынның шаруашылық қызметінің толық көрінісінің бар болуына мүмкіндік береді.,

Бухгалтерлік есептің негізгі міндеттері :

1. Субъектіні, сонымен қатар басқа да мүдделі тұлғаларды оның шаруашылық қызметі туралы толық және дұрыс ақпараттармен қамтамасыз ету;
2. Субъектінің шаруашылық қызметін жүзеге асыру кезінде Қазақстан Республикасы заңдарының сақталуына бақылау жасаудың мемлекеттік органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету;

Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ олардың меншікке иелері жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.

Кәсіпорынның қыржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын  «қаржылық жағдай» дегеніміз немесе  «қаржылық жай-күй» не, оны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д.Шеремет          « кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздері мен сипатталады»  деп жазған.

Жалпы алғанда сенімділік кәсіпорынның жұмысының үздіксіздігін және оның төлеу қабілеттілігін көрсетеді.

Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның білгілі бір кезеңдегі қаржылық үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уықытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуелсіздіктің мүмкін болатын  деңгейде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурстарының жағдайы.

Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есептің басты мақсаты келесілер болып табылады:

• Қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерістер;
• Активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, олардың таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
• Айналым капиталының көлемін, оның өсуін және ағымдағы міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
• Қаржы – есептік және несие ережесін сақтау;
• Кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• Ағымдағы активтердің айналымдағы есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және қорлар есебі;
• Баластық өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
• Кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
• Кәсіпорынның табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
• Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ эәне қысқа мерзімде болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.

II қаржылық есеп,талдау және аудит

2.1 Ақша қаражаттарының есебі,талдауы.

Бухгалтерлік есептің 1 «қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсыру» деп аталатын халықаралық стандартына сәйкес актив оны сатып өткізу немесе сату үшін ұстау не болмаса кәсіпорынның операциялық қызметінің әдеттегі жағдайында пайдалану ұйғарылған кезде; кәсіпорында көбінесе коммерциялық мақсаттар үшін немесе қысқы мерзім ішінде болатындығы және есепті кезеңнің басынан бастап 12 айдың ішінде сатып-өткізілетіндігі болжанған кезде; ақша қаражаттары немесе пайдаланылуына шек қойылмайтын оның эквиваленттері түріндегі активтер ретінде танылған кезде ғана ағымдағы активтер ретінде есепке алынуға тиісті.

Қаржы нарығының күрделенуіне байланысты ақша қаражаттарын басқарудың маңыздылығы арта түсуде. Қатаң бәсекелестік жағдайында өндірістік жаңалықатрды енгізу және шаруашылық процесін ары қарай дамыту үшін кәсіпорындардың ақша қаражаттары болуға тиісті.

Ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттерін дұрыс ашып көрсету және оларды жіктеу кәсіпорынның өтімділік деңгейін дәл бағалау үшін қажет.

Бухгалтерлік есептің 7 «Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есеп» деп аталатын халықаралық стандартына сәйкес ақша қаражаттарына, оның эквиваленттеріне нақты ақша және талап етілгенге дейінгі салымдар жатады.

Ақша қаражаттарының эквиваленті деп – ақша қаражаттарының белгілі бір сомасына жеңіл айнала алатын және құндылықтың өзгеру қаупіне аз ұшырайтын қысқа мерзімді, өтімділігі жоғары салымдарды айтады.

Ақша легі деп – ақша қаражаттар мен олардың эквиваленттерінің келіп түсуі мен шығуын айтады.

Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің нақты ақша қаражаттары,әдетте кассадағы бар нақты ақшаларының, есеп айырысу, валюталық шоттарындағы және банкте ашылған арнайы шоттардағы нақты ақшаларынан тұрады.

2009жылыдың маусым айының  екісінде кассадан(1010) 6700 теңге  жүргізушіге берілді ,оқушыларды  тасмалдау үшін, бұл (1250) жұмыскерлелдің қысқа мерзімді дебиторлық борыштарына жатқызылды

2009жылыдың маусым айының  26 кассаға (1010) 10164 теңге келип түсті, автовагзалдың бір күнгі табысы .

Ағымдағы есеп шотқа(1030)оқушыларды тасымалдау үшін аудандық әкімшіліктен 430000 теңге келіп түсті ( тіркеме  )

2.2 Дебиторлық борыштардың есебі.

Кәсіпорынның шаруашылық, өндірістік қызметі барысында сатып өткізілген өнімдері үшін, алынған вексельдер бойынша сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары және есеп беруге тиісті тұлғалардың өтелмеген борыштары дебиторлық борыштар болып табылады.

Дебиторлық борыштардың құрамында кәсіпорынның төмендегі қарыздары есепке алынады:

• Алынуға тиісті борыштар;
• Алынған вексельдер;
• Кәсіпорынның активтерді сатып алу үшін төленген аванстық төлемдері;
• Ағымдағы активтерді сатып алу үшін төленген аванстық төлемдер;
• Негізгі шаруашылық серіктестік және оның еншілес серіктестіктері және оның еншілес серіктестіктері арасындағы операциялар нәтижесінде пайда болған дебиторлық борыштар;
• Басқадай дебиторлық борыштар.

Алынуға тиісті шоттар- кәсіпорынның сатып өткізілген өнімдері үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден қайтарылып алынуға тиісті борыштар.

Бухгалтерлік баланста көрсетілген « Алынуға тиісті борыштар» бабы шот – фактуралармен, ал « Алынған вексельдер» бабы ресми қарыздық міндеттемелермен расталады.

Сауда дебиторлық борышы – бұл негізгі қызмет нәтижесінде сатып алынған тауарлар, қабылданған қызметтер және жұмыстар үшін сатып алушылардың сатып өткізуші кәсіпорын алдындағы міндеттемесі. Ал басқадай барлық дебиторлық борыштар саудалық емес дебиторлық борыш болып табылады.

Әдетте, төлеу мерзімі ретінде 30 күннен 60 күнге дейінгі уақыт аралығын есептеу қабылданған. Егер борыштың қайтарылуы осы мерзімнен асып кетсе, онда мұндай дебиторлық борыш төлеу мерзімінен кешіктірілген болып саналады.

Шаруашылық қызметі барысында кейбір қайтарылынып алынуға тиісті шоттардың кредиттік сальдосы (алдын ала төлем немесе артық төлем жасалған жағдайда) болуы мүмкін, ондай шоттар қайта жіктелінеді және есеп беру кезінде олар міндеттеме ретінде қарастырылуға тиісті. Бұл кредиттік сальдолар дебиторлық борыштар баптарына енгізілмейді.

Қаржы қызметкерлері дебиторлық борыштарды инкассациялауға (дебиторлық борыштың айналымы) шешім қабылдау үшін қарыздардың өтелуге тиісті орташа күнін анықтап алуды көздейді. Есептеу принципіне сәкес кәсіпорынның табысы пайда болған сәттен бастап, дебиторлық борыш та таңылады. Дебиторлық борыш, бастапқы пайда болған борыштан күмәнді борыштарға жүргізілген түзету сомасын, бағаны кемітулерді және қайтарылған тауарларды шегеріп тастағаннан кейін бағаланады. Нәтитжесінде қайтарылып алынуға тиісті борыштардың нақты құны анықталады. Сатып-өткізу мен төлем жасау  мерзімнің арасындағы әдеттегі мерзім қысқа болғандықтан проценттер есепке алынбайды.

Сатып алушылардың келісім-шартта белгіленген мерзімде төленбеген шоттары күмәнді борыштар деп аталады.

Күмәнді борыштар бойынша резервтердің есебі бухгалтерлік есептің 5 «табыс»  деп аталатын  қазақстандық стандарттармен және оған әдістемелік нұсқаулармен реттеледі.

Қазақстан Республикасының заңдық құжаттарына сәйкес шағымдану мерзімімен 3 жыл өткеннен кейін өтелмеген күмәнді дебиторлық борыш қайтарылмайтын қарыз ретінде танылады.

Қайтарылмайтын дебиторлық борыштарды есептен шығарудың екі әдісі бар:

• Қайтарылмайтын борыштың болатынын алдын – ала қарастыратын резервтеу әдісі;
• Нақты дебиторлық борыштар қайтарылу мүмкіндігі жоқ борышқа айналғаннан кейін ғана, бұл шоттардың мәліметтері шығынға апарылатын тікелей есептен шығару әдісі.

Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қарағанда тиімді есеп, себебі ол табыстар мен шығыстарды сәйкестікке келтіре алмайды. Заңдық құжаттарға сәйкес күмәнді борыштар тауарлар жөнелтілген немесе қызметтер көрсетілген мерзімде емес, қай есепті мерзімде ол шығынға апарылуы тиіс деп есептелінеді.

Алайда Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес шаруашылық жүргізуші субъектілер салық есептеулерінде тек тікелей есептен шығару әдісін пайдалануға тиісті.

Күмәнді борыштар есебін жүргізгенде  бухгалтерлік есепті сәйкестік принципі басшылыққа алынуға қажет.

Күмәнді борыштар бойыша резервтеу әдісі – бойынша кәсіпорын болашақта алуға тиісті сомаға дейін шоттардың көлемін азайтуды және ағымдағы мерзімде күмәнді борыштар бойыша резервтің сомасын анықтау үшін  екі әдісті пайдалануға болады:

• Өнімді сатып - өткізу көлемінен есептелінетін проценттік әдіс;
• Төлеу мерзімдері бойынша шоттарды есепке алу әдісі.

2009 жылдын  маусым айында  жұмыскерлердің қысқы мерзімді дебиторлқ борышы( 1251) 491452 .Нақты ақша қаражаты кассадан(1010) берілді .Талдау көрсетіп тұрғандай  жауап беруге тиісті тұлғалар  ай сайын  сатылынып алынған тауарлар боынша  аванстық  қортынды беріп тұрады,онда операциялар  бойынша растайтын фискалды чектер, счет –фактуралар болады.(тіркеме  )

2.3 Тауарлы материалдық босалқылардың есебі, талдауы.

Тауарлы-материалдық қорлар – серіктестік мүлкінің бір бөлігі, ол өз бойынан келесі қасиеттерге ие:

1.Сатуға арналған тауар өндірісі, жұмыс атқару мен қызмет көрсету кезінде тұтынылады;

2.Сатуға арналады;

3.Кәсіпорынның басқарушылық қажеттіліктерінде тұтынылады.

Тауарлы-материалдық қорлар құрамына: шикізаттар мен материалдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім мен тауарлар кіреді.

Тауарлы-материалдық қорлар кәсіпорынның ең маңызды активтері, әрі негізгі табыс көзі, себебі олардың есебі мен бағалануы негізінен баланс пен қаржы-шаруашылық есеп көрсеткіштеріне әсер етедә. Тауарлы-материалдық қорлар бұл операциялық цикл мерзімі ішінде сатуға арналған активтер немесе өндіріс тұтынуы үшін өнімді өндіру мен сату мақсатталған.

БЕХС (1А8) 2 «Қорлар» (КЕХС көшуде жүзеге асыру барысындағы кәсіпорындар үшін) және ҚЕҰС №2 мен қорлар есебінің реті анықталады.

Келесі критерилер сақталғанда қорлар есепте актив ретінде танылады:

• Активтермен байланысты болашақта күтілетін экономикалық табыстар алу мүмкіндігінде;
• Қорлардың өзіндік құнын бағалау активтер мен сатып өткізу үшін сатып алынған активтерді сатудан болашақта табыс алу көзделеді.

Қорларды анықтауға жауап беретін активтерді 3 топшаға бөлуге болады:

1. Компанияның спецификалық қызметінен туындайтын шикізаттар мен материалдардың түрлеліне синтетикалық шоттардың ашылуынан бастап 1310 шоттарында есептеледі;
2. 1340 шоттарында аяқталмаған өндіріс есептеледі;
3. 1320-1330 шоттарында дайын өнім мен тауарлар есептелінеді.

ҚЕҰС №2 сәкес тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны шығындардан тұрады:

-Тауарлы-материалдық қорлар сатып алғанда сатып алғандағы өзіндік құнымен қоса (шот-фактура сомасы, жеңілдіктерді қоспағанда), кедендік баждар ,басқа да салықтар (толықтыруларды ескермегенде), фрахт құны(тауарларды жүктеу, орналастыру жұмыстары мен оларды жолда сақтандыру), басқа да шығыстар, сатып алумен тікелей байланысты;

-Қайта өндіру шығындары, дайын өнімді өндірумен байланысты, сонымен қатар:

А) станоктар, шикізаттар мен материалдарды дайын өнімге айналдыратын қайта өндіру станоктары мен құралдарында жұмыс атқаратын жұмысшыларға төлем фондынан төлемдер мен еңбек ақы шығындары;

Б ) шикізаттар мен материалдарды қайта өңдеу кезінде шеккен тұрақты және айнымалы өндірістік үстеме шығындарды жүйелі түрде бөлу.

-Тауарлы-материалдық қорлар орналасқан  жерге транспорттау кезінде шеккен қазіргі кездегі немесе оларды керекті қалыпқа келтіру процесінде (дайын өнімді қоймаға транспорттау, тауарларды жеке тапсырыс бойынша құрастыру шығындары).

Кәсіпорынның қызмет сферасының тауарлы-материалдық қорларының өзіндік құны құралады:

• Қызмет көрсетумен айналысатын және ортаңғы басқару персонал жұмыстарына төлем фондынан төлемдер мен еңбек ақы шығындары;
• Қосымша материалдық шығындар;
• Қызмет көрсету барысында шеккен үстеме шығындар.

-Тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құнына кірмейтін шығындар:

Нормативтен асатын материалдарға жұмсалған шығындар (кәсіпорында бекітілген шығындардың оптималды нормасы бойынша), жұмыс күші мен басқа да жоспарланбаған шығындар;

Өндірістік циклдердің арасында тауарлы-материалдық қорларды сақтау шығындары, егер техникалық процеспен қарастырылмаған болса;

-жалпы және административтік шығындар;

-Өткізумен байланысты шығындар.

Тауарлы-материалдық қорларды таза құны бойынша бағалау

Өткізудің таза құны сатып өткізуден күтілетін құны, тауарларды қайта сату, дайындау және сату шығындаоын қоспағанда.

Осындай құн өзіндік құнның келесі себептеріне байланысты қайта құрыла алмаған жағдайында қолданылады:

• Тауарлы-материалдық қорлар зақымдалуы;
• Олар толығымен немесе толығымен емес ескіреді;
• Нарықтық құнының төмендеуі.

Таза сатып өткізу құнын анықтау әдістері. Ең төменгі өзіндік құн мен тауарлы-материалдық қорлардың таза сатып өткізу құнын анықтау үшін келесі әдістер қолданылады:

• Тұрақты тауарлы-материалдық қорларды әр атаулысын сатып өткізуде ең төменгі баланстық және таза құны таңдалады.
• Негізгі тауарлық топтар тауарлы-материалдық қорлардың әр тобының сатып-өткізудің баланстық және таза құны таңдалады.
• Қорлардың жалпы деңгейі барлық тауарлы-материалдық қорларды сатып-өткізудің ең төменгі баланмтық және таза құны таңдалады.

Тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік және нарықтық құнының ең төменгісі. Инфляция деңгейі мен циклдік тербеулердің бағаға әсері аз болатын тұрақты экономикалық ортада тауарлы-материалдық қорларды оларды сатып алу құны бойынша есепке алу дұрысырақ. Бірақ циклдік құлдырау жағдайында жылдық инфляция деңгейі 2 таңбалы бағамға жақындауын, бағалардың төмендеуі немесе нарықтық тұрақты  жағдайындағы бағаның екі жаққа сезілетіндей тербелуі, тауарлы-материалдық қорларды сатып алу құны бойынша көрсету олардың нақты құнына потенциалды табыс көзі ретіндегі объективті баға беруді қояды.

2.4 Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің есебі,талдауы

Бухгалтерлік есептің 16 «негізгі құралдар» деп аталатын халықаралық стандартына сәкес негізгі құралдар дегеніміз – кәсіпорында өнім өндіру, тауарларды тасымалдау немесе қызмет көрсету үшін, басқа кәсіпорынға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін пайдаланылатын және бір кезеңнен артық мерзім ішінде пайдаланылады деп болжанатын материалдық активтер.

Ненгізгі құралдарға қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, уйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеу және реттеу аспаптары мен қондырғылар, есептеу машиналары мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары,аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық екпе ағаштар,шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатқызылады.

Негізгі құралдар объектісі төмендегі шарттарға сай келгенде ғана актив ретінде танылуға тиісті:

1. Егер кәсіпорынның активпен байланысты келешек экономикалық пайда алатындығына аса үлкен ықтималдықпен сендіру мүмкін болса;
2. Егер кәсіпорын үшін активтің өзіндік құнын сенімді түрде бағалау мүмкін болса.

Негізгі құралдар есебін ойдағыдай жүргізу үшін алдымен оларды жүйелеп топтастыру қажет. Бұл жүйеден топтастырудың экономиканың барлық салаларында бірыңғай болғаны жөн.

Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп - өндірісте қызмет ететін, яғни пайдаланылатын негізгі құралдарды айтады. Оларға : өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әртүрлі станоктар,двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы басқалары жатқызылады. Өндірістік емес негізгі құралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланылатын негізгі құралдар жатқызылады. Экономиканың салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық жабдықтау, басқару органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек және тағы да басқа сала бойынша топтастырылады.

Негізгі құралдарды экономиканың салаларына қарай топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.

Негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын міндетіне, қызметіне қарай мынадай топтарға бөлінеді:

1. Жер (кәсіпорында пайдаланылатын барлық жерлер)
2. Өндірістік ғимараттар мен құрылғылар
3. Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш тетіктер
4. Көлік құралдары
5. Басқадай ненгізгі құралдар

Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай меншікті және жалға алынған болып екіге бөлінеді.

Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартына сәкес негізгі құралдарды бағалаудың мынадай түрлері бар:

• Өзіндік құн – төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаттары эквиваленттерінің не болмаса активті сатып алу немесе салу сәтінде оны алуға берілген басқадай төлемдердің әділетті құны.
• Амортизацияланушы құн – жойылу құнын тастағаннан кейінгі активтің өзіндік құны немесе өзіндік құнның орнына қаржылық қорытынды есепте көрсетілетін басқа сома.
• Жойылу құны – негізгі құралдардың тиімді қызмет ету мерзімінің аяғында оны кәсіпорыннан шығаруға байланысты жұмсалатын шығындарды алып тастағаннан кейін алынады деп күтілетін таза сома.
• Әділетті құн (сатып-өткізу) құн – бір-бірінен жақсы хабардар тәуелсіз жақтардың арасында операцияны жүзеге асыру кезінде активті айырбастауға болатын сома.
• Құнды төмендетуден шеккен зиян – активтің баланстық құнының оның төлеген құнынан артық сомасы.
• Баланстық құн – жинақталған тозу мен құнды төмендетуден шеккен зиянды алып тастағаннан кейінгі актив баланста есепке алынатын сома.

Бухгалтерлік есептің 16 «негізгі құралдар» деп аталатын халықаралық стандартына сәйкес актив ретінде танылуы мүмкін негізгі құралдар объектісі ең алғаш өзіндік құны бойынша бағалануға тиісті.

Кәсіпорынға есепке алынған негізгі құралдардың өзіндік құндары тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі:

а) Негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімнен ұзартатындай немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететін қосымша күрделі қаржы жұмсағанда немесе ішінара бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде

Ә) Негізгі құралдарды қайта бағалағанда.

Материалдық емес активтер

Материалдық емес активтер деп – белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім өндіруге, тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ бойы (бір жылдан артық уақыт) қосымша табыс әкеліп тұратын активтерді айтады.

Материалдық емес активтерді 4 топқа бөлуге болады:

1. Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер(ноу-хау, бағдарламалық жабдықтау,ұйымдастыру шығындары,табиғат ресурстарын пайдалану құқығы)
2. Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер(тауар белгілері,сауда маркілері
3. Пайдалану құқықтарымен байланысты материалдық емес активтер (патент,лицензиялық келісімдер, франчайзинг, өндірістік үлгілер)
4. Басқа материалдық емес активтер (гудвилл, интеллектуалдық меншік).

Материалдық емес активтердің есебі №38 «материалдық емес активтер» деп аталатын Халықаралық қаржылық есеп стандартында қаралған.

Материалдық емес активтерді бағалау түрлері: бастапқы құн, амортизацияланған құн, баланстық құн, сатып-өткізу құны.

Материалдық емес активтер есебі бойынша қолданылатын құжаттар:

• «материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру» актісі (№МЕА-1)
• «Материалдық емес активтердің инвентарлық карточкасы» (№МЕА-2)
• «Материалдық емес активтер есебінің ведомосы»

Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімін анықтау мүмкін болмаған жағдайда 10 жылдан аспайтын мерзім алынады.

Материалдық емес активтердің есебі төмендегі активті шоттарда жүргізіледі: 2710-2730 шоттар.

Материалдық емес активтердің амортизация есебі 2740 пассивті шотта жүргізіледі.

Материалдық емес активтерге амортизация есептеудің мынадай әдістері бар

• Бір қалыпты есептен шығару әдісі
• Өндірістік әдіс
• Азайып отыратын қалдық әдіс

Негізгі құралдар бойынша ( 2410) шотында  есеп жүргізіледі.2009 жылды есебі бойынша  негізгі құралдардың сомасы 26998080 теңгені құрайды.Талдау бойынша  біз байкадық жарты жылдың ішінде істен шығарылған  негізгі құрлдар жоқ.

2.5 Инвестициялардың есебі

Қазақстан Республикасында инвестицияны пайдалану «ҚР инвестициялар» заңына сәйкес жүргізіледі. Бұл заң 2003 жылы қаңтарда қабылданған. Инвестиция дегеніміз – инвестициялар заңды тұлғаның жарғылық қорына және активтерді ұлғайту кәсіпкерлік қызмет атқару мақсатында салатын барлық мүліктік құны немесе негізгі және айналым капиталын өндіріс барысында сатып алуға ұзақ мерзімді салым.

Жалпы инвестицияның екі түрі бар:

1. Қаржылық инвестициялар – құнды қағаздарды сатып алуға және өндіріске мақсатты бағытта ақша салуға жұмсалатын бөлігі.
2. Нақты инвестициялар – капитал айналымын ұлғайту немесе негізгі капиталды қайта өндіру мақсатында салынуын айтамыз.

Инвестициялар ЖҰӨ-нің ең маңызды және өзгермелі компоненттерінің бірі. Қашанда болмасын құлдырау кезінде тауарлар мен қызметтерге шығын қысқарады. Бұл қысқарулардың көп бөлігі инвестициялық шығындар көлемінің құлдырауына қатысты.

Кәсіпорынның инвестициялық қызметі бұл кәсіпорынның шаруашылық қызметінде маңызды роль атқарады. Ол өзіне тән заңдылықтар мен дами отырып, өзіндік логикаға ие объективті үдеріс. Себебі инвестициялар өзінің экономикалық табиғаты жағынан болышықта табысқа жету үшін ағымдағы тұтынудан бас тартуды білдіреді. Инвестициялық үдеріс кәсіпорынның жоспарын анықтаудан басталады. Бұған төмендегі факторлар әсер етеді:

• Кәсіпорынның өмір сүру цикілінің сатылары
• Жалпы даму стратегиялары
• Инвестициялық ресурстардың ішкі және сыртқы нарықтарының жағдайы.
• Құралдардың салу объектісі ретіндегі кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы.

Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы ұзақ мерзімді мақсаттарға бағытталуы керек және сәйкес инвестициялық жобалармен бағдарламаларды іріктеу арқылы ағымдағы шаруашылық қызметті жургізуі тиіс

2.6 Міндеттемелердің есебі 

Міндеттемелер дегеніміз – белгілі бір тұлғаның басқа бір тұлғаның, яғни қарызгердің пайдасына белгілі бір іс-әрекет жасау міндеттемесі: мәселен мүлікті беруі, жұмыс атқаруы, ақша төлеуі және басқалар, не болмаса белгілі бір іс-әрекеттен бас тарта тұруы, ал борышкерден оның міндеттемелерін атқаруды талап етуге қарызгердің құқығы бар.

Міндеттемелер кәсіпорында жасалынған әртүрлі келісімдердің нәтижесінде туындайды және алынған тауарлы-материалдық құндылықтар немесе пайдаланылған қызметтер үшін келешекте жасалынатын төлемдердің заңды негізі болып табылады.

Қазіргі міндеттемелер мен келешекте болатын міндеттемелердің арасында шектеу қойылу керек. келешекте активті сатып алу жөнінде кәсіпорын басшысының қабылдаған шешімі міндеттеменің туындауына себеп болмайды. Әдетте, міндеттеме актив тек кәсіпорынға қабылданған немесе кәсіпорын активті сатып алу жөнінде келісім жасаған кезде ғана туындайды, яғни міндеттеме өткен келісімдердің немесе өткен оқиғалардың нәтижесі болып табылады. Мысалы, тауарлы-материалдық босалқылардың сатып алу және қызметтерді пайдалану төленуге тиісті шоттардың пайда болуын туындатады (егер олар үшін алдын-ала немесе жабдықтау кезінде төлем жасалынбаған болса), ал несиелердің алынуы оларды төлеу міндеттемесін туындатады.

Егер міндеттеме қабылданса, онда ол тез арада есепке алынуға тиісті.

Міндеттемелердің бағалануы. Міндеттемелер, әдетте, қарызды төлеу үшін қажетті ақша сомасымен немесе нарық жағдайында берілуге тиісті тауарлардың, көрсетілуге тиісті қызметтердің құнымен бағаланады.

Міндеттемелердің өтелуі әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылуы мүмкін:

• Ақша қаражаттарын төлеу арқылы;
• Басқадай активтерді беру арқылы;
• Қызмет көрсету арқылы;
• Бір міндеттемені екіншісімен ауыстыру арқылы;
• Міндеттемені капиталға ауыстыру арқылы;

Сондай-ақ, кредитор өзінің құқықтарынан бас тартқан немесе ол құқықтардан айырылған жағдайда міндеттемені жойылды деп есептеуге болады.

Міндеттемелер орындалу мерзіміне байланысты екі категорияға жіктеледі:

1. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
2. Ағымдағы міндеттемелер

Ұзақ мерзімді міндеттемелер – есеп беру мерзімінен кейінгі жыл ішінде немесе белгілі бір операциялық цикл ішінде қайтарылуы жоспарланбайтын кәсіпорынның міндеттемелері.

Ұзақ мерзімді міндеттемелерге: ұзақ мерзімді банк несиесі, банктан тыс мекемелердің несиелері, басқадай несиелер, еншілес серіктестіктердің ұзақ мерзімді қарыздары, ұзақ мерзімді жалдық міндеттемелер, кейінге қалдырылған табыс салығы жатады.

Бірақ міндеттеме бойынша процент төлеуге жұмсалатын қаржылардың үлесі өсетіндіктен, міндеттемелердің көбеюі кәсіпорын үшін қауіпті.

Есепті кезең ішінде немесе белгілі бір операциялық цикл ішінде қайтарылады деп күтілетін борыштар ағымдағы міндеттемелер болып табылады.

Ағымдағы міндеттемелер кәсіпорынның шаруашылық қызметіне өзінің әсерін тигізеді, себебі олар ағымдағы ресурстарға талап қояды.

Кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелері төмендегілерден тұрады:

1. Қысқа мерзімді несиелер және овердрафт;
2. Ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі;
3. Кредиторлық борыштар;
4. Төленуге тиісті есептелінген шығыстар;
5. Алдағы кезеңнің есебіне жататын табыстар;
6. Күтпеген жағдайлар бойынша есептелінген төлемдер.

Ағымдағы міндеттемелерді үш топқа бөліп қарастыруға болады:

1. Нақты міндеттемелер
2. Бағаланушы міндеттемелер
3. Шартты міндеттемелер.

2.7 Еңбек және оған ақы төлеудің есебі

Жұмыстың күрделілігіне, мөлшеріне және сапасына сәйкес жұмысшылардың арасында бөлінетін ақшалай және натуралды түрдегі қаражаттың жалпы сомасы еңбек ақы қоры деп аталады. Еңбек ақы қорына қабылданған еңбек ақы жүйесі мен нысанына, қаржыландыру көзіне тәуелсіз, кәсіпорында есептелген барлық еңбек ақы, ынталандыру және жәрдем ақы сомалары, сонымен қатар натуралды еңбек ақы түрінде берілетін өнімнің құны кіреді.

Еңбек ақының жалпы сомасына төмендегілер кіреді:

• Еңбек ақы сомасы
• Ынталандыру сипатындағы төлемдер
• Еңбек тәртібіне және еңбек жағдайларына байланысты төленетін орнын толтыру сипатындағы төлемдер
• Еңбек туралы заңға және ұжымдық келісім-шарттарға сәйкес кідіріс уақытына есептелген еңбек ақы сомасы

Еңбек ақы еңбек еткен уақытқа пропорционалды түрде тарифтік төлем, еңбек ақы мөлшері, кесімді баға және  аккорды нарядтар бойынша есептелінеді. Ынталандыру төлемдеріне сай ақылар, тарифтік төлемдерге және кәсіби шеберлігі, еңбекте жоғары жетістіктері үшін еңбек ақы мөлшеріне қосылған үстемелер т.с.с., сонымен қатар көп жылғы сіңірген еңбегі, еңбек стажы, жыл бойғы істелінген жұмыстың нәтижесі үшін сый ақылар және сол сияқты басқа да төлемдер мен сыйлықтар жатады.

Бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін өнімнің өзіндік құнына қосылатын еңбек ақыны негізгі және қосымша еңбек ақы деп бөледі.

Негізгі еңбек ақы деп нақты жұмыс істеген уақыты, мерзімі және кесімді төлем кезінде орындалған жұмыстың саны мен сапасы үшін төлемдерді,қосымшаларды, сый ақылар және сый ақылы үстемелерді және т.б.атайды.

Жалақы – бұл еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге асыруға көмектестін маңыздық экономикалық құрал. Шаруашылық субъектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және салықтармен реттелінеді. Жалақы тұтынушы кіріснің үлкен бөлігін құрайды, сондықтан да сұраныстың мөшеріне, тауардың тұтасына және олардың бағасына елеулі әсер етеді. Жалақының номиналды және шынай түрлері болады. Номиналды жалақы дегеніміз -жалдамалы еңбектің қызметкері өзінің күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алатын ақша сомасы. Номиналды жалақының мөлшеріне қарап табысының деңгейі жайында айтуға болады, бірақ тұтынудың деңгейі мен адамның әл – ауқаты жайлы айту мүмкін емес.  Шынайы жалақы – алған ақшаға сатып алуға  болатын  өмірлік игіліктер мен қызметтердің жиыны. Ол номиналды жалақыға тікелей қатынаста және тұтыну заттары мен ақылы қызметтердің бағасы деңгейімен кері қатынаста болады. Жалақы өнімінің өзіндік құнының негізгі элеметтерінің бірі болып табылады, сондықтан да жалақы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы еңбек өнімділігінің артуына, өнімнің өзіндік құнының кемуіне және еңбеккерлердің өмір деңгейінің жақсаруына себепші болады.

Қызметкерлермен есеп айырысу есебінің негізгі міндеттері:

1. Еңбектің саны мен сапасы, шығарылым нормасының орындалуына, жұмыс уақыты мен  жалақы қорының пайдалануына бақылау жасау;
2. Субъектінің әрбір қызметкеріне жалақыны дер кезінде және уақытылы есептеу;
3. Жалақыдан дер кезінде және дұрыс ұстап қалу;
4. Белгіленген мерзімдерде қызметкерлермен еңдекақы бойынша есеп айырысуды жүргізу;
5. Есептелген жалақыны өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына дер кезінде және дұрыс енгізу;
6. Өндірістік процеске басшылық жасау операцияларына қажетті еңбек пен жалақы туралы деректерді алу;
7. Еңбек және жалақы бойынша статистикалық есептемені жасау;

Еңбек ұғымы тауар өндіруде  және  қызмет көрсетудегі  барлық дене және адамдардың ақыл ой қаблеттілігін  көрсетеді.

Еңбекақы жөніндегі саясат  кәсіпорында  басқарудың  құрамды бөлігі  болып табылады  және оның  қызметінің  тиімділігі оған елеулі  ықпал етеді. Себебі, еңбекақы жұмыс күшін  тиімді пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының  бірі.

Еңбекақы  бұл жұмыскеге  оның еңбегі үшін сапасына, санына  және шығарған қажетті  өнім көлеміне сәйкес берілетің  төлем.  Қалыпты жағдайда еңбекақы  қажетті өнімнің  құнына  тең және оның  ақшалай түрі болып табылады .

Жұмыс күші бұл қызметкердің  өміріне қажет  және оның  еңбек  қаблетің қалпына келтіруге  жәрдемдесетің  заттардың  жинақ құны.

Еңбекақы төлеудің маңызы,  түрлері және  оларды ұйымдастыру.

Еңбекақы төлеудің  маңызын,  қызметкерге еңбек міндетін  орындағаны үшін  берілетін сыйақы  деп  түсінеміз.

Еңбекақы төлеудің негізінде еңбекақы төлеудің шекті өнімділігімен  шектелінетің, өндіріс факторы  ретіндегі еңбектің құны жатыр.  Шекті өнімділік теориясына сәйкес қызметкер еңбекақының орнын  толтыратын  өнім өндіруге міндетті, олай болса  еңбекақы  қызметкердің  еңбек тиімділігіне  тәуелді.

Әлуметтік экономикалық  категория бойынша еңбекақының  маңызын  қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қатыстыру қажет.

Қызметкер үшін еңбекақы  оның жеке  табысының  негізі және басты бөлігі  болып табылады,  сонымн қатар еңбекақы қызметкердің және оның жанұя мүшесіндегі адамдардың  әл ауқат деңгейін  жоғарылататын  құрал болып саналады.

Жұмыс беруші үшін  еңбекақы өндіріс шығындары  болып саналады. Жұмыс  беруші әсіресе бұйымның  кететің  шығындарды барынша азайтуға  тырысады.

Еңбекақы кәсіпорын  қызметкерлері үшін  маңызды ынта және еңбек төлемінің  нышаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік  қызмет  атқарады.

Еңбекақы төлеудің  ақшалай және заттай  нышандары бар.

Еңбекақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.

Негізгі еңбекақыға мынадай төлемдер жатады:

- мерзімділік, үдемелі және кесімді еңбекақы  төлеу кезінде орындалған  жұмыстың  сапасы және мөлшері үшін, пайдаланылған уақыт үшін  төлемдер;

- еңбектің  қалыпты жағдайынан  ауытқуымен  байланысты  төлемдер,  яғни мерзімнен тыс жұмыстар үшін, түнгі уақыттарға, мереке күндерде және т.б күндерде жұмыс жасағаны үшін  төленетін  төлемдер;

- қызметкердің кесірінсіз тоқтап қалулар үшін төлемдер;

- сыйлықтар, сыйлықақылы  үстемелер және т.б.

Қосымша еңбекақыға ұжымдық келісім шарттарда  және еңбек туралы заңдарда қарастырылған, жұмыс жасалмаған  уақыттар үшін төлемдер жатады:

- демалыс уақыттарына ақы төлеу;

- мемлекеттік және қоғамдық   міндеттерді орындаған уақыттары  үшін  ақы төлеу;

- кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы  үзілістері үшін ақы төлеу;

- жасөспірімдерге белгіленген  жеңілдік сағаттарға  ақы төлеу.

Өнеркәсіп  кәсіпорындарында  тарифтік  жүйені  қолдану.

Жұмыстың  негізгі түрлерінің  толық  сипаттамасынан  тұратын  және өнеркәсіптің әрбір саласын құрастырылған  тарифтік  біліктілік  анықтамасының  негізінде жүргізіледі.  Анықтаманы және  оның  қолданылу тәртібін  Қазақстан Республикасының  Үкіметі  бекітеді.

Тарифтік мөлшерлеме – бұл  жұмыс уақытының  бірлігі үшін, (сағат, күн,  ай) біліктіліктің  айқын күрделілігінде еңбек нормасын  орындаған  қызметкердің  еңбекақысының  белгіленген мөлшері.

Тарифтік тор – бұл  разрядтардың  және оған меншіктелінген  тарифтік коэффициенттердің арақатынас мәкілі. Тарифтік тордағы разрядтардың  саны және тарифтік коэффиценттер арасындағы алшақтықтар әртүрлі және олар өнеркәсіптің әр түрлі саласында орын  иемденген нақты ерекшеліктермен және бөлінісінің дәрежесімен анықталған.

Лауазымды жалақы  қызметкерлердің  атқаратын қызметтеріне байланысты бекітілген еңбекақының абсолюттік мөлшері.

-  қызметкерді босату кезінде жұмыстан шығардағы жәрдемақыны төлеу.  

Кәсіпорында еңбекақыны төлеуді ұйымдастыру үш өзара  байланысты және өзара тәуелді элементтермен  анықталады:

-         тарифтік жүйе;

-         еңбекті нормалау;

-         еңбекақы төлеудің нышаны.

Тарифтік жүйе әр түрлі топтағы және категориядағы қызметкерлердің еңбектерінің  сапалық сипаттамасына тәуелді олардың еңбекақыларын  саралауды және реттеуді жүзеге асыра алу мүмкіндігін қамтамассыз ететін норматифтердің жиынтығын көрсетеді.

Тарифтік жүйеге:

-  сағатына немесе күніне еңбекақы мөлшерін анықтайтын тарифтік жүйе;

- еңбекақы төлеудегі жұмыстың  және жұмысшылардың әр түрлі разряд  арасындағы арақатнастарын көрсететін  тарифтік тор;

- тарифтік тормен сәйкес жұмысшылардың  және жұмыстың разрядтарын анықтауға болатын тарифтік біліктілік  анықтамалар кіреді.

Жұмысты тарифтеу – бұл  еңбек түрлерінің күрделілігіне тәуелді еңбек түрлерін  біліктілік категориясына немесе тарифтік разрядқа жатқызу.

Тарифтік разряд қызметкердің біліктілігін  және еңбек күрделілігін қамтып көрсететін  шама және тарифтік разряд әр өндірістік операцияларда,  әр жұмыста қолданылады.

Еңбекті тарифтеу және тарифтелуразрядының  қызметкерлерге иемденіп кетуі қызметкердің біліктілігіне, ұсынылған талаптарымен көрсетілген.

Еңбек ақыны  жоспарлау және реттеу.

Нарық  жағдайында тауар ретінде еңбек өнімінің нарығы мойындаған  еңбек ақы төлемі жұмсалған шығындарға емес, еңбектің нәтижесіне  төленеді. Тауарларды  өткізуден түскен қаражаттар тауар өндірушілердің еңбегінің саны мен сапасын  бағалаудағы және олардың жеке табыстарының  негізгі көзін  бағалаудағы жоғарғы белгі болып табылады.

Еңбек қатнастарын реттеудің нормасы болып тарифтік келісімнің және ұжымдық келісім шарттың негізінде  жасалған жұмыс берушілер мен кәсіподақтардың  арасындағы еңбекақы  төлеу бойынша  келісім шарттың қағидасы  табылуы керек.

Реформада міндетті төлемге жататын мемлекеттік әлуметтік норматив тәрізді еңбекақының ең аз мөлшері бекітілген. Ең  төменгі еңбекақы ең төменгі тұтыну бюджетінің негізінде тағайындалады және әлуметтік факторларға байланысты сараланады.

Ең төменгі еңбекақының  экономикалық мағнасы  өнімді еңбектегі және  жұмыс күшін ұдайы өндірудегі жұмысшының қаблеттілігін қолдауды білдіреді.

Еңбекшілер табысын кепілденген деңгейін қорғауды жүзеге асыратын бірінғай тарифтік тор еңбекақы төлеу реформасының  негізі болып табылады.

Осының  нәтижесінде, оның базалық  бөлігі болып, халық  шаруашылығының  саласындағы әрбір жұмысшыға кепілденген минималдық еңбекақы табылады. Еңбек ақының екінші бөлігі ұйымдарда, кәсіпорындарда және  салаларда  балдық  жүйемен бағаланатын, разрятқа,  біліктілік топқа, атаққа және дәрежеге  байланысты,  жұмысшылардың  еңбек стаждарына,  біліктіліктеріне,  қабілеттіліктеріне  және қолда бар  ақшалардың  мөлшеріне байланысты төленеді.

Еңбек ақы күрделі еңбекті  жақсы ынталандыру үшін, кәсіпорындарда жауапкершіліктің деңгейі, орындалатын жұмыстың  күрделілігі, қызметкердің  біліктілігі және еңбек ақының  деңгейі арасындағы тікелей байланыстарды орнатқан.

Сонымен  Қазақстанның  қазіргі жағдайында, еңбекақыны реттеудің және жоспарлаудың  сұрақтарын шешуде мына есептерге көңіл аударылуы қажет:

-         кәсіпорынның нарықтық  қызметінің және оның пайдалылығының  нәтижесі;

-         кәсіпорынның  кадрлық саясатының есебі;

-         мамандыққа байланысты қызметкерлердің арасындағы, облыстар,  аймақтар арасындағы  жұмыссыздықтың деңгейі;

-         кәсіподақтардың  бәсекелестердің және мемлекеттердің әсерлері;

-         байланыс саласындағы кәсіпорындардың  саясаттары және т.б.

Кәсіпорында еңбек ақыны төлеуді  оңтайлы  ұйымдастыру қызметкерлердің қызметін және еңбектің нәтижелерін ынталандыруға, өнімнің рентабельділігін және пайдалылығын, дайын өнім және еңбек нарығының  бәсекеге қаблеттілігін қамтуға мүмкіндік береді.

Еңбек ақы төлеудің оңтайлы ұйымдастырылуының мақсаты кәсіпорынның  шаруашылық қызметінің нәтижесіндегі қызметкердің еңбектік салымы мен еңбекақы төлеу шамасының  арасындағы сәйкестілікті қамтамассыз ету, яғни тұтыну шамасы мен еңбек шамасы арасындағы сәйкестікті бекіту.

Көптеген Қазақстандық кәсіпорындарда еңбекақы төлеуді ұймдастыруының негізіне  мынадай  басты қағидалар тиісті:

• еңбектің саны мен сапасына байланысты еңбекақыны жүзеге асыру;
• кәсіпорынның салалық және аймақтың қажеттіліктеріне, еңбек жағдайына, қызметкердің біліктілігіне байланысты еңбекақыны саралау;
• нақты еңбекақының ретті жоғарылауы, яғни көрсетілген еңбекақының  өсу қарқыны кезінде инфлясиядан жоғарылап кетуі;
• еңбек өнімділігі  өсу қарқынының орташа еңбекақының өсу қарқынынан артып кетуі.

Еңбек ақыдан ұсталатын ұсталымдар және шегерімдер

Кәсіпорын жұмыскерлеріне есептелген еңбек ақыдан, еңбек шарты бойынша және қосымша жұмыс істейтіндердің еңбек ақысынан әр түрлі ұсталымдар жасалады. Оларды екі топқа бөлуге болады:

• Міндетті ұсталымдар
• Кәсіпорынның ұйғарымына байланысты ұсталымдар

Міндетті ұсталымдарға зейнетақы жарналары, табыс салығы, заңды және жеке тұлғаның есебіне жасалған нотариалдық кеңсенің жазбалары және атқару қағаздары боұсталымдар жатады.

Кәсіпорын ұйғарымына байланысты ұсталымдарға: кәсіпорынның шеккен материалдық зиянының орнын толтыру үшін еңбек ұжымының мүшелерінен және жұмыскерлерден ұсталатын сомалар, есеп беруге тиісті соманың уақытыстында қайтарылмаған бөлігі жатады.

Еңбек ақы бойынша төлемдер(3350) шотында жүргізіледі. 2009 жылдың  маусым айында  біз қарастырып отырған  кәсіпорында   жүмыскерлер алдында жауапкершілік пайда болды(3050). Маусым  айында  персоналға еңбек ақы төлеу   штаттық кесте бойынша,лаузымына байланысты, жүргізушілерге оқушыларды тасымалдағаны үшін, диспечерлер мен  кассирларға 433177 теңге көлемінде төленді.Зейнетақы аударымы 13925 теңгені  құрады.Табысқа салынытын салық  3519 теңге  (тіркеме ).

III бөлім. Басқару есебі

• өндірістік шығындардың есебі

Өндірістік шығындардың есебі үшін, әртүрлі бағыттағы 8110 «Негізгі өндіріс» шоты қолданылады.

«Негізгі өндіріс» активті шоты өндірістегі барлық шығындарды жинақтап, қорытуға арналған. 8111 «Материалдар», 8112 «Өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы», 8113 «Еңбек ақыдан бөлінетін аударымдар», 8114 «Үстеме шығындар» шоттарында жинақталады да, содан кейін әрбір есепті кезеңнің соңында 8110 «Негізгі өндіріс» шотына жинақтап, қорытылады.

Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады:

«цехтар бойынша шығындар» ведомосы, онда 8110,8210 және 8310 бөлімшелер шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8110,8210,8310 шоттарының есебі компьютерлендірілген кезде олар бойынша тиісті машинограмма қолданылады.

Ай соңында бухгалтерия өндіріс шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.

«Цехтар бойынша шығындар» ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып табылады:

• «Материалдар (жалақы) шығындарын бөліп-тарату» кестесін әзірлеу, онда шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің басқа да материалдық босалқылары көрсетіледі; өндіріс персоналдарына төленген еңбек ақы шыңыстары; еңбек ақыдан аударылатын аударымдар.
• «Негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының сомасына көрсетіледі;
• «Материалдық емес активтердің амортизациясының есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті амортизациясының сомасы көрсетіледі;
• «Көмекші өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен қызметтерін бөлу» кестесін әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың өнім өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге жұмсалған шығындары көрсетіледі.

Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың схемасы төменде келтірілген.

Өндіріс шығындарының талдамалық (аналитикалық) есебі калькуляция объектілерінің және цехтар мен өндірістер негізінде шығын баптарының белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық карточкаларда немесе ведомостарда жүргізіледі.

Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай калькуляция объектісіне жататындығын белгілеу үшін есеп объектілерін, шығын баптарын кодтайды және үстеме шығындарын ажыратады. Ал, бұл үстеме шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляциялау объектілері бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.

Үстеме шығындар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды (тікелей материалдар шығындары мен өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы) шегеріп тастағаннан шығады. Одан басқа, үстеме шығыстардың қатарына: амортизация, жал ақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын-үй қызметі, жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уақытша тоқтап қалуының шығыстары т.б жатады.Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның  бухгалтериясы құрамында біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни қаржылық және басқару бухгалтериясы болуы мүмкін.

Қаржылық бухгалтерия жұмысшы шоттар жоспарының 1010-7700 шоттарының есебін жүргізіп, есептің Бас кітабын, кәсіпорынның балансын және қаржылық есеп беруін жасайды.

Басқару бухгалтериясы жұмысшы шоттар жоспарының 8110-8418 шоттарын пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік құнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен нормативтерін талдап және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі шалафабрикаттардың қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық болып келеді.

Бұл өз билігінде қандайда болмасын бір «ноу-хауды» және өндіірстегі басқарудың озық деңгейін ұйымдастыруды, жаңалықтарды өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сыртқы тұтынушылар үшін ғана есем, сонымен бірге осы кәсіпорынның қызметкерлері үшін де жабық болуы мүмкін.

Жұмысшы шоттар жоспарында көрсетілген шығын шоттарында көрсетілген ақпараттар нақты жасаған шығындар туралы белгілі бір нақты ақпараттардың бөлігін көрсетеді, оны шолып, шығарылған өнімнің нақты өндірістік өзіндік құны туралы мәліметтерді алуға болады, сондай-ақ өнім бірлігі деп есептелінеді. Әрбір бөлімше өз кезегі бойынша үш категорияға жіктеледі:

• Шығындарға кеткен тікелей материалдар;
• Шығындарға кеткен тікелей жұмыс күші;
• Үстеме шығындар.

Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни, оның құнына) басқа да шығындармен қатар қосылады. Мысалы, автомобиль өндіріс үшін болат немесе жиһаз өндірісі үшін ағаш негізгі материал болып табылады. Жұмыс күшіне жұмсалған тікелей шығындар – бұл өнімді дайындауға тікелей қатысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады.

Мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін оператордың немесе металл өндіруші станокта істейтін жұмысшының еңбек ақысы т.б осы сияқты тікелей еңбек ақылар жатады.

Қызмет көрсетуші цех жұмысшыларының еңбек ақысы тікелей еңбек ақы болып табылмайды, олар үстеме шығыстарға жатқызылады.

• Шығыстар мен табыстардың есебі, талдауы

Қаржы – шаруашылық қызметпен  айалысу барысында кәсіпорындар, әдетте, негізгі қызметінен және қосалқы қызметінентабыс алады. Есепті мерзім ішінде кәсіпорын осы көздерден түскен табыстарды және осы табысты табу мақсатында жұмсалған шығындарды жеке жинақтап, есепті мерзім аяғында таза табысты ( пайданы) анықтауда басшылыққа алынып жүрген заңдылық – нормативтік актілер бойынша кәсіпорынның таза табысын немесе шеккен зиянын анықтайды.

Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштері және оларды талдаудың міндеттері.Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдәік арнаулы әдебиеттерде «табыстар» ұғымы келесідей түрде анықталады:

«Табыстар дегеніміз – қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің  азаюы  түріндегі евсепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі».

Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы «Бухгалтерлік есеп туралы» заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің 2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13 – бабында былай делінген: «Табыстар – бұл есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы мен міндеттемелердің азаюы». Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру мен әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.

Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесә\і ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар; өнімді өткізуден алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс.

Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың қайтарымдылығы туралы бложауға мүмкіндік бермейді.

Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты.Өзіміз білетіндей жоспарлы –директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын. Табыс табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде төмендетіледі. Нарықтық экономикаға көшумен табыс оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип  өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның өндірістік – техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудалармен және коммерциялық несиелермен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін. Табыс есебінен, сондай – ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалауды негізгі корсеткіші болып табылады. Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Табыс бойынша аванстаолған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.

Нарықтық экономика жағдайында табыстың ролі ол атқаратын қызметтермен анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе жөнінде біыңғай пікір жоқ. Оған 2 – ден 6 – ға дейін қызметті жатқызаджы. Біздің ойымызша, ол тек екі қызмет атқарады:

мемлекеттік бюджет табысының көзі

кәсіпорын мен  бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.

Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан табысты құру және бөлу мәселелрінің маңыздылығы көрінеді, оның шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін қамтамасыз етеді.

Табыстылық шарттары мен табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттері

Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар қажет болады:

Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай – ақ еңбек өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның тиөмендеуін ескеруі қажет.

Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі ғылыми негізделген болуы керек. Табысты бөлу (тарту) механизмі белсенді роль атқаруы керек және өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда  syiii  фактор болуы тиіс. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының жүйесінде ( амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу, акциздер, жал төлемі, дивиденттер, пайздық мөлшерлмелер, арнайы қорлар, салымдар, пай ( жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары, несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.

Бірақ табыстың абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы – шаруашылық қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне жатады. 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынның салынған капитаолының мөлшері және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемнің табыс болуы мүмкін. Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей болмайды. Сондықтан да алынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштері қолданылады.

Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жүргізуші субъектінің өзі де, мемлекет те мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде талдау жасау қажет.

Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:

табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орпындалуын бағалау;

таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;

табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;

табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;

табыстың өсу резервтерін анықтау;

кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;

табыстылықтың (рентабельділіктің) әр түрлі коэффициенттерін және олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.

Тасбыстылықтың асолютті көрсеткіштерін талдау

Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және түрткі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы көрсеткісті талдауға аудару керек.

Табыстылықтың бірінші абсолютті  көрсеткісі өнімді өткізуден алынатын табыс болып табылыды.Ол қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.б. салықтар мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.

Қаржы – шаруашылық қызметінің нәтежиесі туралы есептің осы бабы бойынша негізгі қызметтен түсетін табыс көрсетіледі.

Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгеймен, оның сапасымен және төменде қарастырылған басқа да факторлармен анықталады.Өнім өткізуден түсетін табыс сомасыны қоймадағы өтпнген бұйымдар қалдықтарының және сатып алушының жауты сақталуындағы тиеліп жіберілген тауарлардың өзгерістерін белгілі бір әсер етеді.Тауарлы – материалдық құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіден – азаюына әсер етеді.Кәсіпорында өнімді өткізуден түсетін табыс жоспырланған тауар өндірісінен және бұйымдардың ( дайын өнімдер, сатып алушының жауапты сақталуындағы тауарлар ) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы керек.Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы тауарлы – материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайлар да кездеседі. Өтпеген өнімнің қалдықтары келесі себептерге байланысты құралады. Дайын өнімнің бір бөлігі оларды буып – түю, орау, тиеуге дщайындау, көлік партиясының көлеміне толтыру, есеп айырысу құжаттарын жазу үшін заңды түрде қоймада жиналып қалады. Осы жерде дайын өнімнің қалдықтарының нормадан тыс мөлшерде өсуіне кәсәп орынның қаржы қызметіне көңіл аударуы қажет. Өнім шаруашылық байланыстарының үзілуіне байланысты өткізілмей қалуы немесе басқа себептерге байланысты сұранысқа ие болмауы мүмкін. Бұндай жағдай нақты – заттық нысандағы өнімдер өндіруші кәсіпорында орындалады. Орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер тауар ретіндегі өзінің өзгеше нысанына байланысты қоймадағы өнім қалдықтары бола алмайды.Бұл сондай-ақ кейбір салалардың өнімдеріне, мысалы, электроэнергетика, көлік, байланыс салаларына да қатысты.Көп жағдайда тауарлар сатып алушының жауапты сақтауында болады, яғни өнім тиеліп жіберіліп сатып алушыға келіп түседі, бірақ сатып алушы заңды негізде оны төлеуден бас тартады. Төлеуден бас тартуының себебі жабдықтауышының жеткізу жабдықтарын сақтамағандығынан болуы мүмкін. Есептеу әдісіне көшу өнімді өткізуден түсетін табыс оған келіп түскен төлем сомасының мөлшері бойынша емес, оның тиеліп жіберілген көлемімен анықталуына әкеледі. Бұл талдаушылар тиелген тауарлар үшін ақшаның келіп түсуіне көңіл бөлмеуі тиіс деген сөз емес. Тиелген тауарлардың бір бөлігін сатып алушылардың уақытында төлемейтіні белгілі. Бұл жағдайда ақшалардың түспеуі жабдықтаушыға байланысты емес. Өкінішке орай бұл жағдай әдетке айналған. Төлемеушілік көлемі азайған жоқ,алайда кәсіпорынға ақша алу бағытында жұмыс жасау керек. Ол үшін аккредитивті нысанына ауыстыру, төлемсіздікті өндіріп алу бойынша банкке талап қою, коммерциялық несиені толтыру қажет. Нарық жағдайында тиеліп жіберілген өнімдер үшін есеп айырысудың алдын ала төлеу нысаны да қолданылады. Алдын ала төлем жүргізу төлем мерзімі өткен тиелген тауарлардың қалдығын болдырмайды. Тиелген өнімдер үшін есеп айырысудың бұл нысаны көптеген кәсіпорында қолданылады. Алайда оның кемшіліктері де бар:

біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар үшін тиімді;

екіншіден, белгілі бір дәрежеде өндірілген өнім сапасын бақылау төмендейді, әсіресе егер жабдықтаушы кәсіпорын тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығында монополиялық орын алатын болса;

үшіншіден, тұтынушы төлем жүргізгеннен кейін, тауарды қажетті санынан аз алуы мүмкін ( мысалы, тоннамен және басқамен өлшенетін шикізаттар мен материалдар сатып алу жүргізілген уақытта).

Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші – жалпы табыс. Ол өнімді өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны арасындағы айырма ретінде анықталады. Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірпістік өзіндік құн, сондықтан оның төмендеуі оның көлеміне көп әсерін тигізеді. Көптеген кәсіпорында өзіндік құнды баптар бойынша талдаумен айналысатын, оны төмендету жолдарын іздестіретін жұмыс, инфляцисның әсері және шикізат пен отын – энергетика ресурстарында бағаның өсуімен өзінің маңызын төмендетеді. Бағаның күрт өсуі және кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарының жетіспеуі жағдайында өзіндік құнның төмендеуі нәтижесінде табыстың осімі мүмкін емес. Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың өсуінің негізі жолы – материады шығындар бөлігінде өзіндік құүнды төмендету. Бұл, әсіресе шикізат құнының үлес салмағы өнімнің өзіндік құнында өте жоғары болып келетін өңдеу және қайта өңдеу салаларында ( машина жасау және металл өңдеу, металлургия, мұнай – химия, тігін, тамақ жэәне т.б.) қызмет жасайтын кәсіпорындар үшін өте маңызды. Шығарушы салаларда табиғи себептерге байланысты табыс өсімін пайдалы қазбаларды шығарудың өзіндік құнын төмендету нәтижесінде қамтамасыз ету өте қиын. Бұл негізінде шығару көлемін өсіру арқылы болуы мүмкін. Соңғы тұтынушыға бағытталған салаларда сұраныс, өзіндік құн деңгейімен анықталатын өндіріс және өнімді өткізу көлемі шешуші  мәнділікке ие болады. Заттай түрде өнімді өткізу көлемінің өсуі табыстың өсуіне әкеледі. Сұранысқа ие өнімдерді өндірудің өспелі көлеміне күрделі салымдар көмегімен қол жеткізуге болады, бұл табыстың әлдеқайда өнімді жабдықтарды сатып алуға, жаңа технологияны игеруге, өндірісті кеңейтуге бағытталуын талап етеді. Бұл жол, қазіргі кезде көптеген кәсіпорындардың инфляция, бағаның өсуі және ұзақ мерзімді несиелерге қол жетіспеушілігіне байланысты қиын немесе мүлде мүмкін емес. Күрделі капитал салымдарын жүргізуге қаржыларымен мүмкіндіктері бар кәсіпорындар, егер инвестиция рентабельділігін инфляция қарқынынан жоғары ұстас, онда бұл кәсіпорын өз табысын нақты өсіре алады. Өндіріс және өнім өткізу көлемін өсіруге әкелетін айналым қаражаттарының айналымдылығын жылдамдату күрделі шығындарды талап етпейді. Инфляция айналым қаражаттарын өте тез құнсыздандырады. Кәсіпорындардың шикізат пен отын – энергетика ресурстарын сатып алуынав олардың көп бөлігі бағытталады. Сатып алушылардың төлемеушілігі және де талап етілетін алдын ала төлем жүргізу кәсіпорынның қаржысының көп бөлігін айналымнан тыс әкетеді.  Төлем жүргізбеудің себептері тек айналым қаражаттарының жетіспеуі ғана емес, сонымен бірге төмен қаржылық есептік тәртіп, банк жүйесі жұмысындағы кемшіліктер және де вексельдік айналымның дамымауы да болып табылады. Кәсіпорын табысы бағаның өсуі есебінен жоғары қарқынмен өседі. Бағаның өсуі өзінше теріс фактор болып табылмайды. Егер өнімге деген сұраныстын өсуі мен шығарылатын өнімнің техника – экономикалық параметрлердің және тұтынушылық қасиетінің жақсаруымен байланысты болса, онда ол дәлелді болады.            

Өнімді  сатып-өткізуден  және қызмет көрсетуден  түскен табыс(6010) маусым айында  жолаушыларды тасмалдау  бойынша Сайран автовагзалынын Алматы –Рудничный бағыты бойынша тасмалдағаны үшін

225378 теңге келіп түсті.Аудандық әкімшіліктен оқушылард тасмалдау үшін ңге келіп түсті.Аудандық әкімшіліктен оқушылард тасмалдау үшін 430000 теңге .Жерді жалға беру бойынша Картелден  теңге .Жерді жалға беру бойынша Картелден  30000 теңге.Автобилеттерді сату бойынша 227983 теңге келіп түсті есеп айрысу шотына (1030). Жалпы шаруашылық шығындар 865548 теңгені  құрады.  Осыдан кәсіпорын  табқан табысы  117813 теңге.

2.10 Қаржылық есеп беруді құрудың әдістемесі және тәжірибесі, оның талдауы

Қаржылық қорытынды есеп беру деп – кәсіпорынның өткен кезеңдегі қызметінің жағдайы мен нәтижесін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін атаймыз. Ол белгілі бір кезеңде субъектінің шаруашылық қызметінің жағдайы мен нәтижелері туралы жинақталған мәліметтерден тұратын ағымдағы есептің қысқаша мәлімдемесі болып табылатын есеп жазбаларының ерекше түрі. Қаржылық қорытынды есепті құру кәсіпорында жүргізілетін есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады. Қаржылық қорытынды есептің мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі қорытындыланады және де ол талдау жасау, кәсіпорынның шаруашылық қызметін жоспарлау үшін негізгі ақпарат көзі болып табылады. Кәсіпорынның қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы және дәл көрсетілуі, барлық көрсеткіштердің бір-бірімен тығыз байланысты болуы, есепті құруда әдістемелік және басқадай ережелердің сақталуы, қорытынды есеп деректерінің инвесторлар мен басқадай пайдаланушыларға түсінікті болуы қаржылық қорытынды есеп беруге қойылатын негізгі талаптар болып табылады. Қаржылық қорытынды есепті дайындаудың және тапсырудың Концептуалдық негіздерінде қаржылық қорытынды есептің бухгалтерлік есеп жүйесін реттеудің екінші деңгейін құрайтын және барлық шаруашылық жүргізуші құрылымдар  басшылыққа алуға міндетті нормативтік-құқықтық құжат болып табылатын бухгалтерлік есеп стандарттармен айқындалатындығы атап көрсетілген. Қаржылық қорытынды есеп мерзім сайын дайындалып тапсырылады және оны пайдаланушы қалың топтың ақпарат жөніндегі қажеттерін қанағаттандырып отырады. Кейбір пайдаланушылар өкілеттіктері болған жағдайда қаржылық қорытынды есепте бар ақпаратқа қосымша ақпарат талап ете алады. Пайдаланушылардың көпшілігі қаржылық мәліметтердің негізгі қайнар көзі ретінде қаржылық қорытында есепке сенім артуға тиісті. Субъектілер жылдық қаржылық қорытынды есепті меншік иелеріне – құрылтай құжаттарына сәкес,мемлекеттік статистика органдарына – тіркелген жерінде, мемлекеттік бақылау және қадағалау органдарына – олардың құзыретіне сәйкес тапсырады. Қаржылық қорытынды есеп Қазақстан Республикасының валютасымен жасалуға тиісті. өлшем бірлігі – мың теңге. Қаржылық қорытынды есепке дер кезінде орындалуына және дұрыстығына жауап беретін субъектінің басшысы және бас бухгалтері қол қояды. Жылдық қаржылық қорытынды есеп есепті кзеңнен кейінгі жылдың 30 сәуіріне дейін тапсырылуға тиісті. Меншік иелері осы мерзім шегінде қаржылық қорытынды есепті тапсырудың мерзімін анықтап тағайындай алады, бірақ ол жылына бір реттен аспауы тиіс. Жылдық қаржылық есеп үшін бірінші есепті кезең болып 1 қаңиардан 31 желтоқсанға дейінгі күнтізбелік жыл алынады. Жаңадан құрылған субъект үшін бірінші есепті жылоның мемлекеттік тіркеуден өткен сәтінен басталып, сол жылдың 31 желтоқсанымен аяқталады. Субъект тіркеуге алынған немесе заңды тұлға мәртебесін алғанға дейінгі жасалған операциялар бірінші есепті жылдық қаржылық есебіне кіреді. Заңды тұлғаның қаржылық қорытынды есебі оларды пайдаланушылар үшін жариялауға ашық болып табылады. Жылдың қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы заңды тұлға немесе тәуелсіз аудитор ұсынған тәуелсіз аудиторлық қорытындымен расталады. Қаржылық есептер қаржылық қорытынды есеп берудің  құрамдас бөліктері болып табылады. Субъектінің қаржылық қорытынды есебі төмендегі қаржылық есептерден тұрады:

1. Бухгалтерлік баланс
2. Қаржы-шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды есеп.
3. Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есеп.
4. Қаржылық қорытынды есепке түсіндірме хат.

№	Операциялар	Шоттар корреспонденциясы
		дебет	кредит
Қаржылық қорытындылар есебі
1	Есепті период басында (1340) шоттан қалдық 8010 негізгі өндіріс шотына апарылды	8110	1340
2	Есепті период үшін дайын өнімнің(жұмыс,қызмет) өзіндік құнының калькуляциясы
	Негізгі өндіріске жіберілген материалдар есептелді	8111	1300-1330, 1350
	Негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысын төлеу шығындары көрсетілді	8112	3350
	Жұмысшылардың еңбек ақысынан ұсталысдар көрсетілді:
	Әлеуметтік салық	8110	3150
	ҰЗҚ міндетті төлемдер	3350	3220
	Әлеуметтік аударымдар	8112	3210
	Мердігерлердің шоттары технологиялық мақсатта газ,су, электр энергиясын және т.б қолданылғаны үшін акцептелді	8112	3310,4110
	Жөнелтпе шығындар,экономикалық элементтері,шығыс түрлері бойынша 93 бөлімшенің шоттары алдын ала жинақталып 930 шотта қосылады	8140	8141,8142,8143
	Жөнелтпе шығындар негізгі өндіріс өнімінің өзіндік құнына кіргізіледі	8114	8140
	Аяқталмаған өндірісте жетіспеушілік анықталды	7010	8110
3	Негізгі өндірістің жалпы шығындары	8110	8111, 8114
4	Дайын өнімнің өзіндік құны есептен шығарылды	1320	8110
5	Есептік период бітісімен аяқталмаған өндіріс қалдығы 8010 шоттан 1340 шотқа ауыстырады	1340	8110
6	Жалпы және әкімшілік шығындардың есептік период бойынша калькуляциясы:
	Жалпы шаруашылық бағыттағы материалды емес активтердің амортизациясы есептелді	7210	2740
	Басқарушылық және шаруашылық бағыттағы негізгі құралдар үшін тозу есептелді	7210	2420
	Шаруашылық және әкімшілік мақсатта қолданылған ТМҚ есептен шығарылды	7210	1310-1330, 1350
	Әкімшілік-басқарушылық персоналға еңбек ақы, сыйлықақы, демалыс ақысы есептелді	7210	3350
	Жалпы шаруашылық қажеттіліктер қызметі үшін жабдықтаушылар шоты акцептелді	7210	3310, 4110
	ӘБП-ның іс-сапар бойынша шығыстар есептен шығарылды	7210	1251, 3390, 4430
	Ұсынылған шығыстардың есептен шығарылуы	7210	1010, 1030
	Есепті период соңында 7210 шотының жабылуы	5510	7210
7	Тауарларды сатумен байланысты шығыстардың есеб:	3350	3120
	Материалды емес активтер бойынша амортизация есептелді	7110	2740
	Негізгі құралдар бойынша тозу есептелді	7110	2420
	Сату кезінде қолданылған ТМҚ есептен шығарылды	7110	1310
	Сақтандыру полисі бойынша шығындар есептен шығарылды	7110	1620,2910
	Еңбек ақы, сыйақы, демалыс ақысы есептелді	7110	3350
	Әлеуметтік салық есептелді	7110	3150
	Әлеуметтік аударымдар есептелді	7110	3390,4430
	Негізгі құралдарды алудағы ағымдағы шығыстар есептен шығарылды	7110	3390,4430, 1620
	Жұмыс бабы бойынша іс-сапар шығындары есептен шығарылды	7110	3390, 4430, 1250
	Қаржы-шаруашылық қызметін анықтау мақсатымен 7110  шотының жыл соңында жабылуы	5510	7110
8	Банктер т.б ұйымдардың қарыздары алынды	1030	3010, 3020
	Алынған қарыздар үшін сыйақылар есептелді	7310	3380, 4160
	Қарыздар мен сыйақылар бойынша борыштар өтелді	3010, 3020, 3380, 4160	1010, 1030
9	Есепті периодтағы шаруашылық қызметтің қаржылық қорытындылары анықталды:
	Есепті периодтағы табыстың қорытынды сомалары көрсетілді	6-бөлім шоттары 6020,6030 бөлімшелерінің шоттарынан басқа	5510
	Есепті периодтағы шығыстың қорытынды сомалары көрсетілді	5510	7-бөлім шоттары
10	Алғаш жылдардағы шаруашылық қызметтің қаржылық қорытындылары анықталды
	Табыс	5510	5520
	Шығыс	5520	5510
11	Күмәнді міндеттемелер бойынша резервтің құрылуы
	Дебиторлық борыштарды инвентаризациялау результаттары бойынша резерв құрылды	1290	1210
	Есепті жыл соңында резерв период шығыстарына есептен шығарылды	7210	1290
	Есептелген ҚҚС-сы сторнерленеді	1210	3130
	Күмәнді деп танылған міндеттеме үшін төлем жасалды	1040	1210
	Сторнерлік жазу	7210	1290