Кіріспе

Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамадастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.

Елбасының 2007 жылғы Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикаға кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды.

Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру қажеттілігін атап көрсетті.

Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетігі мен өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу қажеттілігіне аса назар аударылды.

Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады. Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын  анықтап  негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден-бір жүйе. Бүгінгі күні өндірістік саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге, өндіретін өнім түрлеріне  зор мән бере отырып , өндіруге кеткен шығындардың ауқымын неғұрлым  азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл  анықтау міндетті шарт.

Осы мәселеге орай кәсіпорын өндірістік шығындарды есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың заңдылықтары  халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.

Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.

Бүгінгі таңда, шығындар есебінің екі проблемасы бар:

Біріншісі – отандық теория мен практикалық тәжірибенің Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында басқару жүйесінің алдында тұрған жаңа міндеттерді шешуге қайта бағытталуында.

Екінші маңызды проблема – есеп ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесін зерттеу, өндірістік шығындар туралы ақпараттар алудың дәстүрлі емес жаңа жүйесін құру, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың, қаржылық нәтижелерді анықтаудың қазіргі тәсілдерін қолдану, сондай-ақ бұл ақпараттардың өндірістік қызметті басқару, талдау, болжау және реттеу үшін қолданылуы.

Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы – өндірістік шығындардың есебі мен аудиті және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.

Дипломдық жұмыстың мақсаты – өндірістік шығындарды және өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын зерттеу, сонымен қатар, өзіндік құнның төмендеуінің резервтерін анықтау және оның есебін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.

Өндірістік шығындардың құрылуы мен айналымы өндірістік кәсіпорындар үшін аса маңызды, сондықтан-да шығындар есебінің кәсіпорынды басқарудағы үлесі өте зор. Өндірістік шығындар есебінің қажеттілігі шаруашылық қызметтің шарттарының күрделенуіне, табыстылыққа талаптардың өсуіне байланысты жоғарылай түседі.

Өндірістік шығындар есебін құру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдісін таңдау көп деңгейде саланың ерекшеліктеріне, өндіріс тұрпаты мен түріне, оны ұйымдастыру мен технологиялық процесстің сипатына, өндірілетін өнім, атқарылатын жұмыс пен көрсетілетін қызметтің түрлілігіне, калькуляциялау обьектілеріне, мекеме құрылымына және басқа да жағдайларға байланысты болады.

Өндірістік шығындар есебінің мәліметтері – өндірістік резервтерді анықтаудың, өндіріс табыстылығын көтеру мақсатында матриалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды қолдануды әрдайым бақылаудың маңызды құралы болып табылады. Бұл өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын зерттеу кәсіпорынның жүйесінде ерекше орын алатындығын анықтайды. Сондықтан, өндірістегі шығындарды білу және зерттеу, сондай-ақ осы шығындарға уақытылы және сапалы талдау жасау өндірістік процессті икемді реттеуге мүмкіндік береді.

Нарықтық экономика жағдайында осы мәселе өзекті болып тұрғандықтан дипломдық жұмысымды осы тақырыпқа арнап, өндірістік шығындарды, оның есебінің жүргізілуі мен ұйымдастырылуын және өнімнің өзіндік құнын калкуляцялаудың әдістерін терең мән беріп зерттедім.

Дипломдық жұмыстың  бірінші бөлімінде   кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаты және өндірістік шығындардың мәні мен жіктелуі қарастырылған.

Екінші бөлімде өндірістік шығындардың есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау дипломдық жұмыстың негізгі тақырыбы болғандықтан аса мән беріліп көрсетілген. Яғни, кәсіпорындағы өндірістік есеп және оны ұйымдастыру, сондай-ақ негізгі және көмекші өндіріс шығындарының есебін жүргізу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдістері қарастырылған.

Ал үшінші бөлім  өндірістік есепке аудиторлық тексерудің жүргізілуі және кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен аудитті жетілдіру жолдарына арналған.

І. Кәсіпорынның технико-экономикалық және өндірістік шығындарының сипаттамасы

1.1 Кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштерінің сипаттамасы

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік «Light House» (Лайт Хауз) Қазақстан Республикасында 2005 жылдың 17-маусымында мемлекеттік тіркеуден өтіп, өз қызметін атқарып келеді.

ЖШС «Light House» (Лайт Хауз) (әрі қарай мәтін бойынша Серіктестік) Қазақстан Республикасының 2004 жылғы Азаматтық Кодексіне, 16-шілде 1999 жылғы, №436 «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер туралы» Заңына және басқа да Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес жеке меншік негізінде құрылған.

Серіктестік меншік құқығында оқшауландырылған мүлкі бар заңды тұлға болып табылады және осы мүлкімен өз міндеттері бойынша жауап береді, өз атынан мүлікті және жеке мүлікті емес құқықтарын жүзеге асырады және сатып алады, серіктестіктің дербес балансы және өз атауымен мөрі бар. Серіктестікті басқару органы болып табылады:

• жоғарғы орган – қатысушы немесе оның өкілі;
• атқарушы орган – директор.

Серіктестіктің заңды мәртебесі. Серіктестік мемлекеттік тіркелу кезінен бастап заңды тұлға құқығын иемденеді. Серіктестік жұмысшыларының орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын шағын кәсіпкерлік субъектісі болып табылады.

Серіктестік өз қызметінің мақсаттарына жету үшін өз атынан келісімдерге отырады, мүліктік және жеке мүлікті емес құқықтар алуға, міндеттерін көтеруге, сотта талап қоюшы және жауап беруші болуға, сондай-ақ Қазақстан Республикасы территориясында және одан тыс жерлерде бөлімшелер мен өкілдіктер құруға, басқа заңды тұлғалармен бірлестіктерге кіруге, сондай-ақ басқа заңды тұлғалардың қатысушысы болуға құқылы.

Серіктестік өз міндеттемелері бойынша оған тиесілі барлық мүлкімен жауап береді. Мемлекет серіктестіктің қарыздарына жауапты емес. Серіктестік мемлекеттің қарыздары бойынша жауап беррмейді. Серіктестік заңда қаралған жағдайлардан басқа жағдайда қатысушының міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Қатысушы серіктестіктің міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзі қосқан үлес құны шамасында серіктестіктің қызметіне байланысты шығындар тәуекелін алады.

Серіктестік қызметінің мақсаты мен мәні. Серіктестік қызметінің негізгі мақсаты болып келесі қызмет түрлерін жүзеге асырудан табыс табу табылады:

• Қоғамдық тамақтану орындарын, асханалар, кафе, бар және ресторандар ашу;
• Көтерме, бөлшек және комиссиялық сауда;
• Азық-түлік өнімдерін сатып алу, өндіру, қайта өндіру және сату;
• Сауда-саттық операциялары және делдалдық қызмет ету құқығымен ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау, өндіру, қайта өндіру;
• Компьютерлік техника және оның құраушыларын жеткізу, жинау және сервистік қызмет көрсету;
• Программалық қамсыздандыру мен жаңа технологиялар құру және оларды өндірістік процесске енгізу;
• Сервистік-тұрмыстық орындарды құру;
• Сауда орындарын құру;
• Ғылыми қызмет;
• Заңды және жеке тұлғалардың, соның ішінде шетел азаматтарының мүдделерін ұсыну;
• Жарнамалық қызмет;
• Сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру;
• Маркетингтік зерттеу ұйымдастыру, нарықты зерттеу және болжау, ақпараттық-коммерциялық қызметті ұйымдастыру;
• Жеке құрылыс-жөндеу және транспорттық инфроқұрылымдарды құру және дамыту;
• Баспа қызметін ұйымдастыру, жеке баспаны (газет-журнал, программалар шығару);
• Өз қызметін және өзінің кәсіпорындарының, бөлімшелерінің, құрылымдарының қызметін материалды-техникалық қамсыздандыру;
• Қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдениет және басқа да қоғамдық айналымдардың әртүрлі аспектілері бойынша жеке ақпараттық база құру;
• Әртүрлі жәрмеңкелер, көрмелер мен аукциондар өткізу;
• Қазақстан Республикасының Заңдарымен рұқсат етілген басқа да қызмет түрлері.

Серіктестіктің жарғылық капиталы. Өз қызметін жүзеге асыру үшін серіктестікте қатысушының үлесімен 100 000 (жүз мың) теңге көлеміне тең сомада жарғылық капитал құрылады. Серіктестіктің жарғылық капиталы Қазақстан Республикасының заңдарының талаптарына сәйкес құрылады. Серіктестіктің жарғылық капиталына салым ретінде ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік құқықтар, сондай-ақ интеллектуалды қызметтің объектіленген нәтижелеріне құқықтар және басқа да мүлік бола алады. Салым құны заңға сәйкес бағаланады. Жарғылық капиталды көбейту немесе азайту туралы шешімді қатысушы қабылдайды. Серіктестік мүлкіндегі қатысушының үлесі тек салымы төленіп қойған бөлігінде ғана иеліктен шығарылуы немесе кепілге берілуі мүмкін.

Серіктестік өз қызметін Қазақстан Республикасының Заңдары шегінде жүзеге асырады. Серіктестік тек қана лицензия негізінде жұмыс істей алады.

Серіктестік қатысушысының айрықша құзыреті. Серіктестікті басқарудың жоғарғы органы болып қатысушы немесе оның өкілі табылады.

Серіктестік қатысушысының айрықша құзыретіне жатады:

• серіктестік жарғысының өзгеруі, сондай-ақ оның жарғылық капиталының мөлшерінің, орналасқан жері мен фирмалық атауының өзгерілуі немесе серіктестік жарғысының жаңа редакцияда бекітілуі;
• серіктестіктің атқарушы органының құрылуы және оның өкілеттігінің мерзімнен бұрын тоқтатылуы, сондай-ақ жауапкершілігі шектеулі серіктестікті немесе оның мүлкін сенімді басқаруға табыстау туралы шешім қабылдау және мұндай табыстаудың шарттарын анықтау;
• серіктестіктің бақылаушы кеңесін және тексеру комиссиясының сайлануы және оның өкілеттігінің мерзімнен бұрын тоқтатылуы;
• жылдық қаржылық есептіліктің бекітілуі және таза табыстың бөлінуі;
• ішкі ережелерді, тіртіпті және олардың қабылдануын, сондай-ақ серіктестіктің ішкі қызметін реттейтін құжаттардың бекітілуі;
• серіктестіктің басқа шаруашылық серіктестіктерге, сондай-ақ коммерциялық емес мекемелерге қатысуы туралы шешім;
• жою комиссиясын тағайындау және жою баланстарын бекіту;
• заңға сәйкес серіктестік қатысушысының үлесін мәжбүрлі түрде сатып алу туралы шешім;
• серіктестіктің барлық мүлкінің кепілдігі туралы шешім;
• заңға сәйкес серіктестік мүлкіне қосымша жарна енгізу туралы шешім;
• жарғы ережелеріне түсіндірме.

Серіктестік директоры. Серіктестіктің атқарушы органы болып директор саналады. Директор тек заңды тұлға ғана бола алады. Ол серіктестіктің қатысушысы болмауы да мүмкін. Өз қызметтерін атқару барысында, директор серіктестіктің мүддесіне шын және дұрыс әрекет ету керек. Директор қатысушының шешімі бойынша белгіленген мерзімге, яғни 5 жылдан аспайтын мерзімге тағайындалады. Директор серіктестіктің ағымдағы жұмысын ұйымдастырады және оның қызметіне жауапты болады. Директор серіктестік қатысушысына есеп беру керек.

Серіктестік директорының құзыретіне осы жарғымен және басқа да құжаттармен анықталған, қатысушы мен бақылаушы органдардың құзыретіне жатпайтын серіктестіктің қызметін қамсыздандыру жайындағы барлық сұрақтар жатады. Содай-ақ,  директор:

• сенімхатсыз серіктестік атынан іс-әрекет жасайды;
• банктік және басқа құжаттарға өз қолын қоюға құқылы;
• серіктестікті таныстыру құқығына сенімхаттар береді, сондай-ақ қайта сенім беру құқығымен де сенімхаттар береді;
• Қазақстан Республикасының және шетел банктерінде есеп айырысу, валюталық және басқа да шоттарды ашады және жабады.
• қызметтерді бекітеді және босатады, серіктестіктің қызметкерлерінің өкілеттігін анықтайды.
• серіктестіктің жұмысшыларына байланысты олардың қызметке тағайындалуы, олардың ауытырылуы және қызметтен босатылуы туралы бұйрықтар береді, жалақы төлеу жүйесін анықтайды, қызметкерлердің еңбекақы мөлшерін бекітеді, сыйақы беру сұрақтарын шешеді, көтермелеу және тәртіптік жаза қолдану шараларын қабылдайды;
• серіктестіктің осы жарғысы бойынша қатысушының немесе бақылау органдарының құзыретіне жатпайтын басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.

Директор (және әрі қарай, оның орынбасары) серіктестіктің Тексеруші комиссиясының мүшесі бола алмайды. Серіктестік директорына және оның орынбасарына серіктестікті шығынға ұшырататын немесе басқа да жағымсыз жағдайға әкеліп соқтыратын қызметтер мен әрекеттер жасауға тыйым салынады, соның ішінде:

• серіктестік қатысушысының рұқсатынсыз өзіне немесе туыстарына мүліктік табыс әкелетін келісімдер (сондай-ақ табыс ету, займ, қайтарымсыз қолдану, сауда-саттық келісімдерді) жасауға;
• серіктестіктен және серіктестіктің үшінші тұлғамен жасасқан келісімдері үшін үшінші тұлғалардан комиссиондық сыйақы алуға;
• серіктестікпен болған қарым-қатынастарда үшінші тұлға атынан немесе оның мүддесіне шығуға;
• серіктестіктің қызметіне бәсеке болатын кәсіпкерлік қызметпен айналысуға тыйым салынады.

Серіктестіктің мүлкі. Серіктестіктің мүлкі қатысушының жарғылық капиталға бастапқы жарнасы, қосымша жарналар, шаруашылық және кәсіпкерлік қызметтен табыстар негізінде, сондай-ақ белгіленген тәртіпке сәйкес серіктестіктің иемденген қарыз қаражаттары және басқа да мүлік негізінде, сонымен бірге заңға қайшы келмейтін басқа да көздерден құрылады.

Серіктестік негізгі қор, айналым қаражаттары және басқа да материалды құндылықтардан тұратын мүлікті иемдену, қолдану құқықтарын өз бетінше жүргізеді. Жаупкершілігі шектеулі серіктестіктің мүлкі оның балансында көрсетіледі. Салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді төлеуден кейін қалған материалды қаражаттар таза табысты құрайды. Серіктестіктің табысын бөлу қатысушының шешімі негізінде жылдық қаржылық есептілікті бекіткеннен кейін жүзеге асырылады. Табысты төлеу осындай шешімді қабылдағаннан кейін бір ай ішінде жүргізіледі.

Осы жарғы бойынша түзетілмеген сұрақтар Қазақстан Республикасының Заңнамаларына сәйкес шешіледі. Жарғының ережелерінде қарама-қайшылықтар туған жағдайда, серіктестіктің мүддесін анықтайтын ережелер қолданылады.

Бұл жарғыға қосымшалар түріндегі өзгертулер мен толықтырулар енгізілуі мүмкін немесе жарғы жаңа баспада ұсынылуы мүмкін.

Қатысушылар құрамының өзгеруі, жарғылық капитал мөлшерінің азаюы және серіктестік атауының өзгеруі оның Қазақстан Республикасының әділет органдарында тіркелуіне әкеледі.

Кәсіпорынның негізгі көрсеткіштеріне талдау жасау.

Өндірістік шығындардың құрылымын және есепті кезеңде оның шығындардың жеке элементтері бойынша өзгеруін зерттеу, сондай-ақ шығындар басптарына талдау жасау маңызды болып табылады. Өйткені талдау жасай отырып, біз шығындарды азайту және табысты көтерудің көздері мен жолдарын анықтай аламыз.

	Экономикалық элементтер бойынша шығындардың құрамы, құрылымы және динамикасы (кесте-1)
№	Шығындар	Сомасы, мың теңге			Үлестік салмағы, %
		2006 ж.	2007 ж.	Ауытқу    (+;-)	2006 ж.	2007 ж.	Ауытқу     (+;-)
		1	2	3	4	5	6
1	Материалдық шығындар	5 209,184	3 174,341	-2 034,842	33,72	26,78	-6,93
	Шикізат пен материалдар	3 ,512	17,945	14 ,432	0,02	0,15	0,13
	Өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтер	4 354,564	2 062, 807	-2 291,756	28,19	17,41	-10,78
	Электроэнергия	780,730	1 037, 682	256 ,951	5,05	8,76	3,70
	Басқа да  материалдар	70 ,376	55 ,906	-14,470	0,46	0,47	0,02
2	Еңбекақы шығындары	6 673 ,228	5 143, 933	-1 529,294	43,20	43,40	0,21
3	Әлеуметтік салаға аударымдар	161,986	344, 756	182,769	1,05	2,91	1,86
4	НҚ-дар мен МЕА-дің аамортизациясы	1 948,950	2 261, 201	312,250	12,62	19,08	6,46
5	Басқа да шығындар	74,067	80 ,929	6 ,862	0,48	0,68	0,20
6	Салықтар	1 381,130	846 ,104	-535, 025	8,94	7,14	-1,80
Барлығы		15 448,547	11 851,267	-3 597 ,280	100,00	100,00	0,00

Талдаудың нәтижесінде өндірістік шығындардың негізгі үлестік салмағын – 43,4 пайызды (0,2 пайызға өскен) еңбекақыны төлеу шығындары алатындығы анықталды. Сондай-ақ, өндірістік шығындардың үлес салмағының көп бөлігін, яғни 26,78 пайызды материалдық шығындар алып отыр және оның үлесі 6,9 пайызға төмендеген. Материалдық шығындар құрамындағы өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтердің үлесі де 10,78 пайызға төмендеген, және салықтық шығындар 1,8 пайызға төмендеген. Ал электроэнергияны пайдалану 3,7 пайызға және шикізат пен материалдардың үлестік салмағы 0,13 пайызға өскен.

Сондай-ақ, төменде «Light House» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қаржы-шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштеріне тадауы көрсетілген.

Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштері

(кесте-2)

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2006 жыл	2007 жыл	Ауытқу (+,-)	Өсу қарқыны (%)
1	Сатудан алынатын табыс	Мың теңге	216,248	85,336	-130,911	39,5
2	Өндірілген өнімнің (істелінген жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құны	Мың теңге	32,437	12,800	-19,636	39,5
3	Жалпы табыс	Мың теңге	183,810	72,535	-111,275	39,5
4	Кезең шығындары	Мың теңге	98,912	122,268	23,956	124,5
5	Салық салынғанға дейінгі табыс	Мың теңге	60,726	-26,376	-87,103	-43,4
6	Рентабелділік	Пайыз	1,8	0,6	-1,1	36,3
7	Жұмысшылардың орташа тізімдік саны	Адам	50	56	6	112
8	Еңбек өнімділігі	Мың теңге	4,324	1,523	-2,801	35,2
9	Негізгі қорлардың жылдық орташа құны	Мың теңге	44,880	44,880	0	100
10	Қор қайтарымдылығы	Теңге	4,8	1,9	-2,9	39,5
11	Қор сыйымдылығы	Теңге	0,2	0,5	0,3	253,4

Кестеден көріп отырғанымыздай, талдау нәтижесінде келесідей мәліметтерді анықтадық. Яғни, кәсіпорынның өнімді өткізуден түскен табысы 130912 теңгеге түсіп, жалпы табысы 111275 теңгеге төмендеген, өсу қарқыны өте аз (39,5 пайыз). Ал кезең шығындары 23956 теңгеге, яғни 124,5 пайызға өсіп отыр. Бұл кәсіпорынның қаржы жағдайының өткен жылмен салыстырғанда төмендегенін көрсетеді. Рентабельділік 1,1 пайызға төмендеген, бұл көрсеткіш кәсіпорынның табыстылық деңгейінің төмен дәрежесін көрсетеді. Сондай-ақ, өндірілетін өнімнің өзіндік құны 19636 теңгеге төмендеген. Және еңбек өнімділігі 2800 теңгеге, қор қайтарымдылығы 2,9 теңгеге, қор сыйымдылығы 0,3 теңгеге төмендеген, бұл көрсеткіштердің төменден болуының себебі өткен жылмен салыстырғанда кәсіпорынның жалпы табыс көлемінің аз болуында.

1.2 Кәсіпорынның есеп саясаты

«Light House» (Лайт Хауз) жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің есеп саясаты Қазақстан Республикасының 24-маусым 2002жылғы №329-11  «Бухгалтерлік есеп және қаржы есебі туралы» Заңына сәйкес жүзеге асырылады. Есеп саясатының құрылуына негіз болып табылады:

• Бухгалтерлік есеп стандарты (БЕС) және оларға әдістемелік ұсыныстар;
• «Бухгалтерлік есеп және қаржы есебі туралы» ҚР-ның заңы, №329-11, 06.2002 ж. (өзгертулер және толықтырулармен, 11.06.2004 ж.)
• «Қаржылық есептілікті беру» 30 Бухгалтерлік есеп стандарты, №14 ҚР-ның қаржылық министрінің бұйрығы, 17.01.2003 ж.
• ҚР-ның Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім) №409-1, 13-бөлім «Меншік құқығын алу», 2004 ж.
• «Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру» 24 Бухгалтерлік есеп стандарты.
• «Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер» ҚР-ның кодексі (23.12.2005ж. №107-ІІІ, 122,130,131,178,179,227-баптар; 10.01.2006ж. №115-ІІІ, 501-бап; 10.01.2006ж. №116-ІІІ, 462-бап; 31.01.2006ж. №125-ІІІ, 259,260,264-баптар; 22.06.2006ж. №147-ІІІ, 17,518,550-баптар және т.б.).

Есеп саясаты Уәкілетті органдар мен серіктестіктің қатысушысы шешімімен келісіліп тағайындалады. Бұл есеп саясатымен есеп жүргізудің негізгі ережелері мен бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілдері анықталады. Есеп саясатын құрудың негізіне сенімділік, дәйектілік, салыстырымдылық және аяқтаушылық қағидалары жатады.

Жауапкершілігі шестеулі серіктестік «Light House» (Лайт Хауз) Қазақстан Республикасының әділет министрлігінде, Алматы қаласының әділет департаментінде 17-маусым 2005 жылы тіркелген (тіркелу туралы куәлік 0162977 серия В, тіркелу номері 60202-1910-ЖШС). Салық төлеушінің тіркелу номері (СТН) 600500529068. Қосылған құн бойынша 1-қаңтар  2004 жылдан бастап есепке қойылғандығы туралы куәлік серия 60305,  № 0039020.

Өз қызметін жүзеге асыру үшін серіктестікте қатысушының үлесімен 100 000 (жүз мың) теңге көлеміне тең сомада жарғылық капитал құрылады. Серіктестіктің жарғылық капиталы Қазақстан Республикасының заңдарының талаптарына сәйкес құрылады.

ЖШС «Light House» (Лайт Хауз) өз қызметін келесідей құжаттар мен нормативтік актілер негізінде жүзеге асырады:

• ЖШС «Light House» (Лайт Хауз) Құрылтайшы құжаттары;
• Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, 2004 жыл (өзгер-тулерімен және толықтыруларымен);
• 16-шілде 1999 жылғы №436 Қазақстан Республикасының «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер туралы» Заңы (өзгертулері және толықтыруларымен);
• Қазақстан Республикасындағы мекемелердің қаржы-шаруашылық қызметін реттейтін басқа да заңдар, нормативтік актілер, нұсқаулықтар және әдістемелік ұсыныстар.

Салықтық төлемдер мен есеп айырысулар Қазақстан Республикасы Президентінің №2235, 12-сәуір 2005 жылғы Заңды күші бар «Бюджетке төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер туралы» Жарлығына және 1-ақпан 2006 жылғы «Бюджетке салықтар және басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексіне сәйкес жүргізіледі (23.12.2005ж. №107-ІІІ, 122,130,131,178,179,227-баптар; 10.01.2006ж. №115-ІІІ, 501-бап; 10.01.2006ж. №116-ІІІ, 462-бап; 31.01.2006ж. №125-ІІІ, 259,260,264-баптар; 22.06.2006ж. №147-ІІІ, 17,518,550-баптар және т.б.).

Қызмет барысында серіктестік өзінің есеп саясатына ішкі нормативтік құжаттарға (бұйрықтар, өкімдер және тағы басқалары) сәйкес рәсімделген өзгертулер енгізе алады. Сондай-ақ есеп саясатына өзгертулер келесі жағдайларда енгізілуі мүмкін:

• Қазақстан Республикасының Заңнамаларының өзгеруіне байланысты;
• Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебін нормативті реттеу жүйесінің өзгеруіне байланысты;
• серіктестіктің бірігуіне немесе бөлінуіне және меншік иесінің ауысуына байланысты;
• шаруашылық операциялар, активтер, меншікті капиталы, міндеттемелер және қызмет нәтижелерін көрсетудің басқа да бір тәсілін қолдану қажет болған жағдайда.

Кәсіпорынның басқару-ұйымдастыру құрылымы.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік «Light House» (Лайт Хаузтың)   басқару органы болып табылады:

• жоғарғы орган – қатысушы немесе оның өкілі;
• атқарушы орган – директор.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік «Light House» (Лайт Хаузтың) қатысушысы мен директорының өкілеттілігінің айналымы Қазақстан Республикасының заңнамаларымен және серіктестіктің жарғысымен анықталады.

Серіктестік директорының қол астында жұмыс істейді: директор орынбасары, бас бухгалтер, қызметті атқарушы тұлғалар, кафе-дүкендердің администраторлары және т.б.

Бас бухгалтер бухгалтерия жұмысына жетекшілік етеді, басшығы қаржылық есептілікті (баланс, табыс және шығыс туралы есеп, меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп) дер кезінде тапсыруға және толық, сенімді мәліметтермен қамтамасыз етуге міндетті. Сондай-ақ ол бухгалтерия мамандарын іріктейді, бухгалтерлік жұмыстардың компьютеризациясын және салық есебінің жүргізілуін қадағалайды.

Кәсіпорын құрылымында келесідей бөлімдер мен қызмет көрсетулер бар:

• әкімшілік-шаруашылық бөлім;
• техникалық қызмет көрсету бөлімі;
• сату-сатып алу бөлімі;
• жеткізу-қамсыздандыру бөлімі;
• кадрлар бөлімі;
• көлік-транспорттық қызмет;
• күзет қызметі.

Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесі. ЖШС «Light House» (Лайт Хаузта) бухгалтерлік есеп келесі құжаттар негізінде жүргізіледі:

• 24-маусым 2002жылғы №329-11 «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (өзгертулері және толықтыруларымен);
• Бухгалтерлік есеп стандарттары (өзгертулері және толықтыру-ларымен);
• Бухгалтерлік есепке әдістемелік ұсыныстар;
• 18-қыркүйек 2002 жылғы №438 бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары;
• «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңы;
• 25-сәуір 2003 жылғы №405-11 Қазақстан Республикасынң «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» Заңы.

ЖШС «Light House» (Лайт Хауз) бухгалтерлік есебі мен қаржылық есептілігінің мақсаты болып мүдделі тұлғаларды жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қаржылық жағдайы, ондағы өзгерістер және қызмет нәтижелері туралы толық және сенімді ақпаратпен қамтамасыз ету табылады;

Серіктестіктің бухгалтерлік есебі келесі қағидаларға сәйкес  жүргізіледі:  табыс болып – ол алынғанда, ал шығыс болып – шығысталғанда есептелінеді.

Қаржылық есептілікті жасау кезеңі болып күнтізбелік жыл саналады. Алдыңғы жылдардың қаржылық есептілігін құрған кезде кеткен қателердің аңғарылған жағдайында, қателерді түзету сомасы келесі кезеңде таза табыс немесе шығынды есептегенде ескеріледі (альтернативті тәсіл қолданылады). Серіктестіктің қаржылық есептілігінің негізгі сапалық сипаттамасы болып түсініктілік, орындылық, мәнділік, нақтылық және салыстырмалылық табылады.

Қаржылық есептілік №30 ҚБЕС-не сәйкес жасалады және оның құрамына төмендегілер кіреді:

• бухгалтерлік баланс;
• пайда және зиян туралы есеп;
• ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп;
• меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп;
• түсініктеме хат.

Қаржылық есептілік, оған аудиторлық және тексеруші комиссияның қорытындысы берілгеннен кейін серіктестіктің қатысушысына ұсынылады.

Бухгалтерлік құжаттама.

Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі барлық жазулар жұмыс шоттар жоспарының классификациясына сәйкес болуы керек.

Қаржы-шаруашылық операцияларын құрудың бастапқы құжаттары болып Қазақстан Респпубликасының Азаматтық Кодексінің талаптарына және жақтардың келісіміне сәйкес рәсімделетін шарттар, келісімдер, бұйрықтар және т.б. табылады. Бастапқы құжаттар 16-қараша 1994 жылғы №73 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Статистикалық Комитетімен бекітілген бастапқы есеп құжаттарының ведомствоаралық нысандар альбомына сәйкес рәсімделеді.

ЖШС басшысы бухгалтерлік құжаттарға қол қоюға құқығы бар тұлғаларды анықтайды және тұлғалардың қызметіне, әрекет ету айналымына және операцияның мәніне байланысты қол қою құқығының сатылы лауазымын бекітеді.

ЖШС бастапқы құжаттарды, бухгалтерлік есеп регистрларын қағаз түрінде және электронды түрде, яғни комьютерлерде сақтайды, сондай-ақ қаржылық есептілікті және есеп саясатын да Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген мерзім аралығында сақтайды.

Бухгалтерлік жазулардың реттілігі:

Келісімдер, шарттар, контрактілер

Бастапқы құжаттар

Жұмыс шоттар жоспары

Регистрлар, бас кітап, сынама баланс

Қаржылық есеп

Өндірістік есеп

Статистикалық есеп

Салықтық есеп

Қаржылық есептілік

Ішкі басқаруға аналитикалық мәліметтер

Статистикалық есептілік

Салықтық есептілік (тұрақты және уақытша айырамалар шегерімінің есебі)

Органдарды басқаратын меншік иелері

1.3 Өндірістік шығындардың мәні

2007 жылғы 28-ақпандағы №234-ІІІ Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңында: «Кірістер мен шығыстар пайда мен зиян туралы есепте қызмет нәтижелерінің өлшемімен тікелей байланысты элементтер болып табылады. Кірістер – есепті кезең ішінде активтердің түсімі немесе өсімі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында экономикалық пайданың ұлғаюы, олар капиталға қатысушы тұлғалардың жарнасымен байланысты ұлғаюдан өзгеше капиталдың ұлғаюына әкеп соғады. Ал шығыстар – есепті кезең ішінде активтердің қолдан кетуі немесе азаюы немесе міндеттемелердің пайда болуы нысанында экономикалық пайданың азаюы, олар капиталға қатысушы тұлғаларға бөлумен байланысты азаюдан өзгеше капиталдың азаюына әкеп соғады» деп көрсетілген.

Әдетте, шығын шығармай көздеген табысты алу мүмкін емес. Өз кезегінде табыс алмай, шаруашылықтың дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді табысты шешу мүмкін емес.

Әрбір іс немесе жұмыс белгілі бір шығындармен байланысты болады. Шығындар болып кәсіпорыннның өнімді дайындауға және өткізуге немесе қызмет көрсетуге кеткен барлық ақша ресурстары танылады. Яғни, шығын – ол меншікті, өндірісті және тауарлы-материалдық қорларды сатуға, жұмысты орындауға, қызмет көрсетуге және зиянды басқаруға байланысты шығындарды қамтиды. Әдетте, ол ақша қаражаттары, материалды қорлар, қозғалмайтын мүліктер, құрылғылар және жабдықтар сияқты активтердің тұрақтамау немесе пайдалану нысанында болады.

Шаруашылық жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізгі көрсеткіштерінің бірі – жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді (жұмыс қызмет) сату шығындары мен оның өзіндік құны.

Өзіндік құн және оның өсу деңгейі базистік және есепті кезеңдерде негізгі және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын, тиімділік дәрежесін, еңбекті ұйымдастыру және үнемдеу режимін сақтауды көрсетеді. Өзіндік құн құнның басым құрамдас бөлігі болумен қатар, сондай-ақ өндіріс шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш, өйткені бұйымның бағасын белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.

Сонымен, өзіндік құнның калькуляциясы кәсіпорынға:

• өнімнің бағасын белгілеуге;
• шығындарды төмендетуге және оған бақылау жасауға;
• кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында сапалы шешімдер қабылдауға;
• кәсіпорынның болашағын жоспарлауға көмектеседі.

Бухгалтерлік есепте шығындар белгілі бір қасиеттері бойынша топталады. Өндірістік шығындарды топтаудың тәсілдері бірнеше факторларға негізделген: кәсіпорын қызметінің өзіндік ерекшелігі, өндірісті ұйымдастыру және технология ерекшеліктеріне, өндірілетін өнім наменклатурасына, ұйымдастырылу құрылымына, нарықтық экокномикаға өту кезеңіне және т.б.

Өндірістік шығындар келесідей белгілері бойынша жіктеледі:

1. Құрамы мен тағайындалуына байланысты шығындар негізгі және үстеме болып бөлінеді:

-  Негізгі шығындар – технологиялық процесспен тікелей байланысты шығындар (материалдар, еңбекақы, амортизация және т.б.);

- Үстеме шығындарға – негізгі және көмекші өндірістерге қызмет көрсету бойынша, сондай-ақ, басқару және шаруашылық шығындар жатады.

2. Экономикалық біртектілік бойынша өндірістік шығындар элементтік және комплексті болып бөлінеді:

-  Элементті деп – құраушы бөліктерге жатқызыла алмайтын өндірістік өнім шығындарының біртекті түрлерін айтамыз (шикізат пен материалдар, еңбекақы, жанармай, энергия, т.б.);

- Комплексті шығындар деп – құрамы біртекті емес шығындарды айтады. Олардың құрамына шығындардың әр түрлері кіреді, бірақ калькуляцияда жалпы бір сомамен көрсетіледі.

3. Өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді:

-  Тікелей шығындар – өнімнің өзіндік құнына тікелей жатқызылатын, яғни жекелеген өнім түрлерін өндірумен байланысты шығындар. Тікелей шығындар өнімнің өзіндік құнына олардың пайда болу сәтінде енеді (шикізаттар мен материалдар, жартылай фабрикаттар, еңбекақы және т.б.);

- Жанама шығындар – өнімнің өзіндік құнына таратылып бөлінетін, яғни бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болады. Жанама шығындар өнімнің өзіндік құнына соңында енеді, ал олардың пайда болу сәтінде өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына енбейді, өйткені өнім мен бұйымдардың бірнеше түрлеріне жалпы болып табылады.

4. Өндіріс көлеміне қатысты шығындар айнымалы және тұрақты болып екіге бөлінеді:

-  Тұрақты шығындар – бұл өнімнің шығару көлемі өзгерген кезде, деңгейі өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын жарықтандыру мен жылытуға кеткен шығыстар, негізгі құралдардың амортизациясы).

-  Айнымалы – шығарылған өнім көлемінің өзгеруімен шығынның да өсуі немесе азаюы мүмкін (негізгі материалдар мен шикізаттың шығысы, технологиялық энергия мен отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы);

5. Құрамы бойынша өндіріс шығындары келесідей баптар және элементтер бойынша топтастырылады:

-   материалдық шығындар;

-   еңбекақы шығындары;

-   еңбекақыдан аударылатын аударымдар;

-   негізгі құралдардың және материалды емес активтердің тозуы;

-   басқа да шығыстар.

ІІ. Өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау

2.1 Өндірістік есеп және оны ұйымдастыру

Кәсіпорын – түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан (негізгі, көмекші, қосымша, қосалқы және эксперименттік) тұратын күрделі механизм.

Кәсіпорынның жекелеген өндірістік буындары бойынша жоспарлау және шығындарды есепке алу мақсатында өндірілетін өнімнің атқаратын қызметіне қарай барлық өндірістер негізгі және көмекші өндірістер болып екіге бөлінеді.

Негізгі өндіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай-ақ өнімді сатуға және зауыт ішінде тұтынуға (желілік, ұсталық, престеу – машина жасау зауыттарында) арналған шалафабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.

Көмекші өндіріс негізгі өндірістің өнімін әзірлеуге қатыспайды, бірақ өнім өндіруге, қызмет көрсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді (жөндеу-механикалық және аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау және т.б.).

Қосымша цехтар (мақта қалдықтарынан тазартылған мақта өндіру жөніндегі цехтар) негізгі өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуға септігін тигізеді.

Қосалқы цехтар (ыдыстар мен буып-түю материалдарын дайындаумен айналысатын цехтар) негізгі материалдардан емес, бірақ негізгі және көмекші өндірістерде пайдаланатын материалдардан өнім өндіреді.

Эксперименттік (тәжірибелік) цехтар тәжірибелік үлгілерді дайындайды және түрлі эксперименттік жұмыстарды атқарады.

Бұдан басқа кәсіпорында қызмет көрсететін өндірістер мен кәсіпорын ұжымының тұрмыстық қажеттілігін қанағаттандыратын шаруашылықтар (тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық, моншалар, кір жуатын орындар) болады. Бұл кәсіпорындар өнімді дайындауға, сондай-ақ басқа да тарапта жұмыстарды атқаруға немесе қызмет көрсетуге өз септігін тигізеді.

Өндірістік есепті дұрыс ұйымдастырудың кез-келген кәсіпорын үшін маңызы зор.

Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына (типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс болып үш топқа бөлінеді.

Жеке-дара (жекелеген) өндіріс – өнім жекелеген даналарымен немесе қайталанып отыратын шағын тапсырыстарымен дайындалатын өндіріс. Бұл ауыр машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен турбиналарды өндіруге тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар нақты бір салаға мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар мен олардың бөлімдерінің көп мөлшерде болуымен ерекшелінеді; дайындық-қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейі салыстырмалы жағдайда алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанда өндірістік цикл ұзақ болып келеді. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды есепке алу үшін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін тапсырыстық әдіс қолданылады, бұл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке алынады.

Сериялық өдіріс біркелкі бұйымдарды дайындап шығарудын оқтын-оқтын қайталанып отыруымен сипатталады және оған мынадай ерекшеліктер тән: шығарылатын өнім номенклатурасының шектеулілігі; жұмыс орындарының салыстырмалы түрде алғанда кең мамандануы; мамандандырылған машиналардың, аспаптар мен қондырғыларының колданылуының шектеулілігі. Сериялық өндіріс машина жасау өнеркәсібінде және металл өндеуде неғүрлым кең тараған. Бұл кәсіпорындарда өнімнің шығарылуын есепке алу сериялы бұйымдарға тән етіп қолданылады, бірақ ол бұйымдарды кұрастыратын партияларға қолданылмайды.

Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді: ірі сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады), сериялық (мамандану анағүрлым тар, ал өндірістік желілер мен цехтар бойынша және технологиялық жағынан мамандырылған), ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен ұсақ сериямен өнім шығаруға арналған).

Сериялық өндірісте шығынды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін қолданады.

Жаппай өндіріс – ұзақ уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын өндіріс тұрпаты (типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті (түрлері) көп болмағанымен олардың шығарылатын мөлшері айтарлықтай көп болуы мүмкін, белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі және өндірістің жұмыс ырғағының жоғары болуы өндірістің осы тұрпатына тән белгілер болып табылады. Бұл арада әдеттегідей өнімнің және оның негізгі элементтерінің өзіндік құнын есепке алудың және калькуляциялаудың нормативтік әдісі қолданылады.

Өндірісті ұйымдастыру тұрпаты тек шығындарды есепке алуға және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды, сонымен бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер етеді. Мәселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара және ұсақ сериялық өндірістерде – жасалған жұмыстар нарядтарымен үйлесімде көбіне маршруттық парақтарына жазылады.

Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету белгілі бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз етуі керек: жалпы өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын есептеу (калькуляциялау), қызметті көрсету, жұмысты орындау, өндірілген өнімнің нақты шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ жалпы бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау үшін ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.

Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың кешенді жүйесі пайдаланады, оған 8010 – «Негізгі өндіріс», 8030 – «Көмекші өндіріс», 8040 – «Үстеме шығындар» бөлімшелерінің шоттары кіреді.

Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады:

«Цехтар бойынша шығындар» ведомосы, онда 8010, 8030, 8040 бөлімшелер шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8010, 8030, 8040  шоттарының есебі компьютерлендірілген кезде олар бойынша тиісті машинограмма қолданылады. Ай соңында бухгалтерия өндіріс шығындарын жинақтауды жүзеге асырады.

«Цехтар бойынша шығындар» ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып табылады:

– «Материалдар (жалақы) шығындарын бөлу (тарату)» кестесін әзірлеу, онда шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің басқа да материалдық запастары көрсетіледі (1300 – «Материалдар» бөлімшесі шоттарының кредиті); өндіріс персоналдарына төленген еңбек ақы шығыстары (3350 – «Еңбек ақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысу» шотының кредиті); еңбек ақыдан аударылатын аударымдар (3140 – «Басқа да» шоттың «Әлеуметтік салық» субшотының кредиті);

– «Негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының (тозуының) есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының сомасы көрсетіледі (2420 – «Негізгі құрал-жабдықтардың тозуы» бөлімшесі шоттарының кредиті);

– «Материалдық емес активтер амортизациясының есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге жататын амортизацияның сомасы көрсетіледі (2740 – «Материалдық емес активтердің тозуы» бөлімшесі шоттарының кредиті);

– «Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен қызметтерін бөлу» кестесін әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың өнім өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерге жұмсалған шығындары көрсетіледі.

Өндіріс шығындарының талдамалық есебі калькуляция (есеп) объектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша шығын баптарының белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық  карточкаларда немесе ведомостарда жүргізіледі.

Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін, есеп объектілерін, шығын баптарын кодтайды және үстеме шығыстарын ажыратады. Ал бұл үстеме шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляциялау объектілері бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.

Орташа және ірі кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорынның бухгалтериясы құрамында, біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни қаржылық және басқару бухгалтериясы болуы мүмкін.

Қаржылық бухгалтерия шоттардың бас жоспарының 2700-7000-бөлімшелеріне енетін шоттары бойынша жүргізіліп, есептің Бас кітабын, кәсіпорынның балансын және қаржылық есеп беруін жасайды.

Басқару бухгалтериясы шоттардың Бас жоспарының 8010-бөлімшелеріне енетін шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік құнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен нормативтерін талдап және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі шалафабрикаттардың қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық (құпия) болып келеді. Бұл өз билігінде қандай да болмасын бір «ноу-хауды» және өндірісті басқарудың озық деңгейін ұйымдастыруды, «жаңалықтарды» өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сыртқы тұтынушылар үшін ғана емес, сонымен бірге осы кәсіпорынның қызметкерлері үшін де «жабық» болуы мүмкін.

Қаржылық және басқару бухгалтериясының арасындағы өзара қарым-қатынастар мына төмендегі 4-суретте көрсетілген.

(Қосымша сурет-4)

Кәсіпорынның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу үшін 1340 – «Аяқталмаған өндіріс» шоты пайдаланылады. Бұл шоттардағы топтастыру транзиттік болып табылады, онда бір-екі күнде аяқталмаған өндіріс қалдығы есептеліп, яғни есептік кезеңнің соңында өндірістік бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға беріледі (демек, 1340-1342 шоттары дебеттеліп, 8010, 8020, 8030 шоттары кредиттеледі), содан соң келесі жылдың басында қайтадан қаржылық бухгалтериядан өндіріс бухгалтериясына беріледі (демек, 8010, 8020, 8030  шоттары дебеттеліп, 1340-1342 шоттары кредиттеледі).

Сонымен, 1340-1342 шоттар «бір күндік шоттар» болып табылады және оның қалдықтары осы шоттар бойынша кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне енгізу үшін арналған.

Өндіріске кеткен шығындарды есептеуге арналған шоттардың бөлімшесі бір шолушы және бірнеше «транзиттік» шоттардан тұрады, онда олардың мазмұны, пайда болған орындары және басқа да белгілері бойынша шығындар топтастырылады.

«Транзиттік» шоттарда көрсетілген ақпараттар нақты жасалған шығындар туралы белгілі бір ақпараттардың бөлігін көрсетеді, оны шолып (белгіленген қағидалар мен ережелерді пайдалана отырып), шығарылған өнімнің нақты өндірістік өзіндік құны туралы мәліметтерді алуға болады, сондай-ақ өнім бірлігі де есептелінеді. Әрбір бөлімше өз кезегі бойынша үш категорияға бөлінеді:

– шығындарға кеткен тікелей материалдар;

– шығындарға кеткен тікелей жұмыс күші;

– үстеме шығыстар.

Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни, оның құнына) басқа да шығындарымен қатар қосылады. Мысалға, автомобиль өндірісі үшін болат немесе жиһаз өндірісі үшін ағаш негізгі материалдар болып табылады.

Жұмыс күшіне жұмсалған тікелей шығындар – бұл өнімді әзірлеуге тікелей қатысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақысы (енбек ақыдан аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады.

Қызмет көрсететін цех жұмысшыларының еңбек ақысы тікелей еңбек ақы болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады.

Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды (тікелей материалдар шығындары мен өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы) шегеріп тастағаннан шығады. Одан басқа, үстеме шығыстардың қатарына: амортизация шығыстары, жал ақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын-үй қызметі, жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уақытша тоқтап қалуының шығыстары т.б. жатады.

Жалпы алғанда, өндіріс есебін төрт негізгі кезеңге бөлуге болады:

- өндіріс түрлері бойынша «транзиттік» шоттарда субъекттің есепті кезеңнің барысында тікелей шығыстар туралы ақпараттарға шолу жасалады (негізгі, көмекші т.б. өндірістері бойынша).

- «Үстеме шығыстардың» шоттары бойынша субъекттің үстеме шығыстары жинақталып, олардың жалпы деңгейі туралы ақпараттар беріледі;

- үстеме шығыстарын белгіленген тәсіл (шаруашылық жүргізуші субъекттің есептік саясатында қаралған әдісі) бойынша негізгі, көмекші өндірістерге таратады;

- «Транзиттік» шоттардағы жинақталған шығыстарды дайын өнім шотына есептен шығарып, дайын өнімнің нақты өзіндік құны қалыптасады, сондай-ақ аяқталмаған өндірістің де үлесі анықталып, тиесілі саласына жатқызылады.

2.2. Өндірістік шығындардың есебі

Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың кешенді жүйесі, яғни, 8010 – «Негізгі өндіріс», 8030 – «Көмекші өндіріс», 8040 – «Үстеме шығындар» бөлімшелерінің шоттары пайдаланады. Олардың әрбіреуіне жеке-жеке тоқталып, сипаттама беріп қарастырайық.

1. Үстеме шығыстардың есебі

Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі және көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне (бірлігіне) жатқызуға болмайды.

Үстеме шығыстар, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:

- кешендік сипаты – шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер шығындары көрініс табады;

- екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстарды тікелей белгілі бір бұйымға жатқызу қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің арасына таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.

Үстеме шығыстарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік саясатына тәуелді болып келеді. Негізінен ол шаруашылықтың есеп саясатына сәйкес көрініс табады:

– өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысына пара-пар етіп (пропорциональды) таратылады;

– тікелей материал шығыстарына пара-пар етіп таратылады;

–  өндірілген өнім санына немесе өңделген шикізаттың салмағына пара-пар етіп таратылады;

– цех құнына пара-пар етіп (мысалға, қара металлургияда) немесе шикізат құны шегерілген цехтың өзіндік құнына пара-пар етіп (мысалға, жеңіл өнеркәсіп) таратылады;

– алдын-ала белгіленген шығындардың тұрақты коэффициенттері бойынша таратылады;

– басқа да тарату базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықтың жұмыс сағатына және т.б.).

«Үстеме шығындар» бөлімшесі мынадай шоттардан тұрады:

8040 – «Үстеме шығындар», онда транзиттік әрі бір элементтік шоттарды есепке алатын үстеме шығындар тұрады, оның құрамындағы:

8041 – «Материалдар» — үстеме шығындардағы материалдардың барлық түрлерін есепке алу үшін арналған;

8042  – «Қызметкерлердің еңбегіне еңбек ақы төлеу» – жабдықтарға қызмет көрсетумен, оларды жұмысқа қосумен айналысатын жұмысшыларға және басқа жұмысшыларға, сондай-ақ цех қызметшілеріне есептелген жалақыны есепке алуға арналған;

8043 – «Енбекақыдан аударылатын аударымдар» – 932-шотында есептелген еңбек ақыдан жасалатын аударымдарды есепке алуға арналған;

8044 – «Негізгі құралды жөндеу» – өндіріс қызметінде пайдаланатын негізгі құралдарды жөндеу бойынша жұмсалған нақты шығындарды көрсету үшін арналған;

8045 – «Негізгі құралдардың тозуы және материалдық емес активтердің амортизациясы» – өндіріс қызметінде пайдаланатын материалдық емес активтердің амортизациясының және негізгі құралдардың тозуының есептелген сомасын көрсету үшін арналған;

8046 – «Түрғын-үй қызметі» – тұрғын-үй қызметінің барысында тұтынылған құнын көрсетуге арналған, оған қызмет көмекші өндірістен немесе сыртқы ұйымдардан да көрсетілуі мүмкін;

8047 – «Жал ақысы» – өндірісте пайдаланатын негізгі құралдарды ағымдағы жалға беру бойынша жал ақысының сомасын көрсетуге арналған;

8048 – «Басқа да» – әлеуметтік сфераға (аясына) негізгі және көмекші өндірістердің көрсеткен қызметінің шығысын көрсетуге арналған.

8040– «Үстеме шығындар» бөлімшесінің шоттары бойынша жасалатын шоттардың корреспонденциясы келтірілген.

1. Негізгі және көмекші өндірістердің үстеме шығындарын есепке алу бойынша:

• Негізгі және көмекші өндірістер цехтарының жалпы цехтық мұқтаждарына босатылған материалдар Дт 8041  Кт 1310-1315,1317;
• Цех қызметкерлерінің еңбекақысы есептелінді Дт8042  Кт 3350:
• Еңбекақыдан әлеуметтік салық есептелді Дт 8043  Кт 3150;
• Сыртқы ұйымдардың көмегімен негізгі құралдарды жөндеумен байланысты шығыстары есептен шығарылды Дт 8044  Кт 3310;
• Өндірістік арналымдағы негізгі құралдар бойынша тозу сомасы есептелінді Дт 8045  Кт 2421-2428;
• Сыртқы ұйымдардың тұрғын-үйге көрсеткен қызметінің құны есептен шығарылды Дт 8046  Кт 3310;
• Негізгі құралдардың ағымдағы жалға берілген жал ақысының сомасы көрсетілді Дт 8047  Кт 3340,2920;

2. Жинақтаушы (шолушы) шотқа есептен шығарылды:

• материалдық шығындар Дт 8040  Кт 8041;
• еңбекақы шығындары Дт 8040  Кт 8042;
• еңбекақыдан аударылған аударымдар Дт 8040  Кт 8043;
• жөндеуге кеткен шығындар Дт 8040  Кт 8044;
• негізгі құралдың тозу сомасы Дт 8040  Кт 8045;
• тұрғын-үй қызметіне кеткен шығындар Дт 8040  Кт 8046;
• жал бойынша шығындар Дт 8040  Кт 8047;
• сақтандыру бойынша есептелген шығындар Дт 8040  Кт 8048;

3. Үстеме шығыстарды тарату:

• Негізгі өндіріс Дт 8010  Кт 8040;
• Көмекші өндіріс Дт 8030  Кт 8040;

2. Көмекші өндірістің шығындарының есебі.

Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып жұмыс жасайтын және қызмет көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл – қазандық, электр станциялары, сумен жабдықтау, жөңдеу-механикалық цехы, автотранспорт және т.б. Көмекші өндірістің шығындарын есептеуге 920 шоты арналған және ол «Цехтардың шығындары» деп аталатын ведомоста жүргізіледі, онда әрбір өндіріс (цехтар) үшін жеке талдамалық шот (тіркемелі парақтарда) ашылады.

Көмекші өндірістің шығындарын есепке алу үшін мына шоттар қолданылады:

8030 – «Көмекші өндірістер (қорытушы шот)»;

8031 – «Материалдар»;

8032 – «Қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу»;

8033 – «Енбеқакыдан қаржы бөлу»;

8034 – «Амортизациялық қаржы бөлу»;

8035 – «Басқа да шығыстар».

Көмекші өндірістердің әрбір цехтары бойынша шығындарды есепке алу «цехтар шығындары» деп аталатын ведомоста жүргізіледі. Ведомосқа жазбалар талдамалық кестелерден немесе бастапқы құжаттардан алып жазылады.

Көмекші өндірістің талдамалық есебі әрбір цехта, өнім түрлері (егер олар әрқилы болса) және шығын баптары бойынша жүреді. Шығын номенклатурасы өндірістің күрделілігі мен сипатына тәуелді болып келеді. Әдетте, ол өзіне: негізгі материалдарды, көмекші материалдарды, отын-энергетикалық және технологиялық шығыстарды, электр энергиясын, өндіріс мақсаты үшін пайдаланатын буды және суды, негізгі және қосымша жалақыны, жалақыдан аударылатын аударымдарды, үстеме шығыстарды қосады.

Қосымша өндірістің күрделілігі, сондай-ақ шығарылатын өнімнің біртектестігі немесе біртектес еместігі көмекші өндірістің көрсеткен қызметінің өзіндік құнын есептеу үшін әртүрлі әдісті қолдануға мәжбүр етеді.

Көмекші өндірістің есеп айырысуы мен калькуляциясы біршама ерекшеленеді, өйткені кейбір цехтар бір-бірімен тығыз байланыста болады және тұрақты түрде бір-біріне қызмет көрсетеді: жөндеу-механикалық цехы жүк автомашина цехына ағымдағы жөндеу жұмысын жүзеге асырады, ал автотранспорт цехы жөндеу-механикалық цехына жүкті тасымалдайды.

Автомашинаның ағымдағы жөндеуінің өзіндік құнын есептеу үшін автомашинамен тасымалданатын жүктің өзіндік құнын білу керек, ал тасымалданатын жүктің өзіндік құнын есептеу үшін ағымдағы жөндеудің өзіндік құнын білу керек. Бұл жағдайда, өзіндік құны не математикалық, не есептік өзіндік құн бойынша (немесе өткен айдағы қызмет көрсетудің құны бойынша) есептелінеді. Математикалық әдіс анық болғанымен, іс жүзінде екінші әдісі кеңінен пайдаланылады. Көмекші өндірісте шығындар ай сайын таратылады, сондықтан онда қалдық қалмайды.

Тек жөндеу-механикалық пен аспаптар жасайтын цехтарды қоспағанда, бұл цехтарда ай соңында қалдықтары болуы мүмкін. Бұндай қалдықтар есептік кезеңнің соңында өндірістік (басқарушылық) бухгалтериядан қаржылық бухгалтериясына беріледі, ол кезде 1342 – «Көмекші өндіріс» шоты дебеттеледі де, 8030 – «Көмекші өндіріс» шоты кредиттеледі – бұл операцияның көмегімен аяқталмаған өндірістің қалдығы қаржылық есеп берудің көмекші өндірісіне жатқызылады.

Келесі есептік жылдың басында қаржылық бухгалтериядан өндірістік (басқарушылық) бухгалтерияға беріледі, ол кезде 8030 – «Көмекші өндіріс» шоты дебеттеліп, 1342 – «Көмекші өндіріс» шоты кредиттеледі.

Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін және атқарған жұмысын тұтынушылар бойынша тарату үшін «Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін тарату» деп аталатын талдамалы кестесін жасайды. Онда әрбір көмекші цехтардың жиынтық шығындары, өндірілген өнімнің саны көрсетіледі: су қайнататын қазан цехы бойынша – будың тоннасы, компрестік қондырғы – қысылған ауаның куба метрі, электростанция – киловатт/сағаты, автотранспорт – тонно/километрі. Содан соң жұмыс пен қызметтің өзіндік құнының бірлігі анықталады. Өзіндік құнның бірлігін анықтаған соң, жұмыс пен қызметті тұтынғандарға таратады.

Көмекші өндірістің өнімінің санын счетчиктердің көрсеткіштері бойынша немесе шамамен (шартгы жолымен) анықтайды.

«Көмекші өндіріс қызметін таратудың» талдамалық кестесі үш бөлімнен тұрады.

Бірінші бөлімде өнімнің, жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің және көмекші өндірістер шығындарынан, ондағы материалдық құндылықтардың іс жүзіндегі өзіндік құны есептелініп шығарылады және олардың жоспарлы өзіндік құны келтіріледі. Қабылданған және көрсетілген қарама-қарсы қызметтердің өзіндік құны тең болуға тиіс. Екінші бөлімде алынған және көрсетілген қызметтердің саны мен жоспарлы өзіндік құны, негізгі тұтынушыларға босатылған қызметтердің саны мен құны, материалдық шоттарға кіріске алынған құндылықтардың құны көрсетіліп, өнімнің, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің бір өлшемінің өзіндік құны анықталады.

Екінші бөлімнің деректері «Цех шығындарының» негізінде ведомосқа жазылады, содан соң өнімді, жұмысты және қызметті тұтынғандардың шоттары дебеттеледі де, 8030 шоты кредиттеледі.

Үшінші бөлімде көрсетілген қызметтің жабдықтаушысы болып саналмайтын бөлімшелердің шығындарының таратылғаны көрсетіледі.

Технологиялық процестің сипатына және шығаратын өнімнің, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің біртектілігіне қарай қосымша өндіріс қарапайым және күрделі болып бөлінеді.

Қарапайым өндіріс біртекті, күрделілігі бірдей өнімдерді шығарады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс пен шалафабрикаттар (электр станциялары, бу-қазандық, компрессорлық және оттегі станциялары, автомобиль көлігі) болмайды.

Күрделі өндіріс алуан түрлі өнім түрлерін шығарады, оның аяқталмаған өндірісі болады және бұйымдардың, өнімдердің, жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің түрлері бойынша есеп жүргізуді талап етеді. Күрделі өндіріске жөндеу, модельдік (үлгілік), аспаптық, ыдыс цехтары жатады.

Қарапайым өндірістің калькуляциясы. Карапайым өндірісте өнімнің, қызметтің және жұмыстың өзіндік құнының бірлігі ықшамдалған тәсіл бойынша калькуляцияланады: шығарылған өнімге, жұмысқа, қызметке қатысты шығын сомасын сол өнімнің санына бөледі (өзара көрсеткен қызметтерін шегеріп барып).

Күрделі өндірістің калькуляциясы. Шығындардың талдамалық есебі жөндеу түрлері және жөнделетін объектілер бойынша, дайындалған аспаптар, керек-жарақтар, модельдер (үлгілер) түрлері немесе топтары бойынша жүргізіледі. Әрбір есеп (калькуляция) объектісіне талдамалық есеп ведомосы немесе карточкасы ашылады. Онда айдың басындағы аяқталмаған өндіріс қалдықтары, ағымдағы ай ішіндегі шығындар, есепке алынған шығындарды азайту тәртібімен есептеп шығару (материалдардың қайтарылуы, өндіріс қалдықтары), дайын өнімді кіріске алу, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің құнын есептеп шығару, ай соңындағы аяқталмаған өндіріс қалдықтары көрсетіледі.

Жеке орындауға қабылданған цех тапсырысы тапсырыстар кітабына жазылады және олар белгіленген мерзімде орындалуы тиіс. Накладнойда, жұмысшының нарядында және басқа құжаттарда тапсырыстың нөмірі көрсетіледі. Бұл жұмсалған әрбір шығынды тиісті тапсырысқа жатқызуға қажет. Материалдар бір тапсырысқа қажет шегінде қоймадан босатылады. Пайдаланбаған материалдар тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға қайтарылады және сол қайтарылған материалдардың құнынан тапсырыстың шығыны азайтылады.

Әрбір тапсырыстың өзіндік құны цех мәліметтерінің негізінде бухгалтерияда есептелінеді. Өзіндік құнның калькуляциялық-карточкасының негізінде ай сайын 8030-шоттың кредитінен тиісті тұтынушыларға есептен шығарылып отырады.

Күрделі және көмекші өндірістердегі өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнын дұрыс есептеу үшін аяқталмаған өндірістің деңгейін анықтаудың үлкен маңызы бар екенін атап өткен абзал. Нақтылап айтқанда, осы екі әдіс бойынша, яғни: іс жүзіндегі өзіндік құны бойынша да, есептеп шығару жолымен де бағалауға болады.

Бірінші әдіс кезінде жөндеу жұмыстарына, тапсырыстарға, не өнімнің жекелеген түрлерін дайындауға кеткен шығындар бойынша есептеп шығарылады. «Негізгі материалдар», «Қосалқы материалдар», «Негізгі және қосымша жалақы» және т.б. баптар бойынша шығындар бастапқы құжаттардың деректері бойынша тікелей табылады. Қосымша шығындар оларды бөлу тәртібімен белгіленген көлемде аяқталмаған өндіріске жатқызылады.

Екінші әдіс кезінде түгендеу деректері бойынша аяқталмаған өндіріс объектілерінің саны және норма-сағаты олардың дайындық деңгейімен анықталады. Норма-сағаттардың санын есептеп шығарып және бір норма-сағаттың жоспарлы өзіндік құны арқылы аяқталмаған өндірістегі жалақының үлесін табады. Материалдардың құнын нормативтік калькуляцияның деректері бойынша, ал қосымша шығындарды – жалақыға проценттік қатынасы бойынша анықтайды. Осы баптар бойынша жасалған шығындар сомасы аяқталмаған өндірістің құнын құрайды.

Күрделі көмекші өндірістердегі өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің іс жүзіндегі өзіндік құны әрбір талдамалық шот  бойынша анықталады. Бұл үшін, әдетте, әрбір талдамалық шот бойынша аяқталмаған өндіріс қалдығына осы шоттың бір ай ішіндегі есепке алынған шығындары қосылады және айдың соңында аяқталмаған өндірістің сомасы алынып тасталынады. Осыдан келіп шыққан айырмашылығы шығарылған өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің іс жүзіндегі өзіндік құнын құрайды.

Көмекші өндірістің шығындары бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясы.

• Көмекші өндіріс қажеттілігіне босатылған материалдық құндылықтар Дт 8031  Кт 1310-1315,1317;
• Көмекші өндірісте істейтін жұмысшылардың жалақысы есептелінді Дт 8032  Кт 3350;
• Көмекші өндіріске жататын үстеме шығыстар есептен шығарылды Дт 8034 Кт 8040;

Көмекші өндірістің шолушы шотына жинақталды:

• материалдық шығындар Дт 8030  Кт 8031;
• еңбекақы шығындары Дт 8030  Кт 8032;
• еңбекақыдан аударылатын аударымдар Дт 8030  Кт 8033;
• үстеме шығыстар Дт 8030  Кт 8034.
• Көмекші өндіріс цехтары бойынша шығарылған дайын өнім кірістелді Дт 1320  Кт 8030;
• Негізгі өндіріске көрсеткен қызметі мен атқарған жұмыстары Дт 8014  Кт 8030;
• Жалпы және әкімшілік қажеттілігі үшін орындалған жұмыстар мен қызметтер Дт 7210  Кт 8030;
• Өнімді сатумен байланысты жұмыстар мен қызметтер Дт 7110  Кт 8030;

3. Негізгі өндіріс шығындарының есебі

Өндіріс шығындарын есептеу ушін 8010 – «Негізгі өндіріс» бөлімшесінің шоттары қолданылады, олар түрлі мақсаттарға арналған.

Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қорытындылау (шолу) үшін 8010 – «Негізгі өндіріс» шоты арналған. Осы шоттың 8011 – «Материалдар», 8012 – «Өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы», 8013 – «Еңбекақыдан аударылатын аударымдар», 8014 – «Үстеме шығыстары» жинақталады, содан соң жыл соңында 8010 – «Негізгі өндіріс» шотында қорытындыланады.

8010 – «Негізгі өндіріс» шоты бойынша өндірістің шығындар есебі төмендегі номенклатура баптары бойынша топтастырылып, әдетте, олар элементтерінің кескіні бойынша есепке алынады.

Материалдар. Шикізаттар мен материалдар – өнімді әзірлеу негізінде пайда болатын немесе осы әзірлеу (дайындау) кезінде қажетті компоненттер болып табылатын шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар. Осы жерде табиғи шикізаттардың құны (су шаруашылық жүйесінен субъектінің жинайтын, су үшін төлемі және де табиғи шикізат ресурстарын іздестіруге, барлауға, қорғауға, оларды пайдалану мен жаңғыртуды ұйымдастыруға арналған мамандандырылған ұйымдардың шығындарын өтейтін басқа да төлемдері), арнайы мамандандырылған ұйымдардың жүргізетін жер құнарлығын арттырудың шаралары көрсетіледі.

Лимиттік-алу карталары және талап-накладнойы жұмсалған шикізат пен негізгі материалдарды, сондай-ақ сатып алынған материалдарды өндірісте есептен шығару үшін негіз болып табылады. Осы құжаттардың деректері цехтар (өндірістер), калькуляция немесе есеп объектілері бойынша «Материалдардың шығыстарын тарату» деп аталатын талдамалық кестеге топтастырылады және «Цехтар бойынша шығындардың» ведомосы немссе осыған ұқсас есеп регистрлерына (ведомостар, машинограммалар, карточкалар) жазылады.

Көмекші материалдар – тұрақты технологиялық процестерді қамтамасыз ету үшін негізгі материалдарды шығару кезінде пайдаланған көмекші материалдардың шығыны (технологиялық мақсаттарға пайдаланған көмекші материалдар). Бұндай көмекші материалдардың құны белгіленген шығыс нормасы бойынша өнімнің өзіндік құнына енеді, ол үшін өнім бірлігіне есептелген сметалық мөлшерлемесі пайдаланылады. Шығыс нормасы мен бағасы өзгеретін болса, аталған мөлшерлеме қайта қаралуы мүмкін.

Көмекші материалдардың нақты шығысы әрбір өнімнің өзіндік құнына, тауарлы өнімге және аяқталмаған өндіріске сметалық мөлшерлеме бойынша пропорциональды түрде таратылады.

Қайтарылған қалдықтар – бұл негізгі, көмекші және қосалқы өндірістердің қалдығы.

Өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдық ресурстардың шығыстарына қайтарылған өндіріс қалдықтарының  құны қосылмайды.

Қайтарылған қалдықтар болып: материалдар, шикізаттар, шалафабрикаттар, жылуды сақтайтын материалдар т.б. материалдық ресурстар саналады, бірақ олар өзінің сапасын, тұтыну қасиетін жоғалтуына байланысты тікелей өз арналымдары бойынша пайдаланбауы мүмкін.

Белгіленген технологияға сәйкес өнімнің басқа түрін өндіру үшін толыққанды материал ретінде берілген материалдық ресурстар қалдыққа жатпайды. Сондай-ақ қалдыкқа ілеспе өнімдері де жатпайды, олардың тізімі шығындарды есепке алу және өнімнің өзіндік құнын есептен шығару әдістерінде белгіленген.

Қайтарылған қалдықтар келесі тәртіпте бағаланады:

- егерде қалдықтарды негізгі өндіріс мұқтаждығы үшін, бірақ өнім азайтылып шығарылса немесе қосалқы өндіріс мұқтаждығы үшін, сондай-ақ кеңінен тұтынатын тауарларды дайындау үшін пайдаланса, онда шикізат пен материалдардың бастапқы құнының төмендетілген бағасы бойынша;

-  қалдықтар қайта өңдеуге немесе сыртқа сатуға кетсе, оларды жинау мен өңдеуге жұмсалған шығындарды шегере отырып, қалдықтарға белгіленген бағасы бойынша;

- егер де қалдықтар шартқа сәйкес шикізат немесе толыққанды материалдар ретінде пайдалану үшін сатылса, онда шикізаттар немесе материалдар бастапқы толық бағасы бойынша бағаланады.

Қайтымсыз (пайдаланылмайтын) қалдықтар бағалауға жатпайды. Қалдықтарды пайдалануды нормалау қажет, ал оларды кіріске алуға тиісінше бақылау жасауды жолға қою керек. Қайтымды қалдықтарды қоймаларға тауар құжаттамалары (накладнойы) бойынша кіріске алады, олардың құнына «Шикізат пен материалдар» бабы бойынша шикізат пен материалдардың шығыстарын азайтады. Қалдықтардың кіріске алынуын 206-шоттың дебеті және 900-шоттың кредиті бойынша көрсетеді. 900-шоттың кредитіндегі талдамалық есеп регистрлеріне (карточкаларға, ведомостарға) жазылады.

Сатып алынатын бұйымдар, шалафабрикаттар және тараптық кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірістік сипаттағы көрсетететін қызметтеріне өнімді іріктеп жинақтауға (комплектация жасауға) пайдаланатын шалафабрикаттар мен сатып алынған бұйымдарға немесе дайын өнім алу үшін кәсіпорынның өзінде қосымша өңдеуге түсетіндерге кеткен шығындар; басқа жақтың кәсіпорындарының көрсеткен өндірістік сипаттағы қызметтеріне ақы төлеуге жұмсалатын шығындар сол өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнына тікелей жатқызылуы мүмкін, сондай-ақ материалдар мен шикізатты өңдеуге, өнімді дайындау бойынша жекелеген операцияларды орындауға және белгіленген технологиялық процестерді сақтау үшін бақылау жасауға, орталық қоймаға дейін запастарды жеткізіп беру бойынша сырт жақтың транспорттық қызметіне жұмсалатын шығындар жатады.

Субъектінің өз транспортымен және өз қызметкерлерінің күшімен жеткізілген запастардың (шикізаттар, материалдар, сатып алынған бұйымдар және шалафабрикаттар) шығындары да өндіріс шығындарының тиесілі элементтеріне қосылады (еңбек ақы төлеу шығындарына, жалақыдан аударылатын аударымдарға және т.б.).

Дайындау-көліктік шығыстарға (ДКШ) шығынның келесі түрлері жатады: жабдықтау-сату ұйымдарына төленетін үстемелері (наценкасы); жүкті тасығаны үшін қосымша кіре ақысы; субъекттің қоймасына материалдарды жеткізіп беру мен түсіру шығыстары; дайындау орындарында ұйымдастырылған агенттікті және қоймаларды, кеңселерді ұстау шығыстары; материалдарды тікелей дайындаумен байланысты іс-сапар шығыстары т.б.

Технологиялық мақсатқа арналған энергия мен отындар. Өндіріс процесінде тікелей жұмсалатын энергиялар (барлық түрі) мен отындардың шығындары. Олардың шығысы есепте шикізаттар мен материалдардың шығысы сияқты көрініс табады.

Технологиялық мақсатқа отын шығындарына кәсіпорынның өзі өндірген отындардың құны да және басқа жақтан сатып алынған отындардың құны да енгізіледі: мартен, домен пештерінде агрегаттарды балқыту үшін, металл-прокаттық, ұсталық-штампылау, престеу және басқа цехтарда қыздыру үшін, бұйымдарға технологиялық процесспен белгіленген байқау (сынау) жұмыстарын жүргізу үшін т.б.

Сондай-ақ кәсіпорынның технологиялық, двигательдік және басқа да өндірістік және шаруашылық мұқтаждарына жұмсалатын сатып алынған энергияның барлық түрлері. Кәсіпорынның өзі шығарған энергияның электрлік және басқа да түрлерін өндіруге, сондай-ақ сатып алынған энергияны оны тұтынатын жерге дейін трансформациялау мен беруге жұмсалатын шығындар тиісті шығын элементтеріне енгізіледі; табиғи кему нормалары шегінде материалдық игіліктердің кем шығуы мен бүлінуінен болған шығындар. Кәсіпорын көлігімен материалдық ресурстарды жеткізіп берумен байланысты шығындар (тиеу-түсіру жұмыстарын қоса алғанда) өндіріс шығындарының тиісті элементтеріне (енбек ақы төлеуге, негізгі қорлар амортизациясына жұмсалатын шығындар, материалдық шығындар және т.б.). Сондай-ақ материал ресурстарының құнына жеткізіп берушіден (жабдықтаушылардан) материалдық ресурстармен бірге алынған ыдыстың құны оның бағасына енгізілген жағдайда жеткізіп берушілердең алынған материалдық ресурстардың ыдыстары мен бумаларын сатып алуға жұмсаған кәсіпорындардың шығындары да енгізіледі.

Өнімнің өзіндік құнына енгізілген материалдық шығындардан қайтымды қалдықтардың құны алынып тасталынады. Өндірістің қайтымды қалдықтары деп өнім өндіру процесінде пайда болған, бастапқы ресурстың тұтыну сапасын (хммиялық немесе физикалық қасиеттерін) толық немесе ішінара жоғалтқан және соның салдарынан көтеріңкі шығындармен (аз өнім шығара отырып) пайдаланылатын немесе негізгі мақсатқа мүлдем пайдаланбайтын шикізаттар, материалдар, шалафабрикаттар, жылутарат-қыштар және басқа да материалдық ресурстар түрлерінің қалдықтарын айтамыз. Өнімнің басқа түрлерін өндіру үшін толыққанды материал ретінде белгіленген технологияға сәйкес басқа цехтарға, бөлімшелерге берілетін материалдық ресурстар қалдықтары қайтарымды қалдықтарға жатпайды. Сондай-ақ ілеспе өнім де қалдыктарға жатпайды, олардың тізбесі өнімнің өзіндік құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау мәселелері жөніндегі салалық әдістемелік ұсыныстарында белгіленеді.

Еңбек ақы. «Еңбек ақы» бабына өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен қызметшілердің сыйақыларын қоса алғанда, кәсіпорынның негізгі өндірістік қызметкерлерінің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы және өтемділік (компенсациялық) төлемдері, сондай-ақ кәсіпорынның штатында тұратын, негізгі қызметке жататын қызметкерлердің жалақысына жұмсалатын шығындардың құрамына мыналар енгізіледі:

- кәсіпорында қабылданған еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен, сондай-ақ жеке еңбек келісім шартына сәйкес лауазымды айлық ақысы және тарифтік мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы төлеу бағасы (расценкасы) арқылы нақты орындалған жұмысқа есептелінген жалақысы;

- ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетін сыйақылар (заттай сыйақылардың құнын қоса алғанда), кәсіптік шеберлігі, енбектегі жоғары табыстары және т.б. көрсеткіштері үшін төленетін тарифтік ставкалары мен айлықақыларға қосылатын үстемақылары;

- жұмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысты өтемдік сипаттағы төлемдер, оның ішінде: түнгі уақыттағы жұмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көп ауысымды режимдегі жұмыс, демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс үшін, мамандықты (кәсіпті) қосып атқарғаны, қызмет көрсету аймақтарын кеңейткені үшін, ауыр зиянды, ерекше зиянды еңбек жағдайларындағы және т.б. жұмыстары үшін заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік ставкалар мен айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар;

- қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жекелеген салалардағы қызметкерлерге тегін көрсетілетін коммуналдық қызметтердің, тамақтың, азық-түліктің құны, қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қызметкерлерге берілетін тегін тұрғын үйге ақы төлеу жөніндегі шығындар (тұрғын үй, коммуналдық қызметтер және т.б. тегін берілмегені үшін төленетін ақшалай өтемнің сомалары);

-  қолданылып жүрген заңдарға сәйкес тегін берілетін, тұрақты әрі жеке пайдалануында қалатын заттардың (арнайы киім-кешекті қоса алғанда) құны немесе олардың арзан бағаға сатылуына байланысты жеңілдіктер сомасы);

- қолданылып жүрген заңдарға сәйкес кезекті және қосымша демалыстарға ақы төлеу (пайдаланылмаған демалысқа өтем ақы төлеу), сондай-ақ мемлекеттік міндеттерді орындаумен, медициналық тексерулерден өтумен байланысты уақыттар;

- зандарда белгіленген жағдайларда кәсіпорындар мен ұйымдардың қайта кұрылуына, қызметкерлер мен штаттағылардың қысқаруына байланысты жұмыстан босаған қызметкерлерге төлемдер төлеу;

- қолданылып жүрген заңдарға сәйкес енбек сіңірген жылдары үшін бір мезгілдік сыйақылар (осы кәсіпорындағы мамандығы бойынша жұмыс стажы бойынша үстемақылар) төлеу;

- қолданылып   жүрген   заңдарға   сәйкес   аудандық,   экологиялық коэффициенттер бойынша шөлейтті, сусыз және биік таулы жерлердегі жұмысы үшін белгіленген коэффициенттер бойынша төлем төлеу; экологиялық қолайсыз жағдайлары бар аудандардағы үздіксіз жұмыс стажы үшін жалақыға заңдарда көзделген үстемақыларды төлеу;

- кәсіптік-техникалық училищені бітірген түлектерге және жоғары немесе арнаулы орта оқу орындарын бітіріп шыққан жас мамандарға жұмыс басталар алдында демалысқа ақы төлеу;

- кешкі және сырттай жоғары және арнаулы орта оқу орындарында, сырттай аспирантура, кешкі (ауысымды) оқу орындарында, кешкі (ауысымды) кәсіптік-техникалық және сырттай жалпы білім беретін мектептерде ойдағыдай білім алып жүрген, сондай-ақ аспирантураға түскен жұмысшылар мен қызметшілерге берілетін оқу демалыстарына қолданылып жүрген зандарға сәйкес ақы төлеу;

- заңдарда көзделген жағдайларға сәйкес еңбек ақысы төмен жұмыстарды атқарғаны үшін ақы төлеу; уақытша еңбек қабілетін жоғалтқан жағдайда іс жүзіндегі жалақы мөлшеріне дейін заңдарда белгіленген қосымша ақылар төлеу;

- бұрынғы жұмыс орнындағы қызметтік айлықақысының мөлшерін белгілі бір мерзім ішінде сақтай отырып (заңдарға сәйкес) басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан келіп жұмысқа орналасқан, сондай-ақ уақытша басқа жұмысын атқарған қызметкерлерге төленетін айлықақылардағы айырмашылық;

-  вахталық жұмыс кестесіне сәйкес кәсіпорынның орналасқан жерінен (жиналу пукнтінен) жұмыс орнына дейін және кері қарай жолда жүрген күндері үшін, сондай-ақ ауа райының жағдайына қарай және көлік ұйымдарының кінәсінен жолда кідіріп қалған күндері үшін айлықақының тарифтік ставка мөлшерінде төленетін сомасы (вахталық әдіспен жұмыс істеген кезде);

-  жұмысшы-донорға тексеруден өткен, қан тапсырған және әрбір қан тапсырған күннен кейін демалыс алған күндері үшін ақы төлеу;

-  егер атқарылған жұмыс үшін есеп айырысуды тікелей кәсіпорынның өзі жүргізетін болса, кәсіпорынның штатында тұрмайтын қызметкерлерге олардың азаматтық-құқықтық сипатта жасасқан  шарттары  бойынша атқарған жұмыстарына ақы төлеу. Бұл орайда, мердігерлік шарт бойынша жұмыс атқарғаны үшін қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеуге жұмсалатын қаржының мөлшері осы жұмыстардың (көрсетілген қызметтердің) және төлем құжаттарының сметалары негізге алына отырып белгіленеді.

Еңбек ақыдан аударылатын аударымдар. Қазақстан Республика-сының әрекет етіп тұрған заңына сәйкес жалақыдан аударылатын аударым бабында есептелген әлеуметтік салығы (21% мөлшерлемесі бойынша) көрініс табады. Әлеуметтік салықтың салық салу объекті болып жұмыс берушілердің қызметкерлерге ақшалай немесе заттай нысанында төлеген шығысы жатады, оған салық салуға жатпайтын төлемдерден басқасы түгел кіреді.

Үстеме шығыстар. Үстеме шығыстар – бұл өндірісті басқарумен және қызмет көрсетумен байланысты шығыстар, олар кешендік сипатқа ие болады, олардың құрамында экономикалық элементтердің барлық шығындары көрініс табады.

Бұл шығындар ай бойында белгіленген номенклатуралық шығыс баптары бойынша 8040 «Үстеме шығыстары» шотында көрініс табады. Әрбір цехтың өзінде дайындалған өнімге үстеме шығыстар қосылады.

Үстеме шығыстар ай соңында белгіленген әдістеме бойынша негізгі өндіріс шығындарының құрамына кіретін үстеме шығыстарын таратқан кезде 8014-шоты дебеттеліп және 8040-шоты кредиттеледі.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер өзінің есептік саясатында өндіріс ерекшеліктерін ескере отырып шығын баптарының номенклатурасына өзгерістер енгізуі мүмкін.

Мысалға, үстеме шығыстың құрамында «Өндірісті дайындау және игеру шығыстары» деген бабы жеке бөлінуі мүмкін. Өндірістің жұмыс істеу ұзақтығына және басқа да жағдайларына байланысты тәртібін ескере отырып, оған қажетті шығын деңгейін сметаның көмегімен анықтайды. Сметаны жасау кезінде сыннан өткізілген өнімнің құнын ескеру керек, өйткені ол жұмысқа қосудың жалпы сомасына қосылмайды. Жұмысқа қосу шығысының сметасын бекіткен кезде өндіріске енгізілетін объектінің өндірістік қуаттылығын және оның нормативтік мерзімін ескере отырып, оларды өнімнің өзіндік құнына жатқызу мерзімі мен нақты тәртібіне байланысты етіп анықтайды.

Өндірісті дайындау және игеру шығыстары алғашқыда шығыстың жалпы сомасынан алынған өнім бірлігіне белгіленген норма бойынша өтеледі.

Егер де кәсіпорында бірнеше өнім түрі өндірілетін болса, онда жаңа өндірісті игеру шығындары олардың арасына таратылады, ал тарату процесі, әдетте, негізгі өндіріс жұмысшыларының жалақысының сомасына және құрал-жабдықтарды пайдалану мен күтіп-ұстау шығыстарына пара-пар (пропорционалды) етіп жасалады. Жекелеген тапсырыстарды орындаған кезде өндірісті дайындаудың нақты шығындары сол бұйымдардың өзіндік құнына толығымен жатқызылады.

Өндірістегі барлық шығындар цехтардың ведомостары бойынша топтастырылады, онда әрбір цех үшін жеке парақтар ашылады.

Өндіріске жұмсалған шығындарды есепке алғанда, төмендегі екі әдістің бірін: не шалафабрикатты, не шалафабрикатсыз нұсқаны пайдаланады.

Шалафабрикатсыз нұсқа негізінен машина жасау өнеркәсібінде пайдаланылады. Оның ерекшелігі мынада: бір операциядан екінші операцияға, бір цехтан екіншісіне, цехаралық қоймаға берілген шалафабрикаттар бухгалтерлік есепте көрсетілмейді, оларды оперативті түрде есепке алады. Бұл нұсқада дайын өнімнің өзіндік құны дайын өнімге жатқызылған, осы өнімді өндіруге қатысты барлық цехтар бойынша есепке алынған шығындар сомасынан тұрады.

Өндіріске жұмсалған шығындарды есепке алудың шалафабрикаттық нұсқасы кезінде дайын өнімнің өзіндік құнын ғана есептеп коймайды, сонымен бірге өнделудің түрлі сатыларындағы шалафабрикаттардың өзіндік құны да есептелінеді. Шалафабрикаттардың цехтан цехқа немесе цехтан қоймаға берілуі бухгалтерлік есепте көрсетіледі.

Шалафабрикатсыз нұсқадан айырмашылығы мұнда шығындар басы артық заттар мен шалафабрикаттардың тұрған орны бойынша есепке алынады.

Шалафабрикатты нұсқа кезінде есепке алуды ұйымдастыру біршама күрделі болғанымен, алайда мұндай жағдайда шалафабрикаттардың сақталуына бақылау жасау күшейтіледі.

Жекелеген цехтардың аяқталған өнімі болып есептелетін шалафабрикаттар қоймалардан жанай өтіп, цехтан цехқа тікелей берілуі мүмкін. Бұл жағдайда 8010-шот дебеттеледі және кредиттеледі. Егер де шалафабрикаттар қоймаларға тапсырылса, онда олар, әдетте, 8020 – «Өзіндік өндірістің шалафабрикаттары» деген шоттың дебеті бойынша және 8010-шоттың кредиті бойынша нақты құнымен кіріске алынады. Шалафабрикаттар одан әрі өнделу үшін қоймадан босатылған кезінде 8010-шот дебеттеледі де, 8020-шот кредиттеледі.

Шалафабрикаттар талдамалық есепте прейскуранттық бағалар бойынша, ал олар болмаған жағдайда – іс жүзіндегі құнының прейскуранты немесе есеп айырысу бағалары бойынша есепке алынуы мүмкін, ал олардың ауытқулары (+,–) жеке талдамалық шоттарда бөліп көрсетіледі.

Аяқталмаған өндірісті бағалау және есептеу. Өңдеудің барлық түрінен өтпеген және техникалық бөлім де, тапсырыс беруші де қабылдап алмаған аяқталмаған жұмыстар аяқталмаған өндіріске жатқызылады, ал олар бойынша жұмсалған шығындар аяқталмаған өндіріске жұмсалған шығындарды құрайды. Аяқталмаған өндірістегі шалафабрикаттың қозғалысы бойынша сандық жедел есебін диспетчерлік-жоспарлау бөлімі, ал оның ақшалай түріндегі есебін кәсіпорынның бухгалтериясы жүргізеді.

Бұл есеп аяқталмаған өндірісте тұрған материалдардың, тораптар мен бөлшектердің жұмыстарын қадағалау және сақталу жағдайын, дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасындағы шығындардың аражігін дұрыс ашуды; шалафабрикаттардың белгіленген жиынтықта болуына бақылау жасауды; аяқталмаған өндірістің кем шығуы мен артық шығуын, ақау мен өнімнің бөлімшелерде бүлінуін анықтауға және тиісті шотқа жататынына байланысты оларды есептен шығарып тастауға арналған.

Өндірісте детальдарды есепке алу бөлшектік-операциялық және бөлшек деп аталатын екі қағида бойынша бөлінеді.

Жеке өндірісте цехтардағы бөлшектердің жылжуы және олардың бір цехтан екінші цехқа берілуі есепке алу операциялары бойынша жүргізіледі. Бұл мақсат үшін маршруттық парақтар мен арнаулы карточкалар пайдаланылады. Жаппай өнім шығаратын және ірі сериялық өнімдер шығаратын өндірістерде цехтар бойынша аяқталмаған өндірістің қозғалысын егжей-тегжейлі есепке алу жүйесі қолданылады. Бұл үшін карточкалар немесе ведомостар ашылады, онда өндірісте бұйымдардың шығарылғаны, бұйымдардың (бөлшектердің) ақауы, жоғалуы және бүлінуі туралы мәліметтер болады. Дайындау цехтарында өндірісте жатқан бөлшектердің саны өнімді есепке алу деректері бойынша анықталады.

Бөлшектердің қозғалысын есепке алуды жеңілдету мақсатымен олардың цехтан екінші цехқа берілуін бір айлық карталар арқылы жүзеге асырады, ал бөлшектерді құрастыруға босату үшін – жинақтаушы ведомостар бойынша рәсімдеуге болады; жаппай өнім шығаратын өндірістерде бір ай ішінде құжаттарсыз-ақ ай соңында жедел есептеу мәліметтерінің негізінде жинауға (құрастыруға) босатылған бөлшектерді қадағалауға болады.

Аяқталмаған өндірістегі қалдықтар былай бағаланады:

-  шығындарды толығымен дайын өнімге жатқызады, «Өндірісті әзірлеу мен игеруге жұмсалған шығыстар», «Ақаудан болған шығындар», «Өндірістен тыс (коммерциялық) шығыстар» деген баптардан басқа калькуляцияның барлық баптары бойынша іс жүзіндегі өзіндік құны бойынша анықталады;

- дайындық дәрежесін (жаппай және ірі сериялы өндірістерде) ескере отырып, тікелей шығындардың барлық баптары бойынша шығыс нормаларын негізгі ала отырып, қосымша және жалпы әкімшілік шығындар қабылданған базалық пайызы бойынша таратудың арқасында анықтайды.

Тоқыма өнеркәсібінде аяқталмаған өндіріс қалдықтарын шикізат пен материалдар шығындарының құны бойынша бағалайды.

Жеке-дара өндірістегі аяқталмаған өндірісті әрбір аяқталмаған тапсырыс бойынша шығындарын есептеу жолымен анықтайды. Халық шаруашылығының түрлі салаларындағы кәсіпорындарда түгендеу ерекшеліктері мен аяқталмаған өндірісті бағалау әдістері жеткілікті түрде баяндалған.

Өндіріс шығындарының аналитикалық есебі. Бұл есеп өнімнің бір өлшемінің іс жүзіндегі өзіндік құнын есептеуді қамтамасыз етуге арналған. Бұл әрбір калькуляциялық (есептік) объектке ашылған карточкалар немесе арналған ведомосы арқылы жүзеге асады. Осы ведомостарда (карточкаларда) шығындардың баптары, ал баяндауыш ведомостарда – айдың басы мен соңындағы цехтар бойынша аяқталмаған өндіріс қалдықтары, ай ішіндегі шығындар, дайын өнімді, түпкілікті ақауды, аяқталмаған өндіріс жетіспеушіліктерін, қайтымды қалдықтарды есептен шығару және басқа да есептен шығарулар көрсетіледі. Ведомостарға (карточкаларға) тиісті мәліметтерді жазу үшін қажетті құжаттар мен талдамалық кестелер негіз болады. Ведомостар (карточкалар) бойынша жиынтық әр цех бойынша көрсетіледі, ал аяқталмаған өндіріс қалдықтарының сомасы – Бас кітапта көрсетілген 8010-шот бойынша қалдықтарға тең болуға тиіс. Өндіріске жұмсалған шығындарды есепке алу ведомостарының (карточкаларының) деректері бойынша шығарылған өнімнің нақты өзіндік құны айқындалады. Соңғысын өнімге қоса тіркелген қағаз (накладной) арқылы қоймаларда кіріске алады. Өндірілген өнімнің құнына 1320 – «Дайын өнім» шоты дебеттеледі және 8010-шоты кредиттеледі. Ал көрсетілген қызметке 801-шот дебеттеледі де, 8010-шот кредиттеледі.

Негізгі өндірістің шығындары бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясы.

• Негізгі өндірістің цехына әртүрлі шикізаттар мен материалдар босатылды Дт 8011  Кт 1310-1315,1317, 3310;
• Жұмысшыларға еңбекақы есептелінді Дт 8012  Кт 3350;
• Өндіріс жұмысшыларының жалақысынан әлеуметтік салық есептелінді Дт 8013  Кт 3150;
• Сатуға аналған дайын өнім қоймаға кірістелді Дт 1320  Кт 8010;
• Өндіріс қалдықтары, пайдаланбаған материалдар қоймаға қайтарылды Дт 1310-1315  Кт 8010;
• Аяқталмаған өндірістің құны есептік кезеңнің соңында өндірістік басқару бухгалтериясынан қаржылық бухгалтерияға берілді Дт 1340  Кт 8010;

5. Аяқталмаған өндірісті түгелдеу.

Аяқталмаған өндірісті түгелдеудің мақсаты өнімнің өзіндік құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі ережелер мен тиісті салалық нұсқауларына сәйкес оның көлемін және іс жүзіндегі бағасын анықтау болып табылады.

Өнеркәсіп орындарында бөлшектердің, тораптардың, агрегаттардың, артық жиналып, құрастырылып бітпеген бұйымдардың іс жүзінде бар-жоғын анықтау; есепке алынбаған ақауды табу; аяқталмаған өндірістің іс жүзінде комплектілігін және құрастыру ісінің бөлшектермен қамтамасыз етілуін анықтау; күші жойылған тапсырыстар бойынша аяқталмаған өндіріс қалдығын табу; өндірісте артық жиналып қалған бөлшектердің,тораптар мен агрегаттардың және т.б. іс жүзіндегі өзіндік құнын анықтау қажет.

Түгелдеуді бастар алдында цехтарға қажет емес барлық материалдар, сондай-ақ бұл кезеңде өңделіп бітпеген барлық бөлшектер және тораптар мен агрегаттарды қоймаларға тапсыру қажет. Аяқталмаған өндірістің цехтарда жиналып қалған артық бөлшектер мен шалафабрикаттарын оларды дұрыс санауға қолайлы болатындай тәртіпке келтіру керек. Аяқталмаған өндіріс қалдықтарын (бөлшектерді, тораптарды, агрегаттарды) тексеру оларды нақты санау, таразыға тарту, өлшеу арқылы жүргізіледі.

Түгелдеу тізімдері артық бөлшектердің атауы, олардың дайын болу сатысы немесе дәрежесі, саны немесе көлемі көрсетіле отырып, әрбір цех бойынша бөлек жасалады.

Жұмыс орындарында тұрған өңдеуге ұшырамаған шикізаттар, материалдар мен сатып алынған шалафабрикаттар аяқталмаған өндіріс тізіміне енгізілмейді, олар жекелеген бөлек тізімдерге енгізіледі. Түпкілікті ақауға шығарылған бөлшектер аяқталмаған өндіріс құрамына енгізілмейді.

Біртекті емес массадан немесе әртүрлі қоспадан тұратын аяқталмаған өндіріс бойынша (өнеркәсіптің тиісті салаларында) түгелдеу тізімдерінде, сондай-ақ салыстырмалы ведомостарында екі сандық көрсеткіш: осы массаның немесе қоспаның саны және оның құрамына кіретін шикізаттар мен материалдардың саны (жекелеген атаулар бойынша) келтіріледі. Шикізаттардың немесе материалдардың саны салалық нұсқауларда белгіленген тәртіп бойынша есепке алынады.

Сонымен қатар, болашақ кезеңдердің шығындары да түгелденеді. Түгелдеу комиссиясы құжаттар бойынша 1620 – «Болашақ кезеңдердің шығындары» бөлімшесінің шоттарында көрсетілуге тиісті соманы анықтап, тізімдемеге енгізеді. Бұл бөлімшенің шоттарында шығындар қалдырылуы мүмкін, олар кәсіпорында әзірленген сметаларға сәйкес құжатпен негізделген мерзімінде өндіріс шығындарына, не кәсіпорын қаржысының тиісті көздеріне жатқызылуы мүмкін.

Түгелдеу кезінде анықталған аяқталмаған өндірістің артық қалдықтары жоспарлы (нормативті) өзіндік құн бойынша немесе зауыт ішіндегі жоспарлы-есеп бағасы бойынша кіріске алынады: 8010 – «Негізгі өндіріс» шотының дебеті, 6018 – «Негізгі қызметтен түскен басқа да кірістер» кредиті.

Аяқталмаған өндірісті түгелдеу кезінде анықталған жетіспеушіліктер 8010 – «Негізгі өндіріс» шотының кредитінен 1260 – «Тағы басқа да» шотының дебетіне жазылады.

2.3 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау

Калькуляция дегеніміз – өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға, өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланылады.

Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі ережелеріне сәйкес белгіленеді.

Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе кезектегі) болып екіге бөлінеді.

Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы, сметалық және нормативтік калькуляция жатады.

Жоспарлы калькуляция — өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым бірлігіне мүмкін болатын шығындардың денгейінде анықталады, бірақ ол кезде жалақының, энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістің технологиясы, сондай-ақ резервтері ескеріледі.

Сметалық (болжамдық) калькуляция - бұл жоспарлы калькуляцияның бір түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады. Ол жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.

Нормативтік калькуляция ағымдағы жоспарлы калъкуляцияның бір түрі болып табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін және кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын колданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.

Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға карағанда дәлділігі анағұрлым жоғарылау болып келеді.

Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.

Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты (есеп беру калькуляциясы) және шамаланған калькуляция жатады.

Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептері бойынша да (өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шығындар түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымдардың нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.

Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің негізінде дайындалады.

Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.

Калькуляциякың бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.

Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік кұнының калькуляциясын және шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.

7 БЕҚС-ның 9-пункт негізінде өнім (жұмыс, қызмет) өндіруге кеткен өндірістік шығындар олардың экономикалық құрылымына сәйкес келесідей элементтер бойынша топталады:

• материалдық шығындар;
• еңбекақы шығындары;
• сақтандыруға аударымдар,
• құралдардың тозуы;
• басқа да шығындар.

2 «Қорлар» ҚЕХС элементтер бойынша мұндай топтаманы бекітпейді.

Қазіргі кезде көптеген кәсіпорындар 2007 жылға есеп саясатын дайындап жатыр, және олардың көпшілігінде ҚЕХС-на сәйкес есеп саясатында өткізілген өнімнің өзіндік құнын құрудың тәртібін қалай көрсету керек деген сұрақ туып отыр. Мұны келесідей түрде көрсетуге болады.

Тауарлар, жұмыстар және қызметтердің өндірістік өзіндік құнына кіретін шығыстарға есепті кезеңде кіріс деп көрсетілген өнім шығарумен, қызмет көрсетімен, жұмыс атқарумен тікелей байланысты шығыстар жатады:

• таур өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсету процесінде қолданылатын негізгі және қосымша материалдар, жанармай, энергия құны;
• жүктердің зауыт ішіндегі орын ауыстырулары;
• жөндеу (эксплуатациялық) жұмыстары;
• тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсетуге тікелей қатысты жұмысшылардың еңбекақысы;
• әлеуметтік төлемдер (сондай-ақ, тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсетуге тікелей қатысты жұмысшыларға пәтерлер берумен және олар қолданатын әлеуметтік обьектілерді ұстауға байланысты шығыстар);
• тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсетуге тікелей қатысты жұмысшыларға берілетін басқа да сыйақылар;
• өндіріс прцесіне тікелей қатысты жұмысшылардың еңбекақысынан аударымдар (әлеуметтік салық, әлеуметтік сақтандыруға аударымдар);
• тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсетуге тікелей қатысатын мүліктердің, ғимараттар мен жабдықтардың (МҒЖ) тозуы;
• тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсетуге тікелей қатысатын материалды емес активтердің (МЕА) тозуы;
• тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсетуге тікелей қатысатын МҒЖ және МЕА-дің құнсыздануынан болған шығыстар;
• тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсету процесінде тұтынылатын коммуналдық шығыстар;
• тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсету процесіне тікелей қатысатын МҒЖ-ды сақтандыру бойынша шығыстар;
• тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсетуге тікелей қатысты жұмысшылардың сақтандыру шығыстары;
• тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсетуге тікелей қатысты жұмысшылардың іс-сапарлық шығыстары;
• тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсету процесіне қатысты МҒЖ және МЕА-ді жалға алу бойынша шығыстар;
• санитарлы-гигиеналық нормаларды орындауды және техниклық қауіпсіздікті қамтамассыз ету бойынша шығыстар;
• тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсету процесіне тікелей қатысты салықтар және аударымдар:

роялти;

қоршаған ортаны ластау бойынша төлем;

жер учаскілерін қлданғаны үшін төлем;

суға салық;

басқа да төлемдер.

• тауар өндіру, жұмыс атқару немесе қызмет көрсетуге тікелей қатысты басқа да шығыстар.

Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері, жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.

Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім (бұйым) түрінің техникалык жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем бірлігіне және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (т және м²), онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.

Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі топқа біріктіруге болады:

• натуралды бірліктері – дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;
• ірілендірілген (иесіздендірілген) бірлігі – тігін бұйымының прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және т.б.;
• өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы мүмкік (мысалға, спирт – 100%, күйдіргіш содасы – 92% натрий);
• құндық бірлігі;
• еңбек бірлігі (норма-сағаты);
• орындалған жұмыс бірлігі (машина-күні, ай-күні);
• пайдалы нәтиженің бірлігі – қуаты, өнімділігі және т.б.

Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процессте екі немесе бірнеше түрлі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалған жалпы шығынды өнімдердің арасына таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін пайдаланады. Егер де технологиялық процессте шикізатты өндеу кешені бірнеше рет қайта жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезеңдері бойынша шығын деңгейін анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе шалафабрикатқа бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы шығыннан белгілі бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса, онда оны тікелей сол өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.

Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді қолданады:

• шығындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің бірі негізгі өнім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде қарастырылады. Өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім жоспарлы өзіндік құны бойынша шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін негізгі өнімнің өзіндік құны деп санауға болады. Бұл әдісті негізгі өнімнің денгейі айқын белгілі болған кезде ғана және ілеспе өнімнің үлес салмағы аса көп болмаса ғана пайдаланады. Мысалға, молибден рудасын шығарған кезде одан ілеспе болып саналатын мыс концентратын шегеріп тастайды және т.б.

Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату коэффициенттік жолмен (әдісімен) жүзеге асады.

• аралас (қиыстыру) әдісі. Бұл әдісті кешендік өндірісте бірнеше негізгі және ілеспе өкімдерді өндірген кезде палдаланылады. Бұл әдісте шегеріп тастау да, шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді тұрғыда пайдаланылады. Бұл кезде шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құны шегеріліп, қалған бөлігі негізгі өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттер бойынша таратылады.

Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе өнімнің өзіндік құны шегеріледі; шығынның қалған қалдығы негізгі өнімдердің арасына белгіленген коэффнциенттерге сәйкес таратылады; ең соңында, тікелей өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын және таратылатын соманың мөлшері анықталынады. Мысалы, ақ титан құмдарын өңдеген кезде одан ілеспе өнімдерін шығарып тастайды (ставролит, кесек құмдарын және т.б.), ал-шығыстың қалған бөлігін ақ металлдар, рутолдық және ильмениттік қоспалардың (концентраттарының) арасына белгіленген коэффициенттер бойынша және негізгі металлдың қоспасын ескере отырып таратады.

Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептеудің бірнеше әдістері пайдаланылады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндіріске кеткен шыгындарын есептеудің әдісі деп – кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу және өндіріс шығындары туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын атайды.

Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде мыналарды атауға болады:

• өндіріс тұрпаты;
• өндірістің күрделілігі;
• шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
• өндіріс циклының ұзақтылығы;
• аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.

Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты роль атқарады. Әдетте, өнімдер жай және күрделі болып бөлінеді. Жай өнім – бұл жеке бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұрмайды. Жай өнім болып: көмір, рудалар, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.

Бұл аталған өнімдердің өзіндік құнын есептеу аса күрделі әдістемелерді пайдалануды талап етпейді. Бұндай жай өндірістерде бір ғана өнім түрі калькуляцияланады.

Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұратын өнімдерді атайды. Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабдықтар, автобустар және т.б. Күрделі өндірісте негізгі өніммен басқа, дайын өнім ретінде оньң бөлшектері, түйіндері, детальдары да калькуляцияланады. Бұл соңғылары калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.

Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы басты роль атқарады. Кейбір салаларда оның ұзақтылығы бірнеше сағат құраса (көмір, қара металлургия, электростанция, т.б.), ал басқаларында бірнеше күн, мысалға, тоқыма өнеркәсібінде, химия зауыттарында, тері фабрикасында т.б., ал үшіншілерінде ол – бірнеше айларға созылуы мүмкін (кеме құрылысында, ауыр машина жасау кәсіпорындарында т.б.), ал төртіншісінде – тұтас маусымға созылуы мүмкін (орман шаруашылығын пайдалану).

Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын калькулициялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен, үлкен аяқталмаған өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.

7 БЕС шығынды есептеудің үш негізгі әдісін қарастырады. Одан басқа іс жүзінде жай (процесстік) әдісі де қолданылуы мүмкін.

1. Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудьң және шығындарды есепке алудың қарапайым (процесстік) әдісі. Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың карапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін кәсіпорындар) пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзі өндіреді. Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, оңда бұл әдісті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне немесе шартты — натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір салаларда шығындар (мысалға, кемір өндірісінде) әрбір технологиялық процесс бойынша есептелінуі мүмкін.

Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық жұмыстары, көмірді алу, шахтыға дейін тасымалдау және сыртқа (жоғарыға) шығару, сорттау, өңдеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды есептеу мен калькуляциялаудың жай әдіс, процесстік деп аталуы да осыдан шыққан. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне, ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда — шығарылған өнімге жатқызады, ал біртекті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойынша өндірістегі шығындарды негізделген нормалау арқылы оңайлатады. Көптеген кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістің қарапайым әдісінің дұрыстығын және прогресшілдігін (іргелішілдігін) дәлелдеп берді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.

Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады. Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын өнімнің санына бөлумен айқындалады. Бұл өндірістерде (су электрстанциялары, құм, сазбалшық дайындау) аяқталмаған өндіріс, шалафабрикаттар және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды.

Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданады. Бұл арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің қажеттілігі туындайды. Бұл нұска 1 текше метр ағаштың өзіндік құнын калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады. Аяқталмаған өндірісті, әдетте, инвентарлық әдісін пайдалана отырып, бағалайды.

Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін, балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар тұтас алған өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен газ өндіру кезіндегі энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы скважина жабдықтарын жөндеу, жер қыртысының қайтарымдылығын жақсартуға, мұнайды диэмулсациялауға, мұнайды айдауға және сақтауға жұмсалатын шығындар тікелей белгілері бойынша мұнайға, ал газ жинау және тасылмалдау жөніндегі шығындар — газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа келісімді бағасы бойынша бағаланады және мұнай мен газдың жалпы табылған (шығарылған) үлесіне тепе-тең мөлшерде мұнай мен газ арасында бөлінеді.

Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай-ақ шығындар есебін бөлістік немесе процесстік бойынша жүргізетін кәсіпорындар пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын шығаратын өнеркәсіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдістері үйлесімді пайдаланылады.

2. Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығындарды есепке алудың тапсырыстық әдісі. Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке-дара өндірісі бар кәсіпорындарда, жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық тікелей шығындар әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң ол орындаушы – цехқа және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстың өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады.

Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:

• барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
• уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды шоғырландыру;
• тек бір ғана шотты жүргізу, "аяқталмаған өндіріс" (батыс есебінде барлық өндірістік шығындарын жинақтау тек осы "аяқталмаған өндіріс" шотында көрсетіледі). Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді ұсынады.

Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі пайдаланылады.

Тек дайындау цехында (құю, ұсталық-пресс және т.б.) шалафабрикатты әдіс пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады. Әдетте, шалафабрикаттық әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан цехка өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс таппайды.

Цехтар шығындары әрбір (жекелеген) табыстың кескінінде, калькуляциялаудың бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі материалдар, шикізаттар, технологиялық отындар мен энергиялар – белгіленген топ кескінінде аналитикалық есепте көрініс табады.

Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және ай сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына жатқызылады.

Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тиесілі тапсырыстарына есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер ретінде танылады.

Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң тапсырыс бойынша шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол қоймаға накладнойы өткізу тапсырыстың жабылғаны (мысалға, электротехникалық өнеркәсібінде).

Сондай-ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін (әсіресе, бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 20 – «Материалдар» бөлімшесінің шоттары дебеттеліп, 900 немесе 920 шоттары кредиттеледі.

Бұл әдісті қолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін барлық шығындар аяқталмаған өндіріс ретінде қарастырылады. Тапсырыстық әдістің кемшіліктері мынада: күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды әзірлеу кезінде материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын, нормативтік калькуляцияларды жасау және өндіріс шығындарын алдын ала бақылау жасап отыруды қиындатады. Осы кемшілікті жою үшін өндірістің ұзақ циклінде ірі бұйымды әзірлеу кезінде (кеме жасауда, ауыр машина жасауда) олардың торабына (агрегаттарына, конструкциялық элементтеріне) жекелеген тапсырыс ашуды ұсынады, яғни олардың әрбір конструкциясы аяқталған болып саналады.

Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып жоспарланған санымен сәйкес келеді. Нақты бір бұйымды немесе бірнеше бұйымды (тапсырыстарды) әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен детальдар (бөлшектер) есепте бөліп көрсетіледі.

Тораптар мен детальдардың (бөлшектердің) бірінші түрі бойынша олардың шығындарының есебі тапсырыстық әдіспен, ал сериялық немесе жаппай өндірістік тәртіпте дайындалатын бұйымдар — екінші, яғни нормативтік әдіспен ұйымдастырылады. Сөйтіп, бұйымның жалпы құны тапсырыс ескерілген жекелеген тәртіпте дайындалғандардан, шығындардан және нормативтік әдісі бойынша жалпы немесе сериялық өндіріс тәртібінде есептелген тораптар мен детальдардың (бөлшектердің) жалпы құнынан немесе өзіндік құнынан құрылады.

Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жекелеген және кіші сериялық өндіріс жағдайында өндірістегі шығындарды есепке алудың нормативтік әдісінің элементтерін мүмкін болатын жерде қолдануды ұсынуы тиіс.

Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып, өндіріс есебінің карточкаларында әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді. Карточканың негізінде өнім бірлігінің өзіндік құнының есептік калькуляциясын жасайды.

3. Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығындарды есепке алудың бөлістік әдісі. Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады, онда бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен технологиялық өңдеуден өтеді. Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарында: металлургиялық, химиялық, мұнай өңдеу және басқа да салаларда қолданылады. Мысалы, мата тоқу кәсіпорындарында үш қайта жасау – иіру, тоқу және әрлеу саласы; қара металлургияда – домен пеші, болат балқыту, прокат; былғары өндірісінде – күлді,тері илеу және әрлеу саласы бар.

Дайын өнім немесе шалафабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық процесті бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдісте өндіріске кеткен шығындар олардың әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша есептелінеді. Әрбір бөлістен кейін шалафабрикат шығарылады, ал түптеп келгенде – дайын өнім алынады. Бөлініс тізбесі пайдаланылатын жабдықтар, өндіріс процесстерінің арасындағы үзіліс-іркілістер; шығарылатын шалафабрикаттардың, өнімнің сипаты мен басқа да өзіне тән жағдайлары ескеріле отырып, технологиялық процесстер туралы деректердің негізінде белгіленеді. Бұл орайда, бөлініс жөніндегі шығындарды жоспарлау мен есепке алуды, аяқталмаған өндірісті есепке алу мен бағалауды ұйымдастыру, өзі өндірген шалафабрикаттар мен дайын өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау мумкіндігі ескеріледі.

Тікелей шығыстар (шикізат, негізгі материалдар, шалафабрикаттар, өндіріс жұмысшыларының жалақысы т.б.) әдетте, бөлістер бойынша, ал әрбір бөлістердің ішінде – әзірленген өнім түрлері бойынша есепке алынады (шалафабрикат немесе дайын бұйым).

Үстеме шығыстар бөлістердің арасына таратылады, ал олар әрбір бөлістердің ішінде – шығарылатын өнім түрлерінің арасына таратуға қабылданған коэффициенттердің базасында жасалуы мүмкін.

Бөлістік әдісін қолданған кезде нормативтік әдістің негізгі элементтері – нақты шығындардың ағымдағы нормадан жүйелі түрде ауытқуын, сондай-ақ нормалардың өзгеру есебін және олардың себебін табуды қолдану керек.

Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын құжаттауда және жедел (оперативтік) есеп беруінде энергетикалық, материалдық және басқа да шығындардың нақты шығысын ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар өндіріс тапсырмаларына немесе нормасына негізделген шығындар да көрініс табуы керек. Белгілеген технологиялық процесстің ауытқуынан, жұмсалған материалдық шығыстардың құрамының өзгеруінен, шығарылған өнімнің ассортиментінен, олардың сорттылығынан болған қосымша шығындар немесе үнемдеулер дер кезінде көрініс табуы тиіс.

Өнімнің өзіндік құнын калькуляцпялаудың және шығынды есепке алудың бөлістік әдісінің екі нұсқасы пайдаланылады: шалафабрикаттық және шалафабрикатсыз.

Шалафабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция жасайды және оған үстеме шығысын қоса есептейді. Шалафабрикатсыз нұсқасында бірінші қайта жасауға жұмсалған материалдық және еңбек шығындарына одан кейінгі қайта жасаулардан туындаған өндеу шығындарын қосып, содан соң өнімнің өзіндік құны анықталады.

Бөлістік әдісі кезінде өндірістегі шығындарды есепке алу өндіріс есебінің карточкаларында немесе әрбір қайта жасауға ашылатын ведомостарында жүргізіледі.

Алғашқы шикізаттан өндірістің бір процессінде әртүрлі сорттағы немесе маркадағы өнім түрі алынады, сондықтан олардың өзіндік құнын анықтау үшін түзету коэффициентін пайдаланады. Мысалы, ағаш кесу кезінде алғашқы бір шикізаттан кесілген тақтайлар да, кесілмеген тақтайлар да, жаңқалар және отындық кесінді шеттақтайлар да алынады. Мұндай жағдайларда белгілі бір атаудың бірінші сорты өлшем бірлігі ретінде қабылданады, ал қалған сорттарын коэффициенттердің көмегімен анықтайды. Мұнай өңдеуші өнеркәсібінде, өнім шығымын техникалық тұрғыдан сипаттайтын бір өнім (шикізат) бірлігінен алынған коэффициенттер жүйесі пайдаланылады. Егер де бір шикізаттан әртүрлі мұнай өнімдері алынатын болса, онда олардың арасында тарату коэффициентінің көмегімен өнімнің өзіндік құнын белгілейді, ал өңдеу шығындары әрбір өнім түрінің арасына үлес салмағы бойынша таратылады.

Қарапайым, тапсырыстық және бөлістік әдістердің негізгі кемшілігі мынада: өнімнің нақты өзіндік кұны есептік кезеңнің соңында ғана немесе тапсырыс орындалғаннан кейін анықталады, ал мұның өзі кәсіпорынның (цехтың) басшылығының есеп беру кезеңі ішінде өндірістегі іс жүзіндегі шығындардың жоспар бойынша белгіленген нормаларға сәйкестігін қадағалап отыруға мүмкіндік бермейді. Бұдан басқа шығындарды есепке алудың әдістерінің барлығында бүкіл шығарылған (шығарылатын) өнімнің өзіндік құны, сол өздерінің жоспарланған кезіндегі орташа деңгейімен салыстырылады және соның нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша жүргізілген ұйымдық-техникалық шараларға жұмсалған шығындардың шын мәніндегі деңгейін әрдайым дәл көрсете бермейді.

Бұл кемшіліктерді жою үшін нормативтік әдісті қолданады, бұл кезде өнімнің бір өлшемінің және бүкіл шығарылымның өзіндік құны нормативтік өзіндік құнмен салыстырылады. Ал нормативтік өзіндік құнның жоспарлы өзіндік құннан айырмашылығы: осы кезеңде жұмыс істеп тұрған өндірістік технологиялық процесстік, сондай-ақ материалдық, еңбек және басқа да шығындардың прогресшіл нормаларының негізінде анықталады. Нормативтік калькуляциялауға технологияны жетілдіру және өндірісті ұйымдастыру жөніндегі ұйымдық-техникалық жоспарлы шараларын жүзеге асыру дәрежесіне қарай нормалардың өзгерістері енгізіледі. Шығындарды есепке алу былайша құрылған: шығындардың нормасынан материалдық, еңбек және басқа да шығындардың ауытқуларын ескеріп, оларға тікелей өндіріс процесінде ықпал етуге бар мүмкіндігін жұмылдырады.

4. Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялау және шығынды есепке алудың нормативтік тәсілі. Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Дегенмен де, оны кіші сериялық және жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға болады. Өндірістегі шығындарды есепке алу өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша жұмыстардың технологиялық және нормативтік карталар жасаудан басталады. Ол карталарда материалдардың, жалақының жұмсалуы және өнім дайындауға қажетті басқа да шығындар айқындалады. Нормативтік карталардың негізінде өнім бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік калькуляциялары бойынша жасалады. Оларды жасау кезінде қолданыста жүрген өндірістік технологияны, жалақы жөніндегі уақыт пен баға нормаларын, материалдар мен сатып алынған шалафабрикаттардың жұмсалу нормаларын негізге ала отырып, бастапқы массасы, таза массасы, қалдыктары, материалдар мен сатып адынған шалафабрикаттарға қолданылып жүрген баға көрсеткіштері және өндіріске қызмет көрсету мен басқару жөніндегі шығындардың бекітілген тоқсандық сметасы ескеріледі.

Нормалардың және шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп, сондай-ақ кәсіпорынның мүдделі цехтары мен бөлімдерінің технологиялық процесстерін және басқа да нормалары мен сметаларын өзгерту туралы тәртібін реттеу арқылы жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қоймалық және таразылау-өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудің, материалдарды сақтау және өндіріске босату, цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген түрлері бойынша (егер энергия және басқа да шығындар тікелей жолмен өнімге жатқызылса) және тұтастай алғанда судың, будың, газдың, электр энергиясының тұтынылуын анықтау үшін цехтарға есептегіштер мен құрылғыларды орнатудың маңыздылығы зор.

Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы шығындар есебінде бөліп көрсетіледі. Бұндай шектеулер өндірісті ұйымдастыру мен технологиядағы кемшіліктерді дер кезінде жөндеуге, ресурстардың тиімсіз пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізеді.

Нақты шығындарды нормамен салыстырғанда ресурстардың үнемделуі немесе артық жұмсалуы, нормадан ауытқуы табылады, ал ол өз кезегінде кәсіпорынның ұйымдық-техникалық жұмыстарында біршама кемшіліктердің бар екенін баяндайды.

Нормадан ауытқуларға құжатталған және құжатталмаған болып келеді.

Құжатталған ауытқулар алғашқы құжаттардың мәліметтері бойынша ашылған дабылдары жатады (талап накладнойы, қосымша жұмыстарға жазылған нарядтары, қосымша төлемдер және т.б.), сондай-ақ есептеу жолымен анықталған ауытқулар (түгелдеу тәсілімен, нақты рецептурасы бойынша алдын-ала жасалған еселтеулер жәнет.б.)

Құжатталмаған ауытқуларға ауытқудың жалпы сомасы мен оның құжатталған бөлігінің арасындағы айырмасынан шығады. Әдетте, олар құжатталған ауытқулардың дұрыс есептелмеуінің нәтижесінен, ақау өнімдерін шығарғаннан, нарядтарды артық жазғаннан, кем шығудан, шалафабрикаттардың жоғалуы мен бұзылуынан, аяқталмаған өндірісті дұрыс бағаламауынан шығады.

Егер де өндірісте құжатталмаған ауытқулар бар болса, онда ол нормативтік есептің дұрыс ұйымдастырылмағанын куәландырады.

Ауытқу теріс те (артық жұмсалғаны) және оң да (үнемделгені) болуы мүмкін.

Теріс ауытқулар (материалдар, отындар, энергиялар, технологиялық процестерде қарастырылмаған, қосымша жұмысқа төленген және т.б.) өндіріс процесінің дұрыс ұйымдаспағандығынан туындайды.

Оң ауытқулар жекелеген учаскелердің жетістіктерін баяндайды (материалдардың тиімді пайдалануын ашу, материалдарды барынша қалдықсыз пайдалану, өнімнің сапасын арттыру, құрал-жабдықты тиімді қолдану және т.б.), және норма шығындарын үнемдеуді жүзеге асырады. Кейде оң ауытқулар шын мәніндегі қаражаттың үнемделгенін көрсете бермейді, ол тек норманың шын арттырылған деңгейін пайдаланғандығын көрсетеді.

Өндірісте материалдар қатаң белгіленген лимиттер шегінде беріледі. Материалдардың берілуін лимиттеу ай басында цехтарда жұмсалған материалдардың деңгейін ескере отырып, материалдардың шығынын қолданыста жүрген прогресшіл нормалардың негізінде нысаналы түрде жүзеге асырады.

Материалдардың жоспардан тыс босатылуына құжаттар жасау, материалдарға жедел бақылау жасау және оларды жоспардан тыс босатуға алып келген себептерін талдауды қамтамасыз ету керек.

Ақауға шығарылған өнімнің орнын қалыпқа келтіру үшін қажетті материалдарды алуға ақау туралы актілер негіз болады. Онда бұйымның, бөлшектің коды, өнімнің ақауға шығарылған тапсырыс нөмірі көрсетіледі. Өндірістегі шикізат пен материалдардың сандық есебі жоспарлау бөлімінде, ал құндық есебі бухгалтерияда жүргізіледі.

Нормалардан ауытқуларды есепке алу шикізат пен материалдарға, олардың жұмсалуын нормалауға және өндірістік технологиялық процесіне байланысты ұйымдастырылады. Нормалардан ауытқуға материалдарды ауыстыру, оларды пайдалану және т.б. осы секілді факторлар әсер етеді. Материалдар шығыны бойынша нормалардан ауытқуларды анықтау үшін материалдарды құжаттау, түгелдеу тағы басқа да шаралар жүргізіледі.

Құжаттау әдісі материалдарды ауыстыру салдарынан туындайтын ауытқуларды, сондай-ақ жеке-дара материалдардың нормадан артық жұмсалғанын анықтау үшін пайдаланады. Жеке-дара материалдардың шығынын, сондай-ақ материалдардың ауыстырылуымен байланысты ауытқуларды арнайы (дабылдық) құжаттармен рәсімдейді.

Әрбір келіп түскен материалдың партиясын салыстырып көру әдісі өндіріске босатылған, қымбат тұратын (тері, тоқыма және т.б.) материалдардың әрбір партиясы бойынша олардың нормадан ауытқуын анықтау үшін қолданылады.

Қолданып жүрген нормадан ауытқуды партиялардың шығыс нормасын шығарылған өнімнің нақты шығысымен салыстыру арқылы анықтайды. Егер де бұл аталған әдісті қолдану қиындық тудырса, онда оның орнына инвентарлық әдісті қолданады.

Инвентарлық әдісте материалдардың нақты шығысын белгіленген норма шығысымен салыстыру арқылы айлық, он күндік, бес күндік, бір ауысымдық (сменалық) ауытқуларын анықтайды. Материалдардың іс жүзіндегі шығынын анықтау үшін: ауысымның, бес күндіктің, он күндіктің басына немесе әр айдың бірінші жұмыс күніне жұмсалмаған материалдарды түгелдеу (инвентаризация) жүргізеді. Ауытқуларды анықтау, есепке алу үшін кәсіпорынның жоспарлау-диспетчерлік бюросы материалдарды жұмсау картасын жүргізеді. Онда материалдар жұмсаудың ағымдық нормасы, сол материалдан жасалған бұйымдардың (бөлшектердің) саны көрсетіледі. Бұйымдардың (бөлшектердің) саны жұмысшылардың жасап шығарған есеп мәліметтерінің негізінде анықталады.

Есеп деректері (мәліметтері) бойынша оқтын-оқтын қолданылып жүрген нормалардан материал шығындарының ауытқуы туралы цехтар есеп беріп отырады.

Жалақыны ауытқулар есептелген норма мен нормадан ауытқу бойынша ескереді. Бухгалтерия есептелген жалақы сомасының жұмысшылардан алынған өнім саны мен сапасына сәйкестігін байқап отырады. Жұмыстың қалыпты жағдайларынан ауытқығаны үшін үстеме ақы төлеу өндірістік емес шығындар және жалақы қорын артық жұмсаудың басты себептерінің бірі болып табылады. Жалақы бойынша нормадан ауытқуын талдау үшін және дәл есебін шығару үшін номенклатуралық себептерін және жалақы бойынша нормадан ауытқуды, кінәлілерді табу керек. Сондықтан бухгалтерия оқтын-оқтын ауытқулар туралы, олардың себептері мен кінәлі тұлғалары көрсетілген рапорт жасап отыруы керек.

Үстеме шығындарды есептеу мен тарату нақты шығынның сомасын анықтауды, әрбір баптар бойынша бекітілген сметадан ауытқуын табуды, демек, ондағы артық жұмсалатын шығындардың алдын алатын қажетті шараларды дер кезінде қабылдауды қамтамасыз етеді. Бұл үшін материалдар шығысына, штаттық кестеге және лауазымды қызметкерлердің окладына жасалған лимиттік картаның, материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың нормасының негізінде ағымдағы жедел (оперативтік) бақылауын ұйымдастырады.

Кәсіпорында құндылықтарды сақтау мен есебінде, өндірісті ұйымдастыруында болған кемшіліктер және басқа да өндірістік емес сипаттағы шығыстар толығымен ашылып көрсетіледі. Өндірістік емес сипаттағы шығыстар өнімді шығарумен байланысты болса, онда олар оның өзіндік құнына қосылады, ал егер де олар өнімді шығарумен байланысты болмаса, онда олар өнім түрлерінің арасына таратылып, үстеме шығыстардың құрамында өнімнің өзіндік құнына қосылады.

Кәсіпорынның экономикалық қызметі тарапынан бақылау жасау материалдарды, энергияны, аспаптар мен керек-жарақтарды тұтынудың бекітілген нормалары мен лимиттерін; түрлі жұмыстармен қызметтерді тұтыну мен олардың құнының белгіленген лимиттерін; басқарудың белгіленген ұйымдық құрылымын, сондай-ақ қызметтердің және қызмет көрсетуші адамдар жалақысының окладтарын (ставкаларын) қатаң сактауды қамтамасыз етуге тиіс.

Машиналар мен жабдықтарды пайдалану мен күтіп ұстауға кеткен шығындарды (егер үстеме шығындардың бұл тобы есепте бөліп көрсетілетін болса) өнім түрлері бойынша таратады, бірақ ол кезде өнімді әзірлеу кезінде қолданған құрал-жабдықтың жұмыс істеген сағатының деңгейі, яғни өндіріске қажет болған машина/сағатының саны ескеріледі. Машиналар мен жабдықтарды пайдалану мен күтіп ұстауға кеткен шығындарды тарату кезінде сметалық (нормативтік) ставкасын пайдалану керек, ал олар, әдетте, бұйымды әзірлеу үшін қажет технология бойынша құрал-жабдықтардың жұмыс істеген машина/сағатының саны бойынша, құрал-жабдықтың әрбір топтары бойынша белгіленген, шығын коэффициенті бойынша, және бір машина/сағатының жоспарлы өзіндік құны бойынша есептелінеді. Бұйымдарға (бөлшектер комплексіне) сметалық ставкаларды есептеп шығару неғұрлым оңай: жабдыктардың жұмысымен байланысты шығындар мен механикаландырылған (станоктық) және механикаландырылмаған (қолмен атқарылатын) жұмыстар бойынша бөлек-бөлек алғанда, өндірістік жұмысшыларының негізгі жалақысының арақатынастарының негізінде анықталады. Машиналар мен жабдықтарды күтіп-ұстау мем пайдалану жөніндегі нақты шығындар сметалық ставкалар бойынша белгіленген шығындарға тепе-тең дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасына бөлінеді.

Үстеме шығыстарды (егер олар жеке топқа бөлініп алынбаған болса, машиналар мен жабдықтарды күтіп-ұстау мен пайдалану жөніндегі шығындарды қоса алғанда) бұйымдардың арасына тарату өндіріс жұмысшыларының негізгі жалақысының сомасына тепе-тең етіп бөледі.

Ірі сериялық және жаппай өндіріс жағдайында шығындардың жиынтық есебі шығындардың калькуляциялық баптары бойынша машиналардың типтері немесе бұйымдардың біртекті топтары бойынша жүргізіледі. Басқарудың цехсыз құрылымы кезінде жиынтық есеп тұтастай кәсіпорын бойынша, ал цехтық кұрылымы бар болса, онда цехтар бойынша жүзеге асырылады.

Шығындардың есебін алу айдың басындағы қолданылып жүрген нормалар және сол нормалардан ауытқыған сома бойынша жеке-дара жүргізіледі. Мұнын өзі ауытқудың пайда болу себептерін және оған кінәлі тұлғаларды ашуға мүмкіндік береді. Нормадан тыс ауытқулардың себептері және кінәлі тұлғалар арнайы кодтар бойынша есепке алынады. Олар өнім түрлері мен шығын баптары бойынша есепке алынады, ал олардың иесізденген жағдайында ауытқудың сомасы жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына пропорционалды жолмен нормативтік шығындар бойынша таратылады.

Нормадан ауытқу әртүрлі себептердің салдарынан болса, онда олардың кінәлі тұлғалары мен себептері көрсетілген дабыл қағатын құжаттармен рәсімделеді.

Сонымен қоса, ауытқулар әртүрлі өзгерістермен байланысты болады, атап айтқанда, материалдық, еңбек, энергетикалық шығыстарының көтерілуінің немесе төмендеуінің, ауыстырылуының салдарынан орын алуы мүмкін. Әдетте нормадан болатын барлық өзгерістер есеп беретін айдың бірінші күніне туралап (ұштастырылып) жасалады, сондықтан олар әрекет етіп тұрған норманың енгізілген кезеңінен бастап нормативтік калькуляцияда көрініс табуы керек.

Ай басына қалған аяқталмаған өндірісі ай барысындағы шығындары және шығарылған өнімге есептен шығатын шығыстары есептік айдағы әрекет етіп тұрған бірыңғай нормасы бойынша жасалатындықтан, ағымдағы норманың өзгеруіне байланысты есептік айдың басына аяқталмаған өндірістің өзіндік құнын қайта есептеу қажеттілігі туындайды. Қайта есептеудің нәтижесі норманың өзгеруімен байланысты ауытқудың сомасын құрайды. Аяқталмаған өндірісті қайта есептеу түгелдеу кезінде тікелей шоттардың мәліметтері бойынша, ал егер де түгелдеуді жүргізу мүмкін болмаған жағдайда индекстің (коэффициенттің) көмегімен жасалады. Нормалардың өзгеруі осы бап бойынша аяқталмаған өндірістің қалдық сомасына нормативтік калькуляцияның жекелеген баптары бойынша есептелінеді.

Нормалар есептік айдың барысында өзгеруі мүмкін, сондықтан ол нормативтік калькуляцияда көрініс таппауы мүмкін. Бұл кезде нормалардың өзгерген жағдайы хабарланып, сол өзгерістердің көшірмесімен рәсімделеді, мысалға: өндірістік бөлімінде – материалдардың шығыс нормасының өзгерісі, еңбек пен жалақы бөлімінде – жұмыстың (еңбектің) кесімді бағасының және өнімділік нормасының (мөлшерінің) өзгерісі, жоспарлау бөлімінде – үстеме шығыстарының баптарының нормасының өзгерісі.

Нормалардың өзгеруі және шығыстардың жаңа нормативін белгілеу аяқталмаған өндірістің қайта бағалануына әсер етеді. Нормадан ауытқуын анықтау үшін өндіріске кеткен шығынның есеп нормасымен де, нақты жұмсалған шығынымен де есептеп шығарады, яғни бөліп есептеу жолымен анықтайды. Есептелген нормадан ауытқу және норманың өзгерістері өнімнің өзіндік құнына және аяқталмаған өндірістің қалдығына жатқызылады. Өнеркәсіптің жаппай өндірістік сипаттағы және қысқа өндірістік циклдағы кейбір салаларында нормалардың өзгерулері мен нормалардан ауытқулар сомасы тауарлы өнім шығарылымының өзіндік құнына, ал аяқталмаған өндіріс нормативтік өзіндік құны бойынша толығымен жазылады. Нормалардың өзгерулері мен нормалардан ауытқулар сомасы өндіріс есебі ведомостарында көрсетілген индекстердің көмегімен тауарлы өнімді шығару мен аяқталмаған өндіріс арасында бөлінеді. Оларды нормалардың өзгерулері мен нормалардан ауытқулар сомасының калькуляциядағы баптары бойынша бөліп алғандағы нормалар сомасына проценттік қатынасымен анықтайды.

Өндірістегі шығындардың жиынтық есебі шығындардың жиынтық есебі ведомосында жүргізіледі. Біртектес бұйымдардың жекелеген түрлері немесе тобы калькуляциялау объектілері болатындықтан, біртектес өнімнің бірін немесе бірнеше түрлерін жасауға жұмсалған шығындарды есептеу үшін ведомоста осыған ұқсас шоттар ашылады.

Шығарылған өнімнің нормативтік өзіндік құнын анықтау үшін біртектес өнім өндіруге жұмсалған шығындарды топтап есепке алу кезінде, бұл топқа кіретін өнімнің әрбір түрінің нормативтік құны және сол мәліметтің жиынтығы калькуляциялық баптар бойынша өндіріс есебінің ведомосына жазылады.

Бұйымның бір түрі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есептеген кезде есептік (кезеңдік) норма бойынша өндірістік есеп ведомосындағы өнім шығындарының нормативтік құны шығыстың әрбір бабының нормативін шығарылған өнімнің нақты санына көбейту арқылы алынады.

Өнімнің нақты өзіндік құнын анықтаған кезде есептік айдағы ауытқуларды нормативтік өзіндік құнға қосады немесе одан ауытқуларды шегереді.

5. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың халықаралық практикада қолданылатын әдістері. Кәсіпорынның басқарушы есебі, есептің бір бөлігі ретінде, жіктеумен, жазумен, таратумен, талдап қорытумен, ағымдағы және жорамалданған шығындар бойынша есеп берумен байланысты жүргізіледі. Басқарушы есебі салаға, сала ішіндегі салаға, қызмет түрлеріне, кәсіпорынға лайықтап шығындарды есепке алудың және өнімнің, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын есептеп шығарудың жүйелі әдістерін талдап енгізуді көздейді. Мұнда цехтар, функционалдық бөлімшелер, жауапты адамдар, қызмет түрлері, бұйымдар, кезеңдер және басқа да көрсеткіштер бойынша шығындарды есепке алу және өнімнің өзіндік құнын алдын ала есептеп шығару жүзеге асырылады. Басқарушы есеп келесі кезеңдерге өнімнің өзіндік құнын, стандарттық немесе өзі қалайтын өзіндік құнды болжайды, түрлі кезеңдер ішіңдегі элементтер мен баптар бойынша өзіндік құнды салыстыруды жүзеге асырады және түрлі жағдайлардағы өнімнің өзіндік құн бойынша бар нұсқауларға талдау жасап, кәсіпорынды басқару органдарына өзіндік құн туралы деректер береді, бұл деректер осы органдар үшін ағымдық және болашақ операцияларды бақылауды жүзеге асыру құралы болып табылады.

Кәсіпорынды басқарудың екі нұсқасын кездестіруге болады.

Бірінші нұсқада тек есептік функция орындалады: жауапкершілік орталығы бойынша өндіріске кеткен шығындарының есебін жүзеге асырады және өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калъкуляциялайды.

Ал екінші нұсқада таза есептік функциямен қатар өндіріске кеткен шығындардың сметасын жасауды, сондай-ақ норматив мен норманы әзірлеуді жүзеге асырады, яғни кәсіпорынның барлық нормативтік шаруашылығын жүргізіп, жасалған шығындарды талдап, оларды стандартпен салыстырып, өнімнің өзіндік құнын болжайды. Бухгалтерия жұмысын осылайша ұйымдастыру кәсіпорынды басқару жүйесінің бір бөлігі болып саналады. Шетел кәсіпорындарында тап осындай нұсқа өте жиі кездеседі және ол басқарушы есеп деп аталады.

Сөйтіп, өндірістік (басқару) есеп қаржылық есебін кеңейтеді және ол негізінен фирманың ішкі операцияларын жүргізу кезінде қолданылады. Бұл жерде қаржылық есеп есептік саясаттың аясында Халықаралық есеп стандартына сәйкес ұйымдастырылса, басқарушы есеп іс жүзінде ондай тәртіппен белгіленбейді (регламенттелмейді). Халықаралық есептің тәжірибесі мынаны көрсетіп берді: кәсіпорынның әрбір саласында, сала ішіндегі саласында шығындарды есепке алуды ұйымдастырудың қалыптасқан ерекшеліктері, оның үстіне, көптеген кәсіпорындар мен фирмалардың капиталмен еркін маневр жасауына мүмкіндік беретін көпсалалы профилі бар екенін ескерген жөн, демек, өндірістік есептің катаң тәртібін белгілеу іс жүзінде өте қиын іс болып табылады.

Стандарт-кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке алу. Стандарт-кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке алудың әдісі есептің басқа жүйесінен дербес, оқшаланған болып табылмайды. Шын мәнінде, ол бөлістік, тапсырыстық, бөлшектік (детальдық) жай (процесстік) және басқа да өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын шығару әдістерімен ұштастыруды (үйлесімді) табуды көздейді. Негізінен алғанда, стандарт-кост жүйесі машина жасау кәсіпорындарында қолдау үшін әзірленген. Алайда бұл әдісті басқа салаларда да пайдалануға болады. Одан басқа, стандарт-кост өнімді сатудың, негізгі құралдың жөндеуіне кеткен шығынның, күрделі кұрылыстың материалдық ресурстарды дайындаудың есебін ұйымдастыру кезінде пайдаланылуы мүмкін.

Қаржылық және өндірістік (басқару) есебін салыстыру кестесін келтіріп көрейік:

Қаржылық және өндірістік есепті салыстыру

(кесте-3)

Салыстыру аясы	Қаржылық есебі	Басқару есебі
1	2	3
Ақпаратты пайдаланатын негізгі тұтынушылар   Бухгалтерлік есеп жүйесінің түрлері     Таңдау еркіндігі         Пайдаланылатын өлшемдер             Талдаудың негізгі объектісі     Есеп беру жиілігі       Сенімділік дәрежесі	Шаруашылықтан тыс ұйымдар мен жеке тұлғалар     Екі жақты жазба жүйесі       Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған белгілерін міндетті түрде басшылыққа алу   Шаруашылық жағдайының фактісі пайда болған тұсында әрекет етіп тұрған ақша бірлігінің бағамы бойынша       Шаруашылық бірлігі тұтас алынады     Тұрақты негізде, кезеңдігі бойынша     Объектілігі талап етіледі: кезеңдігі бойынша өткен жағдайлар мен фактілерді сипаттайды	Фирма ішіндегі әртүрлі деңгейдегі басқарушы тұлғалар     Екі жақтың жүйесімен шектелмейді, яғни нәтиже беретін кез келген жүйесі пайдаланады. Нормалар мен шектеулер жоқ: бірден-бір өлшем – жарамдылығы     Кез келген лайықты ақшалай немесе натуралды өлшемі: адам-сағаты, машина сағаты және т.б. Егер доллармен жүзеге асырылса, онда доллардың іс жүзіндегі немесе болашақтағы құны пайдалануы мүмкін. Шаруашылық бірлігінің әртүрлі құрылымдық бөлімшелері   Қажет болған жағдайда, тұрақты емес негізде жасалуы да мүмкін   Жоспарлау мақсатына тікелей байланысты болып келеді; бірақ қажет кезде дәл деректерде пайдаланады; табиғаты жағынан футуристік болып келеді (болашаққа ақпарат беруге қабілетті)

Стандарт-кост жүйесінің негізгі ерекшелігі мынадай: өндіріске жұмсалатын барлық шығындар өндірісте жұмсалмай тұрып есептелінеді. Шығындар стандартын есептеу үшін натуралдық және құндық көрсеткіштер пайдаланылады. Одан басқа, арнайы шоттарды қолдана отырып, нақты жұмсалған шығындармен стандарттық өзіндік кұнның арасындағы айырманы көрсетеді. Сөйтіп, стандарт-кост жүйесі шығындарды нормалауға болатын стандарттар нормаларын әзірлеуді, бұйымдардың стандарттық калькуляциясын жасауды және стандарттардан ауытқуларды бөліп көрсетуді, өндірістегі іс жүзіндегі шығындарды есепке алуды  көздейді. Стандарт-кост жүйесі өндіріс шығындарын жедел бақылап отырудың басты кұралы болып табылады.

Шетел фирмаларының тәжірибесі көрсеткендей, олардың басым көпшілігі стандарт-кост жүйесін толық көлемінде пайдаланбайды: олар аяқталмаған өндірістің қалдығын бағалау үшін пайдаланбайды, бухгалтерлік есеп жүйесінде стандарттық құны бойынша калькуляция баптары (материалдар, жалақы және т.б.) калькуляцияланбайды. Көптеген фирмалар шығындар стандарттары мен стандарттық калькуляцияны шығарылған өнімнің негізгі номенклатурасы үшін ғана әзірлейді. Соның өзінде, бұл стандарттар көбіне тек натуралдық өлшемдермен ғана белгіленеді.

Стадарт-кост жүйесінің жұмыс істеуі негізіне фирманың өзі белгілеген және өндіріс процесі барысында өзгеріп отыратын стандарттар (нормалар мен нормативтер) топтамасы жатады. Барлық стандартты үш топқа бөлуге болады:

• теориялық стандарттар – бұл кез келген фирманың ұмтылыс жасайтын идеалы немесе жетілдірілген стандарты;
• ағымдық стандарттар – стандарт белгілеген мерзіміне өндіріс шығындарының мөлшерін көрсететін стандарттар;
• базистік (негіздік) стандарттар – өндіріс процесінде болған өзгерістерге дейін жылдан жылға өзгермейтін стандарттар.

Материалдарға, энергия тарифтеріне, қызметтерге жасалған баға өзгерістері базистік стандартты өзгертпейді, ол тек қана стандарттық өзіндік құнмен нақты құнның арасындағы ауытқуды анықтайды.

Шығыстарға жатқызылатын баптар бойынша фирманың келесі қызметі олардың стандартын әзірлейді: технологиялық қызметі материалдардың барлық түрлері бойынша стандартын белгілейді; жабдықтау қызметі — қызметтердің, жұмыстардың, материалдардың барлық түрлері бойынша стандарттық бағасын; өндірістік – өндірістік операциялар бойынша өнімділік стандартын; қызметкерлерге еңбек ақы төлеу қызметі – процесстер, өндірістік операциялар, мамандықтар, қызметкерлер категориясы бойынша еңбек ақының бағасын қоюды және сағаттық мөлшерлемені жасайды. Осындай жолмен әзірленген жеке-дара стандарттар өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құнының карталарын жасауға және оларды шолып талдауға септігін тигізеді. Бұйымның картада анықталған стандарттық өзіндік құны технологиялық процессті, еңбек акы мөлшерлемесін, қызмет пен жұмыстың, материалдардың нормасының өзгеруін, сондай-ақ өндіріс барысында жеткілікті деңгейде негізделмеген стандарттың орын алу мүмкіндігін де қарастырады. Жыл соңында әрекет етіп тұрған стандарттар толығымен қайта қаралып, кайта бекітіледі.

Нормалардың қатаң сақталуын бақылауды цех қызметкерлері жүзеге асырады: мастер, техниктер, бақылаушылар. Бұл қызметкерлер өндіріс барысында ауытқулардың пайда болуын қалпына келтіреді және олардың пайда болуына жол бермейді. Нормалаудың шын мәнінде қатаң бақыланған жағдайында және бакылау жүйесі қажет керек-жарақпен қамтамасыз етілген жағдайда (счетчиктер, датчиктер, өлшем приборлары т.б.) стандарт-кост жүйесі ойдағыдай нәтиже береді.

Егер де кәсіпорын ауытқудың есебін құжатталған түрде жүргізетін болып шешсе, онда бұл мақсат үшін арнайы синтетикалық шоттар енгізеді.

Стандарт-кост жүйесі қолданатын жекелеген фирманың шеңберінде өнімнің өзіндік құнын жоспарлаумен тығыз байланыстырады, өйткені ол өндіріс барысындағы шығындарға бақылау жасауды қамтамасыз етуге бағытталған.

Директ-костинг жүйесі бойынша өндіріс шығындарын есепке алу. Соңғы жылдары индустриалды дамығын елдердің өнеркәсібінде директ-костинг деп аталатын өндіріске кеткен шығындарды есепке алу жүйесі кең тараған. Есептің бұл жүйесінде өндіріс шығындарының есебі тұрақты, айнымалы, өндіріс көлеміне пропорционалды өзгеретін шығындар болып бөлінеді. Өнімнің өзіндік құнына тек айнымалы шығындар енгізіледі. Тұрақты шығындар жеке шоттарда жинақталып, қаржылық нәтиженің шоттарымен тікелей жабылады.

Директ-костинг жүйесін пайдалану идеясы біз үшін жаңалық емес.    30-шы жылдардың басында көптеген отандық кәсіпорындар өндірілетін бұйымдарға кететін шығындарды тек жұмсалатын материалдар, еңбек ақы төлеу және басқа тікелей шығыстар бойынша есепке алатын; үстеме шығыстар сол бұйымдарды өткізуден түскен табыстардың азаюына есептен шығарылатын.

Шығындарды өндіріске толық жатқызу жүйесі мен директ-костинг жүйесі арасындағы негізгі айырмашылық мынада: бұл жүйеде өнімнің өзіндік құны ауыспалы шығыстар бойынша анықталады. Мұндай есептеу жүйесі тұрақты шығындардың осы есептік кезеңде дайын өнім қорымен ара қатынаста болмауына, аяқталмаған өндіріс көлемінде белгіленбеуіне әкеліп соғады. Директ-костинг жүйесіндегі кірістік есеп екі көрсеткіштен тұрады:

• Өткізуден түскен табыс – Ауыспалы шығындар = Жалпы кіріс (маржиналды кіріс);
• Жалпы (маржиналды) кіріс – Тұрақты шығындар = Таза кіріс.

Сонымен, директ-костинг жүйесінің негізі стандарт-кост жүйесінде жасалған, бірақ үстеме шығыстардың ауыспалы және тұрақты болып бөлінуіне байланысты соңғы шығыстар өткізуден түскен табыстан шығарылып тасталады, демек, өнімнің өзіндік құнын қалыптастыруға қатыспайды.

Директ-костинг жүйесін пайдалану белгілі қиындықтар туғызады: үстеме шығыстарды ауыспалы және тұрақты шығысқа дәлме-дәл етіп бөлу қиын; өзіндік баға шығару және баға қалыптастыру үшін өнімнің толық өзіндік құнын ешбір жүйесіз белгілеуге тура келеді. Сөйте тұра, шығындардың тұрақты және ауыспалы болып бөлінуі есеп жүргізудің бақылау және талдау мүмкіншіліктерін күшейтеді, өнімнің барлық түрінен түсетін жалпы (маржиналдық) кірісті жылдам анықтап, осы орайда оңтайлы шешім қабылдауға мүмкіндік туғызады.

 

ІІІ. Өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың аудиті

3.1 Өндірістік есепке аудиторлық тексеру жүргізу

Өндірістік цикл өткізу үшін өндірілетін материалды құндылықтармен байланысты. Оны тексеру өте күрделі еңбекті көп қажетсінеді. Аудиторлық дәлелдер көздерінің көп бөлігі болып экономикалық субъектінің өзімен құрылған ішкі құжаттар табылады және бұл құжаттар оның аудиттегі құндылығын төмендетеді. Сондықтан тексеруді сәтті жүргізу үшін аудитордың клиент бизнесінің ерекшеліктерін, оның өндірістік процесінің мәнділігін жеткілікті түсінуі, сондай-ақ цехтардағы өндірістік процеспен, қоймалар мен басқа да өндірістік мекемелермен танысуы әсіресе маңызды болады.

Өндірістік процесс мәнділігін төмендегі мәліметтер арқылы түсініп білуге болады.

Өнім өндірудің технологиялық процесінің күрделілігіне байланысты өндіріс жай және күрделі болып бөлінеді. Жай өндіріс - бұл өнім өндіру және өңдеудің бірыңғай үзіліссіз процесі болып саналады (мысалы, көмір өндіру, энергия және бу өндірімі). Жай өндіріс әдетте қысқа циклды болады және оның аяқталмаған өндірісі болмайды.

Күрделі өндірісте өнім өндіру процесі бірқатар жеке өзіндік өзгертулерден, өткелектерден (ауысулардан), кезеңдерден және сатылардан тұрады. Мысалы, тоқымалық, аяк-киім, машина жасайтын, етті және т.б. Күрделі өндірістің әдетте аяқталмаған өндірісте қалдығы болады.

Өнеркәсіптік өндіріс негізгі өнім өндірісінің рөліне байланысты (тағайындалуына байланысты) негізгі және көмекші болып бөлінеді.

Негізгі өндіріске өнім дайындауға арналған және оны шығаруға кәсіпорын (мекеме) құрылған өндіріс жатады.

Өнеркәсіптің түрлі салаларында негізгі өндіріс наменклатурасы әртүрлі болады. Мысалы, негізгі өндіріске жатады: металл өңдеу кәсіпорынында -құю, темір соғатын, механикалық, жинау цехтары; металлургиялық кәсіпорында - домналық, мартен, прокат және т.б.

Көмекші өндіріс деп - негізгі өндіріске және жалпы кәсіпорынға түгелдей қызмет көрсететін өндірісті айтады. Қызмет көрсету құралдарды дайындау немесе жөндеу, жабдықтарды, ғимараттарды жөндеуде және т.б. көрсетіледі.

Көмекші өндіріс қатарына жатады: құралдық, механикалық-жөндеу, құрылыс-жөндеу цехтары, электростанция, бу жіберетін, компрессорлық станция, автокөлік және т.б.

Көмекші өндіріс өнімдерінің (жұмыс, қызмет) бір бөлігі шетке көрсетілуі мүмкін.

Өндірістік циклға жататын бухгалтерлік есеп шоттарының жүйесі және олардың арасындағы өзара байланыс 6-суретте келтірілген, бағдаршалармен тексеру бағыты көрсетілген.

Шоттардың көрсетілген өзара байланысы шығындар құрамын, шығыс шоттарына апарылуын және олардың жабылуын көрсетеді. Осылайша, өндіріске шикізаттардың, материалдардың жіберілуі, еңбекақыға кеткен шығындар, демалыстарға төлем резервтерін есептеу, еңбекақыдан әлеуметтік салыққа аударымдар, үстеме шығындардың есептен шығарылуы негізгі өндіріс шоттарына және шығындардың бір бөлігі кезең шығындары шоттарына жатқызылады. Есеп беру кезеңінің соңында негізгі өндіріс шоттары дайын өнімнің өзіндік құнына жатқызылады, ал кезең шығындары 5441 «Жиынтық табыс (зиян)» шотымен жабылады.

Өндіріс циклындағы сәйкестікті тексеру.

Сәкестікті тексеру ішкі бақылау жүйесінің сапасын тестілеуге және мемлекетте қабылданған нормативті-құқықтық құжаттарға сәйкестігіне бағытталған. Өнім өндіру циклының негізгі нормативті-құқықтық құжаттары төменде келтірілген.

Өндіріс циклын реттейтін нормативті-құқықтық құжаттар

(кесте-4)

№	Құжат атауы
1	2
1.	ҚР-ның Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім) №409-1, 13-бөлім «Меншік құқығын алу», 1999 ж.
2.	«Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер» ҚР-ның кодексі, №209-2, 12.06.2001ж. (өзгертулер және толықтырулармен, 22.10.2004 ж.)
3.	«Әкімшілік кұқық бұзушылықтар туралы» ҚР-ның кодексі, №155-2, 30.01.2001 ж. (өзгертулер және толықтырулармен, 06.07.2004 ж.)
4.	«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» ҚР-ның заңы, №2732, 26.12.1995 ж. (өзгертулер және толықтырулармен, 11.06.2004 ж.)
5.	«Қаржылық есептілікті беру» 30 Бухгалтерлік есеп стандарты, №14 ҚР-ның қаржылық министрінің бұйрығы, 17.01.2005 ж.
6.	«Тауарлы-материалды қорлардың есебі» 7 Бухгалтерлік есеп стандарты, №3 ҚР-ның ұлттық комиссиясының бухгалтерлік есеп бойынша қаулысы, 13.11.1996 ж. (ҚР-ның қаржы министрінің бұйрығымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен, №27, 28.01.2003 ж.)
7.	7 Стандартқа әдістемелік ұсыныстар: БЕ және АДМ бұйрығы, 21.05.1997 ж.
8.	«Шетел валютасындағы операциялар есебі» 9 Бухгалтерлік есеп стандарты. №3 ҚР-ның ұлттық комиссиясының бухгалтерлік есеп бойынша қаулысы, 13.11.1996 ж. (ҚР-ның қаржы министрінің бұйрығымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен, №390, 28.08.2006 ж.)
9.	9 Стандартқа әдістемелік ұсыныстар: БЕ және АДМ бүрығы, 21.05.1997 ж. (ҚР-ның қаржы министрінің бұйрығымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен, №44, 05.02.2003 ж.)
10.	«Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру» 24 Бухгалтерлік есеп стандарты. ҚР-ның қаржы министрлігінің БЕ және АДМ бұйрығы, №455, 31,12,1997 ж. (ҚР-ның қаржы министрінің бұйрығымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен, №101, 11.03.2003 ж.)
11.	24 Стандартқа әдістемелік ұсыныстар: №47 БЕ және АДМ бұйрығы, 06.03.1998ж.(ҚР-ның қаржы министрінің бұйрығымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен, №44, 05.02.2003 ж.)
12.	«Тауарлы-материалды қорларды алуға сенім хат беру және оларды сенім хат бойынша жіберу тәртібі туралы» Әдістемелік ұсыныстар, №41, 06.03.1998 ж.
13.	«Ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарға шығындар есебі» 29 Бухгалтерлік есеп стандарты. №210 ҚР-ның қаржылық министрінің бұйрығы, 19.05.1999 ж. (ҚР-ның қаржы министрінің бұйрығымен енгізілген өзгертулер және толықтырулармен, №558, 04.11.2002 ж.)
14.	29 Бухгалтерлік есеп стандартына әдістемелік ұсыныстар: №485 ҚР-ның қаржы министрлігінің бұйрығы, 07.09.1999 ж.

Өндіріс процесі кәсіпорынның шаруашылық қызметінде негізгі болып саналады, яғни өндіріске кеткен шығындардың есебі мен аудиті –бухгалтерия жұмысы мен аудиторлық тексерудің жауапты учаскісі. Сондықтан аудитор берілген циклды тексеру кезінде өндіріске қатысты қолданылатын бақылау және дайын өнімді жөнелту мен шикізат қорларының сақталу тәртіптерін түсінуі қажет. Осындай ақпаратқа негізделе отырып, аудитор кәсіпорында нақты шаруашылық операциялар бойынша бақылау саясаты мен тәртіптерінің дұрыс әзірленгендігі мен қолданылатындығын анықтайды.

Ішкі бақылау құрылымын зерттеу процесімен қатар аудитор бақылауды тексеруді де жүргізе алады және соның негізінде бақылау тәртіптері тиімді қызмет ететіндігі және Қазақстан Республикасында қолданылатын нормативті-құқықтық құжаттарға сәйкес дұрыс құрастырылғандығы жайлы дәлелдер ала алады. Мұндай дәлелдер аудиторға аудиттің сәйкес мақсаттарына қатысты максималды (ең жоғарғы) деңгейден төмен болатын бақылау тәуекелдігі деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Әкімшілікпен жүргізілетін тексеру, егер ол тиімді болса, өнімге кеткен шығындарды есептеудің толықтығы мен дәлдігін көрсететін фактілерді алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ аудитор тексерудің қаншалықты егжей-тегжейлі екендігін және оны жүзеге асырушы тұлға маңызды бұрмалау таба алатындығы-алмайтындығын ескереді. Сондықтан мұндай жұмыс бухгалтерияның материалды бөлімшесінің жұмысымен танысудан басталады.

Аудиторға клиенттің ішкі бақылау жүйесі әкімшіліктің қойылған мақсаттарға сәтті жетуге толык сенімділігі үшін жасап дайындалған процедуралар мен әдістемелерден тұруы мүмкін екендігі белгілі болуы керек. Солайша, мысалы, өндіріс циклындағы операцияларды есепке алу үшін кәсіпорын,  әдетте,  есеп  саясаттындағы  бағалаудың  негізгі тәсілдері мен таңдалған   әдістерін   бейнелейді.   Бұл   жағдайда   есеп   саясаты   келесідей аспектілерден тұруы қажет:

• тауарлы-материалдық қорларды  бағалау  әдістері,   ол   барлық  ТМҚ-ға бірдей болуы керек;
• алғашқы құжаттар   тізімі,   олардың   негізінде   өнімді   өндіру   процесі бухгалтерлік есепте тіркеледі;
• өндіріс циклы бойынша құжат айналымының басшылық бекіткен графигі;
• ТМҚ-ды істен шығару тәртібі;
• ТМҚ-ды түгендеу тәртібі мен мерзімі;
• ТМҚ-дың жіктемесі, бухгалтерлік есеп регистрлары және аналитикалық есепті ұйымдастыру.

  Кәсіпорындағы ішкі бақылау процедуралары мыналар болуы мүмкін:

• міндеттемелерді баламалы (адекватты) бөлу;
• санкциялаудың тиімді процедураларының болуы;
• құжаттау және есеп жазбалары;
• тауарлы-материалдық қорларды нақты бақылау;
• тәуелсіз тексерулерді ұйымдастыру.

Міндеттемелерді баламалы бөлу. Кәсіпорын басшылығы жасаған және бекіткен ішкі бақылау саясаты мен процедураларын зерттеу кезінде, аудитор кәсіпорындағы міндеттер жұмысшылар арасында қалай бөлінгендігі жөнінде ақпарат алады. Мысалы, материалды жауапкершіліктің бөлінуі және бухгалтерлік есептің жүргізілуі (бухгалтерлік есептің жүргізілуі материалды жауапты тұлғаға жүктелмеуі керек); санкциялауды шаруашылык операцияларды жүзеге асыруға және тауарлы-материалдық қорлар бойынша материалды жауапкершілікке бөлу.

Санкциялаудың тиімді процедураларыныц бар болуы. Ішкі бақылау жүйесінің тиімді болуы үшін әрбір шаруашылық операция сәйкес жағдаймен шешілген болуы керек. Бұл үшін кәсіпорында санкциялаудың ережесі және белгілі бір шаруашылық операцияларға рұқсат ететін нақты тұлғалардың уәкілеттігі реттеледі. Мұндай ақпарат әдетте қызметтік нұсқауларда жазылады.

Құжаттау және есеп жазбалары. Яғни, бұл - Бухгалтерлік есеп стандарттары, Шоттардың типтік жоспары, Есеп саясаты және есеп жүргізудің ережелері мен қағидаларын сипаттайтын басқа да әдістемелік басқармалар негізінде құрылған құжаттау мен есеп жүргізудің сапалы жүйесін білдіреді.

Өндіріс циклындағы ішкі бақылаудың тиімді жүйесін құруда маңызды рөлді тауарлы-материалдық қорлардың есебі бойынша құжат айналымының графигі алады.

Құжаттаумен айналысатын персоналға сауалнама жүргізу арқылы аудитор құжат айналымы графигімен кәсіпорынның барлық қызметтерінің таныс екендігін және оның орындалып жүргендігін біле алады. Графикпен таныс қызмет тұлғалар құжаттаудың уақтылы және дұрыс толтырылуына жауапты болады. «Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру» 24 Стандартында көрсетілген: «Құжат айналымының сақталуына, сондай-ақ құжаттың уақтылы және сапалы кұрылуына, оларды бухгалтерлік есеп пен есептілікте көрсету үшін уақтылы тапсыруға, кұжаттардағы берілген мәліметтердің дұрыстығына осы құжаттарды құрған және оған қол қойған тұлғалар жауапты болады».

Құжат айналымы графигінде мыналар қарастырылады:

• кұжаттар тізімі, ұсыну мерзімі мен даналарының саны;
• құжатты толтыру жауапкершілігі жүктелген орындаушылар тізімі;
• құжаттардың кәсіпорын ішіндегі қозғалысы.

Өндіріс циклының бухгалтерлік құжатталуын зерттеу кезінде аудитор құжаттау мен есеп жүйесінің сапасын тексеруі керек. Ол ҚР-ң «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңына сәйкес келесідей негізгі аспектілер негізінде құрылуы керек:

• бухгалтерлік жазбалар алғашқы құжаттардың түпнұсқаларымен бекітілген болуы керек;
• құжаттар мен жазбалар үзіліссіз кезекпен нөмірленуі керек;
• барлық операциялар мен оқиғалар орындалған сәтінде хронологиялық кезекпен тіркелуі тиіс;
• синтетикалық есеп мәліметтері аналитикалық есеп мәліметтеріне сәйкес болуы керек.

Активтер меи қорларды нақты бақылау. Мақсаты - тауарлы-материалдық қорлар мен сәйкес құжаттардың сақталуы үшін қауіпсіздік шараларын қабылдау.

Тәуелсіз тексерулерді ұйымдастыру. Тәуелсіз тексерулер жазылған ережелердің сақталуын бақылау мақсатында жүргізілетін процедуралар болып табылады.

Әрі қарай аудитор бақылау тәуекелдігін төмен деп бағалау үшін саясат пен процедуралар тиімділігінің қосымша дәлелдерін алу керек-керек еместігін, содан соң мұндай дәлелдерді алу мүмкін бе және керек пе, соны талдайды. Егер солай болса, аудитор әдетте аудиттің нақты мақсаттарына қатысты, яғни көп жағдайда қорлардың толықтығына, нақтылығы мен қолда барлығына, өнімнің өзіндік құны мен өндірістік шығындарға қосымша тексеру жүргізеді.

Өндірістік циклдың шаруашылық операцияларының құрамы мен саны әдетте өндірістік процестің күрделілігіне байланысты болады. Өндірістік циклдың қарапайым операцияларына мыналар жатады:

• шикізаттың (материалдың) өндіріске болсатылуы;
• еңбекақыны есептеу мен төлеу;
• дайын өнімнің өзіндік құнын құру;
• дайын өнімді шығару және оны орналастыру;
• шикізат пен дайын өнімді сақтау.

Әрі қарай сәкестікке тексеру жүргізуде біз ішкі бақылауды өндіріс циклының негізгі төрт құраушылары бойынша қарастырамыз.

Шикізаттың (материалдың) өндіріске босатылуы. Өндірістік цикл операцияларының бухгалтерлік есеп жүйесі мен оларға қолданылатын бақылау процедураларын зерттей отыра, аудитор ең алдымен кеткен өндірістік шығындардың рұқсат етілгендігін, нақты тіркелгендігін және есептелгендігін кепілдейтін процедураларды қарастырады. Бақылаудың бұл мақсаттары аудиттің мақсаттарымен, нақтылап айтқанда: толықтықпен, нақтылықпен және өндірістік цикл шегінде, біріншіден, шикізат қорларының, аяқталмаған өндіріс пен дайын өнімнің, екіншіден, өткізілген өнімнің өзіндік құнының бар болуымен тығыз байланысты. Аудиторды жоғарыда айтылған аудиттің мақсаттарымен еш байланысы жоқ процедуралар қызықтыруы мүмкін.

Кәсіпорын қоймаларындағы шикізат пен материалдардың бар болуы өндіріс қажеттілігіне тәуелді болады. Бұл үрдісті басшылық үнемі бақылап отыруы керек. Өндіріс пен қорлар туралы мәліметтерде қатенің болуы дұрыс емес шешімдердің қабылдануына әкеледі. Мысалы, қорлар туралы қате мәліметтер сатып алулар мен өндірістік бағдараламаларға қатысты қате шешімдерді қабылдауға әкеледі. Қорлардың көп болуы оны сақтау бойынша ағымдағы шығындарды өсіреді және олардың ескіру тәуекелдігін жоғарылатады. Қорлардың аз болуы олардың жетіспеушілігіне, өндірістің тұрып қалуына және жоғалтуларға әкеледі. Қор деңгейін бақылаудың тиімді процедуралары бизнесті басқаруда әкімшілік қолданатын есептік және басқа ақпараттарда қатенің болу мүмкіндігін азайтады, сөйтіп басқарудың тиімді болуына септігін тигізеді.

Өндірістік процестегі графикті кұру мен жоспарлаудың рөлін түсінетін аудитор өнімнің өзіндік құны және қорымен байланысты бақылау тәуекелдігін тиімдірек бағалай алады. Материалдарды босатуды бақылауды ұйымдастыру мен жүзеге асыру ішкі бақылау жүйесінде бірнеше шаралардың болуын талап етеді. Мысалы, қойма жұмысшыларында бас бухгалтермен келісе отырып бекітілген, материалдарды талап етуі мүмкін тұлғалардың тізімі мен қолдарының үлгісі болуы керек.

Материалдарды босатуды, сондай-ақ пайдалануды бақылаудың қажетті шарты болып нормалар табылады. Оларсыз материалдар шығынын есептеу, олардың жұмсалуын бақылау, өнімнің өзіндік құнын төмендету мүмкін емес.

Шикізаттар мен материалдар өндірістік процеске санкцияланған накладной негізінде жіберіледі. Кез-келген жағдайда материалдардың мұндай қозғалысы рұқсат ету құжатымен тіркелуі керек.

Көптеген өндірістерде материалдар, құжаттардың рәсімделуіне тәуелсіз, лимит бойынша босатылады. Ішкі бақылаумен осындай лимиттер мен нормативтердің саны мен сапасын, олардың есептелу дұрыстығын анықтайтын талдау жасалуы тиіс. Мұнда, сондай-ақ, цехтардың айдың басында жұмсамаған материалдарының қалдықтары да ескеріледі. Материалдарды босату лимитін әдетте жоспарлау бөлімінің есептеулерін пайдалана отырып жабдықтау бөлімі бекітеді.

Еңбекақыны есептеу және төлеу. Еңбекақыға шығындар аналитикалық шоттар бойынша еңбекақыны төлеу құжаты немесе өнімді шығару туралы есеп берудің негізінде бөлінеді. Өндірістік немесе мерзім шығындарына жатқызылатын жұмысшыларға кеткен жалпы шығындар, олардың сәйкес шоттарға апарылғандығын бекіту үшін, еңбекақыны төлеу туралы құжатта көрсетілген жалпы сомаға сәйкес көрсетіледі. Мұндай жүйе техникалық немесе ұйымдастырушылық себептерге байланысты тұрып қалулар, техникалақ қызмет көрсету, ақауларды түзету және т.б. туралы мәліметтерді алуды қаматамасыз етеді. Нормативтер бойынша шығындар есебінің жүйесінде өндірістік жұмысшылардың еңбекақыларына шығындар қойылымдар мен сағаттар негізінде есептеледі, және оларды нақты шығындармен салыстыру аркылы еңбекақы сомасы мен еңбек өнімділігі бойынша ауытқуларды анықтауға болады. Егер аудит жұмысшылар саны көп ірі кәсіпорында жүргізілсе, онда еңбекақы бойынша шығындарды жеке тексерген жөн.

Дайын өнімнің өзіндік құнын кұру. Аудиторға дайын өнімнің өзіндік кұнын анықтауда басты міндет шығындарды шектеуде екені белгілі болуы керек:

• мерзім аралығындағы шығарылған өнімге кіретін шығындар;
• өнімді дайындаудың    аяқталмауына    байланысты    басқа    уақыттық аралыққа (интарвалға) жататын шығындар.

Мерзім аралығындағы дайын өнімнің өзіндік кұнын анықтау үшін мерзім аяғындағы аяқталмаған өндірісті анықтау керек. Оны екі әдіспен анықтайды:

• түгендеу арқылы;
• есептік жолымен.

Өндірістік шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын есептеудің қабылданған тәртібімен аудитор кәсіпорынның есеп саясатында көрсетілген мәліметтер арқылы танысады.

Есепте көрсету үшін дайын өнімнің өзіндік құнын анықтау тек есеп беру кезеңінің аяғында ғана мүмкін болады, себебі оны есептеу шоттарды жабу мен аяқталмаған өндірісті тексеру бойынша арнайы процедураларды жүргізуді талап етеді. Есеп беру кезеңі ішінде дайын өнімді шығару көлеміне байланысты ол қоймаға компанияда бекітілген жоспарлы немесе нормативтік өзіндік құны бойынша әкелінеді. Нақты өзіндік құнның жоспарлы немесе нормативтік өзіндік құннан ауытқуын аудитор 1320 «Дайын өнім» шотының нәтижелері бойынша анықтай алады.

Өнеркәсіптік кәсіпорындар шығындар есебінің қарапайым түрінен бастап, өте жақсы дайындалған түрлеріне дейінгі әртүрлі жүйелерін қолданады. Шығындар есебінің күрделі жүйесі шикізат пен аяқталмаған өндіріс арасында, аяқталмаған өндіріс пен дайын өнім арасында шығындардың бөлінуі туралы, сондай-ақ материалдар мен жұмысшы күшіне кеткен шығындарды тіркеу мен сомалау, шығындардың пайда болу орталықтары бойынша қосымша шығыстар туралы ақпараттарды қаматмасыз етеді.

Накладной шығындарға әртүрлі шоттарға жататын көптеген шығындар жатады. Накладной шығындардың орнын толтыруда тіркеу туралы жазбалар өзіндік бір есептік процедура бола алады, бірақ, әдетте мұндай жазбалар еңбекақыны төлеу немесе материалдар шығындарыньщ мәліметтерімен байланысты болады.

Шығарылған ақау өнімдер құралдардың сақталуы мен ақауды болдырмауға бағытталған процедуралардың объектісі болып табылады. Бұл ақауды түзетуге кеткен шығындардың орнын максималды толтыруға, сөйтіп өндірістік шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Шығындар есебі, егер ақауды оның пайда болу көзі болып табылатын операциялар немесе өніммен байланыстырса, нақтырақ болады. Жинау, күзету, өлшеу, құжаттау, сақтау және ақауды жоюмен байланысты бақылау процедурасы кейде бақылаудың басқа процедуралары сияқты маңызды болады.

Дайын өнімді шығару мен оны орналастыру. Дайын өнімді шығару күрделі технологиялық процесс болып табылады. Көп жағдайда өнімді дайындау процесі бір есеп беру кезеңімен шектелмейді және мерзім соңында аяқталмаған өндіріс болады. Басқа сөзбен айтқанда, өндірістік шығындарды жүзеге асыру мен дайын өнімді шығару аралықтары сәйкес болмайды.

Өнім дайын болған соң және бақылаудан өткен соң, оны не қоймаға, не тапсырыс берушіге жөнелткенге дейін тұратын арнайы сақтау орнына жібереді. Өндіріс басшылығына хабарлама болып, орындалған жүктелім (наряд)-тапсырыстың көшірмесі немесе техникалық бақылау қызметінің есебі немесе шикізатты қабылдау туралы қойма басшысының есебі табыла алады. Шығындардың дайын өнімге есептелуінің толықтығы өндірістік есептіліктердің номерлерін немесе қабылдау туралы есептіліктерді тексеру жолымен анықталады.

Дайын өнімнің нақты қозғалысы өндірістік есептіліктердің, материалды кұндылықтардың қоймалардағы қозғалысы туралы есептіліктердің, дайын өнімді босату немесе беру накладнойларының мәліметтері бойынша талданады.

Шикізат пен дайын өнімді сақтау. Шикізат пен материалдар - оларды қабылдау сәтінен бастап, өндіріс процесінде қолданудың барлық сатыларындағы есеп пен бақылаудың объектісі болып табылады.

Шикізат, материалдар және дайын өнімді сақтауды қамтамасыз ететін процедураларға мыналар жатады:

• қорларды, рұқсаты жоқ қызметкерлердің оларға қол жеткізуіне шектеу қою арқылы қорғау;
• материалдарды өндірістік цехтарға тек сәйкес рұқсатпен ғана беру;
• материалдар берілгеннен кейін, қорлардың шығынын есеп регистрларына жазу;
• қолда бар материалдарды аналитикалық есеп регистрларының мәліметтермен кезеңдік салыстыру.

Түгендеу ішкі бақылау құрылымының тиімді бөлігі болып табылады. Сондықтан аудитор клиентке түгендеу жүргізудің сұрақтарын №24 «Бухгалтерлік қызметтің ұйымдастырылуы» Бухгалтерлік есеп стандартына және оған ұсынылған «Заңды тұлғалардың мүлік және міндеттемелерге түгендеу жүргізудің тәртібі туралы» әдістемелеріне сәйкес қарастырады.

Активтерді түгендеу бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік мәліметтерінің растығын қамтамасыз ету мақсатында, жылына кем дегенде бір рет жүргізіледі. Түгендеу жүргізуді бастар алдында активтердің сақталуына жауап беретін әрбір материалды-жауапты тұлғадан немесе тұлғалар тобынан қолхат алынады.

Кәсіпорын қорларын толық есептеу бір жолғы болып жүргізіледі, сондай-ақ осы уақыт кезеңіндегі барлық операциялар тоқтатылуы тиіс (мұны кейде «қабырғадан қабырғаға дейінгі түгендеу» деп атайды); ал егер аналитикалық есеп регистрлары жүргізілсе және басқа жағдайлар қанағаттандырарлықтай болса, онда жыл ішіндегі әртүрлі уақытта еркінше таңдалып алынған қорлар түрлеріне кезеңдік есептеулер жүргізілуі мүмкін (мұны «қорлардың циклдық түгенделуі» деп атайды).

Жоспарлау мен түгендеу жүргізуде жауаптылық бірінші орында клиенттің өзіне артылады. Бірақ түгендеу кезінде сыртқы аудитордың қатысуына байланысты жоспарлауды бірігіп жүзеге асыру керек.

Аудитор жазбаша түрде құрылған түгендеу жүргізудін нұсқаулары мен жадынамаларын қарап шығып және солар бойынша өз ескертулерін айтуы тиіс. Түгендеуге жауапты клиент әкімшілігінің өкілі әдетте түгендеу жүргізуге қадағалау жүргізетін тұлғаларға бір немесе бірнеше нұсқаулар береді.

Бұл нұсқаулар тек материалды жауапты тұлғаларға ғана емес, сонымен бірге түгендеу комиссиясы мүшелеріне және бухгалтерия жұмысшыларына да жолдануы қажет. Бұл нұсқаулар өзіне келесі сұрақтарды қосады, олар арқылы:

• тауарлы-материалдық қорлардың жалпы сомасын, көлемін есептеуге;
• бағалау мен   түгендеудің   жалпы   нәтижесін   қорытындылауды   жүзеге асыруға;
• есептеулерді жеңілдету үшін қорларды нақты орналастыруға;
• өтімсіз, жатып қалған немесе бүлінген тауарларды бөлу немесе дұрыс анықтауға;
• түгендеу құлақшалары мен ведомостердің нөмірленуін қадағалауға;
• жеке есептеулерді құжаттауға және тексеруге;
• қабылдау мен жөнелтімді көрсететін құжаттамалардың және бөлімшелер арасындағы қозғалыстың дұрыс «қыршуына» (қырқу) қол жеткізуге;
• есептеу нәтижесінде табылған қателерді дұрыстауға болады.

Ішкі бақылау жүйесін тестілеу.

Тауарлы-материалдық қорлардың бухгалтерлік есебі мен ішкі бақылау жүйесінің бастапқы бағалануын растау үшін аудитор алынған ақпараттар негізінде алдын-ала кұрастырылған тестерді толтырады (3-кесте). Тестілеудің нәтижесі бойынша аудитті жоспарлау сатысында алынған бастапқы бағаланумен салыстырылатын жүйелер сенімділігінің бағасы белгіленеді.   Егер   бұл   баға   бастапқысынан   төмен   болса,   онда   басқа аудиторлық процедураларды жүргізу тәртібі мен көлеміне түзетулер енгізу қажет. Аудитор бақылау тәртіптерін жоспарлау кезінде жоғарғы назарда болатын объектіларді анықтайды және аудиторлық тәуекелділікті нақтылайды.

Ішкі бақылау құралдарының тиімділігін сипаттайтын тест сұрақтары

(кесте-5)

№		Тест сұрақтарының құрамы		Иә		Жоқ		Ескерту
1		2		3		4		5
1.		Кәсіпорында тауарлы-материалдық қорлардың сақталуы мен жіберілуіне жауапты тұлғалардың шеңбері белгіленген бе?
2.		Материалды жауаптылық туралы келісім-шарттар жасалған ба?
3.		Әкімшілік жұмысшылар мен материалды-жауапты тұлғалардың лауазымды нұсқаулары бар ма?
4.		Қоймалардағы ТМҚ-дың сақталуы қамтамасыз етілген бе: • күзет сигналдамасымен; • металл есіктермен,торлармен; • сөрелермен,жәшіктермен,шкафтармен,т.б; • ашық түрде сақталатын материалдар үшін шатырлармен?
5.		Материалды-жауапты тұлғалар есепті тұрақты түрде бере ме?
6.		ТМҚ-дың түгенделуі уақтылы жүре ме?
7.		Түгендеу кезінде келесілер байқалды ма: • артықшылықтар; • жетіспеушіліктер; • қайта сұрыптау; • құндылықтардың бұзылуы?
8.		Қаншалықты келесілер орынды: • кінәлілердің шығынды қайтаруы; • қызмет нәтижелеріне шығару; • істердің тергеу органдарына берілуі?
9.		Қоймалардағы ТМҚ-дың нормативтері құрылған ба және олар орындалады ма?
10.		Құжаттар мыналар бойынша дұрыс рәсімделеді ме: • ТМҚ-дың шығысы бойынша; • ішкі орын ауыстырулар бойынша?
11.		Өнім өндіруде материалдар шығындарының белгіленген нормалары бар ма?
12.		Бұл шығындардың нормалары негізделген бе және орындалады ма?
13.		ТМҚ-ды кіргізу және шығарудын өткізу жүйесі құрылған ба?
14.	Өтімсіз және жатып қалған шикізаттар, материалдар орын алған ба?
15.	Бланк накладнойларына, лимитгі-шетен карталарына, талапнамаларға, жүктеу құжаттарына,табельдерге бөлек тұлғалар қол жеткізбейді ме?
16.	Накладнойларға, лимитті-шетен карталары-на,талапнамаларға,жүктеу құжаттарына, табельдерге алдын-ала нөмірлену жүргізіледі ме?
17.	Кәсіпорында әкімшілік-басқару персоналы санының лимиті орындалады ма?
18.	Әкімшілік шығындар сомасы белгіленген сметаға сәйкес келеді ме?
19.	Есеп беру кезеңінің айыппұлдарын,өсімпұл-дарын, тұрақсыздық төлемдерін төлеу бойынша шығындарды кәсіпорын өзіне алды ма?

Өндірістік цикл бойынша бухгалтерлік есептегі мүмкін болатын бұрмалаулар. Клиенттің бақылау тәртіптерін зерттеп, аудитор шаруашылық операцияларды орындау процесінде мүмкін болатын барлық бұрмалауларды ішкі бақылау жүйесінің құралдарымен жою мүмкін еместігін есте сақтау керек. Сондықтан ол өзінің тәжірибесі мен пікіріне сүйене отырып, тексерудің сәйкес тәртіптерін қолданады. Мұның барлығы аудиторға өндіріс циклы операциялар аудитінде қандай өзіндік бұрмалаулар орын алуы мүмкін екендігін көрсетуі мүмкін. Мұндай бұрмалаулар болып саналады:

• ТМҚ-дың сақталуы мен  орын  ауыстырылуына  жауапты  тұлғалармен материалды жауапкершілік туралы келісім-шарттың жоқтығы;
• бастапқы құжаттардың жоқтығы немесе олардың белгіленген талаптарды бұзумен рәсімделуі;
• бухгалтериядағы ТМҚ-дың    қозғалысының     аналитикалық    есебінің жоқтығы;
• материалдар дайындаудың нақты өзіндік құнының дұрыс емес есептелуі;
• есепке алынбаған материалдақ  құндылықтардың  (кіріс  құжаттарымен рәсімделмеген) шығысқа шығарылуы;
• материалдардың шығын    нормаларының    жоқтығы    және    олардың орындалмауы;
• материалды құндылықтарды есепке алуда есеп саясатында қабылданған нұсқаудың орындалмауы;
• бухгалтерия және        кәсіпорын        қоймаларындағы        материалды құндылықтардың қозғалысы бойынша мәліметтерді салыстырудың тұрақсыз жүргізілуі;
• бар қорларға жыл сайынғы түгендеу жүргізудің орындалмауы;
• қоймаларда көп көлемде қолданылмаитын материалды құндылықтардың сақталуы;
• ТМҚ-дың шығындар бағыттары бойынша дұрыс шығарылмауы;
• есептеудегі қателер;
• өнімнің өзіндік    құнына    шығындардың    басқа    түрлерінің    дұрыс апарылмауы;
• аяқталмаған өндіріс қалдықтарының дұрыс емес бағалануы;
• есеп беру кезеңі бойынша шығындардың дұрыс емес жіктелуі;
• қолданылатын шығындарды  есептеу  әдісі   мен  шығындарды  анықтау әдістемесінің есеп саясатында көрсетілген әдістерге сәйкес еместігі;
• шығындардың басқа түрлерінің өзіндік құнға негіссіз енгізілуі;
• көмекші өндірістің   бар   болуына   байланысты   негізгі   және   көмекші өндірістің шығындар есебінің бөлектеп жүргізілмеуі;

Тексеру барысында анықталған қателер мен бұзушылықтар аудитордың жұмыс кұжаттарында тіркеледі.

Баланстың келесі шоттары өндірістік цикл бойынша бұрмалауларды анықтауға мүмкіндік береді:

• ақша төлемін сипаттайтын;
• жеткізушілер мен мердігерлер;
•  дебиторлар мен кредиторлар;

Мүмкін аналитикалық процедуралар.

Аналитикалық процедуралар арқылы тәуекелдіктерді анықтайды, шоттар арасындағы арақатынасты зерттейді, аудиторға тәуекелділікті бағалауға көмектесетін тенденциялар мен заңдылықтарды анықтайды. Тенденциялар мыналарда болуы мүмкін:

• өндірістік шығындарды құраушылар, өндірістік шығындар мен бағадан ауытқу арасындағы қатынаста;
• дайын өнім қорларының айналымдылығында (өткізілген өнімнің өзіндік құнының дайын өнімнің орташа қорына жатқызылуы);

Аудитор осы арақатынастарды талдап, оларды өткен кезеңдердің сәйкес мәліметтерімен және болжамдық көрсеткіштермен салыстырып, ерекше операцияларды анықтап, олардың пайда болуын түсіндіруі керек. Әкімшіліктің ішкі есеп берулерге талдау жасауы аудиторға олардың қаншалықты қажет екенін анықтауға және өзінің аналитикалық процедураларын толықтыруға көмектеседі. Жоғарыда аталған аналитикалық процедуралардан басқа, аудитор тағы мыналардың талдауын жасайды:

• шикізатқа, материалдарға, еңбекақыға нақты және үстеме шығындардың нормативтіктерден ауытқуының;
• ТМҚ-дың кұрамы мен құрылымының;
• ТМҚ-ды шығарып тастаудың (ескірген, сұраныста жоқ, бүлініп қалған және өткен кезең көрсеткіштерімен салыстырғандағы басқа да шығарып тастаулар);
• ТМҚ-дың өтімділігі.

Клиенттің аудитордың аналитикалық процедураларымен байланысты пайда болған сұрақтарына әсері клиенттің бақылау сапасын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, егер ағымдық жылдағы қорлардың өткен жылмен салыстырғандағы айналым көрсеткіштерінің ауытқуларына байланысты сұрақтарға тез, логикалық және нақты жауаптар әкімшіліктің жағдайды бақылап отырғандығын және есеп жүйесі мен бақылау процедуралары дұрыс жұмыс істейтіндігін көрсетеді.

Маңыздылық бойынша тексеру.

Аудитор оған аудитті жоспарлауға көмектесетіндей деңгейде компанияның бақылау кұрылымын зерттеп білуі керек. Бұл мүмкін болатын бұрмалаулар мен тәуекелдіктерді, олардың пайда болуын анықтауға және маңыздылығы бойынша тексеру әдістемесін жасау үшін қажет. Аудитор кәсіпорын туралы өз білетіндерін талдайды, өткен жылдағы аудит нәтижелерін қарастырады, клиенттің қызметкерлерімен әңгімелеседі, қызметкерлердің өз міндеттерін орындайтындығын тексереді, клиент дайындаған бақылау процедуралары мен саясатын қарастырады, құжаттар мен есептіліктерді зерттейді.

Егер аудитор өндірістік циклдың кейбір немесе барлық шоттарына бақылау тәуекелдігін аудиттің толықтық, нақтылық (дәлдік) және қолда барлығы сияқты мақсаттарына қатысты төмен деп бағаласа, онда қорларға түгендеу жүргізудің міндетті бақылауынан басқа, аудиттің осы мақсаттарына қатысты маңыздылық бойынша тексерулер тек аналитикалық процедуралармен шектеледі. Ол аудиттің мынадай мақсаттарына: пайда болу, бағалау, құқықтар мен міндеттемелер және ұсыну мен ашып көрсетуге қатысты бақылау тәуекелдігін төмен деп сирек бағалайды, сондықтан, әдетте бұл мақсаттарға қатысты маңыздылығы бойынша тексерулерді жүргізеді.

Өндіріс циклы аудитінің мақсаттары:

Толықтық:

• кәсіпорын шығындары мен тексерілетін кезеңдегі өнім өндірісіне кеткен шығындарға толық көлемде мыналар кіреді:

а)  өндіріске жіберілген және жұмсалған барлық материалдардың құны;

б) еңбекақыны өтеуге есептелген сомалар және міндетті сақтандыру мен қамтамасыз етуге сәйкес есептеулер;

в)  аяқталмаған өндіріс пен дайын өнім көлемі;

г) негізгі құралдар, материалдық емес активтер бойынша амортизациялық есептеулер;

• синтетикалық есеп   шоттары   бойынша   айналымдар   мен   қалдықтар аналитикалық есеп шоттары бойынша айналымдар мен қалдықтарға сәйкес (баламалы) және толықтай Бас кітап пен қаржылық есептілік формаларына кіргізілген;
• материалдардың босатылуына талаптар әр уақытта бекітіледі;

Нақтылық (дәлдік):

• ТМҚ-лар шоттардың Типтік   жоспарының   сәйкес   шоттарына   дұрыс енгізілген және олардың қозғалысы нақты есептелген;
• материалдардын кұны,    негізгі    құралдар    мен    материалдық    емес активтердің   тозу   сомасының   есебі,   еңбекақыны   төлеу   мен   салықтық есептеулер шығындары арифметикалық дәлдікпен есептелген;
• өндірістік шығындардың аналитикалық   есебінің   жүйесі    шығындар элеметтері, калькуляция бөлімдері және нормадан жоғары шығындардың қимасынан мәліметтер алуға мүмкіндік береді;
• шығындар тура және жанамаға дұрыс бөлінген;
• жанама шығындар нормативтік актілерге сәйкес өнім түрлері мен есеп саясаты арасында бөлінген.

Бар болуы:

• ТМҚ-дың бар болу  фактісі  сәйкес  бастапқы  құжаттар  мен  түгендеу жүргізудің нәтижелерінің бар болуымен расталған;
• еңбекақыға шығындар және   сәйкес   төлемдер   өндірістік   шығынға кіргізілген және кезең шығындары негізделген.

Бағалау:

• негізгі кұралдардың   есептелген   тозуының   және    материалды   емес активтердің   амортизациясының   сомалары   кезең   шығындарының   сәйкес шоттарына және өзіндік құнға енгізілген;
• еңбекақыға шығындар және  сәйкес  төлемдардің  сомалары  өндірістік шығындарға қосылған, негізделген және дұрыс есептелген;
• дайын өнімнің     өзіндік     құны     жоспарлау     және     өзіндік     құнды калькуляциялау   бойынша   салалық   әдістемелік   кепілдемелерге   сәйкес калькуляцияланады, ал егер олар жоқ болса - қабылданған есеп саясатына сәйкес болады;
• дайын өнімнің шығарылуы және аяқталмаған өндіріс кабылданған есеп саясатына сәйкес бағаланады;
• қоймадағы дайын өнім қабылданған есеп саясатына сәйкес бағаланған.

Құқықтар мен міндеттемелер:

• шикізаттар мен  материалдарды  өндіріске  беру   процесінің  есебі  мен бағалануына, сондай-ақ еңбекақы, құрал-жабдықтарды пайдалану бойынша кеткен   шығындарға   қатысты   есеп   саясатының   жағдайы   нормативтік актілердің талаптарына сәйкес келеді;
• кәсіпорынның өзінің   қорларына   заңды   меншік   кұқығы   бар;   басқа кәсіпорындар меншігіндегі ТМҚ-лар баланстан тыс шоттарда есептеледі.

Пайда болуы:

• сәйкес кезеңдегі шикізаттар  мен  материалдардың  жіберілуі  бойынша шаруашылық   операциялар    және    өнімнің    өзіндік    кұнының    есептелуі құжатталған;
• кеткен өндірістік шығындар уақтылы тіркеледі.

Ұсыну және ашып көрсету:

• шығындар бойынша міндеттемелер туралы барлық мәліметтер келтірілген;
• шығындар ағымдық болып    дұрыс    жіктелген,    капиталды    түрдегі шығындардың өндірістік шығындарға кіргізілуі рұқсат етілмеген;
• үстеме шығындар есеп   саясатына  сәйкес   өнімнін   түрлері   арасында бөлінген.

Маңыздылық бойынша тексеру жүргізгенде, аудитор кәсіпорында қолданылатын құжаттарды зерттейді. Өндірістік цикл бойынша ақпарат көздерінің тізімі төменде келтірілген.

Өндірістік цикл аудитіндегі ақпараттар көздері

(кесте-6)

№		Форма №		Форма атауы
1		2		3
1.				Бизнес-жоспар, Өндірістік бағдарлама
2.				Қаржылық есептілік
3.				Есеп саясаты
4.				Бас кітап, 1310-1315,1317,8011,8021,8031,8041 шоттары бойынша есеп регистрлары (ведомостер, журнал-ордерлер)
5.				Сметалық құжаттама, шикізаттар мен материалдар шығындарының нормалары мен нормативтері
6.				Материалды-жауапты тұлғалармен келісім-шарт
7.				Материалдар есебінің қоймалық карточкалары
8.				Кәсіпорын басшысының түгендеу жүргізу туралы бұйрықтары,комиссия құрамы туралы бұйрықтар
9.				Түгендеу жүргізудің дұрыстығы туралы бақылау тексеруінің актілері
10.				Талап-накладной
11.				Лимитті-шетен картасы
12.				Түгендеу жүргізудің дұрыстығы туралы бақылау тексерулерінің есеп кітабы
13.				Жеңіл автомобильдің жол жүру қағазы
14.				Ауыр автомобильдің жол жүру қағазы
15.		Түг-3		ТМҚ-дың «Түгендеу тізімдемесі»
16.		Түг-4		«Жөнелтілген тауарлардың түгенделу актісі»
17.		Түг-5		«Жауапты сақталуға тапсырылған ТМҚ-дың түгендеу тізімдемесі»
18.		Түг-12		«ТМҚ-ды түгендеу нәтижелерінің салыстыру ведомосі»
19.	ТМҚ-4а		«ТМҚ-дың өндірісте, дайындау және сақтау процесіндегі жоғалтулары мен жетіспеушіліктері туралы актісі»
20.	ТМҚ-26		«ТМҚ-дың бұзылуы, сынуы жөніндегі акт»
21.	ТМҚ-5		«ТМҚ-дың есеп карточкасы»
22.	ТМҚ-7		«ТМҚ-дың қоймадағы қалдықтары есебінін ведомосі»
23.	ТМҚ-11		«Ғимараттар мен құрылыстарды бөлшектеу және талқылауда ТМҚ-дың кірістелуі жөніндегі актісі»

Жоғарыда көрсетілгендей аудитор аудиттің: пайда болу, бағалау, құқықтар мен міндеттемелер мақсаттарына қатысты тәуекелдікті төмен деп сирек бағалайды. Осы мақсаттарға қатысты маңыздылық бойынша тексеріс талап етіледі. Бұл түгендеу жүргізуді бақылауға да қатысты.

Аудитор түгендеу жүргізуде бақылау мақсаттарын үнемі есте сақтауы керек:

• қорлардың шынымен бар екендігін бекіту;
• қорларды есептеу мен анықтау және олардың жағдайы нақты және дұрыс құжатталғандығына көз жеткізу.

Түгендеуді бақылауға кіріспестен бұрын, аудитор клиент бизнесімен толық танысуы керек және оның шығаратын өнімдерінің сапасы мен жағдайы туралы талқылауға мүмкіндік беретін, осы өнімдердің сипаттамалары туралы жалпы пікірі болуы керек. Осылайша аудитор біраз уақытын есептеліп жатқан қорларды тексеруге жүмсауы керек; алайда клиент және бұған қатысы бар басқа да тұлғалар аудитордың қорды бағалау жөніндегі эксперт емес екендігін түсінуі қажет.

Клиент есебінің нақтылығын растау және қорлардың бар болуына қатысты растаушы куәліктердің құжатталуы үшін аудитор бақылау тексерулерін жүргізу керек. Қайта санау көмегімен өндірістік есептердің қорытындысын көрсететін клиент құжаттарындағы жазбалардың нақтылығын тексеру қажет; бұнымен қоса қандай да бір қорлар тобын өз бетінше қайта санап, нәтижесін клиент құжаттарында көрсетілген көлеммен салыстыру қажет. Бұл есеп нәтижесін көрсететін клиент құжаттарына барлық тауарлы-материалдық қорлардың дұрыс енгізілгендігін қорытындылауға мүмкіндік береді.

Аудитор жағдайларға байланысты қанша тексеру жүргізу керектігін шешеді. Егер ерекше себептер болмаса, онда аудитор қордың кейбір көлеміне қатысты біраз (аз ғана) бақылау тексерулерін жүргізеді.

Маңызды сұрақтардың бірі болып өзіндік құнға шығарылған материалды ресурстарды бағалау дұрыстығын тексеру табылады. Материалды ресурстардың шығынға жазылуының негізделгендігі сәйкес бастапқы құжаттардың мәліметтері (накладной, демалысқа талаптар, лимитті-шетен карталары, т.б.) бойынша анықталады. Аудитор материалды ресурстардың бағалануының дұрыстығын осы операциялар бойынша бекітуі керек. Бағалау кәсіпорынның есеп саясатында көрсетілген әдістерге сәйкес жүргізілуі керек. Есеп жылы ішінде нақты қорлар атауы бойынша әдістердің бірін қолдануға болады.

Аудитор тауарлы-материалдық қорлардың кәсіпорынға қандай операциялар нәтижесінде түсетіндігін және олардың шығысы жүзеге асырылатындығын анықтайды. Барлық осы операцияларды аудитор типтік және типтік емес деп жіктеуі мүмкін. Типтік операциялар таңдалып тексеріледі, ал типтік емес операциялар толық зерттеуді талап етеді. Екі жағдайдағы бақылау процедуралары тауарлы-материалдық қорлардың қозғалысы бойынша операцияларды растайтын құжаттамалардың талдауына және осы операциялардың бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс табу дұрыстығының бағалануына бағытталған.

Егер есеп беру кезеңінде жеке өндірістік қорлардың бағалануы жүргізілсе, онда түгендеу актілері, түгендеу комиссиясының протоколдары, нарықтық бағалар жөнінде мәліметтер, басшы бұйрықтары болуы керек.

Аудитор материалдар, шикізаттар және шаруашылық заттарының шығындары мен шығысталуының технологиялық нормаларының орындалуын қадағалау керек. Кейде кәсіпорын өнім өндіруге шығындарды арттыру мақсатында немесе «ескерілмеген» дайын өнім жасау үшін материалды шығындардың негізделмеген артуына жол береді. Мұнда нормалар бойынша материалдар мен шикізаттар шығындарының баламалы балансын құруға болады.

Аудитор үстеме шығындардың таралу тәртібі мен құрамын мұқият тексереді. Алғашқы құжат негізінде жылуға, жарыққа, мекемені жалға алуға, жарнамаға және т.б. кеткен шығындардың нақты шоттары бойынша таратылу дұрыстығы тексеріледі. Үстеме шығындардың таратылу тәртібі кәсіпорынның есеп саясатымен бекітілуі керек. Сондай-ақ аудитор үстеме шығындар есебінің ерекшеліктеріне назар аударуы керек. Есеп ерекшелігі оларды кезең шығындарына жатқызылатын өзіндік құнға енетін үстеме шығындарға бөлуден құрылуы мүмкін.

Тексеруге сондай-ақ, «аяқталмаған өндіріс» көрсеткіштерінің сенімділігі және шығындардың дайын өнімге жазылуының дұрыстығы да ұшырайды. Калькуляциялық айырмашылықты жазу дұрыстығын бекіту мақсатында түзетілген жазбаларға көп көңіл аудару керек. Мұнда өнімді өткізу кезіндегі өзіндік құнды өсіруші немесе азайтушы жасанды бұзушылықтар болуы мүмкін.

Өндірістік шығындар есебінің жағдайын негізді бағалау үшін арнайы жасалған ведомосте барлық анықталған бұзушылықтарды жазу керек. Ведомосте мынадай көрсеткіштер қарастырылуы қажет: операцияның мазмұны, құжат атауы, құрылған күні мен құжат нөмірі, сомасы, шоттар корреспонденциясы, ескерту. Ескертуде аудитор қорытындылар мен кемшіліктерді жою туралы ұсыныстар жазады.

Кезең шығындарын тексеру кезінде аудитор 7 «Тауарлы-материалдық қорлардың есебі» Бухгалтерлік есеп стандартына Әдістемелік ұсыныстарға сәйкес, тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құнына кірмейтін және кезең шығындары болатын шығындардың құрылу бөлімінде, жіктелу мен оларға шығындардың жатқызылу дұрыстығына көңіл аударуы керек.

Аудиторлық тексерудің тәжірибесі берілген есепті кезеңнің шығындарына басқа есепті кезеңнің шығындары кіретіндігі туралы фактілерді көрсетеді. Сондықтан 7 «Тауарлы-материалдык қорлардың есебі» Бухгалтерлік есеп стандартына Әдістемелік ұсыныстарға сәйкес, тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құнына кірмейтін және кезең шығындары болып табылатын шығындардың құрылу бөлімінде, «кезен шығындары, өздері жүзеге асқан кезеңге жазылады және өткізілмеген өнім мен аяқталмаған өндіріс қалдықтары ретінде келесі кезеңге ауыстырылмайды».

Нақты кай кезеңге жататыны белгісіз шығындар, сондай-ақ маусымдық салалардағы шығындардың жекелеген түрлері өнімнің өзіндік құнына немесе смета-нормаланған тәртіппен кезең шығындарына жатқызылады.

Аудитор есептегі сәйкес кезең шығындарының көрсетілуінің негізділігін анықтауы қажет. Бұл үшін осындай шығындардың пайда болуы мен көлемін куәландыратын әртүрлі құжаттарды зерттеу керек.

Есеп регистрларында көрсетілген шоттар корреспонденциясының дұрыстығын тексеру керек.

Дайын өнім кірістеледі, егер оны құру бойынша жұмыстар аяқталған болса, және ол қойылған барлық сапалық талаптарды қанағаттандыратын болса, сондай-ақ ол сақталу үшін және одан әрі қарай тапсырыс берушілерге өткізілу үшін қоймаға өткізілген болса.

Дайын өнім синтетикалық есепте нақты өзіндік құны бойынша көрсетілетіні белгілі. Көрсетілген схема келесідей ақпараттарды ашып көрсетеді:

-дайын өнімнің өзіндік құны - Типтік шоттар жоспарының (ТШЖ) 1320 «Дайын өнім» шотында көрініс табатын өзіндік құн;

-өндіріс шығындары - ТШЖ-ның 8010, 8030 шоттарының дебетінде жинақталған шығындар;

-кезең басына аяқталмаған өндіріс - жетілдіру үшін ТШЖ-ның 1341,1343 шоттарының кредитінен, 8010, 8030 шоттарының дебетіне кезең басына ауыстырылған аяқталмаған өндірістің өзіндік құны;

-кезең аяғына аяқталмаған өндіріс - есеп беру кезеңінің соңында аяқталмаған өндірістің есеп айырысу өзіндік құны ТШЖ-ның 8010, 8030 шоттарының кредитінен 1341, 1343 шоттарның дебетіне, кейіннен жетілдірулер үшін келесі кезең басында 8010, 8030 шоттарына ауыстырылады.

Негізгі өндіріс өнімдерінің шығындар есебі үшін Типтік шоттар жоспарының 8-бөлім шоттары қарастырылған. 8010-шотта кезең бойынша кеткен шығындар жалпыланады (жинақталады). Типтік шоттар жоспарының 8011-8014 шоттарында келесідей элементтер бойынша шығындар ескеріледі: материалдар, еңбекақы, еңбекақыдан әлеуметтік салық бойынша төлемдер және үстеме шығындар.

3.2 Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп пен аудитті жетілдіру жолдары

Елбасының 2007 жылғы Жолауында көрсетілгендей, «Қазақстан-2030» Стратегиясы бойынша Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде ішкі және сыртқы саясаттың аса маңызды 30 бағыты белгіленген. Соның ішінде, жалпы өндірісті, технологияларды және де мамандардың біліктілігін жетілдіру жайында келесілер айтылған:

• Әлемдік шаруашылықтың жаһандық жұйесі – өзінің ережелері бойынша жұмыс істейтін, қалыптасқан, әрі орнықты тетік. Қазақстан экономикасының сыртқы нарықтарға шығатын негізгі салаларына олардың экспорттық табыстылығының деңгейі мен оны айқындайтын факторлар тұрғысынан жүйелі талдау, мониторинг және бағалау жүргізу. Мұның өзі, ең алдымен, жоғары өтімділік, жұмсалатын шығындардың төменділігі, басқа елдердің қолы жетпейтін ресурстар мен материалдардың болуы, біліктілігі жоғары білікті жұмыс күші, дербес технологиялар және т.б.;
• Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне жете алатын жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту;
• Барлық заңды тұлғалардың қаржылық есетіліктің халықаралық стандарттарына көшуі үрдісін жеделдету керек.

Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңына сәйкес:

• Мамандарды, соның ішінде бухгалтерлерді сертификаттау, яғни, сертификаттау жөніндегі ұйым берген, бухгалтердің кәсіби біліктілігін куәландыратын құжат беру көрсетілген. Сонда ғана бухгалтер кәсіби маман бола алады. Сондай-ақ, сертификаттау жөніндегі ұйым берген серификат халықаралық бухгалтерлер федерациясының толық мүшесі болып табылатын шетел институттары берген кәсіби бухгалтердің біліктілік куәліктерімен бірдей танылады.

Жоғарыда айтылғандардың барлығы, яғни, қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшу, жаңа стандарттар мен жаңа шоттардың жұмыс жоспарын қабылдау, мамандардың кәсіби біліктіліген жоғарылату – мұның барлығы кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепті жетілдіру жолдарына жатады.

Сонымен қатар, өнім өндірісіне кеткен шығындар есебін жетілдіру мақсатында келесідей ұсыныстар жасалды.

Кәсіпорында шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әлемдік тәжірибеде нарықтық экономиканың талаптарына сәйкес келетін, сондай-ақ тұрақты және айнымалы шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнының есебін қарастыратын «директ-костинг» әдісін қолдану.

Есептің бұл жүйесінде өндіріс шығындарының есебі тұрақты, айнымалы, өндіріс көлеміне пропорционалды өзгеретін шығындар болып бөлінеді. Өнімнің өзіндік құнына тек айнымалы шығындар енгізіледі. Тұрақты шығындар жеке шоттарда жинақталып, қаржылық нәтиженің шоттарымен тікелей жабылады.

Директ-костинг жүйесіндегі кірістік есеп екі көрсеткіштен тұрады:

• Өткізуден түскен табыс – Ауыспалы шығындар = Жалпы кіріс (маржиналды кіріс);
• Жалпы (маржиналды) кіріс – Тұрақты шығындар = Таза кіріс.

Жалпы директ-костинг жүйесінің негізі стандарт-кост жүйесінде жасалған, бірақ үстеме шығыстардың ауыспалы және тұрақты болып бөлінуіне байланысты соңғы шығыстар өткізуден түскен табыстан шығарылып тасталады, демек, өнімнің өзіндік құнын қалыптастыруға қатыспайды.

Директ-костинг жүйесін пайдалану шығындардың тұрақты және ауыспалы болып бөлінуі есеп жүргізудің бақылау және талдау мүмкіншіліктерін күшейтеді, өнімнің барлық түрінен түсетін жалпы (маржиналдық) кірісті жылдам анықтап, осы орайда оңтайлы шешім қабылдауға мүмкіндік туғызады.

Сондай-ақ, кәсіпорында есепті автоматизациялауды енгізу ұсынылды. Бұл өндірістің ағымдағы шығындарын анағұрлым жедел бақылауға, жоспарлы және нормативтік көрсеткіштерден ауытқуларды және олардың себептерін уақытылы айқындауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, автоматизацияландырылған жүйе бухгалтерия жұмысшыларының ағымдағы жұмыс уақытын қысқартуға, үнемдеуге және оларға өндірістік шығындарды көбірек талдауға мүмкіндік туғызады.

Қорытынды

Димпомдық жұмысымды аяқтай келе, кәсіпорынның қаржы-шаруышылық жағдайы бойынша жоғарыда зерттелген мәліметтерге келесідей қорытындылар жасауға болады.

Әрбір іс немесе жұмыс белгілі бір шығындармен байланысты болады. Әдетте, шығын шығармай көздеген табысты алу мүмкін емес. Өз кезегінде табыс алмай, шаруашылықтың дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді табысты шешу мүмкін емес. Сондықтан да, шығындар есебі – кәсіпорынды басқарудың аса маңызды құралы болып табылады.

Шығындарды басқару сату көлемін ұлғайтудан тиімдірек екендігі белгілі. Сондықтан шығындарды басқару – кәсіпорындардың экономикалық практикасының да, батыстың соңғы теориялық зерттеулерінің де ең дамып келе жатқан облысы. Бұл проблеманы түсіну мен зерттеу өндірістік кәсіпорындардың шығындарды басқару мен өзіндік құнның құрылуы тақырыбына деген қызығушылығын көрсетеді.

Зерттеу обьектісі болып ЖШС «Light House» (Лайт Хауз) табылады. Серіктестіктің негізгі қызметі – халыққа тұтынушылық қызмет көрсету, яғни қоғамдық тамақтану орындарын ашу, азық-түлік өнімдерін сатып алу, өндіру, қайта өндіру және сату және т.б.

Кәсіпорында шығындар есебі келесі шоттар бойынша жүргізіледі:  8010 – «Негізгі өндіріс», 8020 – «Өзіндік өндірістің жартылай фабрикаттары, 8030 – «Көмекші өндіріс» және 8040 – «Үстеме шығыстар».

Бухгалтерлік есепте өндірістік шығындар белгілі бір қасиеттері бойынша топталады:

1. Құрамы мен тағайындалуына байланысты шығындар негізгі және үстеме болып бөлінеді;
2. Экономикалық біртектілік бойынша өндірістік шығындар элементтік және комплексті болады;
3. Өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша – тікелей және жанама болып бөлінеді;
4. Өндіріс көлеміне қатысты шығындар айнымалы және тұрақты болады;
5. Құрамы бойынша өндіріс шығындары келесідей баптар және элементтер бойынша топтастырылады: материалдық шығындар, еңбекақы шығындары, еңбек ақыдан аударылатын аударымдар, негізгі құралдардың және материалды емес активтердің тозуы және басқа да шығыстар.

Шаруашылық жұмысының сапасын бағалап анықтаушы және өндіріс шығындарының көлемін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерінің бірі – өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау. Сондай-ақ, өзіндік құнды төмендету табыстың өсуіне тікелей байланысты болғандықтан, ол кәсіпорын үшін өте маңызды экономикалық ынталандыру құралы болып табылады. Өзіндік құнның калькуляциясы кәсіпорынға: өнімнің бағасын белгілеуге, шығындарды төмендетуге және оған бақылау жасауға, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында сапалы шешімдер қабылдауға, кәсіпорынның болашағын жоспарлауға көмектеседі.

Кәсіпорынның шығындарды дұрыс ұйымдастыруы бойынша міндеттер мен проблемаларды шешу барысында, өнім өндірісіне кеткен шығындар есебін жетілдіру үшін келесідей ұсыныстар енгізілді.

Біріншіден, шығындарды қысқарту резервтері мен оларды жүзеге асыру шаралары анықталды. Өндірістік өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерінің негізгі көздері болып келесілер табылады:

• өндіріс көлемін ұлғайту;
• еңбек өнімділігі деңгейін жоғарылату және материалдық шикізаттарды, электроэнергия, жанармай, жабдықтарды үнемді қолдану арқылы өндірістік шығындарды қысқарту, өнімсіз шығындар мен өндірістік ақауларды қысқарту және т.б.

Өндіріс көлемін ұлғайту резервтері өндірістік бағдарламаны орындауды талдау процесінде анықталады. Өнім өндірісінің көлемі ұлғайғанда тек айнымалы шығындар өседі, ал тұрақты шығындардың сомасы, әдетте өнімнің өзіндік құнының төмендеуі нәтижесінде өзгермейді.

Шығындарды қысқарту резервтері шығындардың әрбір баптары бойынша анықталады. Ол еңбекақы, шикізат, материалдар, энергия және басқаларының үнемделуіне септігін тигізетін нақты ұйымдастыру-техникалық шаралар, яғни өндірістің жаңа үдемелі техника мен технологиясын енгізу, еңбекті ұйымдастыруды жақсарту және тағы басқалары арқылы жүзеге асырылады.

Екіншіден, кәсіпорында шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әлемдік тәжірибеде нарықтық экономиканың талаптарына сәйкес келетін, сондай-ақ тұрақты және айнымалы шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнының есебін қарастыратын «директ-костинг» әдісін қолдану.

Үшіншіден, кәсіпорында есепті автоматизациялауды енгізу ұсынылды. Бұл өндірістің ағымдағы шығындарын анағұрлым жедел бақылауға, жоспарлы және нормативтік көрсеткіштерден ауытқуларды және олардың себептерін уақытылы айқындауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, автоматизацияландырылған жүйе бухгалтерия жұмысшыларының ағымдағы жұмыс уақытын қысқартуға, үнемдеуге және оларға өндірістік шығындарды көбірек талдауға мүмкіндік туғызады.

Сондай-ақ, дипломдық жұмыста экономикалық элементтері бойынша шығындардың құрамы, құрылымы және динамикасына талдау жасалды. Талдаудың нәтижесінде өндірістік шығындардың негізгі үлестік салмағын – 43,4 пайызды (0,2 пайызға өскен) еңбекақыны төлеу шығындары алатындығы анықталды. Сондай-ақ, өндірістік шығындардың үлес салмағының көп бөлігін, яғни 26,78 пайызды материалдық шығындар алып отыр және оның үлесі 6,9 пайызға төмендеген. Материалдық шығындар құрамындағы өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтердің үлесі де 10,78 пайызға төмендеген.

Әдебиеттер тізімі:

1. ҚР-ның «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңы, 12-наурыз 2007 жыл.
2. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, 6 - ақпан 2008 жыл/ Егемен Қазақстан.
3. ҚР-ның Азаматтық кодексі, 2004.
4. ҚР-ның «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы, 2004.
5. №7 Бухгалтерлік есеп стандарты «Тауарлы-материалдық құндылықтар есебі».
6. Бухгалтерлік жұмыс шоттар жоспарын жасау бойынша нұсқа (ҚР Қаржы Министрлігінің бұйрығы, 22.12.2005, №426).
7. Журнал «Бухгалтер бюллетень», №8, 2006.
8. Журнал МСФО №5 (305), 2007.
9. Журнал «Бухгалтер.kz.» № 4 (24) 2005.
10. С. Б. Баймуханова «Бухгалтерлік есеп» оқулық, Алматы: 2005.
11. С. Б. Баймуханова, Ә. Ж. Балапанова «Бухгалтерлік есеп» А.: Қазақ университеті, 2002.
12. В. К. Радостовец, Т. Ғ. Ғабдуллин, В. В. Радостовец, О. И. Шмидт «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп», Алматы: 2002.
13. Ж. С. Толпаков «Бухгалтерский учет» учебник, Караганда: 2004.
14. «Бухгалтерский учет» под ред. Профессора П. С. Безруких, Москва: 1996.
15. Қ. К. Кеулімжаев, З. Н. Әжібаева, Н. А. Құдайбергенов, А. Ә. Жантаева «Қаржы есебі» оқу құралы, Алматы: 2001.
16. Т. А. Тасмағанбетов, А. Ш. Омаров, Б. А. Әлібекова, О. Ж. Рабатов, Н. Ә. Байболтаева, В. К. Радостовец «Қаржы есебі» оқу құралы, Алматы: 1998.
17. М. Байдәулетов, С. М. Байдәулетов «Аудит» оқу құралы, Алматы: 2004.
18. Д. О. Абленов «Аудит негіздері» Алматы Экономика, 2005.
19. Дүйсен Оңғарұлы «Аудиттің негіздері», 2005.
20. Әжібаева З. «Аудит», 2005.

          М. С. Ержанов «Аудит негіздері», Алматы: 2005.

21. Ұ.Б. Асқарова Экология және қоршаған ортаны қорғау

         Алматы, 2006

22.   Ж.Ж. Жатқанбаев   Экономикалық теория,   Алматы, 2006