Экономика қоғам дамуының негізі, ал мемлекет сол қоғмның негізгі буыны болып табылады. Өз кезегінде мемлекет экономиканы реттеуді жүзеге асырады. Экономиканы ретеу қоғамдық даму мен мемлекеттің экономикалық сипатына байланысты әр түрлі деңгейде және әр түрлі әдістер қолданылады.

Экономиканы мемлкеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады. Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да рететуді қажет етеді.

Қазақстан Рсепубликасының өз егемендігін алып, жаңадан анрықтық қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі мемлекеттік ретттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау, экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.

Ал бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы туындап отыр. Ол әсіресе Қазақстанның алдағы жылдары әлемнің ең дамыған 50 елінің қатарына қосылуға ұмтылған бағдарламалар мен Жолдаулардың негізінде болып отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар мен даму жолдарын мемлекеттік рететудің рөлі орасан зор болып табылады.

Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын «Экономиканы мемлекеттік ретету: қағидалары мен үлгілері» деп бүгінгі таңдағы өзекті болып табылатын мәселеге байланысты тақырып алдым.

Тақырыпты орындаудағы мақсат пен міндеттеріме келесілер жатады:  экономиканы мемлекеттік рететудің қажеттігін, маңызын және қалыптасқан реттеу бағыттарын айқындау; экономиканы реттеудің қажеттігі мен ерекшеліктеріне тоқталу, нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау және Қазақстан үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып табылатын экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып табылады.

I-бөлім.  ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ

1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негізі

Өндірістің төмендеуімен, инфляциямен және уақыт кезеңіне сай нарықтық экономикаға көшумен сәйкес сипатталатын еліміздегі экономикалық дағдарыстың созылуы мемлекеттің өзіне тән қызметтерін атқармауына байланысты деп негізделген. Мемлекетке келесі міндеттер жүктелген.

1.Құқықтық негізді құру. Құқықтық негізсіз экономика, жалпы қоғам дұрыс дамымайтыны белгілі. Мемлекет меншіктік құқықты анықтайтын, кәсіпкерлік қызметті реттейтін, өнім сапасын қамтамасыз ететін және т.б. заңдарды құрастырады және қабылдайды. Құқықтық негіз көмегімен мемлекет кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің ара қатынасын реттейтін “ойын ережесін” қамтамасыз етеді.

2. Елдегі құқық ережелерін және оның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Мемлекет әрбір азаматтың, жалпы қоғамның және нарықтық экономиканың барлық субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге міндетті. Егер мемлекет міндетті қызметін атқамайтын болса, онда криминалды жағдайдың дамуына шектеулер қойылады: кәсіпорын қызметі мен жалпы экономикаға әсер ететін коррупция, мафия, пара алу және т.б. қылмыстарға
3. Экономиканың тұрақтануы. Экономиканың тұрақтануы экономиканың тұрақты дамуы деп түсіндіріледі, яғни негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер оптималды деңгейге жетіп тұрақталса: ЖҰӨ көлемі және ұлттық табыс, инфляция және жұмыссыздық деңгейі, бюджет дифициті. Экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін мемлекет барлық рычагтарын және сәйкес фискалды, қаржы-несиелі, ғылыми-техникалық және инвестициялық саясат жүргізу жолы саясатының әдістерін қолдануға міндетті. Егер мемлекет экономиканың тұрақтылығына құлшынбасы, онда ол кәсіпкерлік қызметке, елдің жалпы экономикасына, әлеуметтік жағдайға және т.б. процесстерге әсер етуі мүмкін.

Мысалы, егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, онда ол ел экономикасын құлдыратуы мүмкін. Инфляция келесі жағымсыз жағдайларды тудырады:

• Төлем балансына әкелетін дифицитке, өнеркәсіптік өндірістің төмендеуіне, жұмыссыздықтың өсуіне әкелетін ұлттық таурлардың бәсекелестік қабілеттілігін төмендетеді.
• Ақшаның елден ауытқуы, әсіресе шетел влютасының.
• Импортты тауарлардың бағасының жоғарылауына әкелетін және сонымен бағаның жалпы өсуін күшейтетін валюта девальвациясы.
• Азаматтардың жанаұтарын қамтамасыз ету.

4. Әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету. Мемлекет барлық жұмысшыларға минимум жалақы, зейнетақы, жұмыссыздыққа берілетін қаражаттар, сонымен қатар, инфляцияға байланысты фиксирленген табыс индексін жүзеге асыру жұмыстарының кепілдігін қамтамасыз ететін мәні бар активті әлеуметтік саясатты жүргізуі міндетті. Бұл саясатты жүргізе отырып мемлекет елдің минималды өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуі керек.
5. Бәсекелестікті қорғау. Нарықтық экономикада бәсекелестік негізгі реттеуші элементтердің бірі болып табылады. Ол өндірушілерді тауар мен қызмет көрсетулерге жаңа технологияны ендіруге, өнім сапасын арттырып, өндіріс шығындарын төмендетуге міндеттейтін экономиканың барлық саласындағы негізгі прогресс болып табылады. Сондықтан мемлекет өзінің барлық күшімен бәсекелестікті қорғауға міндетті. Бәсекелестік кезінде сатып алушылар- иегерлер, нарық- олардың агенттері, ал кәсіпорын олардың құлы. Монополия кезінде жағдай тез өзгереді, сатыпалушы иегердің орнына құл болады.
6. Шаруашылық заңдылықтарды құрастыру, қабылдау және орындалуын ұйымдастыру. Яғни, кәсіпкерліктің, салық салымның, банктік жүйенің құқықтық негізі. Осы және басқа қызметтерді орындау үшін мемлекет өзінде бар ресурстар мен рычагтарды барынша қолдануы керек.

Кәсіпкерлік қызмет пен ел экономикасы жеткілікті деңгейде мемлекеттік саясатқа байланысты. Мемлекет өз қызметімен осы процестерді айтарлықтай тежеуі және жылдамдатуы мүмкін.

Нарықтық экономика. өзінің көптеген жақсы жақтарына қарамастан өзінің қоғамы мен әрбір азаматтарының мүддесіндегі барлық әлеуметтік және экономикалық процестерін автоматты түрде реттеуге мүмкіндігі жоқ. Ол табыстың әлеуметтік әділ бөлінуін қамтамасыз етпейді., қоршаған ортаны қорғауға мақсат қоймайды және халықтың қорғаусыз бөлігін қолдай алмайды.

Жеке бизнес жоғарғы табыс әкелмейтін жобалар мен салаларға ақша жұмсауға қызығушылық тудырмайды, бірақ қоғам мен мемлекет үшін ол өмірлік қажетті. Нарықтық экономика көптеген мәселелерді шеше алмайды. Мұның бәрн мемлекет қадағалау керек.

Мемлекет өз қызметін орындауда және экономиканы реттеуде экономикалық (жанама) сияқты әкімшілік(тура) әдістерді қолданады. Ол әдіс сәйкс заңдылық актілермен ережелерді реттеп және шығару жолымен елдің экономикасы мен кәсіпкерлік қызметке әсер етеді.

Экономиканы ретеу үшін мемлекет қолданатын экономикалық рычагтар әр түрлі, олардың негізгілері болып: салықтар, табыстарды және ресурстарды болу, бағаның қалыптасу, мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі, кредитті – қаржылық механизмдер.

Әкімшілік, яғни егер экономикалыө әдіс тиімді болмаса, тура әсерету әдісін мемлекет қолдануы керек.

Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей әкімшілік әдісті келесі облыстарда қолдануға болады:

• табиғи мемлекеттік монополия (фундаменталды ғылым, қорғаныс және т.б.);
• қорашаған ортан қорғау және ресурстарды қолдану;
• сертификаттау, стандартизация, метрология;
• әлеуметтік саясат; халықтық өмірінің минималды параметрлерін қолдану және анақтау (жалақының кепілдендірідген минимумы, жұмыссыздарға көмек ақша);
• сыртқы экономикалық қызмет (импорты мемлекеттік қадағалау, экспортты лицензиялау).

Кәсіпкерлік қызметінің, мемлекеттің экономикасын көтеру мен тұрақтандырудың қалыпты жағдайын жасау үшін экономикалық сияқты әкімшілік әдістері орындау кезіндефиксалды, несиелі – қаражаттық, ғылыми – технологиялық инвестициялық, бағалық, автоматты және т.б. саясаттың түрлері жүргізу керек.

Мемлекеттің фискалды саясаты. Мемлекеттің фискалды саясаты болып экономиканың тірілуі мен тұрақтануы мақсатында мемлекеттік бюджет пен салықсалуды реттеу табылады. осы рычагтардың көмегімен кәсіпкерлік қызмет пен ел экономикасына мемлекеттің әсер ету механизмі келесімен аяқталады. өндірістің құлдырауы кезінде жалпы сұраныстың жоғарылауы үшін мемлекет қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруға және әртүрлі мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруға өз шығындарын жоғарылатады.  Мемлекет экономикасының жоғарылауына өз табыстарын азайту жолымен де әсер етуі мүмкін, яғни халықтан және кәсіпорындардан алынатын салықты азайту. Бұл жағдайда халықтың тұтынушылық тауарларына сұранысы жоғарылайды, ал нәтижесінде экономиканың тірілуіне әкелетін кәсіпорынның инвестициялауға мүмкіндігі жоғарылайды. Қаржылы-несиелі саясат деп мемлекеттің банктік проценттер мен ақша массасын және несиелерді мемлекеттік басқару түсіндіріледі. Бюджеттік саясаттан несиелі-ақша саясаты жақсы қару болып саналады , оның көмегімен өндірістің құлдырауы мен инфляцияға сәйкестігін жеңе білуге болады. Бұл саясаттың мәні мемлекет ақша массасына және пайыздық ставкаларға әсер етеді, ал олар тұтынушылық және инвестициялық сұранысқа әсер етеді. Несиелі-ақша саясатында басты рольге Қазақстанның Ұлттық банкі ие болады.  Экономикалық жағдайларға байланысты пайыздық ставкаларды реттей отырып, ол коммерциялық банктерге несие беруді шешеді.

Ғылыми-техникалық саясат. Ғылыми-техникалық прогрессті жылдамдатылуы экономиканың жоғарылауының және елдің күшті индустриалды мемлектке айналуының маңызды факторы болып табылады. Мемлекттің бірлік ғылыми-техникалық саясаты деп ғылым мен техниканың кешенді дамуын қамтамасыз ететін мақсатқа бағыттандырылған шаралардың жүйесі, олардың нәтижелерін халық шаруашылығына енгізілуі көрсетіледі.

Амортизациялық саясат. Ол мемлекеттің жалпы ғылыми-техникалық саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады. Амортизацияның мөлшерін, оның есептелу жіне пайдалану ретін белгілей отырып мемлекет қайта өндірудің темпі мен сипатын реттейді.

Инвестициялық саясат.   Кәсіпкерлік қызмет пен елдің экономикасына әсер ететін маңызды рычаг болып мемлекеттің инвестициялық саясаты табылады. Оның көмегімен мемлекет өндіріс көлемінің темпіне, ЖТП-тің жылдамдауына, қоғамдық өндірістің құрылымының өзгеруіне және көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілуіне әсер етеді.

Мемлекет инвестициялық активке келесі рычагтардың көмегімен әсер етуі мүмкін: қаржылы-несиелі және салық саясаты, кәсіпорындарға әр түрлі жеңілдіктер берілу,  амортизациялық саясат; ғылыми-техникалық саясат. Осыдан мемлекет елдің болашақ экономикасы қандай инвесициялық саясат жүргізуге байланысты болады.

Мемлекеттік кәсіпкерлік. Мемлекеттің экономикаға тура әсер етуінің маңызды формасының бірі болып мемлекттік кәсіпкерлік табылады. Ол мемлекеттік кәсіпорынның өндіріс пен тауар және қызмет көрсету өткізуімен байланысты жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрін қалыптастырады.

Осыдан мемлекет келесі жалпы ұлттық мақсаттарды анықтауды жүзеге асыра отырып шаруашылықтың өзіндік субъектісі болып қызмет атқарады: өндірістің құрылымдық қайта құрылымы, салалық және теорриториалды диспропорцияның жұмсаруы, ғылыми-техникалықпрогрессті ынталандыру, экономиканың тиімділігінжоғарылату. Мемлекеттік кәсіпкерлік қайта өндірупроцессіне тура қатынаста болады.

Жоспарлау және реттеу. Болжау, жоспарлау және реттеу елдің экономикасын басқаруда мемлекттің басты рычагтарының бірі болып табылады.нарықтық қатынастарға көшкеннен бері басқару жақсы, ал жоспарлау әдістері біршама өзгерген. Индикативті жоспарлаудың мәні мемлекет экономикалық саясат пен қолда бар ресурстардан алдыңғы кезеңдерге экономиканы функционалды талдау негізінде жоспарлы кезеңге негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді, ЖҰӨ өсу темпін және ұлттық өнімді, инфляция және жұмыссыздық деңгейін белгілейді. Осы көрсеткіштердің жиынтығы жоспарланған кезеңдегі экономика жағдайын сипаттайды. Осыдан мемлекет ел экономикасы мен халықтың оөмір сүру деңгейіне әсер ететін макроэкономикалық көрсеткіштердің шамаларын жоспарға енгізуі керек.

Мемлекеттік жоспарлау ұзақмерзімді, ортамерзімді, ұзақмерзімді және перспективті жоспарларды  құруды қамтамасыз ететін үздіксіз болуы керек. Перспективті болжау мен жоспарлау мемлекетің 5-10-15-20 жылға арналған стратегиясын таңдауға мүмкіндік береді. Экономикалық және ғылыми-техникалық стратегияның болуы мемлекеттің  алға қойған мақсатына аз ресурстарды қолдану арқылыжетуіне мүмкіндік береді, ал сәйкесінше қоғамдық өндірістің тиімділігін үздіксіз жоғарылату.   Жоспарлаумен реттеу тығыз байланысты. Реттеу жоспарланған экономикалық көрсеткіштер орындалмай датқан кездерде мемлекетпен жүзеге асырылады.

Бағаның қалыптасуы. Бұл мемлекеттің экономика мен кәсіпкерлік қызметке әсер ететін рычагтарының бірі. Бағалық саясатты қолдана отырып мемлекет сұраныс пен ұсынысқа, табыс пен ресурстарды қайта бөлуге, минималды өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге және т.б. процесстерге  әсер етеді.

Мемлекет инфляциямен күрес және экономиканы көтеру негізіндегі тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында баға қалыптастыру облысында саясат жүргізу керек.

Бағаны мемлекттің әкімшілік бақылауы нарықтық экономиканың шығындарын азайтуға қабілеттендіреді.

Кәсіпкерлік қызметке мемлекет сыртқыэкономикалық және әлеуметтік саясат жүргізу арқылы айтарлықтай әсер ете алады. Сыртқы экономикалық қызметтер арқылы мемлекет экспорттық мүмкіндіктерін кеңейтуге, экспорт құрылымын жақсартуға отандық өнімнің сапасын жақсартуға мүмкіндік алады.

1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттігі.

Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.

Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.

Кейнстік мектеп – шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу концепциясы және мемлекеттің қоға мадық шаруашылық өміріне араласпауы туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы  айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің «түнгі күзетші» рөлін атқарғанын дұрыс дейді.

Ал Кейнс және посткейнстік өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.

А.Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:

1. Әскери қауіпсіздікті сақтау;
2. Құқықтық қызметтер;
3. Қоғамдық қатынастарды реттеу;

Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді: экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.

Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті экономикалық және ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету екендігін атап өтті.

Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті.

Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:

• Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
• Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі нұсқасы;

Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:

• Адаптациялық үлгі – мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
• Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:

• Құқықтық реттеу – мемлекеттің тарапынан;
• Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарын келісім-шарт жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
• Әкімшілік реттеу – лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады. Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау шараларымен айналысады.
• Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатынажәне ұлттық экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне әсер ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.

Ал экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері кең тараған:

• Ұлттық қорғаныс;
• Фундаменталды ғылым;
• Космостық зерттеулер;
• Денсаулық сақтау;
• Қала құрылысы, заводтар салу;
• Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын реттеу;
• Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
• Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
• Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
• Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:

• Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
• Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
• Бәсекелік ортаны барынша қолдау.

Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:

• Экономикалық өсім;
• Жұмысбастылықтық жағдайы мен деңгейі;
• Бағаның тұрақтылығы;
• Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.

Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін салалары мен аумақтары.

1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі элементтер

Қазақстандағы экономикалық реформалардың жүруі әлеуметтік шаруашылық процесстер динамикасында барлық арсеналдарды қолдана отырып, мемлекет активті роль атқаруы керек.

Осы мәселелердің шешімі экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржы-несиелі механизмі және жоспарларды өңдеу болып табылатын негізгі аспаптарымен мемлекеттік басқаруға жүктеледі.

Соңғы он жылда экономиканы мемлекеттік басқарудың тұрақты механизмдерінің құлауы теориялық және практикалық түрде олардың жаңа модельдеріне осы механизмдердің трансформацияларының эвалюцияларына қарама-қарсылығы көрінген. Осындай тоқырау жағдайда мемлекеттік реттеудің қаржылық-несиелі механизмдерін және стратегиялық жоспарларды өңдеуде басты болып табылатын аспаптарды ел экономикасын дамытуда мемлекеттің араласуы күшейе түседі.

Ең алдымен ғылыми зерттеу және дүние жүзілік тәжірибелерді жалпылау және әртүрлі шаруашылық жүйелердің дамуы экономикалық процестерді жылдамдату құралы сияқты жоспарлауды активті түрде қолдану мен технико-экономикалық қатынаста дамығандар санына тез енген елдермен куәландырылады.

Оны Қазақстан жағдайында қолдану қызығушылығы халық шаруашылығын басқару органдарының жүйелерінде жалпы статусы бар стратегиялық жоспарлар бойынша агенттік- салалық және регионалдық жоспарлаудың координациясы бойынша арнайы мемлекеттік орган құруына қажеттіліқ тудырады.

Жалпы практикада экономиканы мемлекеттік реттеудің рычагы болып экономикалық жоспарлау болуы мүмкін, егер,  ол бюджетті-қаржылық жоспарлаумен бірге енгізілсе.

Өзінің реттеуші функциясы ретінде әкімшілік және экономикалық әдістерді орындайды. Командалық экономикаға әкімшілік игеру сипатты болады. Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі керісінше экономикалық әдістерді реттеуге базаланады.

Әкімшілік және тура реттеу әдістері шаруашылықты субъектінің еркін таңдауын шектейді. Мысалы, өндірілген өнімнің ассортименті және көлемі бойынша берілген директивті жоспарлық тапсырма немесе жоспарлы экономикада әкімшілік реттеу әдісі- тауар және қызмет көрсетуге орталықты белгіленген баға- ресурстарды альтернативті қолдануға мүмкіндік бермейді. Мұның ерекшелігі мемлекеттік реттеудің экономикалық және жанама әдістері кәсіпкерлік тңдау еркіндігін шектемейді.

Реттеудің әкімшілік әдісі нарық табиғатына қарама-қарсы, олар сәйкес қаржылық реттеушілердің қызметін блоктайды.

Экономикалық әдістер, керісінше, нарық табиғатына адекватты. Олар нарықтың конъюктурасына  тікелей әсер етеді және сол арқылы тауар және қызмет көрсетудің тұтынушысына және өндірушісіне жанама әсер етеді. Мысалы, трансфертті төлемдердердің артуы тұтынушы тауарлардың нарығының коъюктурасын өзгертеді, сұранысты арттырады. Басқарудың экономикалық әдістері осылайша нарықтық механизм арқылы қызмет етеді

Командалық экономикадан нарықтық экономикаға өту бұрынғы әкімшілік әдістерін бұзып, экономикалық реттеуші жаңа жүйелерді құрумен мемлекеттік реттеу әдістерінің жүйесін өзгертумен бірге жүреді.

Жоспарлау болашақ қызметтерді өңдеу процесін көрсетеді. Және кез келген жүйемен басқарудың маңызды қызметі болып табылады. Ол келесі негізгі моменттерді қамтиды: желілі макроэкономикалық көрсеткіштерді жоспарлау; қоғамдық дамуда мәселелерді және дисбаланстарды көрсету.

Өндірістің дағдарыстық қысқаруының масштабыназайту үшін халықтық өмір сүру деңгейін төмендетпеуге күш салу керек, мемлекет реформаның алғашқы этаптарында, мысалы, өндірістік негізді және ұлттық жеке тутынуын құрайтын тауарлардың бңраз тобын өткізу мен өндіріске әкімшілік бақылауды сақтай алады.

Өтпелі этапта мемлекеттік маңызды міндетті болып реттеудің экономикалық әдістерінің жалпы жүйесін құру табылады.  осы мақсатпен барлық елдер нарықтық экономикаға өтуді жүзеге асыру несиелік және салықтық жүйенің реформасын жүргізеді.

Нарықтық экономикаға тән елдерде екі деңгейлі банктік жүйе щшралады. Мұнда орталыұ банк экономикалық нормативтермен бірге коммерциялық банктерінің кең тораптарының әрекеттерін реттеуді жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасындағы экономиканв басқары. Қазақстан жағдайында өкімет ролін бағалау қиынырақ. Жоспарлау жүйесінен нарықтық экономикаға өту өте тез және қиын болады. Қандай саясат жүргізу керектігін ешкім білмеді, реформа  сәтті эксперимент бола алмады. әрине бәрі ретімен болу керек. Кез-келген әрекеттің міндеттері мен нәтижелері мақсатты түрде бағалануы керек.

Сонымен қазіргі кездегі Қазақстан жағдайында экономиканы басқарудағы мемлекеттің ролін активтендіру мәнді болып табылады. Осыдан елдің ары қарай дамуы , оның ауыр дағдарыстан шығу мүмкіндігі, әлеуметтік – экономикалық реформа тағдыры, экономикалық жгйені құру артықшылықтары тіуелді. Қазақстанның ұлттық экономикалық мүддесі, трансформациялық кезендегі күрделі мәселелер, сонымен қатар экономиканы  мемлекеттік басқару жүйесін бағыттау қажеттілігі реттеумен жүзеге асыру.

Өтпелі экономиканың парадоксы болып осы кезендегі мемлекеттің шаруашылық процесстеріне әсер ету мүмкіндігі табылады. Ал мемлекеттік араласуда қажеттілік жоғарғы деңгейде сақталады, және экономиканың жалпы дағдырыс жағдайымен байланысты жоғарылауы мүмкін.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты мақсаты, мемлекет мүддесін сақтау, қоғамды, халықтық әлеуметтік қорғалмаған қабатын қорғау.

Мемлекет  әрдайым ерекше экономикалық субъект ретінде қоғамның экономикалық өмірін қатыса отырып көрінген.

Қазақстанның миссиясы тәуелсіз, өркендеуші және саяси тұрақты Қазақстан құру болып табылады.

Осы артықшылықтарға жету үшін келесі жеті ұзақ мерзімді приоритеттерді жүзеге асыру керек:

1. Ұлттық қауіпсіздік. Территориясын толық сақтай отырып тәуелсіз егеменді мемлекет ретінде Қазақстанның дамуын қамтамасыз ету.
2. Ішкі саяси тұрақтылық және қоғам консолидациясы. Ішкі саяси тұрақтылықты және ұлттық бірлікті күшейту және сақтау.
3. Жоғарғы деңгейлі шет ел инвестициясымен ішке жинақтар бар ашық нырықтық экономикаға базаланған экономикалық өсім.

4.Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі және жетістігі.

5. Энергетикалық ресурстары.
6. Инфрақұрылым, әсіресе транспорт және байланыс.
7. Кәсіпкерлік мемлекет.

Осы ұзақ мерзімді жоспармен мемлекеттің күшеюіне қызмет етуі керек және елдің бюджеті мен кадр саясатын құру кезінде негізгі критерий болуы керек.

Мемлекет еркін экономиканы қолдау керек. Оның міндеті - әділ қызмет ете отырып, нарықтық ереже бекітіп оның сақталуын қамтамасыз ету.

Дүние жүзілік тәжірибені үйрене отырып шетелде қаржылық инвестициянаң стратегиясын алдын ала дайынлау керек.

Экономиканың бірнеше секторы бар: табиға ресурстарды өндеу; инфра құрылым, коммуникация және ақпарат. Осы салалардың дамуы экономикалық өсуге ғана емес әлеуметтік салаға, Қазақстанның интеграциясынв да әсеретеді.

Ашық және либералды саясат – бұл шетел инвестициясын тартуға өте күшті стимул болып табылады.

Негізгі әдебиеттер 5, 7,18,19; Қосымша әдебиеттер: 53, 56, 57.

Бақылау сұрақтары.

1. Реттеудің заңдылық әдістері.
2. Басқарудың экономикалық әдістері.
3. Басқарудың әкімшілік әдістері.
4. “Қазақстан-2030”стратегиясының елдің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы ролі.
5. “Қазақстан-2030” стратегиясына сай ел экономикасын реттеудің аспаптары.
6. “Қазақстан-2030” стратегиясына сай экономикалық өсуді қамтамасыз етудің негізгі қағидалары.

II-бөлім. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮШІН ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДІҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ

2.1 Экономиканы салықтық-фискалдық реттеу және оның Қазақстан экономикасы үшін маңыздылығы

Мемлекет тарапынан экономикалық процестерді реттеу кез келген қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып табылады.

Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмiнде де қаржы және оның негiзiндегi салық жүйесi мен салық салу механизмi зор рол атқарады. Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге пайда болды. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен және жаңаруымен қабаттаса жүредi. Экономиканы салықтық және соның негізінде қалыптасатын бюджеттік реттеудегі басты саясат фискалдық саясат болып табылады. Ол экономиканы салықтық тежеу мен ынталандыру, бюджеттік қолдау мен реттеу шараларының жиынтығынан тұрады.

Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу – бұл макроэкономикалық тепе-теңдіке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ  қаржы ресурстарын шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін мақсатты және нақты қолдану процесі.

Қаржылық реттеудің түрлері салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-кредиттік, кедендік-тарифтік, валюталық-қаржылық реттеулерді қамтиды. Осы аталған экономиканы қаржылық реттеулердің ішінде салықтық реттеудің орны мен маңыздылығы ерекше болып табылады. Экономиканы салықтық реттеуде тура және жанама салықтар қолданылады.

Нарықтық экономика кезінде экономикалық, соның ішінде қаржылық нысандар мен әдістер арқылы жанама реттеме негізгі қолданыста болады. Дүниежүзілік тәжірибе салықтық реттеуде келесідей реттеу әдістерін: салық салуда – салықтардың мөлшерлемелері, салық салу жөніндегі жеңілдіктер мен санкциялар, салықтық-бюджеттік ынталандыру және тежеу саясаттары, салықтық бөлу және қайта бөлу, бақылау  қызметтері жатады.

Салықтардың экономикалық мәні  олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылады. Салықтар өз кезегінде қаржының бастапқы категориясы.

Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн олардың экономикалық маңызын түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметiне тiкелей қатысты.

Сонымен, салықтардың жалпы экономика дамуында атқаратын келесiдей үш қызметтерi бар:

• Фискалдық;
• Рететушiлiк;
• Бақылаушылық.

Салықтардың экономиканы реттеудегі басты қызметi – фискалдық немесе бюджеттiк қызмет деп аталады. Бұл салық қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi құрылады. Себебi, салықтар мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери, қорғаныс, қоршаған ортаны қорғау және тағы басқа да шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiн құрайтын негiзгi қаржылық көздер – салықтар болып табылады.

Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалдық саясатты – бюджет (мемлекеттің шығыстары) пен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде затталады. Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе отырып, ұлттық табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады.

Мультипликатордың іс-әрекеттерінің жоғары баяндалған мүмкіндіктері ескеріле отырып экономикалық циклдың сипатына қарай дискредициялық фискалдық саясаттың нұсқалары тұжырымдалады. Құлдырау кезінде ынталандырушы фискалдық саясат жүргізіледі. Ынталандырушы бюджет-салық саясаты (қазыналық экспанция) – бұл саясат қысқа мерзiмдi кезеңде экономикадағы циклдiк құлдырауды жою мақсатын қояды. Мұны жүзеге асыру үшiн мемлекет шығындарды өсiрiп, салық ставкасы мөлшерiн төмендету арқылы немесе бiрiктiрген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады.

Аталған ынталандырушы бюджеттік-салық саясаты мыналарды қарастырады:

• мемлекет шығыстарының көбеюі;
• салықтардың төмендеуі;
• мемлекеттің шығыстарының артуының үлкен нәтижесін ескере отырып фискалдық саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі.

Тежеушілік фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарлануы тиіс. Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік фискалдық саясат кері бағыттарды қамтиды:

• мемлекет шығыстарының азаюы;
• салықтардың көбеюі;
• бұл бағыттардың өзара үйлесуі.

Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып табылады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді; шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі.

Сонымен қатар экономиканы мемлекеттік рететулердің негізгі құралдарының бірі болып табылатын мемлекеттік бюджет, мемлекеттік қаржылардың басқа да қорларының негізгі қайнар көзі салықтық түсімдер болып табылады. Сондықтан мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі – салық жүйесі және оның басты функцияларының бірі болып табылатын халыққа және шаруашылық қызмет етуші субъектілерге салынатын тура және жанама салықтардың құрамы мен мөлшері болып табылады.

Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiндегi салықтық төлемдердiң үлесiн келесi 1-шi кестеден көре аламыз.

Кестеден көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра келе, қазiргi кезде елiмiздiң бюджетiнiң кiрiс көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған сайын салықтық түсiмдердiң де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың экономикалық табиғаты өндiрiске байланысты. Өндiрiс бар жерде табыс та бар, одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң дамуына барынша өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.

Кесте 1

Қазақстан Республикасы мемлекеттiк бюджетiнiң жалпы кiрiсiндегi салықтық түсiмдердiң үлес салмағы

	1998	1999	2000	2001	2002	2003
Мемлекеттiк бюджет кiрiсi (млрд. теңге) Оның iшiнде салықтық түсiмдер	242,7   178,1	279,4   204,1	304,1   215,6	393,0   330,3	587,0   524,1	746,9   670,0
Салық түсiмердiң мемлекеттiң бюджетiндегi үлесi	73,4	73,0	70,9	84,0	89,3	90,2

Осыған орай қазіргі кездегі салық салу жүйесіндегі заңнамаларға сәйкес салықтар фискалдық, реттеу, бақылау, бөлу сияқты негізгі функцияларды атқаратындығын еске түсіре кеткен дұрыс. Фискалды функцияның мақсаты жалпыға ортақ немес мақсатты мемлекеттік бағдарламаларды орындау үшін қаржы құралдарын бюджетке жұмылдыру болса, ал қалған функциялар осы аталған функциядан бастау алады. Яғни, салықтардың реттеу қызметі мемлекеттің салық механизмі арқылы белгілі бір қаржы-экономикалық (ынталандыру, шектеу, ұдайы өндірістік) мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған. Бақылау функциясы табыстар көрсеткіштері мен мемлекеттің қаржы ресурстарына деген қажеттілігін салыстыру арқылы салық сомасын бағалау мақсатында кәсіпорындар мен халықтың қаржы – шаруашылық қызметтерінің нәтижесін қадағалауға бағытталады. Әлеуметтік немесе бөлу функциясы халықтың түрлі әлеуметтік топтарының арасында әлеуметтік тепе-теңдікті сақтау мақсатында табыстың бір бөлігін бір әлеуметтік топтан алып, әдетте әлеуметтік аз қамтылған тұрғындар категориясы деп аталатын екінші топтарға қарай беру арқылы қоғадық табысты қайта бөлуге бағытталған.

Салықтарды салу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтарға бөлінеді. Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінің тікелей төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайында ескереді.

Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.

Салық Кодексіндегі 9 салық түрінің екеуі, яғни қосылған құнға салық пен акциздер жанама салық түрлеріне жатады.

Жаңа Салық Кодексi 2002 жылдың 1-шi қаңтарынан Қазақстанда мынадай салықтар енгiзiлдi:

• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• жер қойнауын пайдаланушылардың салықтар мен арнайы төлемдерi;
• әлеуметтiк салық;
• жер салығы;
• көлiк құралдары салығы;
• мүлiк салығы.

Мұндағы қосылған құнға салық пен акциздер жанама салықтарға жатады. Ал қалған салықтың жетi түрi тiкелей салық салу болып табылады.

Корпорациялық табыс салығы.  Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекеттiк мекемелердi қоспағанда Қазақстан Республикасы резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы көздерiн табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейдi. Арнаулы салық режимiн қолданушы заңды тұлғалар – шағын бизнестiң субъектiлерi, шаруа қожалықтары, заңды тұлға – ауыл шаруашылығы өнiмiн өндiрушiлер, кәсiпкерлiк қызметтiң жекелеген түрлерi корпорациялық табыс салығын төлейдi.

Корпорациялық табыс салығын салу механизмi заңды тұлғалар салықты есептеу, төлеу тәртiбiн, алу шарттарын, жеңiлдiктер мен санкцияларды, төлеу уақытын айқындайды.

Жалпы табыс салығының мөлшерлемесi 30% болып белгiленген. Негiзгi өндiрiс құралы жер болып табылатын салық төлеушiнiң салық салынатын табысына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады.

Төлем көзiнен салық салынатын табыстар – дивидендтер, депозитер бойынша сыйақы, ұтыстар, заңды тұлғаларға төленетiн сыйақы, борыштық бағалы қағаздар бойынша купон түрiндегi сыйақы 15 % мөлшерлеме бойынша салық салуға жатады.

Жанама салықтардың iшiндегi ең маңыздысы 1992 жылы енгiзiлген қосылған құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады. Салық төлеушi мемлекетке оны төлеу нәтижесiнде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салықты төлеудi сатып алушыға ауыстырады. Салық салу объектiсi материалдық шығындарсыз өндiрiлген өнiм (амортизациясы бар таза өнiм) болып саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнiмге кешендi шығындар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бiрқатар шығындар қамтылуы мүмкiн.

Демек, бұл салықтың ерекшелiгi – оның салық салынатын объектiсi сатудан түскен бүкiл түсiм-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС дүние жүзiнiң 40-тан астам елдерiнде, соның iшiнде Еуропа экономикалық одағының 17 елiнде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынада: бiрiншiден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушiлердiң үлкен тобынан алынады; екiншiден, төлеушiлер үшiн де есептеудiң салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленедi және үшiншiден, бағалардың өзгеруiне, төлеушiнiң қаржылық ахуалына, инфляция деңгейiне қарамастан мемлекет бюджетiнiң кiрiстерiн қалыптастырудың сенiмдi және тұрақты базасын қамтамасыз етедi. ҚҚС қазiргi кезде Қазақстан Республикасының бюджет кiрiстерiнiң аса маңызды көздерiнiң бiрi болып саналады. 2004 жылы мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң жалпы сомасында бұл төлемнiң үлес салмағы 23-24%-ды құрады.

Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтiн тауарларға салынатын салық. Акциздердi өзiнiң айрықшалықты ерекшелiктерiне қарай монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндiрушiлер төлейдi. Акциздер көрсетiлген қызметтерге де салынуы мүмкiн.

Акциз ставкаларын Үкiмет бекiтедi және тауар құнына пайызбен және заттық нысандағы өлшем бiрлiгiне абсалюттiк сомада белгiленедi. ҚР-ның Мемлекеттiк бюджетiндегi акциздердiң үлесi 2004 жылы 3,5%-ды құрады.

Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік қорғауға бағытталуы тиіс.

Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылады.

Алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатты айқындау процесі келесідей сипатта болады:

1. Орта мерзiмдi фискалдық саясат алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық-бюджет саясатын, соның iшiнде:

• мемлекеттiк, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң болжамдық көрсеткiштерiн;
• бюджеттiк бағдарламалардың өткен кезеңнiң iшiнде iске асырылу тиiмдiлiгiн бағалау нәтижелерiн;
• бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттарын;
• республиканың немесе аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының негiзгi бағыттарын iске асырудың тәсiлдерiн;
• бюджетаралық қатынастардың даму бағыттарын;
• мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш саласындағы саясатты;
• ықтимал фискалдық тәуекелдердi айқындайтын құжат болып табылады.

2. Орта мерзiмдi фискалдық саясат республиканың немесе аймақтың орта мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық даму жоспары негiзiнде, өткен қаржы жылы бекiтiлген орта мерзiмдi фискалдық саясат, мемлекеттiк, салалық (секторлық), аймақтық бағдарламалар, өткен қаржы жылы iшiнде бюджеттiң атқарылуын талдау мен бағалау ескерiле отырып, оның негiзгi бағыттары жыл сайын түзетiлiп үш жылдық кезеңге әзiрленедi.

Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын әзiрлеу бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган Республикалық бюджеттiк комиссия қабылдаған шешiмдердiң негiзiнде алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын жасап, оны Республикалық бюджеттiк комиссияның қарауына енгiзедi. Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын қарау және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 1 тамызынан кешiктiрiлмей аяқталады.

Нарықтық жағдайларға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының құрылымы айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда – ұлттық шаруашыылқтың, ең алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға өзгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруға тиіс.

Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке салалар мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды, экономиканын мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап отыр.

Экономиканы одан әрі тұрақты дамыту, жүргізіліп жатқан реформаларды тереңдету, мұнай операцияларына, қаржы лизингіне, қаржы құралдарына салық салуды және оның нормаларын жетілдіру жәек кәсіпкерлердің инвестициялық тартымдылықтарын күшейту инвестициялық салық преференцияларын беру нысаны кеңейтіледі. Негізгі құралдарды жаңарту және жаңғырту процестерін жеделдету үшін салық салу мақсатында елде амортизациялық саясат жетілдірілді.

Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру, сондай-ақ инвестициялар көлемін өсіру және салықтық әкімшілендіруді одан әрі жетілдіру есебінен ел экономикасын теңгерімді дамытуды қамтамасыз ету мақсатында орта мерзімді кезеңде салық саясатының негізгі бағыттары анықталады. Олар:

• шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолдану аясын кеңейиу және оларды ең алдымен экономиканың шикізат емес секторына инвестиция тарту үшін шаралар қолдану;
• Салықтық әкімшілендірк процесін одан әрі жетілдіру;
• Салық салу және оның механизмін акпараттандыру және компьютрлендіру;
• Қазақстандық экономиканың бәсеке қабілеттілігін күшейту мақсатында 2008 жылдан бастап салықтық ауыртпалықты заңды тұлғалардың кірістерінен жеке тұлғалардың кірістеріне біртіндеп ауыстыру мүмкіндігін қарау болып табылады деп көзделуде.

Мемлекеттік бюджет кірістері салық заңнамасы, Әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспары жобасының маңызды макроэкономикалық көрсеткіштері мен салық саясатының ел экономикасын одан әрі дамытуға және инвестициялар тартуға бағдарланған бағыттары негізінде айқындалады.

Келесі 2-ші кестеден мемлекеттік бюджет кірістерінің 2006-2008 жылдарға арналған болжамын ЖІӨ-гі пайызбен көре аламыз. /12/

Кесте 2

Мемлекетік бюджет кірістерінің 2006-2008 жылдарға арналған болжамы

Атауы	2006	2007	2008
Кірістер	22,3	22,7	23,2
Салықтық түсімдер	21,3	21,5	22
Салықтық емес түсімдер	0,6	0,5	0,5
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер	0,4	0,7	0,7

2006-2008 жылдары бюджет саясаты жедел әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттары мен міндеттерін кешенді шешуге және ағымдағы міндеттемелерді бір мезгілде орындауға негізделетін болады. Тұтастай алғанда орта мерзімі кезеңде жүргізіліп жатқан бюджет саясатының жалпы бағыты сақталады және мыналарға:

• Денсаулық сақтауды реформалауға және дамытуға;
• Білім беруді дамытуға;
• Әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдетуге;
• Идустриялық-инновациялық дамуды қолдауға;
• Аграрлық секторды дамытуға; Жаңа тұрғын үй саясатын іске асыруға;
• Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға;
• Мемлекеттік қызметтердіңтиімділігін арттыруға бағытталып отыр. /12/

Орта мерзімді кеезңде фискалдық саясаттың негізгі мақсаты әлеуметтік-экономикалық дамудың басым міндететрін шешу үшін салық-бюджет құралдарын тиімді қолдану, атап айтқанда, Қазақстанды әлеуметтік және экономикалық жедел жаңғыртуға бағытталған ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі нарттыру болып табылады.

Орта мерзімді кезеңде бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:

• Бюджеттік заңнаманы және жоспарлауды жетілдіру;
• Мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен нәтижелігін арттыру;
• Жүргізіліп жатқан әлеуметтік реформаларды қаржылық қамтамасыз ету;
• Перспективалы бюджеттік жоспарлаудың рөлін жоғарлату;
• Көлеңкелі экономиканың үлесін азайту;
• ҚР Ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану тетігін жетілдіру;

Кез келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Өйткені елімізде бюджет пен халықтың және шаруашылық субъектілерінің арасында қарым-қатынасты қалыптастыруда фискалдық және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағытары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. /12/

Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кірісін қалыптастыруға, қоғам мүддесін қолдауға болады. Сондықтан елімізге салық түрлерін, салық ставкалары мен жеңілдіктерін енгізу, оларды дамыту арқылы реттеушілік қызметін жүзеге асыру барысында экономиканы, өндіріс пен инвестицияны, шағын және орта бизнесті жан-жақты қолдау мен рететуді жүзеге асыруымыз керек.

2.2 Нарықтық экономикадағы ақша-несие саясаты және оның Қазақстан экономикасының дамуы үшін маңыздылығы

Еліміздің нарықтық экономикаға өтуіне байланысты экономиканың тиімді және тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін елдегі ақша қатынастарын, оның құнсыздану дәрежесін, ақшалардың және несиенің айналысын, олардың көлемін, банк және қаржы жүйелерінің қызметтерінің тиімді жүргізілуін, сондай-ақ тұрақты дамуға бет алуын реттеу құралдары мен саясаттарын ұтымды жүргізу мемлекеттің және қаржы саласының негізгі міндеті мен мақсаты болып табылады. Осы аталған экономика салаларын реттеудегі кең қолданылатын саясаттардың бірі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жүргізетін ақша-несие саясаты болып табылады.

Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын басты орган болып табылады. Ақша-несие саясатының экономикалық маңызы бұл саясат нарықтық экономиканы реттеудегі өте тиімді мемлекеттің реттеу және дамыту  саясаты болуында.

Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн, сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегi субъектiсi – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының  Ұлттық банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.

Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:

• рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
• экспанциялық ақша-несие саясаты.

Рекстрикциялық ақша-несие саясаты -  коммерциялық  банктердiң несиелiк операциялар көлемiн шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.

Экспанциялық ақша-несие саясаты – несие беру көлемiн кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы мөлшерлемесiнiң төмендеуiне байланысты сипатталады.

Ақша саясатының құралдарын төмендегiдей топтастыруға болады:

Ақырғы мақсат:

         а) экономиканың өсуi;

         ә) толық жұмысбастылық;

         б) бағаны тұрақтандыру;

         в) төлем балансын тұрақтандыру.

Аралық мақсат:

         а) ақша жиыны;

         ә) пайыз мөлшерлемесi;

         б) айырбас курсы.

Құралдары:

         а) несие берудiң лимитi, пайыз мөлшерлемесiн тiкелей реттеу;

         ә) мiндеттi резервтер нормасының өзгеруi;

         б) есептеу мөлшерлемесiнiң өзгеруi;

         в) ашық нарықтағы операциялар.

Тiкелей (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының арасында айырмашылықтар бар. Жанама құралдарды тиiмдi пайдалану ақша нарығынаң дамуымен тығыз байланысты. Нарықтық экономикада әсiресе алғашқы өзгерiстер кезеңiнде, тiкелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын ығыстырады.

Қазақстан Ұлттық банкi операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн, сол сияқты басқа да мүдделендiру мөлшерiн белгiлейдi. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейiне байланысты белгiлейдi. Қазақстан Ұлттық банкi мүдделендiру мөлшерлемесi саясатын мемлекеттiк ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендiру мөлшерлемесiне әрекет ету үшiн пайдаланады.

Жоғарыда атап өткеніміздей соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенiң тұрақтылығын қамтамасыз етуді қолға алу. Бұл мақсатты орындауда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бүгінде қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде. Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:

• Қайта қаржыландыру мөлшерлемесi: ресми мүдделендiру мөлшерлемесi деңгейiн белгiлеу;
• Қазақстан Ұлттық банкi жинақталатын ең төменгi мiндеттi резервтер нормасын белгiлеу, оның iшiнде сырттан тартылған қаражаттарды мерзiмiне, көлемiне және түрлерiне байланысты жiктеу;
• Мемлекеттiң бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша нарығындағы операцияларды жүргiзу, осы операция негізінде айналыстағы ақша жиынын реттеу;
• Банктерге және үкiметке, экономикалық құрылым салаларына несиелер беруді тиімді жүргізу;
• Валюталық нарықтағы басқыншылық, яғни Ұлттық банктің шетел валюталарын өзі ең бірінші сатып алуы және осы арқылы валюталық бағам мен төлем балансын реттеп отыру;
• Кейбiр жағдайларды несиелiк операциялардың жекелеген түрлерiнiң деңгейi мен көлемiне тiкелей сандық шектеулер енгiзу;
• Ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесi.

Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бiр бағыты ретiнде қарастырылады.

Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тiкелей Орталық банктiң жанама құралдары арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Ұлттық банкi операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн, сол сияқты басқа да мүдделендiру мөлшерiн белгiлейдi. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейiне байланысты белгiлейдi. Қазақстан Ұлттық банкi мүдделендiру мөлшерлемесi саясатын мемлекеттiк ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендiру мөлшерлемесiне әрекет ету үшiн пайдаланады.

Қазақстан Ұлттық банкi пайыз саясатының басты мақсаты – айналыстағы теңге деңгейiн көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесiнде ақша жиыны және инфляцияның өсуiн төмендетудi қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесi, шын мәнiсiнде  пайыз үшiн төлемдер өз кезегiнде шығынның көлемiн құрайды. Демек,  жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгiлi бiр уақыт аралығында өзiнiң нәтижелерiне қол жеткiзуi тиiс.  Ұлттық банктiң мүдделендiру мөлшерлемесi ақша нарығындағы қаржылық операциялардың барлық түрлерiне пайыз мөлшерлемесiнiң белгiлеу базасы ретiнде қызмет етіп отырады.

Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды факторы шетел валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады. Өткенге оралатын болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жылдай уақыт ішінде, валюталардың бағамдық айырмасы есебінен алып-сатарлық табысқа қол жеткізу мүмкіндігінің салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары ссудалық нарықтан валюталық нарыққа ауысып кетті. Айырбас бағамы анықталатын сыртқы көрінісі мен ішкі құны арасындағы шекті қатынастың бұзылуы, Ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті.

Қайта қаржыландыру мөлшерлемесiнiң шамасы ақшалай қаражаттарға деген сұранысқа және инфляция деңгейiне байланысты келедi. Ұлттық банк мүдделендiру мөлшерiн реттеу арқылы республикамыздағы ақша жиынының шамасына әсер етедi  және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе қысқартуға мүмкiндiк жасайды.  Ресми пайыз мөлшерлемесiнiң деңгейi екiншi деңгейдегi банктер үшiн, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау шегiндегi негiзгi бағыттарын сипаттайтын басты бiр көрсеткiштi бiлдiредi.

Ұлттық банктiң ресми пайыздары, оның тiкелей бақылауына жатпайтын несиелiк ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгiлейтiн нарықтық пайыз мөлшерлемесiне жанама түрде ықпал етедi. Соның негiзiнде сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгiленетiн Ұлттық банктiң қысқа мерзiмдi шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттiк қысқа мерзiмдi несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелерi жыл бойына Ұлттық банктiң мүдделендiру мөлшерлемесiнiң өзгеруiне байланысты төмендеп отырған. Пайыздың нақты бейнелерi, өз кезегiнде инвестициялау үшiн әлуеттiк ресурс болып табылатын депозиттердiң несиелiк мекемелерге ағылуын арттыра түстi.

Ақша нарығындағы тепе-теңдiктi қамтамасыз етуде, банктерге берiлетiн несие көлемiн реттеуде және олардың мiндеттемелерi бойынша төлемсiздiктi төмендетуде, сол сияқты банктiң салым иелерi мен акционерлерiнiң мүдделерiн қорғау мақсатында Ұлттық банк ең төменгi резервтiк талаптар механизмiн қолданады.

Ұлттық банк екiншi деңгейдегi банктер үшiн, олардың нормативтердi орындауына байланысты ең төменгi резервтiк талаптарды орындау барысында банктерге келесiдей екi тәсiлдi қолданады:

• мiндеттi резервтеу;
• резервтеудiң баламалы тәртiбi.

Орталық банк неғұрлым мiндеттi резервтердiң нормасын жоғары тағайындаған сайын, коммерциялық банктердiң операцияларды жүзеге асыруға пайдаланатын қаражаты аз болады.  Резерв нормасының өсуi ( rr ) ақша мультипликаторын төмендетiп, ақша жиынының азаюына алып келедi. Сонымен Орталық банк мiндеттi резервтер нормасын өзгерте отырып , ақша ұсынысының динамикасына әсер етедi.

Ақша-несие саясаты арқылы реттеудiң бiрi есеп мөлшерлемесiн өзгерту. Мұндай тiркеу мөлшерлемесiн пайдаланатын Орталық банк коммерциялық банктерге несие бередi. Егерде есеп мөлшерлемесi өсетiн болса, онда Орталық банктен қарыз алу азаяды, демек коммерциялық банктiң қарыз беру операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң, қарыз пайыз мөлшерлемесiн өсiредi.

Қазақстан экономикасындағы ақшаның құнсыздану қарқынының өсуі негізінен ұлттық экономиканың әлі де болса шикізаттық бағытта болуы, яғни шикізаттық ресурстар экспортынан ғана биылғы жылы төлем балансы оң болып отыруы және соңғы 5-6 жылда экономиканың қарқынды өсуі, халықтың табысының көбеюі және олардың тұтыну қабілетінің артуы болып отыр. Ал осы сұранысты қанағаттандыру қабілетін негізінен отандық өнімдердің үлесінің шамалы болуы, шетелдік өнімдер импортының жоғары болуы, отандық өңдеу өнеркәсібі салаларының дамымауы есебінен инфляция деңгейін таргеттеу саясаты тұрақтандырудың өзі қиынға түсіп отыр.  Бұған жауап ретінде соңғы 2-3 жылдағы инфляция қарқынының ақырындап өсіп келе жатқандығын айтсақ болады. Егер экономика осы қарқында дами беретін болса, экономиканы реттеу қаржы саласының ғана қолында болып, оның басты негізі өндіріс саласын тиімді дамытпасақ алдағы жылдары инфляциялық толқулардың орын алуы мүмкін.

Осыған байланысты еліміздегі ақша-несие саясатының  2003-2006 жылдарға арналған негізгі міндеті Ұлттық банктің тікелей араласуын, яғни Ұлттық банкті тәуелсіз орган ретінде қаржы рыногындағы монополияға айналдыру арқылы қатаң ақша-несие саясатын жүргізуді қолға алып отыр.  Инфляциялық тұрақтылықты және оның төменгі деңгейін сақтау үшін ақша-несие саясатын жүзеге асырып, ал еліміздің Үкіметі ұлттық экономиканы шикізаттық экономикадан алып шығатын 2003-2015 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық стратегияны жүзеге асыруда.

Экономиканың тиімді дамуы үшін инфляцияның төменгі деңгейін ұстап тұру және инфляцияның мақсатты көрсеткіштерін қамтамасыз етуде инфляцияны таргеттеудің ақша-несие саясатындағы орны ерекше. Инфляция таргеттеу саясаты арқылы экономика дамуында алдағы жылдарға негізгі экономикалық көрсеткіштер мен инфляцияның деңгейін жылдар бойынша белгілейді. Бұл саясатты жүзеге асыруды және толық қадағалап отыруды Ұлттық банк өзінің басты міндетіне айналдырады. Инфляцияны таргеттеу принципіне өту кезінде келесі негізгі қызметтер мен шаралар қолданыс табады:

• Бағалы қағаздардың алғашқы және қайталама рыноктарының дамуына ықпал ету;
• Ұлттық банктің бағалы қағаздар портфелін кеңейту;
• Қаржы нарығының реттеуші құралы болып қайта қаржыландыру пайыз ресми мөлшерлемесін және Ұлттық банктің қысқа ноталарының өтімділігін реттеуші «РЕПО» операцияларын дамыту көзделген;
• Ұлттық ақша бірлігінің тұрақты деңгейін қамтамасыз ету арқылы экономикада қызмет етуші тұлғаларға тиімді орта қалыптастыру және алдын ала көрсеткіштер арқылы олардың өз қызметтерін жоспарлауға жағдай жасау.

Қазақстанның экономикалық дамуында жағымды тенденцияның сақталуы еліміздің Ұлттық банкінің ақша-несие саясатында жаңа режим болып табылатын инфляциялық таргеттеуге өтуіне байланысты болып отыр. Қазіргі таңда инфляциялық таргеттеудің негізгі саясаттары мен құралдары, басты себептері мен әдістері қарастырылып бұл режимді Ұлттық банктің қолға алып іске асырып отырғандығын көре аламыз.  Елдің макроэкономиклық тұрақтылығы, қаржы секторының жедел әрі сапалы дамуы, соңғы жылдардағы сыртқы экономикалық жағдайлың жақсаруы Ұлттық банктің жаңа сапалы кезендік дамуына көшуіне себеп болды. Бұл банк стратегиясы ақша-несие саясатиын нақты жүргізуге, осы арқылы коммерциялық банктердің қызметтері мен активтілігін дамытуды және ақша айналысын тұрақтандыруды жолға қоюда.  Ұлттық банктің ақша-несие саясаты инфляцияны минимизациялауға бағытталуды, яғни тек қана ақша агрегаттары мен теңгенің бағамына тәуелді емес, экономикадағы тұрақсыз бағалар болып табылатын ауыл шаруашылығы бағалары, бензин және тұрғын-комуналдық бағаларды қатаң түрде реттеп отыру шаралары болып табылады.

Елімізде 2004 жылдан бастап Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізу кезінде есептеу көрсеткіштерін базалық инфляцияның көрсеткіштері негізінде есептей бастады. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Басқармасының қаулысына орай базалық инфляцияның есебі екі әдістеме бойынша жүргізіледі және оны Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігі есепке алып отырады. Базалық инфляция есебінің бірінші әдістемесіне сәйкес тұтыну бағалары индексінен (ТБИ) көкеністерге, жанармайға, жеміс-жидектерге және көмірге бағаны алып тастау, ал екінші әдістеме бойынша – ТБИ-ден бағаның ең жоғары өсуін көрсеткен 5 компонентті және бағаның неғұрлым төмендегенін көрсеткен 5 компонентті алып тастау көзделеді. Өткен 2004 жылғы қорытындылар бойынша осы екі әдісті пайдаланып инфляция деңгейін есептеп,  тиісті көрсеткіштерді салыстырғанда 1-ші әдіс бойынша 6,7% және 2-ші әдіс бойынша 5,9% болды. Бұл көрсеткіштер ақша-несие саясатының 2004-2006 жылдарға арналған негізгі бағыттарында негізі қаланған 2004 жылға арналған базалық инфляцияның болжамы осы жылы орташа алғанда 4-6%-ды құрайтынын ескере отырып, 2004 жылы инфляция деңгейі 6,7% болуына байланысты тұтастай алғанда болжанған деңгейден 0,7% шамалы асқандығын байқаймыз.

Сонымен Ұлттық банктің ақша-несие саясатының биылғы және алдағы 2006-2007 жылдарға арналған негізгі бағыттары инфляцияның деңгейін тұрақты белгіленген шамада ұстап тұру болып табылады. Ұлттық банк инфляция таргеттеудегі көрсеткіштері: 2005 жылы 4,9%-6,5%-дан, 2006 жылы 4,8%-6,2%-дан және 2007 жылы 4,1%-5,5%-дан аспауы керек;

Енді еліміздегі ақша-несие саясатында таргеттеудің іске асқан жылдары бойынша келесі 1-ші кестеден еліміздегі ақша жиынын, ондағы қолма-қол ақшалардың өсу шамасын, ақша массасын және инфляцияның жылдық деңгейінің шамаларын және ақша-несие саясатының жүргізілуіндегі олардың іске асу нәтижелерін зерттей аламыз.

Кесте-1

2001-2005 жылдардағы ақша-несие саясатының жүргізілу барысы

	2001	2002	2003	2004	2005 (6 ай)
Ақша базасы, млрд. теңге	175	208.3	316.9	577.8	550.6
Өткен жылмен салыстырғанда ақша базасының өзгерісі, %	29.5	19	52.2	82.4	-4.7
Айналыстағы қолма-қол ақшалар, млрд. теңге	131.2	161.7	238.7	379.3	389.5
Қолма-қол ақшалардың өзгерістері, %	23.3	23.2	47.6	58.9	2.7
Ақша массасы, млрд. теңге	576	765	971.7	1650.1	1833.3
Ақша массасының өзгерісі, %	45.1	32.8	26.8	69.9	11.1
Жылдық инфляция деңгейі, %	6.4	6.6	6.8	6.7	3.5 (6 ай)

1-ші кестеден көретініміздей соңғы жылдардағы ақша агрегаттарының, ақша массасының өсу қарқыны жоғары болғанымен ақша-несие саясатының тиімді жүргізілуі нәтижесінде инфляцияның жылдық деңгейі 2003 және 2004 жылдары 7% деңгейінде тұрақты қалпын сақтауда. Ал биылғы жылғы 11 айдың деректері бойынша инфляция деңгейі ақша-несие саясатының болжаған және белгіленген шамасынан асып кетіп отыр. Қазір инфляция деңгейі шамамен 8% болып, 2005 жылы 4,9%-6,5% болады деп белгіленген инфляциялық таргеттеу көрсеткішінен асып кетіп отыр.

Өйткені елімізде бұрыннан бері  жүргізіліп келе жатқан саясаттар нәтижесінде экономикаға берілген несиелердің тым артып кетуіне байланысты экономикалық толқуларға алып келе жатыр және елімізде шілде айынан бастап халықтың жалақыларының өсуі, әлемдік рынокта мұнай бағасының рекордтық нәтижеге жетуінен бүгінде инфляция деңгейі 11 айдың ішінде осындай нәтиже берді.  Сондықтан ендігі жерде Ұлттық банктің негізгі және басты міндеттерінің бірі инфляцияны таргеттеуде ең тиімді әдіс болып табылатын Ұлттық банктің қысқа мерзімді қойылымдарын енгізу болып табылады. Яғни, Ұлттық банк өзінің ақша-несие саясатын жүзеге асыруда «қайта қаржыландыру» пайыз қойылымын өсіру арқылы қатаң түрде ретеуді қолға алды.

Ұлттық банк бұл инфляцияның межелеген мөлшерден асып кетуіне байланысты оны реттеуде   қысқа  мерзімді  пайыз  қойылымын  екі рет өсірді. Оның бірінші жолғы өсімі 2005 жылдың 1-ші сәуір айында РЕПО операциясының қайта қаржыландырудың пайыз қойылымын 7%-дан 7,5%-ға өсіру, ал екінші рет пайыз қойылымын өсіру 1 шілдеде 8%-ға өсіру негізінде қолға алынды.  /7, 3 бет/

2.3 Қазақстан Республикасының индустриялы-инновациялы саясаты

Рыноктық қатынаста бәсекенiң дамуымен экономикада мемлекеттiң ролi төмендейдi. Бiрақ дамыған елдер тәжiрибесi бойынша тек қана нарықтық принциптер негiзiнде материалдық-техникалық базаның қалыптасуы мүмкiн емес. Елдегi инновациялық даму мемлекеттiң араласуынсыз оң нәтиже бермейдi, сондықтан инновация мен инвестиция мемлекеттiң реттеудiң объектiсi болып табылады.

Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді. Алайда, уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни мемлекетті шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан тәуелді етіп, шикізатты аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды және шикізаттың күндердің күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің қаншалықты маңызды екенін түсінеміз.Дәл осы жағдайдан шығудың бiрақ жолы бар, ол - жоғары технологиялық өндірісті дамыту.

Қазіргі таңда ел экномикасы дамуының шешуші факторлары - ғылым мен инновациялық технологиялар екеніне күннен-күнге көз жеткізіп келеміз. Бүкіл әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951 ж. Калифорнияда құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы “Силикон аңғарының” пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-жылдары технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия, Бразилия, Индия, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады.

Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару жылдамдығынан американдықтар мен еуропалықтарды да басып озады.Жаңа автокөлік Жапонияда 1 айдан кейін шықса, АҚШ-та –4, Еуропада 2 айдан кейін шығады.Жапондықтар үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу үшін 4 ай жеткілікті, ал АҚШ-та бұл көрсеткіш- 11 ай .

Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен 1950 ж. құрылған ҒТИП /ғылыми-техникалық индустриалды парктер/ айналысады.Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан қарқынды жылдамдықпен игеріледі.ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми орталықтар мен кәсіпорындар кіреді.ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды, ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі,ақпарат және қаржымен қамтамысыз етілуін қадағалайды,бір сөзбен айтқанда , кәсіпорынға “қолайлы орта” жасайды.Қытай экономикасына үлкен үлес қосып, инновацияны дамытып отырғанын ҒТИП құрамына кіретін кәсіпорын санының өсуінен байқаймыз.1991ж. –2587, 1992 ж. –9678, 1996 ж. –13722, 2000 ж. –20796.

Ал Корея Республикасының /Оңтүстік Корея/ ғылым мен техниканы соңғы 50 жылда өте қарқынды дамытты. Екінші дүниежүзілік соғыстан әлемдегі ең кедей елдердің бірі болып шығып, соғыстан кейінгі зерттеулердің басым бөлігін қорғаныс, ядролық және космостық салаларға бағыттады.Корея Республикасы ғылыми-техникалық саясатын өткен ғасырдың 60-жылдарының ортасында қолға алды. 1967 ж. басты міндеті ғылыми-техникалық саясатты жобалау және жүзеге асыру болып табылатын Ғылым және технология Министрлігі құрылды және Ғылым мен техниканы қолдау туралы Заң қабылдады. Осыдан кейінгі дамуы 5 жылдық кезеңдерге жоспарланған.

Финляндия 1991 жылға дейін экспортының жартысын КСРО-ға жіберетін. КСРО тарап кеткеннен кейін және 90- жылдардағы экономикалық дағдарыс Финляндия экономикасына да жағымсыз әсер етті.Мысалы, жұмыссыздық деңгейі 1991 ж  3,5%-дан 1993 ж 20%-ға дейін өсіп кетті. Осы келеңсіз жағдайдан шығу үшін Финляндия Үкіметі 1991 ж жаңа экономикалық бағдарлама қабылдады.Оның міндеті- Финляндияны дамыған елдер қатарына қосу.Осы бағдарламаны жүзеге асыру мақсатымен Үкімет ұлттық инновациялық жүйені құрды. Оның қызметін тікелей Финляндия Президенті қадағалайды.

1990 ж. бүкіл КСРО елдерінің экономикасында жағымсыз жағдай қалыптасты. Қазақстанда барлық салалар дағдарысқа ұшырап, ғылымға көңіл бөлінбеді, көптеген кәсіпорындар жұмысын тоқтату, бөлшектену, тіпті қайта құрылу сияқты құрылымдық өзгерістерге ұшырады.Мұның бәрінің себебі – нарықтың қатал талабы болды.Тозған құрал-жабдық, шығыны көп икемсіз өндіріс, тиімсіз басқару, сын көтермес қаржылық жағдай және осы сынды мәселелер аяғына шырмауық болып оралды.

Нарыққа көшу процесі аяқталғаннан кейінгі жылдарда экономиканың жанданып дамуы шикізат (газ, мұнай, металл) сатудан түскен валюталық түсімдерге тікелей байланысты болды. 2000-2002 жылдарда Қазақстанда экономикалық өсу байқалды. Бірақ бұл өсім шикізат сатудан түскен пайда есебінен, яғни “көз бояушылық” екенін түсінген ҚР Үкіметі қырағылық танытып, елдің индустриалды-инновациялық саясатын қолға алды. 2002 ж шілде айында ҚР Президенті Жарлығымен “Инновациялық қызмет" туралы Заң күшіне енді.

Әрбір ел дүниежүзілік рынокта өз орнын тауып, үлесінен айрылмауға тырысады. Бұл тікелей инновацияларға қатысты екені мәлім. ХХ ғасырдың 50-60 ж.ж дамыған елдер қолға алған негізгі мәселе де осы болатын. Алайда, мемлекет құқықтық-нормативтік негізін жасап, мемлекеттік бюджеттен қаржыландырып немесе басқа қаржы ресурстарын жұмылдырып, бағыт бермесе, бұл саланың қарқынды дамуы да екіталай.

Іс жүзінде ғылыми зерттеулер мен инновациялық процестерді мемлекеттік қолдаудың негізгі кең тараған 3 әдісі бар.

1. Ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей қатысуы;

Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ірі лабораториялар қалыптастыру, нәтижесін ақысыз түрде көпшілікке ұсыну. Әдетт, бұл лабораториялар қорғаныс, энергетика, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы мәселелерін шешумен айналысады;

2. Қайтарымсыз негізде субсидиялар бөлу;

Мемлекеттік емес лабораторияларда іске асырылатын ғылыи зерттеу жұмыстарына қайтарымсыз негізде мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінеді.Негізгі қойылатын шарт- зерттеулер барысы бойынша толық есеп беру, алынған нәтижені ашық түрде жариялау

3. Ғылыми-техникалық зерттеулер мен тәжірибе жүргізуге инвестиция бөлінген жеке бизнеске салық жеңілдіктерін ұсыну.

Мемлекеттiк қаржылық қолдау және инновациялық құрылымдарды құру үшiн оған көп мөлшерде қаржы керек. Осы мәселе қазiр елiмiзде күрделi мәселенiң бiрi болып отыр, сондықтан қаржыландыру, сырттан инвестиция тартуға негiзделген Инвестициялық, Инновациялық қорлар, Даму банкi, экспорттық несиелер мен инвестицияны сақтандыру корпорациясы сияқты даму институттары құрылды.

Бұл мәселенің шет елдерде қалай шешілетініне назар аударып көрелік.

Жапонияда инновацияларға II дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл бөліне бастады.Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың негізін құрайды.

Ал мемлекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-н құраса, олардың ЖҰӨ-дегі үлесі 52%- ды құрайды. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі кәсіпкерлікті қолдауының мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы деректерді сәйкестендіру болып табылады.

Мемлекеттік деңгейде кәсіпорындарына мынандай қолдау көрсетеді:

1. Мамандандырылған мемлекеттік мекемелер (шағын инновациялық кәсірорындарға кеңес беретін комисссиялар, кәсіпорындарды қолдайтын бас басқарма, регионалдық органдар, мемлекеттік даму корпорациясы, шағын инновациялық кәсіпорындар академиясы, шағын инновациялық кәсіпорындардың бүкіл жапондық регионалдық орталық комитеті) жаңадан құрылған шағын кәсіпорындарға көмек көрсетеді.
2.   Қаржылық кепіл беру мен. қаржылық көмек көрсету;

Оны 59 филиалы бар мемлекеттік қаржылық корпорация, 102 филиалы бар ұлттық қаржылық корпорация, 117 филиалы бар сауда және өндірістік кооперацияның Орталық банкі, шағын инновациялық кәсіпорындарға арналған кредиттерді сақтандыру ұйымдары жүзеге асырады.

Шағын және орта бизнесті қолдаудың жапондық жүйесінің негізгі элементі ол құқықтық-нормативтік қамтамасыз ету болып табылады. Оған “Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау” туралы Заңнан бастап “Жаңа қызмет түрін енгізуде туындайтын төтенше жағдайлар” туралы Заңға дейін т.б. заңдар кешнін қамтиды.

Жапонияда орталық банктер кредиттердің 47% -н, ал жергілікті коммерциялық банктер100% кредитті шағын және орта кісіпорындарға береді. Шағын инновациялық кәсіпорындарды қаржылық қолдаудың арнайы механизмдері қолданылады. Олар “жеңіл қарыздар” деп аталады. Егер жай қарызды 4-8%-бен алса, шағын инновациялық кәсіпорындар қарызды осының жартысымен алады.

Шет елдер тәжірибесінен инновацияны дамытудағы мемлекеттің рөлінің өте маңызды екеніне көз жеткіздік, енді еліміздегі инновациялық үрдістерді дамытуға қандай мемлекеттік қолдау көрсетілетінін және жалпы инновациялық дамудың ерекшелiктерiне тоқталайық.

Экономикалық ғылымдар және экономикалық даму тәжiрибесi көрсеткендей инновациялық дамуда жаңа технологиялар экономиканы тиiмдi модернизациялауды қамтамасыз етедi. Бұл әсiресе Қ.Р-сы үшiн өте маңызды, өйткенi 1990 жылдан бастап елiмiзде технологиялық дағдарыс қалыптасты. Өндiрiстiң техникалық деңгейi құлдырады, ғылыми өнiмдердiң шығуы азайды, ғылыми-техникалық потенциялымыз қысқарып кеттi, сондай-ақ бұрынғы экономикалық жүйе түгелiмiн жойылды, елiмiз өзiнiң iшкi сұранысын қамтамасыз ете алмай қалды.  Осының салдарынан ЖIӨ көлемi де 1990 жылмен салыстырғанда 1995 жылы 40%-ға дейiн азайды.

Ал 1996 жылы ЖIӨ-нiң 0,5%-ға өсуiмен экономикалық дағдарыс керi бұрылып экономикалық жандану кезенiне өттiк. Осы жылдардағы ЖIӨ көлемiне назар аударсақ тек қана 2003 жылы 1990 жылғы деңгейге жеткен екенбiз. Сонымен қатар елiмiзде  ғылым мен ғылыми-техникалық қызметтерге қаржы бөлу өте аз, оның көлемi  0,9% құрап отыр. Ал индустриалы-инновациялы саясатты жүзеге асырмасақ, онда 2015 жылы болжам бойынша оның үлесi 0,6%-ға дейiн кемидi екен. Бұл стратегияны жүзеге асырған жағдайда 2015 жылы болжам бойынша ғылым және ғылыми-инновациялық қызметке ЖIӨ-нен бөлiнетiн қаржы 1,7%-ға дейiн өсудi жоспарлап отыр. Егер мұны дамыған елдермен салыстырсақ ғылымға бөлiнетiн қаржы Францияда 45%, АҚШ пен Германияда – 36%, Жапонияда – 20% құрап отыр.

Елiмiзде стратегия жүзеге аспағандағы және асқандағы ЖIӨ-нiң құрылымының болжамы стратегияны жүзеге асырғанда және оны жүзеге асырмағандағы үлесi. (%)

Елiмiздегi инновациялық саланы мемлекеттiк қолдауды ҚР-ның  “Инновациялық қызмет” туралы Заңынан көрумізге болады. Оның негізгі бағыттары келесідей:

1. Инновацияның басым бағыттарын анықтап, инновациялық бағдарламарды жасау.
2. Мемлекеттің инновациялық саясатын жүзеге асыратын қажетті инвестицияны жұмылдыруды ұйымдастыру және жағдай жасау.
3. Инновациялық инфрақұрылымды құру.
4. Мемлекеттік бюджеттен инновациялық бағдарламалар мен жобаларды мақсатты қаржыландыру
5. Бәсекеге жарамды өндірісті құруға мемлекеттің араласуы.
6. Мемлекеттік тапсырыспен орындалатын инновацияларды міндетті түрде рынокпен қаматамасыз ету.
7. Отандық инновацияларды шетелге шығару. /10/

Сурет-2 - Инновациялық қызметке бөлiнетiн ЖIӨ көлемiнiң

Елiмiзде ғылыми-техникалық инновациялық бағдарламаларды дамыту үшін арнайы даму институтары құрылған. Оның ішінде 3 қаржылық және 2 қызмет көрсету институтары бар.

Алдынғы уақыттарда экономикалық өсу факторы ретiнде посткеңестiк елдерде инновация екiншi деңгейдегi жоспар болып келдi. Бiрақ әлемдегi дамыған елдер тәжiрибесi және отандық тәжiрибе бойынша тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзу инновациялық қызметсiз жүзеге аспайтындығына көз жеттi. Мiне осы себептен сонғы 3-4 жылда инновацияға деген көзқарас өзгердi. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Ұлттық акедемия ғалымдарымен кездесуiнде атап өткендей, “елiмiзде ұлттық инновациялық жүйе құратын уақыт жеттi” деп атап көрсеттi. / (15), 205 бет /

ҚР-ның бүгінгі таңдағы ұлттық инновациялық жүйесі негізінен үш құрылымдық қолдау және іске асыру бағыттарынан құралады. Олар:

• ҒЗТКЖ ұйымдары, яғни бұған ғылыми зерттеу институттары, инкубаторлар, инновациялық орталықтар, технопарктер, кәсіпорындар, жоғарғы оқу орындары, құрастырушылық орталықтар, кластерлер, шағын бизнес салалары қатысады.
• Мемлекеттік реттеудің тікелей және жанама құралдары:  заңдар, жарлықтар, стратегиялар, салық және несие жеңілдіктері, лизингтің дамуы және т.б.
• Қаржылық институттар: банктер, инвестициялық, сақтандыру және зейнетақы компаниялары, инновациялық қорлар, инновациялық банктер, венчурлық қорлар, даму институттары, экспортты сақтандыру жөнiндегi корпорация және Даму банкi.

Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтпелi кезеңiнде экономикада кәсiпкерлiк қызмет даму үстiнде. Кәсiпкерлiк, әсiресе шағын кәсiпкерлiк  рыноктық жүйеде толық қанды қызмет ету үшiн кәсiпорын жаңа технологиялар мен жаңалықтар ашып отыруы керек. Сонда ғана олардың шығарған товарлары мен қызметтерi бәсекеқабiлетiне ие болады. Бiрақ бүгiнде отандық кәсiпорындардың инновациялық қызметi мардымсыз болып, соның салдарынан отандық товарлардың бәсекеқабiлетi әлсiз екенi белгiлi.

Әйтсе де бұл инновациялық жобаларға көптеген қаржы қажеттiлiгi туындап отыр, ол қаржыларды ЖIӨ-нiң құрамынан көп мөлшерде ала алмаймыз, өйткенi елiмiзде бұдан басқа салаларға қаржы сұранысы туындап отыр, әсiресе әлеуметтiк салаларға. Сондықтан қаржы тартудың бiрден бiр көзi инвестиция тартуды ынталандыру болып табылады.

Ал Ұлттық инновациялық қор геостационарлық спутникті құру және іске қосуды қаржыландыруды бастады. Осы орайда Үкімет “ҚР космос саласының 2005-2007 жылдарға дамуы” деген мемлекеттік бағдарлама жасады. Курчатов қаласындағы Ұлттық ядролық орталық аясында бірқатар маңызды зерттеулер жүргізілуде,оның ішінде қуаты 70 Мвт болатын шағын атом станциясын құру және радияциялық техниканы пайдалана отырып шуды изоляциялайтын материал өндіру қолға алынды.

Индустриялық саясат дегенiмiз мемлекеттiң бәсекеге түсуге қабiлеттi және тиiмдi ұлттық өнеркәсiптi қалыптастыру үшiн кәсiпкерлiкке қолайлы жағдайлар жасауға және қолдау көрсетуге бағытталған шаралар кешенiн бiлдiредi.

Яғни елiмiз осы мәселелердi шешiп жоғары бәсекеқабiлеттi алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн, тұрақты экономикалық өсудi және экологиялық тиiмдi өндiрiстi  қамтамасыз ету мақсатында   “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясын қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер бере бастады. Сондай-ақ Елбасымыз биылғы жылы “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауында, елiмiз үшiн өзектi мәселелердiң бiрi Индустриалды-инновациялық стратегияның негiзгi бағыттарын атап көрсеттi.

Стратегияның негiзгi мақсаты – бәсекелестiкке шыдайтын, импорт алмастырушы және экспортқа бағытталған тауар шығаратын өнеркәсiптер құрып, қызмет көрсету саласын мығымдау.

Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасына сәйкес бiз экономиканың шикiзаттық бағытынан арылып, Қазақстанның индустрияландыруының тездетуге, машина жасау мен өнеркөсiп жабдықтарын шығаруды жолға қоюға тиiспiз. Яғни инновация – негiзгi қозғаушы күш болмақ.

Ендi осы тұрақты экономикалық өсудiң бүгiнгi таңдағы ең негiзгi қозғаушы факторы болып отырған Индустриялы-инновациялы даму стратегиясының мақсаты мен мiндеттерi туралы тоқталып өтсем.

 Стратегияның басты  мақсаты шикiзат бағытынан қол үзуге ықпал ететiн экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзу; ұзақ мерзiмдi жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн жағдай жасау болып табылады.

Өңдеушi өнеркiсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды , жұмыстар және қызмет көрсетулер өндiрiсi мемлкеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы болып табылады.

Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасының дамуында мынадай мәселелер орын алуда:

• экономиканың бiр жақты шикiзат бағыттылығы;
• әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
• ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы;
• iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика);
• өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде дамымауы;
• кластерлiк желiлердiң дамымауы, яғни кәсiпорындардың бiр орталыққа шоғырланбауы;
• мұнай-газ және кен-металургиялық кешенге жатпайтын экономика саларында негiзгi қорлардың тез тозуы;
• кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалушылығы;
• ғылыми зерттеу және тәжiрибелiк-констукторлық жұмыстарға (ҒЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi;
• ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстыболмауы;
• мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың қазiргi заманғы жүйесiнiң болмауы;
• экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға отандық қаржы институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы;
• ЖIӨ-нiң 1 долларына электр энергиясының жұмсалу деңгейi бойынша, сондай-ақ экономика салаларындағы еңбек өнiмдiлiгi бойынша кейбiр индустриялдық дамыған елдерден 7-10 еседен астам артта қалып отырмыз;
• Қазақстан кәсiпорындарының негiзгi қорлары құлдырау алдында, 2001 жылдың басында негiзгi құралдардың тозу дәрежесi орта есеппен 29,7% құрады. Ал бұл ел экономикасының бәсекеге түсу қабiлетiнiң төмендеуiне душар етедi. Егер Қазақстанда ЖIӨ-нiң 1 долларын өндiруге 2,8 киловатт сағат жұмсалатын болса, Ұлыбритания, Германия, Италия және Жапония сияқты елдерде бұл көрсеткiш 0,22 – 0,3; АҚШ, Франция, Түркия, Кореяда – 0,4-0,6;  Канада мен Қытайда – 0,8-1,2 киловатт сағатты құрайды.  /8/

Осы мәселелердi шешу қызметi барысында стратегияның келесi мiндеттерiн атап өтсе болады:

Стратегияның мiндеттерi:

• өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4% мөлшерiнде қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн кемiнде 3 есе арттыру және ЖIӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету:
• өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының өнiмдiлiгiн арттыру;
• кәсiпкерлiк құрылымды қалыптастыру; бәсекелестiк артықшылықты жетiлдiретiн қоғамдық институттарды қамту; қосылған құнға барынша қол жеткiзе отырып, нақты өндiрестерде қосылған құн тiзбегiндегi элементтердi итеру;
• ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық экспортқа негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру;
• сапаның әлемдiк стандартына көшу;
• дүниежүзiлiк ғылыми – техникалық және инновациялық процестерге қосыла отырып, өңiрлiк және дүниежүзiлiк экономикамен ықпалдасуды күшейту.

2.4 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау және болжау мемлекеттік қызметті реттеу бойынша алғашқы кезең ретінде

Жоспарлау – экономиканымемлекеттік реттеудің басты аспабы. Халық шаруашылық жоспарлаудың қайта құрыуна енетіндер:

• жоспардың әлеуметтік – экономикалық табиғатын күшейту;
• халық шаруашылық жоспарлаудың стратегиялық сипатының өзгеруі;
• жоспарлаудың ғылыми негізділіктің жоғарылауы;
• жоспарлау процессінің демократиясы.

Қазіргі кезде экономиканың децентрализация процессі дамуда, сондықтан қазіргі этапта маңызды міндет болып:

• жоспарлаудың формалар мен әдістердің түбірлері жүзеге асырылуы;
• басшылықты жүзеге асырудағы мобильдік пен жылдамдылыұ;

Жоспарлау жүйесіне келесілер енеді:

• стратегиялық
• макроэкономикалық
• салалық
• регионалды
• кәсіпорындағы жоспарлау.

“Жоспарлау” уғымы әртүрлі болып түсіндіріледі.

Макроэкономикалық жоспарлау-орталық жоспарлаушы органмен жүзеге асырылатын ұйымдық қызметі немесе оның тапсырысымен 1) орталықпен жүзеге асырылатын шешімдер мен шараларды дайындау үшін; 2) шешімдердің келісілгенділігін және экономиканың жүйенің дамуындағы қызығушылындағы басқару жүйесінің томенгі звеноларының өзара байланысы үшін.

Макроэкономикалық жоспарлаудың басқарудың мемлекеттік органдарының қызметі ретінде қарастыруға болады. Оның мақсаты белгілі кезеңнің аяғына дейін қажетті нітижелерге экономиканың келуі.

Макроэкономикалық жоспарлаудың жүзеге асуының 4 теориялық мүмкіндігін көрсетеді:

а) координациялық шешім

б) макроэкономикалық шешімдер және жеке қабылданатын экономикалық жүйелердің талдануы.

в) макроэкономикалық шамалар анықталғанда орталықтандырылған аппарат қабылданған макроэкономикалық шешімдер.

г) табыс сияқты мақсаттардың қағидаларына сай қабылданған макроэкономикалық шешімдер. Мысал ретінде аралас шаруашылықты алуға болады. Осыдан шаруашылыұ субъектілер экономикалық қатынастарда кооперативті немесе бәсекелестік ортада қатыса алады. Орталық басқару органы тек қана жалпы экономиканың қалыптасу қағидаларын құрады.

Мемлекеттік орталықтандырылған жоспар басқарудың басқа деңгейңнде шешілмейтін мәселелерді қамтиды. Мысалы министрлікте, кәсіпорындарда негізгі приоритеттерді анықтау және елдің жалпы әлеуметтік – экономикалық даму мақсаттары туралы сөз болып отыр.

Жалпы мемлекеттік жоспар құрылымдық және инвестициялық саясатың бағытын  анықтау керек.

Салалық жоспарлаудың объектісі болып экономиканың салаларының тиімді дамудың қарастыратын салалық аспектіні зерттеу табылады.

Жоспарлаудың салалық қағидалар негізінде құрылымдық немесе технологиялық ерекшіліктері бойынша жақын  бірдей белгілі өнім өндіретін өндірістік кәсіпорындарды бірегейдік салаларға біріктіретін басқарудың салалық жүйесі құрылады.

Регионалды басқару объектісі болып өндірістік және әлеуметтік сал енетін территориялды шаруашылық табылады.

Кәсіпорынның стратегиялық жоспары таңдалған тауармен нарыққа байланысты анықталады. Нарыққа көшу кезінде кәсіпорынның даму жоспары біраз өзгерістерге ұшырады.

Жаңа әлеуметтік – экономикалық стратегия және елдегі қайта құру концепциясының аяқталуы да жаңа бір ортадағы халықтық өмірінің сапалылығына қарай да айтуымызға болады.

Стратегиялық жоспардың негізгі мақсаты жүйелерді анықтау және бір – бірімен байланыстықан макроэкономикалық көрсеткіштер, өндірудіңтейімділігін және жоспар бойынша орындалған өнімді тұтынудағы кезеңді анықтау.

Стратегиялық жоспарлаудың негізгі атқаратын міндеттері:

1. Ғылыми дәлділіктпен және экономика жайлы мемлекеттің саясатының параметрлерінің жиының қамтып көрсетеді.
2. Әлеуметтік – шаруашылықтың тиімді өсуін және макроэкономиканың тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
3. Ұлттық программаның дерьес өзделуіне ғылыми ақпараттың базасын дайындайды.
4. Банктің жоспарлы көрсеткіштерінің еңгізілуін қадағалайды.
5. Жоспарланған көрсеткіштердің жүйелерін анықтайды және финанс балансының табасының абсолюииік өлшемін, сонымен қатар Республиканың мемлекеттік бюджет деңгейін есептеледі.
6. Елдегі түрлі аймақтардың экономикалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз етеді.

Стратегиялық жоспарларды құру процесі келесі негізгі этаптардан тұрады:

-бастапқы жоспарланған кезеңдегі табиғи-экономикалық, материалды-техникалық және республиканың интелектуалды потенциалы жағдайының ғылыми және тереңдетіп талдау;

• алдағы кезеңдегі арнайы-демографиялық, ғылыми-техникалық, табиғи-экономикалық болжау;
• маңызды тауарлар түріне сұраныс жиынтығын болжау;
• жоспар құрудағы концепция өңдеу және қағидаларды анықтау;
• өндірістің дамуының сандық және сапалық көрсеткіштерін ғылыми негіздеу;
• маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелер бойынша ұлттық бағдарлама құрастыру. Стратегиялық жоспар жалпы мемлекеттік деңгейде келесі бөлімдер бойынша бекітіледі:

1. Макроэкономикалық көрсеткіштердің қоғамның жоспарланған кезеніңде дамуы.
2. Жүйелі көрсеткіш, административтік территория бірліктерінің әлеуметтік экономикалық деңгейінде дамуы (қала, аудан, область, село, т.б.)
3. Жүйелі көрсеткіш, ішкі экономикалық байланыстардың нәтижелері мен динамикасын нақтылау.
4. Мемлекеттің тауарға деген тапсырысы және олардың өзіндік араласуы.
5. Әлеуметтік – экономикалық мәселелерге ұлттық программаларды еңгізулуі.

Қазақстан Республиксының ведомсты және Қазақстан Республиксының министрлігіне арналған жылдық стратегиялық жоспарды сәйкесінше методикалық ұсыныспен дамыту. Сондай-ақ елдегі жылдық стратегиялық жоспарды да мынандай бөлімдерге бөліп қарауымызға болады.

1. Қазіргі кездегі бақылануға алынған сала немесе ортаны бағалау.
2. Келер жылға арналған министірліктің жұмысының мақсатын анықтау.
3. Қызметтің артықшылытары.
4. SWOT – анлизін барынша қойылған мақсатына жеткізу.
5. Қойылған мақсатқа жету стратгеиясы.
6. Тарату этаптары немесе аралық мақсаттар.

 Жоспарлар муниципалды басқару объектісінің мазмұнына ие болуы керек:

• жергілікті бюджетті өзіндік қолдану базасында сәйкес аймақтардың кешенді экономикалық дамуын қамтамасыз етуі;
• әртүрлі сипаттағы аймақтық ерекшеліктерге сай кәсіпкерлік қызметті активтендіру бойынша шараларды жүзеге асыру;
• ауылдардың кіші индустриясын ынталандыруға шешім қабылдау;
• халыққа мәдени сектрлар бойынша материалды-техникалық және идеологиялық көмек көрсету;
• шетел және отандық инвестицияларды тартуға ынталандыру.

Осыдан стратегиялық жоспарлауды қамтамасыз ететін кадр саясаты туады.

Жаңа әлеуметтік – экономикалық стратегия және елдегі қайта құру концепциясының аяқталуы да жаңа бір ортадағы халықтық өмірінің сапалылығына қарай да айтуымызға болады.

Мундай этаптар көлденең (қаржылық, экономикалық) және тік (салалық) бөлімшелерден туратын жоспарлау бойынша комитет құрастыратын Франциядағы индикативті жоспарды құру кезінде көрінеді.

Бірінші этапта өндірістік және ұлттық қауіпсіздіктің дамуына екі болжам дайындалады. Өндірістің дамуын болжау ұлттық өнімнің өндірісінің өсуіне кепілдік беруге қабілетті елдің эуономикалық дамудың негізгі бағытын көрсетеді. Екінші болжам индикативті жоспардың аяқталып келе жатқан жылдың мәліметтерінен турады; сонымен қатар негізгі экономикалық көрсеткіштердің өсу ырғағы есептеліп, оның сиымдылығына тест жүргізіледі. Осы екі болжамның әрқайсысы классикалық схема бойынша жасалады: өнім өндіріс және ішкі шығындар көрсеткіштері жоспарланады. Содан кейін үш ірі саладан (шикізат өндірісі, ауыл шаруашылығы; өнеркәсіп; қызмет көрсету) және сңғы өнімнің үш ірілендірілген категориясынан (мемлекеттік татыну, әлеуметтік салаға капитал салу, ішкі сауда) құралатын экономикалық таблица құрылады, еңбек ресурстары мен капиталдың бағасы көрінеді. Бірінші этапта қортындылайтын фазасында ұлттық есеп еңгізу жүйесінің аспаптары қызмет етеді.

Индикативті француздық жоспар құрудың екінші этапты бірінші этапта есептелген жоспарлы көрсеткіштерді жалғастырады.

Үшінші этапта кәсіпкерлер мен кәсіподақтар жұмыс істей бастайды. Салалық ақпаратқа ие бола отырып, комиссия жоспарлы параметрдің ары қарай бөлшектерін жүзеге асырады.

Индикативті жоспарлау елдік әлеуметтік экономикалық дамуының маңызды мақсатты индикаторларынан туратын ерекше құжат. Әлеуметтік – экономикалық дамудың индикаторы ретінде экономиканың құрылымын, динамикасын және тиімділігін, қаржы жағдайын, ақша айналымын, тауар және құнды қағаздар нарығын, бағаның өзгеруін, сыртқы экономикалық байланысты және т.б. сипаттайтын көрсеткіштер қолданылады.

Алға қоцған мақсатқа жету үшін шаруашылық, субъектілердің экономикалық қызметке әсерететін негізгі аспар болып бюджеттік, салықтық, ақша-несиелік, экспертті-импортты саясат, баға құрылымының және т.б. жататын экономикалық реттуші жүйелер мен заңдылық негіздер табылады.

Ұзақ мерзімді жоспарлау экономикада ұзақ мерзімді аспектіде көрінетін шараларды жоспарлау.

Стратегиялық жоспарлау мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясат пен ұзақ мерзімді мақсаттардың жүзеге асуына бағытталған экономикалық реттеуші жүйелерді анықтайды.

Жылдық(ағымдық) жоспарлау ағымды макроэкономикалық баланс, экономикалық реттеуіштерді реттеу мәселелерін шешуге бағытталған.

Жоспарлаудың деңгейіне байланысты Қазақстан Республикалық әлеуметтік – экономикалық дамуының нидикативті жоспары жасалады. Онда жалпы ұлттық мақсаттар мен міндеттер, үкіметінің шаралары мен мемлекеттік экономикалық саясаттың негізгі бағыттары анықталады. Салалардың әлеуметтік – экономикалық дамуының индикативті жоспарлары саланың дамуының мәселелерін шешетін экономикалық, ұйымдық - техникалық шараларды және салалық саясаттың негізгі бағытын анықтайды.

Қазақстанның миссиясы тәуелсіз, өркендеуші және саяси тұрақты Қазақстан құру болып табылады.

Осы артықшылықтарға жету үшін келесі жеті ұзақ мерзімді приоритеттерді жүзеге асыру керек:

1. Ұлттық қауіпсіздік. Территориясын толық сақтай отырып тәуелсіз егеменді мемлекет ретінде Қазақстанның дамуын қамтамасыз ету.
2. Ішкі саяси тұрақтылық және қоғам консолидациясы. Ішкі саяси тұрақтылықты және ұлттық бірлікті күшейту және сақтау.
3. Жоғарғы деңгейлі шет ел инвестициясымен ішке жинақтар бар ашық нырықтық экономикаға базаланған экономикалық өсім.

4.Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі және жетістігі.

5. Энергетикалық ресурстары.
6. Инфрақұрылым, әсіресе транспорт және байланыс.
7. Кәсіпкерлік мемлекет.

Осы ұзақ мерзімді жоспармен мемлекеттің күшеюіне қызмет етуі керек және елдің бюджеті мен кадр саясатын құру кезінде негізгі критерий болуы керек.

Мемлекет еркін экономиканы қолдау керек. Оның міндеті - әділ қызмет ете отырып, нарықтық ереже бекітіп оның сақталуын қамтамасыз ету.

Дүние жүзілік тәжірибені үйрене отырып шетелде қаржылық инвестициянаң стратегиясын алдын ала дайынлау керек.

Экономиканың бірнеше секторы бар: табиға ресурстарды өндеу; инфра құрылым, коммуникация және ақпарат. Осы салалардың дамуы экономикалық өсуге ғана емес әлеуметтік салаға, Қазақстанның интеграциясынв да әсеретеді.

ІІІ Экономиканы мемлекеттік реттеудегі  ұйымдастырушылық негіздері және шетел тәжірибесі

3.1 Экономиканы реттеудің ұйымдастырушылық негіздері және шетел тәжірибесі

Мемлекттердің сыртқы экономикалық бірлестігі , бұл бірлестіктің онсыз әр жақты бола алмайтын, тиімді де жемәсті бола алмайтын құқықтық реттеуді қажет етеді.

Сыртқы экономикалық әрекет қатынасы екі жақты сипатқа ие. Біріншісі- әр түрлі билік және басқару органдары жүргізетін мемлекеттер арасында қалыптасатын экономикалық қатынастар. Қазақстан көптеген мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен  экономикалық, саудалық, инвестициялық, несиелік келісімдер жүргізді. Екіншісі- сыртқы экономикалық бірлестік қатынасы әр түрлі мемлекеттердің заңды және физикалық тұлғалары арасында қалыптасады. Екі топта құқықтық табиғатқа ие: 1-ашық-құқықтық, 2- жекеқұқықтық қатынастар сферасы.

Бұл қатынастардың мазмұнын саудалық, өндірістік, валюталы-несиелік, ғылыми-техникалық,  транспорттық және басқа шаруашылық қатынастарды құрайды. Бұл қатынастарды құқықтық реттеу арнайы рекешеліктерге ие және соның салдарынан халықаралық экономикалық қатынастар  әр түрлі елдердің физикалық және заңды тұлғаларының арасындағы қатынастардан сондай-ақ, мемелекеттер арасындағы қатынастардан тұрады.

Жалпы принциптер халықаралық экономикалық құқық сферасында әрекет етеді- мемлекеттер арасындағы және халықаралық құқықтың басқа да субъектілері арасындағы экономикалық қатынастардыреттейтін жалпы принциптер мен нормаларды көрсететін халықаралық бұқаралық құқық саласы. Жалпы принциптерге табиғи ресурстар мен байлықтардың бөлінбейтін тәуелсіздігі, мемлекеттердің теңдігі және өзара пайдалығы, экономикалық дискриминация еместік принципі, сыртқы экономикалық байланыстарды ұйымдардың нысандарды таңдау еркіндігі принципі.

Макроэкономикалық теорияның тууы, экономиканы нарықтық көзқарастан түсiндiруi бойынша майда нарықтардың жалпылама жиынтығы ретiнде экономикалық ғылымдарда терең дағдарыс туғызды.

«Экономикаға толығыменң- нарықтық түсiнiк беру керек едi. Бұл мәселенi көрнектi ағылшын экономисi Джон М. Кейнс шештi, ол бiздiң ғасырдың 30-шы жылдары макроэкономикалық теорияның негiзiн қалады, яғни экономиканың заңды қозғалысы макрорынок деп түсiнедi.

Макроэкономикада экономикалық көрсеткiштерiн жинақтау iрiлендiрген түрiнде көрсетiледi.Макроэкономикалық көрсеткiштердiң арасындығы тәуелдiлiктi байқау, макроэкономикалық талдаудың пәнi болып табылады.

Макроэкономиканың қарайтын проблемалары мынадай:

• жұмысбастылық проблемасы;
• ұлттық табыстың мөлшерi;
• инфляция табиғаты;
• әлеуметтiк шаруашылық;
• экономикалық өсу.

Нарықтық экономика тек қана нарық жүйесi бола алады. Кейнс оның төрт негiзгi нарығын бiлдiредi: 1) тауар нарығы; 2) еңбек нарығы; 3)ақша нарығы; 4) құнды қағаздар нарығы. Бұлардың әрқайсысы белгiлi орын алады және ерекше қызмет атқарады.

Бұл нарықтар арасындағы өзара байланыс макроэкономикалық қозғалыс механизмiн құрайды және барлық макроэкономикалық, модельдерiнде көрiнедi.

Бұл макронарықта, келесi макроэкономикалық байланыс  болатын, бiр нарыққа бiрiктiруге болады:

1) фирмалар мен үй шаруашылығы мемлекетке салық төлейдi;

2) мемлекеттiк фирмаларға дотация жасап және халыққа трансферттiк төлем жасайды;

3) фирмалар пайдасының бөлiгiн инвестицияға айналдырады, ал жанұя табыстарының бөлiгiн жинақтауға айналдырады;

4) мемлекет бюджеттiң бөлiгiн бюджет сферасына жiбередi;

• мемлекет шет елдермен несие қатынастарында болады.

Макроэкономикалық саясаттың негiзгi мақсаттары сондай проблемалармен анықталады, олар тек макродеңгейде байқалады және макроэкономикалық құралдармен шешiледi. Бұл жетi макроэкономикалық параметрлар – жұмысбастылық, жиынтық сұраныс, жиынтық ұсыныс,, ұлттық табыс, инфляция, экономикалық өсу, iскерлiк цикл.

Барлық елдерде макроэкономикалық көрсеткiштер жиынтығын “ұлттық шоттар жүйесi” деп атау қабылданған. Ұлттық шоттар көрсеткiштерiмен үкiмет экомомиканың барлық жағдайын анықтайды.

ҰШЖ – бiрiккен ұлттар ұйымында 1953 жылы қабылданып, көптеген елдерде қолданылады және халықаралық статистикалық ұйымдарда стандарт ретiнде қаралады. Ұлттық шоттар жүйесiнiң көрсеткiштерi: жалпы ұлттық өнiм, жалпы iшкi өнiм, ұлттық табыс.

Негiзгi көрсеткiш жалпы ұлттық өнiм /ЖҰӨ/ болып табылады. Оның көлемiн ұлттық өндiрушiлермен мемлекеттiң iшiнде және сыртында бiр жыл iшiндегi өндiрiлген аяққы товар мен қызметтердiң құны.

Жалпы iшкi өнiм /ЖIӨ/ - бұл, мемлекеттiң iшiнде ұлттық, шетелдiк өндiрушiлермен шығарылған барлық аяққы өнiмдердiң жылдық құны.

ЖҰӨ - барлығын қамтитын көрсеткiш ретiнде баланс түрiнде көрiнедi. Баланстың бiр жағында тутынуға арналған өндiрiсi көрсетiлген. Жалпы ұлттық өнiмнiң көлемi және импорттан алынған товарлар жиынтық ұсынысты құрайды. Баланстың екiншi жағында қоғамдық жиынтық ресурстардың пайдаланатын бағыттары көрсетiледi.

Сонымен, ЖҰӨ балансын мына формуламен көрсетуге болады:

ЖҰӨ + Импорт = Тұтыну /өзiндiк, мемлекеттiк/ + Инвестиция + Экспорт. Осыдан, ЖҰӨ = Тұтыну + Инвестиция + Экспорт – Импорт.

ЖҰӨ есептеудiң үш әдiстерi бар.

ЖҰӨ - шығыны бойынша есептеу, ол барлық шығындарды қосуды шамалайды: тұтынуға, инвестицияға, мемлекет шығыны  және таза экспорт.

Тұтыну(C)  шығындары, бұл холодильниктi жөндеу, аяқ киiм, қант, нанға, үй шаруашылығына шығындары.

Инвестиция(I)   шығындары, бұл құрал-жабдықтар, станоктар, өндiрiс үйлерi, тұрғын үй құрылысы шығындары.

Мемлекеттiк(G)  шығындар – бұл товар мен қызметтерге  өндiруге кететiн мемлекет заказына байланысты шығындар (электроэнергия, аурухана, библиотека т.б.). Бұған  пенсиялар мен жұмыссыздыққа байланысты пособия жатпайды.

Таза экспорт – бұл бар экспорттан импортты шығарып тастағандағы бөлiгi. NX = EX – IM.

ЖҰӨ (GNP) – шығыны бойынша, бұл барлық шығынның түрлерiнiң қосындысы: GNP = C + I + G +NX.

ЖҰӨ - табыс пен  де есептеуге  болады. Табыстың 4 компонентi, ұлттық табысты құрайды.

• Жалақы – жұмысшылар мен қызметкерлердiң еңбек ақысы.
• Рента – тұрғын үй, ғимарат, жердi пайдалану табысы.
• Ақша - капиталынан алынатын процент.
• Пайда – фирмалар, жолдастық, корпорациялардан түсетiн табыс.

ЖҰӨ табыс бойынша есептегенде ұлттық табысқа жанама салық және амортизацияны қосу керек. ЖҰӨ - нақты есебi 2 әдiспен есептеледi, сонымен бiрдей нәтиже бередi, яғни қызмет пен тауарларды алуға жұмсалатын қаржылар олар өндiрушiлердiң табысы болып саналады.

Өндiрiс бойынша ЖҰӨ есептеудiң үшiншi әдiсi, онда ЖҰӨ мемлекеттiң барлық кәсiпорындарында шығарылған өнiмдердiң құндарын жинақтаумен анықтайды. Товарлар мен қызметтердiң  қайталап есептей болмас үшiн, оларды ЖҰӨ жалпы құнымен емес, қосымша құны бойынша есептейдi. Өндiрушiлер,  сол фирмалар өндiрген өнiмнiң тек сол қосқан бөлiгiнiң құнын көрсетедi.

ЖҰӨ - осу деңгейiне қарай экономиканың динамикасы бағаланады. Товарлар мен қызмет көп болған сайын ЖҰӨ-де көп болады. Бiрақ мұндай әрқашан бола бермейдi. ЖҰӨ - құндық мөлшерi өскенде, өнiмнiң физикалық көлемi төмендейдi, яғни онда товарлар өндiрiсiнен олардың бағасы жылдам өседi. Егер ЖҰӨ инфляциядан тазартатын болсақ онда оның нақты мағнасын аламыз.

Нақты ЖҰӨ - бұл баға деңгейiндегi өзгерiске байланысты ЖҰӨ. Номиналды ЖҰӨ-нiң нақты ЖҰӨ-ге қатынасы, оның бағасының өсуi ретiнде ұлғайғанын көрсетiледiде, ол дефлятор деп аталады.

Егер, нақты ЖҰӨ жылдық өсiмi 4%-тен артса, онда экономика жағдайы қанағатты, ал 4%-тен төмен болса, онда өндiрiстiң деңгейi төмендеуде және жұмыссыздық өседi.

Ұлттық счеттар жүйесiнiң (ҰСЖ) 2-шi көрсеткiшi жалпы iшкi өнiм (ЖIӨ) болып табылады. ЖIӨ-нiң ЖҰӨ-нен жоғары болуы экономика дамуындағы шетелдер меншiгiнiң белгiлi ролi барын көрсетедi.

Мемлекетпен қайтарылатын табыстарды трансферттiк төлемдер деп атайды. Оған жататындар: зейнетақы, балалар пособиясы, мүгедектерге төлем, жұмыссыздыққа байланысты төлемдер.

Ұлттық экономиканың ұдайы өндiрiстiк және салалық құрылымы.

Макроэкономикалық аспектiде ұлттық экономиканың құрылымы елдiң өндiрiстiк ресурстарының бiр-бiрiмен нақты қалыптасқан қатынастар жүйесiмен; олардың мөлшерiн экономикалық агенттер арасында бөлiну мөлшерiмен; осы агенттердiң арасында өндiрiс бөлiнуiмен; сонымен қатар, ұлтық өнiмнiң өндiрiлу процесiнде, оны бөлуде, айырбастауда, тұтынуда қалыптасқан құрамдық бөлiнумен сипатталады.

Экономикалық құрылымның қалыптасуына көптеген факторлар әсер етедi, атап айтқанда қалыптасқан нарықтық коньюнктура, нарықтарының монополиялануының сыйымдылығын және дәрежесi, ұлттық экономиканың бүкiләлемдiк шаруашылық байланыстар жүйесiмен тығыз бiрлесiп, iс-әрекеттер жасау дәрежесi, өндiргiш күштердiң даму дәрежесi, ғлыми-техникалық прогрестiң масштабы, сипаты және темпi, өндiрiстiк ресурстардың сапасы, территорияның көлемi және инфрақұрылыммен қамтамасыз етiлуi әсер етедi.

Экономикадағы құрылымдық байланыстарды сипаттайтын макроэкономикалық көрсеткiштер арасындағы сандық қатынастар пропорциялар деп аталады.

Агрегаттану дәрежесiне сәйкес, пропорциялар былай бөлiнедi:

1. Жалпыэкономикалық – агрегаттар арасындағы қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң құрылымына қарамастан (жалпы ұлттық өнiм мен ұлттық табыс арасындағы, тұтыну мен қорлану арасындағы инвестициялық және тұтынулық сұраныс арасындағы, инвестициялық және тұтынулық өндiрiс арасындағы) қалыптасқан пропорциялар.

2.Қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң құрылымын көрсететiн пропорциялар. Осы екiншi топ iшiндегiлер былай бөлiнедi:

• салааралық пропорциялар;
• iшкiсалалық пропорциялар;
• регионаралық пропорциялар;
• мемлекетаралық пропорциялар.

Өндiрiске макроэкономикалық талдау жасағанда, оның даму  болашағына байланысты, ұлттық өнiмнiң ұдайы өндiрiстiк және салалық құрылымына назар аударған жөн болады.

Қоғамдық өнiмнiң атқаратын қызметтерiне сәйкес оның құрамды бөлшектерге бөлiнуiн көрсететiн құрылымды, ұдайы өндiрiстiк құрылым деп атайды.Қоғамдық өнiмнiң ұдайы өндiрiстiк құрылымына тұңғыш дәлелдi талдау жүргiзген К.Маркс. Ол мынадай негiзгi ұдайы өндiрiстiк пропорцияларды атап өткен:

• өндiрiлген жалпы қоғамдық өнiмнiң натуралдық-заттық құрамын сипаттайтын, өндiрiстiк құрал-жабдықтар өндiрiсiнiң көлемi мен тұтыну заттары өндiрiсi көлемiнiң арасындағы пропорциялар;
• өндiрiстiк ұлттық табыстың еңбек пен капитал арасындағы бөлiнуiнiң құрылымын көрсететiн, қажеттi және қосымша өнiм арасындағы пропорциялар;
• жалпы қорланудың бөлiну құрылымын көрсететiн, өтеу қоры мен қорлану қорының арасындағы пропорциялар;
• ағымды қажеттердi қанағаттандыру үшiн (тұтыну қоры) және болашақ қажеттердi (қорлану қоры) қанағаттандыру үшiн тағайындалған, әр бөлшектердiң атқаратын қызметiнiң рөлiне сәйкес, ұлттық табыстың бөлiну құрылымын көрсететiн, пайдаланғын ұлттық табыстың қорлану қоры мен тұтыну қорының арасындағы пропорциялар.

Өндiрiстiң салалық құрылымы, өндiрiстiк ресурстардың iс-әрекеттерiнiң негiзгi түрлерiне сәйкес қалыптасқан бөлiну жүйесiн және жеке салалардың жалпы ұлттық өндiрiстегi үлесiн сипаттайды.

Индустриалдық жағынан жоғары дамыған елдерде құрылымдық өзгерiстер, көбiнесе, өндейтiн өнеркәсiп салаларында тезiрек жүрiп отырады.

Осы заманда дамыған елдерде глобалдық салааралық пропорцияларда мынадай өзгерiс заңдылықтары байқалады:

• ауыл шаруашылығымен салыстырғанда өнеркәсiптiң даму қарқыны басым болып отыр;
• жалпы өнеркәсiп өндiрiс көлемiнде өңдеу өнеркәсiбiнiң үлесi төмендеп отыр;
• жалпы ұлттық өндiрiс көлемiнде қызмет көрсету сферасының үлесi жоғарылап отыр.

Өндiрiстiң тиiмдi салалық және ұдайы өндiрiстiк құрылымын қалыптастыру – экономиканың өте маңызды мәселесi болып табылады. Нақты қалыптасқан құрылымның тиiмдiлiк дәрежесi көп жағдайлармен, атап айтқанда, өндiрiстiң монополиялану дәрежесiмен және қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң дәрежесiмен, ұлттық экономиканың бүкiл әлемдiк байланыстар жүйесiмен ұштасуымен, ғылыми-техникалық прогрестiң жетiстiктерiне кәсiпорындардың икемдi болуымен, мемлекеттiк құрылымдық саясатпен, т.б. байланысты болады.

Өндiрiстiң тиiмдi құрылымын бағалау үшiн екi критерий қолданылады: статикалық және динамикалық. Бiрiншi былай дейдi: жетiлген бәсеке болмысында өндiрiс құрылымының оптималды жағдайының болғаны – ол өнiмнiң бiр түрiнiң қосымша көлемiн өндiру, өнiмнiң басқа түрiнiң өндiрiу көлемiн төмендетпей мүмкiн болмайды (Италияндық экономист В.Парето).

Белгiлi жағдай – жетiлген бәсекелестiк теориялық абстракция болып табылады, ал экономиканың нақты салалық құрылымы,оның экономикалық тиiмдi құрылымынан ауытқып тұрады. Сондықтан ғалым-теоретиктер өндiрiстiк рсеурстардың бөлiну құрылымының жетiлгендiгiн сипаттайтын, тиiмдi динамикалық критерий табуды мақсат еткен.

Осындай критерийдi жасаумен экономикалық ғылымның негiзгi екi бағытының өкiлдерi айналысқан: молшылдық экономикасының және даму экономикасының өкiлдерi.

Молшылдық экономика теорияларында ҒТПқаралмайды. Өйткенi өз пайдасын барынша көбейтудi көздейтiн кәсiпорындары экономикалық жағынан тиiмдi технологияларды қолданады деп есептеледi.

Даму экономикасы теорияларында ҒТП, керiсiнше, молшылдықтың көзi деп қаралып, оған басты рөл жүктеледi.

Статикалық тиiмдiлiктiң қалыптасу шарттарын зерттейтiн неоклассикалық концепцияларда нарық шектелген мағынада қаралады – «сұраныс-ұсынысң үлгiсiн алған, өндiрушiлер мен тұтынушылардың айырбас процесiндегi байланыстарының жиынтығы деп. Сондықтан бұл үлгiлерде ҒТПнарықтан тыс фатор деп есептеледi. Экономикалық даму теорияларында  нарық қатынастары кең мағынада қаралады – нарық механизмiне тек өндiрушiлер мен тұтынушылардың байланыстары ғана жатып қоймайды, оған кәсiпкерлердiң бiр-бiрiне нақты әсер ету жүйесi жатады, немесе, олардың шектелген ресурстар үшiн және өткiзу нарықтары үшiн жүретiн өзара сайыстары жатады. Осы жағдайда тек бiлiмдер (информация) ғана емес, ғылыми-техникалық жаңалықтарда (±ТП-тiң нәтижесi) тегiн ресурстар емес, бағасы төленiлетiн тауарлар деп қаралады. Осы тұжырым нарық экономикасын өзiн-өзi дамытатын жүйе деп қарауды тiлейдi. Осы процесте нарық экономикасы эволюциясының  қозғаушы күшi – инновациялар жүргiзiп отыратын кәсiпкерлер болып табылады.

Инновация деп өзгерiстердiң, жаңалықтардың барлығы аталады. Ал инновацияның шағын түсiнiгiне келсек, онда оны жақсартылған өзгерiс деп айтуға болады. Егер нарық экономикасында тұтынушылар рационалды әрекет етiп пайдаларын барынша жоғарылатады деп қарағанда, инновацияларға тек тұтынушылар арқылы құны өтелген инновациялар жатады.

Инновациялық процестiң (инновацияның) нәтижесiн әр түрлi әдiспен классификациялауға болады.

Мазмұны жағынан инновацияларды негiзгi үш түрге бөлуге болады: өнiм мен қызметтерге жасалатын инновациялар, технологияға жасалатын инновациялар және өндiрiс факторларына жасалатын инновациялар. Бiрiншi – түрi белгiлi емес тауарлар және қызметтер, немесе, белгiлi игiлiктердiң жаңа сапасын жасаумен байланысты болады. Екiншiсi – осы салаға жаңа және әлi белгiсiз өндiрiс әдiсiн енгiзумен, немесе, сәйкес тауардың жаңа коммерциялық пайдалану әдiсiн қолдаумен байланысты. Үшiншiсi – орындаушылардың классификациясының және тәжiрибесiнiң жоғарылауымен, кәсiпкерлердiң басқару мамандығының жоғарылауымен, басқарудың жаңа жүйесiн жасаумен және өнiмдiлiгi жоғары өндiрiс құралдарын жасаумен байланысты.

Ақырғы уақытта инновациялық процестер нәтижесiнiң нарықпен байланыс дәрежесiне сәйкес жiктелуi орын алып отыр. Бұл жiктеудiң негiзiнде бiлiмдердiң қоғамдық игiлiктер табиғаты бар деген тұжырым жатады, яғни оларды кез келген адамдар сан рет пайдаланатын мүмкiндiгi болады. Нарықтық қатынастар айырбас арқылы шектелген өндiрiстiк ресурстарды бөлу механизмi болып, бiлiмдер өндiруге жағдай жасай алмайды. Бiлiмдер бюджет пен жеке жәрдемдерден қаржыландырылатын, нарықтық типке жатпайтын, ғылым сферасында өндiрiледi.

Ғылыми-техникалық инновациялар, жаңалықтардың дәрежесiне сәйкес, базистiк және жақсартылған болып бөлiнедi. Базистiктер толық жаңа өнiмдер, жаңа мамандықтар, технологиялар жасалынумен байланысты болады, ал жақсартылғандар бүгiнгi бар болып тұрғандардың модификацияланумен, олардың сапасын, тиiмдiлiгiн жоғарылатумен байланысты.

Ұлттық есеп жүйесiнде макроэкономикалық көрсеткiштердiң бiр-бiрiмен байланысын өлшеуде қолданылатын «табыстар-шығындарң әдiсiмен қатар, өндiрiс пен өнiмдi бөлу процесiн талдау мен болжауда  «шығындар – шығарылымң деген баланстық әдiс қолданылады. Оның мәнi мынада: экономиканың салалары мен секторларына екi жақты қарау: бiр жақтан, олар өнiмдi тұтынушы,екiншi жақтан, олар өнiмдер мен қызметтердiң өндiрушiсi болып табылады. Өнiмге жасалған сұраныстың көлемi мен оның өндiрiлу көлемiнiң арасындағы сандық байланыстар технологиялық коэфициенттер жүйесi арқылы көрсетiледi.

 «Табыстар-шығындарң әдiсiмен салыстырғанда «шығындар – шығарылымң әдiсiнiң ерекшелiгi, оның тек түпкi өнiмдердi өлшеуге бағытталып қоймай, сонымен қатар ол жалпы қоғамдық өнiм категориясында көрсетiлетiн, жалпы ұлттық өндiрiстiң нәтижесiн өлшеуге бағытталуы. «Шығындар-шығарылымң әдiсi үй шаруашылығы мен бизнес сферасының арасындағы запастар және ағымдардың қозғалысын талдап, болжауға мүмкiндiк туғызумен қатар, бизнес сферасының салаларының арасындағы қалыптасып келе жатқан салааралық байланыстарды да талдап болжауға мүмкiндiк бередi.

«Шығындар-шығарылымң әдiсiнiң негiзiнде экономикалық жүйе сипаттамасын процестер мен өнiмдердiң редукциясы, оларды басқа процестер мен өнiмдер арқылы көрсету арқылы жүзеге асыруға болады деген идея жатыр. Осындай идея ертеде айтылған болатын. Физиократ Ф.Кэне өзiнiң экономикалық кестесiн жасағанда, өндейтiн өнеркәсiп салаларын, олардың дайын өнiмге айналдыратын шикiзаттардың саны арқылы көрсеткен болатын.

«Шығындар-шығарылымң әдiсiнiң бүгiнгi түрiнiң пайда болуы, оның негiзiн қалаушы В.Леонтьевтiң атымен байланысты. В.Леонтьев тұңғыш рет «шығындар-шығарылымдарң матрицалық үлгiсiн және шахматтық кестесiн жасаған. Мұнда бiр жақтан, өнiмнiң салалық бағыттағы түпкi сұранысының мөлшерi мен екiншi жақтан, осы сұранысты өтеуге қажет өнiм запасының салалық құрылымы мен жалпы көлемнiң арасындағы байланыстары көрсетiлген.

Бiздiң елде «шығындар-шығарылымң  кестесi және оған сәйкес келетiн матрицалық үлгiсi салааралық баланстың кестесi және үлгiсi деп аталады (САБ).

Қорытып айтқанда, САБ «шығындар-шығарылымң  үлгiсiндегi макроэкономикалық тепе-теңдiктiң құрылымдық өлшеуiштерi емес, ол өнiмдi өндiру мен бөлудi бағалау құралы болып табылады.

«Шығындар-шығарылымң  үлгiсi әр саладағы өнiм запасының көлемiн айқындау үшiн қолданылады. Осы запас сұраныстың осы көлемiн қамтамасыз ету үшiн жасалуға тиiстi.

«Шығындар-шығарылымң  үлгiсiнiң макроэкономикалық тепе-теңдiктi талдаудағы мағынасыөте жоғары. Осы үлгi негiзiнде тепе-теңдiктiң мынадай түрлерiне жетуге болады:

• қандай сала болмасын, салалық тепе-теңдiкке;
• сала аралық тепе-теңдiкке;
• жалпы макроэкономикалық тепе-теңдiкке: жалпы ұлттық өнiм үшiн және түпкi сұраныс үшiн.

Сонымен қаралған макрокономикалық көрсеткiштер негiзi – елiмiздiң экономикасының әртүрлi

Сыртқы  экономикалық іс әрекеттің жалпы қағидасына СЭӘ қағидалары ұлттық режим қағидасы, және т.б. жатады.

СЭӘ құқығының арнайы қағидасы болып: СЭӘ мемлекттік реттеу қағидалары, экономикалық еркіндік қағидалары, бәскелестік және монополиядан қорғау қағидалары СЭӘ субъектілерінің теңдік қағидалары, және т.б. болып табылады. Барлық арнайы қағидалар СЭӘ жалпы қағидаларына сай болуы керек.

ҚР  валютасы – заңды төлем қоры ретінде сол территорияда ғана қолданылатын ақша бірлігі. Шетел валютасы-  шетел мемлекетінің ақша бірлігі. Конвертирленген шетел валютасы-  ҚР Ұлттық банкімен таратылуға енгізілген басқа мемлекет валютасы

Резиденттер – бұл Қазақстандағы тұрақты тұрғындығы бар физикалық тұлға, сонымен қатар шет елде уақытша жүрген заңды тұлға.

Резиденттер емес – ҚР барлық заңды және физикалық тұлғалары.

Нег. 8. [56-68] 16. [65-80]

Қосым. 72.

Бақылау сұрақтары.

1. Сыртқы сауданы реттеу.
2. Валюталық қатынастардыреттеу.
3. Елдің төлем балансын реттеу.
4. Мемлекет аралық экономикалық қатынастары реттеу.

3.2 Көшпелі экономиканың жалпы сипаттамасы және оның заңдылықтары.

Тәуелсіз Қазақстан және оның көшпелі экономика: мәні, негізгі бағыты қысқаша сипаттамасы , ролі және жалпы  дамудағы мәні. Қазақстандағы экономиканың дамуы басты бағытқа бағынады: елді шикізат бағыттылығынан  өндірістік бағыттылығына негіздеу. Тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстанда қозба жұмыстарына байланысты салалар және өндірілген өнімдерінің бір бөлігі шетел елдеріне жіберілетін салалар дамыған. Нәтижесінде қозбаға байланысты салалар жақсы дамыды, ал қайта өңдеуші салалар артта қолды. Сондыңтан Қазақстан шикізатты тауып, Кеңестің басқа аймақтарына жіберіп, керісінше дайын, әрі қымбат өнімді алды. Қазақстанда өндіріс шығындары жоғары деңгейде болды, ал шикізатты таратудан түснеге табыс төмен болды. Бұл өндірітің рентабельділігін қамтамасыз ете алмады. Мұндай жағдайларда экономикаға мемлекет араласпаса, республика банкротқа ұшырайтын еді. Мұна жібермеуге тырысты, себебі Қазақстандағы шикізат (руда, түсті металдар, ауыл шаруашылық өнімдері, мұнай) мемлекетке өте қажет болды. Мемлекет республика экономикасына қатты араласып, Қазақстанға дотация береді. Ал жеке меншікке ауысқалы жағдай мүлдем өзгерді. Ешкім кәсіпкерлерге дотация бермеді, сондықтан көбі банкротқа ұшырады.

Экономикалық құбылыстарды зерттеудің жүйелік тәсілдемесі.

Жүйе (грекше  - құрастыру, бөліктерді біріктіру, қосу) – заңдылықтардың, бір-бірімен байланысты құбылыстардың, сондай-ақ табиғат пен қоғам жайлы білімдердің объективті бірлігі.

Жүйе мынадай қасиеттермен сипатталады:

1) ол-элементтердің жиынтығы;

2) оған элементтердің арасында маңызы байланыстардың болуы тән,

3) оған белгілі бір ұйымдасу тән;

4) оның элементтерінің өзара әрекеттесуі нәтижесінде тұтас жүйеге тән, бірақ оның жекелеген элементтерінің ешқайсысына да тән емес интеграция.

Экономикалық жүйе дегеніміз экономиканың өзара байланысты және белгілі бір түрде реттелген элементтердің жиынтығы. Бұл – біртұтас толықты құрайтын өзара әрекет ететін элементтердің күрделі жүйесі.

Экономика – күрделі көп деңгейлі жүйе. Экономиканың бірнеше тұрақты деңгейін бөліп көрсетеді: элементарлы (қарапайым) экономика кәсіпорындар мен үй шаруашылығы, Нарықтар, ұлттық экономикалар, жалпы әлемдік эконмика.

Қарапайым экономика деп элементтері арасындағы байланыс еңбек (адам және объектілер) болып табылатын экономикалық жүйелерді айтады. Экономикалық жүйелерді ұйымдастырудың екінші деңгейінде кәсіпорындар (фирмалар) мен үй шаруашылығы (отбасылар) орналасады. Кәсіпорындар мен үй шаруашылығы рыныктарда өзара әрекет етеді. Нарық деп шегінде контрагенттердің ізденісі тиімді болып табылатын аумақтағы бір тауармен мәлімет жүргізу жиынтығы түсіндіріледі. Ұлттық экономика дегеніміз аумақ жағынан да, орталықтандыру жолы арқылы да мемлекет шектейтін Нарықтардың өзара байланысы айтылады. Бүкіләлемдік экономика ұлттық экономикалардың өзара байланысын көрсетеді.

Экономикалық жүйе және оның элементтері

Эконмикалық жүйенің ішкі құрылымы бар. Кез келген экономикалық жүйенің ортақ кездері келтірілген.

Өндірістік күштер
Табиғи (табиғи ресурстар, адамның физиологиялық мүмкіндіктері және т.б.)	Қоғамдық (өндіріс құралдары, еңбекті бөлу және т.б.)	Жалпылық ғылым, білім, мәдениет және т.б.
Өндірістік қатынастар
Әлеуметтік – экономикалық (меншік қатынастары және табыстарды бөлу)	Ұйымдастыру –экономикалық (тәжірибе алмасу, маркетинг, менеджмент және т.б.)	Техника-эконмикалық (адамның табиғатқа қатынасы)
Ресурстар	Еңбекті қоғамдық бөлу	Еңбек процесі және оның көздері
Өндірістік еңбек, табиғи құралдары, ақпараттық және т.б.	Өндірістік қандай да бір өнімдерді дайындауға мамандандыру	Еңбек заты, еңбек құралдары, еңбек
Өндірістік мүмкіндіктер	Нәтижелер	Тиімділік
Шектеулі ресурстардан таңдау	Материалдық –заттық өнім және қызмет көрсетулер	Нәтижелер мен шығындар арақатынасы (трансформациялық және трансакциялық шығындар)

Кез келген экономикалық жүйелердің ортақ кездері

Экономикалық жүйе типтерінің жүктелімі (классификациясы)

Негізінде түрлі критерийлер жататын экономикалық жүйелердің 3 жүктелімі бар.

1 – жүктелімі – ашықтық дәрежесі бойынша. Ол бойынша былай бөліп көрсетеді:

а) жабық экономикалық жүйе;

ә) ашық экономикалық жүйе.

Жабық эконмикалық жүйе – бұл барлық іскер операциялар мен мәліметтер бір ел ішінде жүретін жүйе және оның есеп айырысу осы елдік ұлттық валютамен жүргізіледі.

Ашық экономикалық жүйе – бұл ел ішіндегі іскерлік операциялармен қатар халықаралық байланыстар енетін жүйе, ал онымен есеп айырысу шетелдік валюталарды пайдалануды талап етеді.

2 – жүктелімі. Оның негізінде меншік қатынастары мен экономикалық байланыстар нысандары сияқты критерийлер жатады. Осы критерийлер бойыннша 4 экономикалық жүйе бөліп көрсетіледі:

а) дәстүрлі;

ә) басқарушылық- әкімшілік;

б) нарықтық;

в) аралас.

Дәстүрлі жүйеге қатынастар ғасырлар бойынша қалыптасқан дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар негізінде құрылатын жүйелер жатады.

Басқарушылық-әкімшілік жүйе – мемлекеттік меншікке, директивалық баға қалыптасуына, орталықтандырылған жоспарлауға негізделген жүйе ретінде сипатталады.

Нарықтық экономикалық жүйе – қызмет өнімдерінің еркін айырбасына, жеке меншікке, еркін баға қалыптасуына бәсекелестікке негізделеді.

Аралас экономикалық жүйе – экономиканы реттеудің нарықтық механизмдерін экономиканы мемлекеттік реттеумен ұштастыратын жүйе.

3-жіктелім өнеркәсіптік төңкеріс және қазіргі ҒТР  сияқты сипаттарға негізделген.

Бұл жіктеу бойынша 3 экономикалық жүйе ажыратылып жүр:

а) индустриялық;

ә) индустрияға дейінгі;

б) индустриядан кейінгі.

Индустрияға дейінгі жүйе – бұл ауыл шаруашылығы, шаруашылық жүргізудің табиғи нысаны және қол еңбегінің басымдылығымен сипатталатын жүйе.

Индустриялық экономикалық жүйе – ірі машиналық өндіріске негізделген, дамыған ақша-тауар қатынастары бар жүйе.

Индустриядан кейінгі (постиндустриалды) – экономикалық жүйеде басты ресурс – ақпарат, экономиканың жетекші саласы - өндірістік емес сала, ал экономикалық дамудың мақсаты – адам және оның өзіндік мүмкіндіктерін жүзеге асыруына жағдай жасау болып табылады.

Кез келген экономикалық жүйе экономиканың негізгі үш мәселесін шешеді: не, қалай және кім үшін?

Не?		Берілген экономикалық жүйеде және белгілі бір уақыт кезеңінде өндірілуі мүмкін тауарлар мен қызметтердің қайсысы өндірілуі тиіс?
Қалай?		Өндірілуі мүмкін тауарлар мен қызметтердің таңдап алынғандары өндіріс ресурстарының қандай қосылысымен, қандай технологияны пайдалану арқылы өндірілуі керек?
Кім үшін?		Таңдап алынған тауарлар мен қызметтерді кім сатып алады, өзі үшін пайда таба отырып, ақы төлейді?
		Қоғамның таңдап алынған тауарлар мен қызметтерден түсетін табысы қалай үлестірілуі тиіс?

Экономиканың басты үш сұрағы

Экономикалық жүйенің өндірістік мүмкіндіктері пайдаланылатын ресурстардың сиректігімен шектеледі. Ресурстар шектеулі болғандықтан, қоғам таңдау жасау керек. Кез келген қабылданатын шешім әрқашанда таңдаудың балама екендігімен байланысты.

Балама таңдау дегеніміз - шешімдер мен қызметтерді белгілі бір, мысалы, балама құны бойынша таңдау, яғни тауар немесе қызметті таңдау әрекеті осы тауар немесе қызметті алу үшін құрбан ету керек болатын басқа тауарлар мен қызметтердің санымен анықталады.

Экономикалық жүйелердің тиімділігінің салыстырмалы талдауы

Әрбір экономикалық жүйеде экономикалық басты үш мәселесі шаруашылық жүргізу процесінде түрліше шешіледі. Шаруашылық жүргізу шығындар мен нәтижелер мөлшерінің сәйкес болуын көздейді.

Экономикалық өмірдегі шығындар мен нәтижелер әр түрлі. Тиімділіктің мынадай түрлері ажыратылып жүр:

а) ресурстық (факторлық) тиімділік, бұнда нәтиже өндіріс факторларының бірімен: еңбек, капитал, материалдармен (еңбектің өнімділігі, қор қайтымы, материал қайтымы)  қатынасады (соотношения);

ә) жалпы тиімділік, бұнда нәтиже жалпы ағымдағы шығындармен қатынасады (рентабельность).

Сонымен қатар, экономикалық жүйені жұмыс істетудің шығыны (издержки) да ажыратылып жүр. Кез келген экономикалық процесс мәмілелері (сделки) сериясы болып табылады, олардың жүзеге асырылуы трансакциялық шығынмен байланысты.

Трансакциялық шығындар – айырбас саласындағы, спецификациямен және меншік құқығының қорғалуы мен байланысты шығындар, экономикалық жүйе неғұрлым жақсы ұйымдастырылса, трансакциялық шығындар көлемі соғұрлым кіші болады.

Экономикалық жүйе элементтерінің экономикалық ықпал етуі институттар көмегімен жүзеге асырылады.

Институттар -  экономикалық жүйелер аясындағы адамдар арасындағы өзара әрекеттесуді реттеп отыратын формаланған ережелер мен формаланбаған нормалар. Институттарды таңдаудағы басты мақсат – трансакциялық шығындарды минимумға жеткізу болып табылады.

Институттар жасалуында мемлекеттің ролі зор. Нарықтық экономикадағы мемлекеттің басты міндеті – бизнес жүргізу және бәсекелестік үшін жағымды шаруашылық жағдайлар тудыру.

Экономикалық жүйенің қызмет етуіндегі мемлекеттің қатысуы мына негізгі міндеттерді орындалмен байланысты:

1) экономиканы қажетті ақша мөлшерімен қамтамасыз ету;

2) сыртқы жағымсыз әсерлерді реттеу;

3) қоғамдық (ұжымдық) игіліктерге деген қажеттіліктерді қанағаттандыру.

Институционалдық өзгерістер процесі

Жоғарыда көрсетілген үш функция – мемлекеттің еркін нарық жағдайларына істей алатынының ең үлкен мөлшері (максимумы) және реалды нарықтық экономикада істеп жүргенінің ең кіші мөлшері.

Нарықтық экономиканың тиiмдi қалыптасуына бiрқатар жағдайлар қажет.

Бiрiншiден, бұл экономикалық субъектiлердiң (кәсiпорын, кәсiпкер) максималды еркiндiгi.

Екiншiден, экономикалық субъектiлердiң жеке меншiктi қосқандағы барлық меншiк түрлерiне бiрдей сүйенетiн шаруашылық әрекеттерi нәтижесiне толық жауапкершiлiгi. Меншiктiң мағынасы сол, шаруашылықтандырудың нәтижесiне кiм жауапкершiлiкке ие екенiн, және бұл үшiн мемлекеттi өнiм тән емес қызметтерден босату кере екенiн айқын анықтау.

Үшiншiден – бұл тауар өндiрушiлердiң таза бәсекелестiгi. Бәсекелестiк – бұл шаруашылық белсендiлiкке дем берушi маңызды фактор. Ол экономиканың демонополизациясын, өндiрiстiң сәйкес құрылымын құруды қажет етедi. Нарықта тауардың әр түрiн өндiрушiлердiң жеткiлiктi мөлшерi болуы тиiс. Мемлекет бәсекелестiктi монополиялық тәжiрибелерге ескертпелер жасау арқала қолдану қажет.

Берiлген жағдайлар меншiктiк қатынастарға терең өзгерiстер әкелгенде, шаруашылықтандырудың бiрқалыпты механизмнен нарықтыққа өткен кезде жасалады. Экономиканың мемлекет иелiгiнен алу және меншiк қатынастарын трансформациялау шаруашылық әрекеттердiң еркiндiгiн, өндiрушiлердiң тәуелсiздiгiн және экономикалық жауапкершiлiгiн қамтамасыз етедi.

Экономикалық реформалар қадамының кезектiлiгi өте күрделi мәселе. Жекешелендiру және демонополизациялау, әлемдiк экономиканы интеграциялау және құрылымдық қайта құру, бәсекелестiк ортаны құру - ұзақ процесс. Бағаның либерализациясын олардың жетiстiктi жүруiнiң алғы шарты, және оны тездетуге итермелейдi. Сондықтан да көрсетiлген процедуралар бағаны либерализациялаудың нақты алғы шарты болалады.

Адамзат қоғамы өзiнiң дамуында әртүрлi экономикалық жүйелердi қолданып келедi және қолданады да. Олар негiзгi экономикалық мәселелердi шешудiң әдiстерiнен ерекшеленедi.

Дәстүрлi жүйе

Кейбiр, әлсiз дамыған елде салттық, дәстүрлерге негiзделген экономикалық жүйе әрекет етедi. µрпақтан ұрпаққа ауысқан салт- дәстүр қандай тауарлар мен қызметтер және кiмге керек екенiн анықтайды. Игiлiктер, өндiрiс технологиясы тiзiмi, бөлiнуi ежелден құрметтелген дәстүрге негiзделiнедi. Индивидуумдардың (жеке адамдардың) экономикалық ролi мұрагерлiкпен және касталық қажеттiлiкпен анықталынады. Техникалық прогресс, олар қолданыстағы құрылыстың тұрақтылығына және салт-дәстүрiне сәйкес келмейтiндiктен бұл жүйелерге қиындықпен кiредi.

Командалық экономика

Негiзгi экономикалық мәселелер бойынша барлық шешiмдердi мемлекет шешедi. Бұл жерде барлық ресурстар мемлекет меншiгiнде. Орталықтандырылған экономикалық жоспарлау - үй шаруашылығынан бастап мемлекетке дейiн барлық деңгейдi қамтиды. Ресурстарды бөлу ұзақ мерзiмдi басымдылықтар (приоритеттер) негiзiнде жүргiзiледi.

Нарықтық экономика

Нарықтық экономикада негiзi экономикалық сұрақтарға не? қалай? және кiм үшiн? жауап – нарық, баға, пайда және шығынмен анықталынады.

“Не?” – төлемқабiлеттi сұраныспен, ақшаның дауысқа салумен  шешiледi. Тұтынушы не үшiн ақша төлегенi тұрғанын өзi бiледi. Өндiрушi қажет тауарына ақша төлеуге дайын тұтынушының тiлегiн қанағаттандыруға тырысады.

“Қалай? ” - үлкен табыс табуға тырысатын өндiрушi шешедi. Бағаны орнату оған байланысу болғандықтан өндiрушi өз мақсатына жету үшiн көбiрек және төмен бағада өндiруi және сатуы тиiс. Бұл үшiн ол, оның бәсекелесiне қарағанда аз шығынмен тауар өндiруi қажет.

“Кiм үшiн? ” – жоғары табысты тұтынушы пайдасына шешiледi.   Таза нарықтық экономика ешқашанда болмағанын айта кеткен жөн.

Аралас экономика

Қазiргi кезгi экономика әртүрлi аралас түрден тұрады. Мұны кейбiр дамыған ел экономикасын мысалға ала отырып көрсетемiз.

Шведтiк жүйе мемлекеттiң экономикалық тұрақтылық пен табысты қайта бөлудi қамтамасыз етуде белсендi түрде араласумен ерекшеленедi. Шведтiк жүйенiң орталығы барлық - әлеуметтiк саясат табылады. Оның жетiстiктi жүруiне жалпы ұлттық өнiмнiң 50 %-не салынатын салықтың жоғары деңгейi орнатылады. Нәтижесiнде елде жұмысссыздық өте аз, халық табысы – айырмашылығы шамалы адамзаттардың әлеуметтiк қамсыздандыру деңгейi жоғары, шведтiк компаниялардың экспорттық қабiлеттiлiгi жоғары. Шведтiк модельдiң басты артықшылығы сол, жоғары экономикалық халықтық жай-күйiнiң жоғарылығымен сәйкес және толық жұмысбастылықты қамтамасыз етедi.

Экономиканың Жапонды моделi жоспарлаудың және мемлекет әрекетiнiң жеке меншiк секторымен жоғары үйлесiмдiлiгiмен (координациясымен) ерекшелiнедi. Мемлекеттiң экономикалық жоспарлауы кепiлдемелi (индикативтi) сипатқа ие.

Жоспарлар мемлекеттiк бағдарламалардың жалпы ұлттық мiндеттердi шешуге экономиканың жеке звенолардың икемделуiн және мобильденуiн көрсетедi.

Американдық экономикада мемлекет экономикалық ойындар ережелерiн бекiтуде, бiлiм берудi дамытуда, бизнестi реттеуде маңызды роль  ойнайды. Бiрақ көпшiлiк шешiмдi нарықтағы жағдайға және ондағы баға тағайындауға байланысты қабылдайды.

Аралас экономиканың құндылығы болып ресурстарды қолданудың тиiмдiлiгi және өндiрушiлердiң экономикалық еркiндiгi табылады. Аралас экономика ресурстарды тиiмдi қолдануға билiк етедi және қазiргi кезде технологияларды енгiзуге мүмкiндiк бередi. Аралас экономиканың экономикалық емес басты аргументi – жеке бас еркiндiгi. Экономикалық мәселелердiң бiртектi жалпыға бiрдей шешiмi жоқ екенiн ескере кетемiз. Әр түрлi тарихи және мәдени мұрасы, әртүрлi салт-дәстүрi бар қоғам өз ресурстарын тиiмдi пайдаланудың әртүрлi әдiстерiн қолданады.

ҚР-ның әкімшілік-территориялық бөлінуі 14 облыс қызмет ететіндей етіп ұйымдастырылған, олардың ішінде ең ірісі Қарағанды облысы, оның көлемі 42 мың.ш.км.

Аймақтық билік жүйесі облыстық, қалалық, аудандық және ауылдық әкімшілікке және министерствалар мен ведомствалардың өкілеттілігіне жіктелген. ҚР-ң экономикасын басқару органдарының ұйымдастырушылық-шаруашылық құрылымы министерствалар мен ведомстваларға және оның бөлімшелеріне бөлінді, негізгілерін атап айтсақ: өнеркәсіптік ұйымдар мен мекемелері; аулшаруашылық, аңшылық және ет шаруашылығы және балық шаруашылығы ведомствалары; құрылыс ведомтсвалары; көлік және байланыс ведомтсвасы; сауда, қызмет көрсету және тұрмыстық техниканы жөндеу ұйымдары мен мекемелері;  сыртқы экономикалық қызмет ведомствасы, олардың төлем балансы бойынша; Сыртқы сауда бойынша; Шетел инвестициялары бойынша; қаржы және несие бойынша ұйымдар мен ақша айналымы; сақтандыру және басқа да қаржы органдары; инвестициялық қызмет органдары; жоспралау және статистика органдары; фискалдық органдар; құқық қорғау органдары; мемлекеттік қауыпсыздік органдары және басқару органдары бойынша бөлімшелері.

Жалпы экономикалық, макроэкономикалық және объективті тенденциялар оңтайлы шешім қабылдауға, яғни өндірісті ұлғайтуға итермеледі. Көшпелі экономика кезеңінде келесідей сәттерге көп мән берілді:

• экономикалық саясатқа, яғни шаралар жүйесі, экономиканы басқару бойынша іс-әрекеттер жиынтығы. Экономикалық саясаттың негізгі құрылымдық элементтері болып табылады: антициклді саясат, салалық саясат, антимонопольді саясат.

Антициклді саясат, яғни әкімшілік шаралардың, заңдылық актілердің кешені. Антициклді саясатты таратудың негізгі мемлекеттік бюджет болып табылады.

Салалық саясат мемлекеттің экономикалық саясатын қоғамдық өндіріс облысынды жүргізудегі мақсаттары мен әсер ету көздерін анықтайды. Салалық саясаттың міндеттері:

• елдегі экономиканың құрылымдылық-салалық стратегиясын анықтау;
• халық шаруашылығының жеке салаларының дамуындағы басымдылықтарды негіздеу;
• көп салалы кешендері орналастыру және дему мәселелерін шығару;
• ғтп-ті мемлекет торапынан қолдау бойынша шаралар жүргізу.

Антимонопольді саясат, яғни заңдылық актілер мен әкімшілік шаралар жүйесі – бәсекелестік нарықтың орта мен тиімді нарықтың экономиканы құруға бағытталған.

Тиімді нарықтық экономика еркін таңдауғ негізделген әрбір сатып алушы өз еркімен таңдау мүмкіндігі бар, ал кезкелген кәсіпкер еңбек және капитал аферасын еркін таңдай алады. М.н.э. – сұранысты қанағаттандыруға бағытталған жүйе.

Мемлекеттік антимонопольді саясат екі бағытта жүргізіледі:

• табиғи монополиялардың қызметін тіркеу;
• бәсекелестік ортаны бұзу формаларын шектеуге негізделген басқа монополистерді реттеу.

Антимонопольді саясат бәсеке нарығында “ойын ережесін” тағайындайтын монополияға қарсы заңдар жиынтығын таратады.

Әдебиет: 1 нег. [9-14], 5 нег. [37-38], 6 нег. [34-36], 9 қос. [32-33], 25 қос. [38-39].

1. Бақылау сұрақтары:

Нарықтық экономиканың оңтайлы модельдері.

2. Көшпелі экономика мәні мен түсінігі.
3. Қазақстандағы макроэкономикалық көрсеткіштердің динамикасы.
4. Макроэкономикалық көрсеткіштердің дамуындағы басты тенденциялар.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорытындылай келе, экономиканың қандай даму формасы болмасын мемлекеттік реетудің қажетті екендігіне көзіміз жетті. Экономиканы мемлекеттік реттеу әр елде әр деңгейде жүргізілгенімен қазіргі кездегі аралас экономикалық дамуда міндетті түрде экономикалық реттеу жүргізіліп отырады. Экономиканы мемлекеттік реттеу өз кезегінде экономиканын маңызды және  қолдауды қажет ететін салаларын мемлекеттік қолдау арқылы және ұлттық экономиканың негізгі көрсеткіштері мен туындап отырған экономикалық мәселелерді реттеуді жүзеге асырады.

Жұмыс барысында экономиканы мемлекеттік реттеудің екі негізгі әдістемелік нұсқасы бар екендігіне көзіміз жетті. Олар экономиканы мемлекеттік реттеудің тікелей және жанама әдістері. Мұнда тікелей әдістер көбінесе әкімшілік рететудің сипатын алса, ал жанама әдістер нағыз нарықтық экономиканы реттеудің тиімді құралдарын пайдалануды көрсетеді. Жанама әдістер арқылы нарықтық экономиканың заңдылықтарына қайшы келмей, керісінше олардың маңызды және стратегиялық салаларын ынталандыру мен қолдауды жүзеге асырады. Экономиканы мемлекеттік реттеудің жанама әдістері Қазақстан Республикасы үшін маңызы жоғары болып табылатындығына көзіміз жетті. Өйткені бүгінгі таңдағы мемлекеттің даму бағдарламалары, стратегиялары, қаржы және өндіріс салаларының даму бағдарламаларының, Ұлттық банктің ақша-несие саясатының, мемлекеттің фискалды-бюджет саясатының барлығы осы экономиканы жанама реттеу әдістері болып табылады.

Экономиканы мемлекеттік реттеулердің негізгі құралдарының бірі болып табылатын мемлекеттік бюджет, мемлекеттік қаржылардың басқа да қорларының негізгі қайнар көзі салықтық түсімдер болып табылады. Сондықтан мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі – салық жүйесі және оның басты функцияларының бірі болып табылатын халыққа және шаруашылық қызмет етуші субъектілерге салынатын тура және жанама салықтардың құрамы мен мөлшері болып табылады.

Сонымен, Ұлттық банк жүзеге асыратын ақша-несие саясаты ұлттық экономиканың дамуының тиімділігін реттейтін басты саясаттардың бірі болып табылады.  Бұл саясаттың экономика дамуындағы маңыздылығын Қазақстан Республикасы Қаржы саласының бүгінгі таңда ТМД елдері бойынша ең дұрыс қалыптасқан және әлемдік талаптарға сай дамып отырған бірегей жүйе болуымен және елдің ақша-несие саясатында 2002 жылдардан бастап негізгі басты мақсат ұлттық валютаның тұрақты деңгейін және оның нығаюын қамтамасыз ету болып отырғандығынан көре аламыз.

Барлық әлеуеттi бәсекеге қабiлеттi, оның iшiнде экономиканың шикiзаттық емес бағытындағы салаларда жұмыс iстейтiн экспортқа бағдарланған өндiрiстер индустриялық-инновациялық саясаттың басымдықтары болып табылады. Ұзақ мерзiмдi стратегиялық мiндеттердi шешу мақсатында ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық өндiрiстердi дамыту үшiн жағдайлар жасауға ерекше көңiл бөлу қажет.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Государственные регулирование рыночной экономики / Под. ред. Петрова Р.П. СПб, 2009г.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы,    Қазақ университетi,  2004 ж.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. – Алматы: 2003ж.
4. Ивашковский С.Н. – Экономика: микро- и макроанализ. Учебно-практическое пособие. – М.: Дело, 2009г.
5. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 2009 г.
6. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу:  Оқу құралы – Алматы:  - 2003ж.
7. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі (2004 ж. 24 сәуірдегі N 548-II)
8. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2008, № 8
9. Қазақстан Республикасы үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты.
10. Купешова Сауле Телеухановна /   “Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республике Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2006 г.
11. Инновационный менеджмент / К.Нарибаев, С.Джуманбаев, А.Нусупова. – Алматы: Қазақ унивеситетi. – 2008 г.
12. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2005  г.
13. Стратегия «Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы» – Алматы, 2003 ж
14. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2010  г.
15. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы,   Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
16. Дауранов И.,   Рудецких  А.   Роль   и   место   малого   бизнеса   в   решении   проблем занятости. Қаржы-қаражат. 2004г. №5 ст.5-10 "В"
17. Байниетова      М.      Основные      препятствия     деятельности      субъектов      малого предпринимательства//Саясат. №8, 2008аг.
18. Байнеева Б. Современные состояние и тенденции развития малого бизнеса РК// Саясат. №11, 2009ж.
19. Алматы облыстық көсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен қолдану жөніндегі комитеттің сандық мәліметтері.
20. Алматы облыстық СК 1-Н, 2-Н 2008-2009жж. есебі.
21. Кораткова .Э.М."Антикризисное управление" инфра. 2009г
22. Ихданов Ж.О.,Орманов Ә.О."Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері".Алматы экономика 2006г
23. Берденова Ә,Құбаев.Қ.Е,Кәрібай .А.Ш."Қазақстанның мемлекет ретінде қалыптассуы мен  экономиканың даму негіздері" Алматы экономика 2008г
24. Уткин .Э.А."Антикризисное управление" ТАНДЕМ 2007г
25. Смағұлов.С.С,Айдарбеков.Е.А."Әлеуметтік – экономикалық даму бағдарламасының 2008 жылы орындалуы және 2009 жылға алда тұрған міндеттер жәйлі". Бақанас 2008г
26. Айвазян.З.,Кириченков."Антикризисное управление принятие решений на краю пропасти "проблемы теорий и пратики управления-2009 №9.
27. Ашимбеков.М. Казакстанская правда 2009г- 6 март."Причина и последствие кризиса".
28. Мухамбетов.Т.Транзитное экономика 2006 №3. "Кризис государственного управление".
29. Чиркин.В.Е."Государственное управление" Юристь 2007г
30. Камали.Қ.М."Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік басқару".Алматы 2008
31. Жас-алаш 2006г 27-наурыз."Қазіргі халықаралық жағдайлар".
32. Ақиқат 2006 №1"Ирак дағдарысының сабақтары".
33. ҚазЭУ-хабаршысы 2007 №8.
34. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2008 ж.
35. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2006 ж.
36. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму СТРАТЕГИЯСЫ. Қазақстан Республикасы  Президентінің 2006 жылғы 28 тамыздағы N 167 Жарлығымен    бекітілген. Астана, 2006 ж.
37. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 06 сәуір 2007 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2007
38. Спанов М.У. Экономическая безопастность в зеркале системного анализа // Саясат, №2, 2009.б. 58.
39. Алпысбаева С.Н. Региональный рынок: закономерности формирования и развития. - Алматы, Ғылым, 200- с. 243
40. Шнипер П.И., Новоселов А.С. Региональные проблемы рынковедения: экономический аспект. - Новосибирск, Наука, 200- с. 428
41. Эльдиев М. Экономическое регулирование продовольственного обеспечения в регионе // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. - 1999 № 11. - с. 9
42. Суспыцин С.А. Принципы и методологические схемы построения инвестиционных трансфертов государственной поддержки регонального развития // Регион: экономика и социология. - 2001 ?- с. 55-76
43. ВРП за 2000-2006 гг: основные понятия, общие методические положения по рассчету ВРП. - Агенство РК по статистике, 20.06.2000.
44. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. . Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана - Алматы, Экономика, 1998. - с.84
45. Курс экономической теории. Учебное пособие. / под редакцией Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. –Киров, 1996-624 с.
46. Эсберг К.Т. Курс финансовой науки. –Санкт-Петербург, 1913. –113 с.
47. Мельников В.Д., Ильясов К.К Финансы. Учебник. –Алматы, 2001. –512 с.
48. Проект Бюджетного Кодекса. Документы Министерства финансов Республики Казахстан.
49. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1996.
50. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1992. –540 с.
51. Поляк Г.Б. Развитие местных бюджетов в условиях новых методов хозяйствования. Новые методы хозяйствования: обзорная информация. –М., НИФИ, 1998. –146 с.
52. Хурсевич С.Н. Использование нормативного подхода организации бюджетного выравнивания. //Финансы. –1996. -№10. –С. 7-9.