Күн сайын журналистер, таныстар, басқа банктердің клиенттері бар ондаған адам қоңырау шалады. Көпшілігінде проблемалы кредит. Әлеуметтік желіге жазады. Тағы да кредиттің проблемасы. «Не үшін алдыңыз, алатын кезде ертеңгі тәуекелді ойладыңыз ба?» десең, «ой, соны ойлаған кім бар, керек болды, алдық, бірдеме қылып жабамыз деген ой болды» деген жауап аласың. Банктік өнімдерді зерттеу, кредит алған соң ертеңінде жұмыссыз қалмай ма, төлей ала ма деген сияқты жеке тәуекелді бағалай бермейміз. Дәл сол мезетте кредит алса, мәселе шешілсе болды. Бірақ бұған ешкімді кінәлай алмайсыз. Кеңес үкіметінің кезінде несие, жекеменшік банктер деген қазіргідей болған жоқ. Тек тәуелсіздік алған соң банктер көбейді, несие беріле бастады. Тегін берілгендей, жаппай несие алу басталды. Бұл қалыпты нәрсе деп ойлаймын. Бұл процестен қоғам өтуі керек. Бірден бәрін түсініп, еш мәселесіз болуы мүмкін емес. ТМД кеңістігіндегі елдерді интернет арқылы саралап қарап отырамын, барлығында осы мәселе бар.

Біз 2014 жылы Brif Research Group агенттігінің қолдауымен бүкіл ел аумағында 20-60 жас аралығындағы қазақстандықтардың қатысуымен қаржылық сауаттылық деңгейін анықтау бойынша зерттеу жүргіздік. Дүниежүзілік банктің стандарттары бойынша мұндай ауқымды зерттеу бірінші рет жүргізілді. Қаржылық сауаттылық, қарапайым тілмен айтсақ, орташадан төмен. Сандар арқылы айтсақ, сауалнамаға қатысқандардың 36%-ы «қаржы өнімдерін мүлдем түсінбейміз, қолданбаймыз» деді. 43%-ы депозиттерге мемлекеттік кепілдік беру қоры барын білмейді. Артық қаражаты бар адамдардың 44%-ы ақшасын үйінде сақтайды. Жалақысынан ақша артылған қазақстандықтардың 29%-ы бірден жұмсап бітіруге тырысады, тек 10%-ы ғана артық ақшасын жинайды. 38%-ы отбасылық бюджеттің кіріс-шығысын жүргізбейді. Нәтижесінде, жалақы алатындардың 63% жалақысы келесі айлыққа дейін жетпей қалады. Ақшасы келесі айлыққа жетпейтіндердің 60%-ы қатаң үнемге көшеміз деді. 48%-ы –туыстарынан қарыз аламыз, 7% банктерге барып несие аламыз дейді. Жалпы байқаған нәрсе – көпшілігіміз отбасылық бюджетті жүргізбейміз. Ақша келеді, кетеді. Артық ақшамызды жинауға тырыспаймыз. Көбейту жолдарын білмейміз. Банктік өнімдердің жақсы, нашар жақтарын айыра алмаймыз. Тағы бір «әттеген-айы», қаржылық сауаттылығы төмен өңірлер қазақтар жиі шоғырланған Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары болды.

Неге қазақтар көп шоғырланған өңірлер? Көп проблема ақпараттың дұрыс жетіспеушілігінен туындайды. Әсіресе қазақ тілінде ақпарат аз. Бар ақпараттың көпшілігі түсініксіздеу. Өйткені мәліметтер бірінші орыс тілінде жазылады, сосын қазақшаға аударылады. Банктер сайттары мен ақпарат арналары арқылы қазақша ақпаратты сапалы беруге тырысса. Медиа саласы саяси, діни, ұлттық идеологиямен бірге қаржылық сауаттылықты жүзеге асыруды қолға алса. Өйткені адам саясатсыз өмір сүре алады. Қаражатсыз жоқ. Қазір БАҚ-да банк банктерді тек жарнама көзі санайды. Қаржы, экономик атақырыбын жазатын журналистер де санаулы. Нәтижесінде банк өнімдері туралы ақпараттар халыққа көп жетпейді. Оқырман да даңғаза шоу мен аттан, атыс-шабыс жаңалық оқуға үйреніп алды. Қаржы тақырыбындағы мақаланың рейтингі көбіне төмен болады. Оның үстіне кеңестік кездегі идеология әлі жемісін беріп жатыр. Қарап отырсаңыз қазақ ертегілерінің көпшілігінде бай жаман, кедей мықты. «Алдар көсе» деген мультфильмді балаларымызға қуана көрсетеміз. Балаларымыздың түйсігіне әлі байлар, ақшасы барлар сараң, ақымақ деген бейне әлі барып жатыр. Жалпы, қаржылық сауаттылықты арттыру бойынша мемлекеттік арнайы бағдарлама іске қосылса да артық емес.

Ақша проблемасы бір күнде пайда болатын нәрсе емес, ұзақ жылдардың жемісі. Әрі бір мезетте шешіле салмайды. Бірінші, жалақыны алған күннен бастап кіріс-шығысты басқару, жинау, қосымша табыс табуға тырысу, білімін көтеріп, сол арқылы табысты жұмысқа орналасу, артық ақшаны кәсіпке салып, табысты арттыру – мұның барлығы жылдар бойы қалыптасатын нәрсе. Жылдар бойы бұған мән бермедіңіз, әрине, ақша проблемасы туады. Кейде ақша жинау туралы айтсаң, «жалақым жетпесе қалай жинаймын, еріккеннің әңгімесі» дегенді естимін. Бұған дейін қаржы табу, жұмыс басқа мәселелер бойынша өсу туралы мәселеге бас ауыртпасаңыз, әрине, кейін жалақыңыз жетпейді, бұл туралы айтылған нәрсенің барлығы жәй сандырақ болып естіледі.

Бизнестің негізгі тілі статистика. Мысалы, «қандай өнімді кім қолданды, жасы нешеде, қай тілді қолданады?» деген сияқты мәліметтердің негізінде клиенттің портреті жасалады. Белгілі бір өнімді жетілдіру немесе соған ұқсас өнім сол клиенттерге лайықталады. Яғни, «сұранысқа – ұсыныс» деген қағида. Сұраныс жоқ – шығын, ұсыныс болмайды. Бізде, өкінішке қарай, онлайн жүйе болсын, тіпті банкоматқа дейін қазақ тілін қолданатындар аз. Бұл әдет пе, білмеймін. Мысалы, былтыр біздің онлайн жүйенің қазақшасын қолданатындар 3-ақ пайыз болды. Бұдан кейін банктер өнімін қай аудиторияға лайықтап, қай тілде бірінші ақпарат таратуға тырысады? Қазақ тілі – мемлекеттік тіл, заң талаптарын, әрине, сақтайды. Бірақ көп жағдайда бизнесте клиенттің сұранысы шешеді. Егер қазақ тілді болсаңыз, қазақ тілін қолданайық.

Кез келген нәрсенің себебі бар. Банктер өздігінен қалаған уақытында қоңырау шалып, мазасын алмайды. Бізде «ұмытшақтар» көп. Қарапайым мысал айтсақ, қарызға берген ақшаның дәл айтылған күні қайтқанын көрдіңіз бе? Көп жағдайда уақытында қайтпайды. Банктер бір адам емес, мыңдаған адаммен жұмыс істейді. Мұнда бизнес-процесс жүріп жатыр, банктердің негізгі табысы осы ақша айналысынан құралады. Депозитке салады, несиеге береді, үстінен пайыз алады, ол қызметкерлеріне жалақы, басқа шығындарды өтейді, табыс табады. Берген қарыздың уақытында қайтпауы бизнес-процеске кедергі. Бұл айналымның тоқтамауы үшін банктер кредит алған клиентке хабарлама жіберіп, қоңырау шалып ескертуге, төлемесе төлеу туралы айтуға мәжбүр. Біреуге қарыз берсеңіз, уақытынан асып кетсе, өзіңіз де қоңырау шалып ескертесіз ғой.

Банктер клиентке қай кезде қоңырау шалса нәтиже болады, мұның барлығын зерттейді. Сол бойынша белгілі бір уақытта қоңырау шалады, хат жібереді. Қоңыраудың азаюы немесе мүлдем болмауы өзіміздің мәдениетімізге байланысты. Егер бізде ондай проблема болмаса, банктер қоңырау мен хабарлама үшін шығындалмас еді. Қоңырауға байланысты тағы бір мәселе, кредит алу кезінде клиенттер басқа біреулердің нөмірін беріп кетуі жиі кездеседі. Сосын төлем мерзімін кешіктіреді немесе мүлдем төлемеу жағдайларында әлгі банктер нөмірге қоңырау шалады. Ол адаммен банктер арасында кикілжің туады. Бұл да жеке адамның жауапкершілігі мен мәдениетіне келіп тіреледі. Егер дұрыс нөмір берсе, оны нөмір иесіне ескертсе немесе қарызын уақытында төлеп, іздеуге мәжбүрлемесе, онда ешқандай проблема жоқ. Баспасөз қызметі ақпаратты жинаушы, таратушы болғандықтан, кейбір мәселе тікелей тиісті құрылымға емес, бізге келіп жатады. Оны біз тиісті құрылымдарға жібереміз. Біздің «алтын көпірлігіміз» сонымен аяқталады. Шешімді тиісті құрылымдар қабылдайды. Бірақ бізге хабарласқан банк клиентінің мәселесін тиісті орынға жеткізу, шешімінің болуын басты парыз деп санаймыз. Бірде-бір өтініш жерде қалған емес.

Проблемалық несиенің болуы бұл тек бір ғана тарапқа байланысты нәрсе емес. Ең бірінші, жоғарыда айтқандай, қаржы, банк өнімдері туралы ақпарат көбеюі тиіс. Біз банк ретінде бұған барынша тырысып жатырмыз. Былтыр «Жұлдыздар отбасы» журналында бір жыл бойы қаржы, банк өнімдері бойынша кеңестер жарияладық, «Жұлдыз ФМ» радиосынан күн сайын «Қаржы мәдениеті» бағдарламасы шығады, Szh.kz сайтынан «Сұрақ-жауап» айдарын аштық, қазір 7kun.kz сайтында «Банкке сұрақ» айдарын ашып, жүргізудеміз. Алайда бұл аз. Бір банктің немесе бірнеше адамның ісі бүкіл қоғамдағы өзгерту мүмкіндігі аз.

Екінші, банктердің өздері қаржылық сауаттылықты қолға алуы керек. Қазір бірнеше банк бұған бетбұрыс жасады. Біз, мысалы, «Қаржы мәдениеті» деген үлкен бағдарламаны жүзеге асырып жатырмыз. Ол бойынша өңірлерде лекциялар, балаларға арналған кітаптар шығару, телебағдарлама жасау сынды жобалар жүзеге асуда. Балаларға арналған 5 кітап шығардық. Бұл да аздық етеді. Жалпы мектеп бағдарламасына «Қаржы әліппесі» деген пән енгізу қажет. Егер мектепте оқытылса, онда адам қаражатын қалай басқаруға болады, қалай көбейтуге болады, білетін еді.

Үшінші, адамдардың өзі қаржы мәселесіне байыппен қарай бастаса. Несие алатын кезде барлығын жан-жақты зерттеу керек. Қай банктен алуға болады, қайсысында пайыз, комиссия аз, талаптары қолайлы, форс-мажорлық жағдай болса не істеуге болады? Толық зерттеп, заңдық жағын, жеке тәуекелді есептеп барып, несие шынымен сізге қажет пе, түсініп барып шешім қабылдаса. Кейде бизнес ашу үшін тұтынушылық несие алатындар бар. Тұтынушылық несиенің пайызы әдетте жоғары болады. Бизнесіңіз жүре ме, жүрмей ме? Ол да қауіп-қатерлі мәселе. Банк мамандары айлық кредит төлемі жалақыңыздың 25 пайызынан аспауы қажет дейді. Айлық төлемі жалақысынан асып кеткен адамдар жиі кездеседі. Кредит талаптарына жауап бермейтін болса да, «жолын тауып несие алсам» дейтіндер көп. Көп жағдайда алаяқтарға ұрынып жатады. Кредит алар алдында адам ақпарат жинап, сараптап, сосын шешім қабылдау қажет. Сіз несие келісім-шартына қол қойып, қарызды алу арқылы банктің барлық шарттарына келісетініңізді білдіресіз. Ары қарай қарызды қайтара алмай қалу, түрлі жағдайлардың туындауы өзіңізге қиындық тудырады. Несие алуды шешсеңіз, қаржы, банк өнімдерін зерттеңіз. Несие алу арқылы шешуге дейін жетпес үшін қаржыңызды көбейту, жинау деген мәселе ең өзекті мәселе болуы керек. Балалардың қаржылық сауатты болуына қазірден мән беріңіз. Отбасылық бюджеттің кіріс-шығысын жүргізу, басқару қажет. Қаржы, банк саласының өзгерістерінен хабардар болу үшін сала жаңалықтарын жиі оқыңыз. «Кімнің қолында ақпарат бар, сол әлемді билейді».

Дерек көзі: «Рейтинг» газеті №5, 11 ақпан 2016 жыл.