20 ғасырдың екінші жартысындағы дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай ерекшеліктерінің бірі – халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрі қарқынды дамуы. Әр түрлі мекемелер мен фирмалардың сондай-ақ мемлекеттер арасындағы екі жақты немесе көп жақты қатынастардың кең қанат жайып, тамырын терең тарта бастағаныңың куәсі болып отырмыз. Бұл процестер сыртқы сауданың тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің интернационалдануынан, ұлттық экономиканың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықаралық құрылымдардың жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами бастағаныңанкөрінеді. Әрине, аталған процестер оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұлар бәсекелі, қайшылықты, диалектикалық қөзғалыс, құбылыстарға толы процестер. Қазіргі кезеңде адамзат әлемін "ақ", "қара" деп жіктеп, оған "капитализм", " социализм" сияқты атты айдар тағушылықпен қоса жасанды антоғанизмдерде келмеске кетті. Біздің заманымыз өзара байланысты, экономикалық дамудың жалпыға ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем. Сондықтан еліміздің ойдағыдай өркендеп, гүлденуі үшін сыртқы экономикалық байланыстардың маңызы зор. Қазақстан Республикасы бұрыңғы кеңес үкіметі тұсында сыртқы саудаға қатыса алмады. Ал қазір өзінің егемендігін алғаннан кейін ол сыртқы саудадағы ролін арттыруға мақсат етіп, оны жан-жақты қамтып отыр. Еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарын орнықтырып, дамытудын қазіргі кезені сол қатынастардың нысандары мен әдістерін түбегейлі өзгерту қажеттігімен айқындалады. Тәуелсіздік алған жылдар ішінде - тарихи өлшеммен алғанда қас қағым ғана уақыт аралығында елде де әлемде де үлкен өзгерістер болды. Елде нарықтық шаруашылық жүйесіне өтуге бағытталған күрделі экономикалық реформа жүзеге асырылып жатыр. Жана бағытта қиындыктар мен қайшылықтар жеткілікті болатыныңа қарамастан, реформа жаңа экономикалық жүйенің негізін қалады. Бұл жетістік болашақта халықтың ал аухатын көтеруге үміт сенімін ұлғайтумен қатар, еліміздің экономикалық жүйесін әлемдік экономиқамен үйлестіруге алып келеді. Мұның өзі республика муддесіне халықаралық еңбек бөлісудің артықшылықтарын пайдалануға мүмкіндік береді. Республиқамыз жылдан жылға дербес экономикалық саясатты сенімді түрде жүргізіп, сыртқы экономикалық саясатты өзара тиімді халықаралық экономикалық байланыстарды дамыта жүргізіп келеді. Осы аз ғана уақытта әлемнің экономикалық құрылымында да көп өзгерістер болды. Социалистік мемлекеттер блогы ыдырап, сонымен бірге ССРО-ның әскери күшімен саяси- экономикалық қолдауымен өмір сүрген "әлемдік социалистік шаруашылық жүйесі" де өмір сүруін тоқтатты. ССРО-ның өзі де тарих сахынасынан өтті. Оның орныңа жана егеменді мемлекеттер ту көтеріп, қазіргі заманның өте күрделі әлемдік шаруашылық жүйесінен өз орындарын іздеуде. Бұл окиғалар халықаралық саудаға өз ықпалын тигізді. Қазіргі Қазақстан Республикасының экономикасы халықаралық саудада ең елеулі орынды алып отыр. Қазақстан ендігі халықаралық сауданы дамыту жолында, сонымен қатар, Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру мақсатында көптеген еңбектер жұмыстар жасауда және сол бағытта көптеген жолдаулары бар. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кірудегі мәселелері қазіргі кезде ең актуалды проблема болып отыр. Өйткені ДСУ-на кіре отырып Қазақстан қандай жағдайларға ие болады және қандай жеңілдіктер берілетінін толық біле қойған жоқ. Сондықтан мен осы жұмыссымда қандай да болсын қиындыктарға кездеспес үшін және экономиканы сол қалпынан түсірмес үшін не істеу керек екенін айтуға тырыстым. Осы жазылған жұмыска келетін болсақ мен өзімнің осы жұмысымның ең бірінші бөлімін халықаралық саудаға толық анықтама беруге арнадым. Толық айтатын болсақ; 1 бөлім; Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда туралы болып отыр. Мұнда мен Халықаралық сауданың мәні, маңызы және атқаратын қызметтері туралы айтып өттім. Сонымен қатар Халықаралық сауданың құрылымы туралы, яғни оның дамыған, дамушы және дамымаған елдердегі рөлі, олардағы және Қазақстандағы халықаралық саудадағы ең қаркынды жолмен экспортталатын және импортталатын тауарлар мен қызметтер туралы, жазып көрсеттім. 2 бөлім; Қазақстан экономикасындағы халықаралық сауданың маңызы туралы. Бұл бөлімде мен Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың орны мен ролі және Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың құрылымы туралы жаздым. Қысқа түсініктеме беретін болсам осы бөлім Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданы дамыту жолдары, оның қандай қарқынмен дамып келе жатканы, және Қазақстандағы экспортталатын және импортталатын тауарлар ерекшелігі мен көлемі, оларды экспорттайтын және импорттайтын елдер туралы айтылады. Қазақстандағы халықаралық сауданың орны, яғни қандай орында және экономиканы дамытуда қандай ролі бар екені туралы айтылады. Осы жұмысты оқи отырып қазіргі кездегі халықаралық сауданың жағдайын біліп сол жағдайларға байланысты жұмыстар жасауға болады. Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін алғалы бері халықаралық саудада көптеген өзгерістер болды. Қазақстан Республикасы халықаралық сауданы дамыту мақсатында алдына көптеген мақсаттар мен міндеттер қойды. Алдындағы міндеттер, алға қойған мақсат әлеуметтік бағыттағы жоғары тиімді экономиканы қалыптастыру әлемдік кеністікте өз орның табу, экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету, жоғары дәрежелі еңбек өнімділігіне жету, халық шаруашылығы құрылымында жоғары технологияны пайдалану, халықтын тұрмыс дәрежесін көтеру, аралас экономиканы қалыптастыру, және т.б. қол жеткізу. Қазақстан Республикасында халықаралық сауданың дамуы ежелден келе жатыр. Оны Жібек жолы бойындағы сауда жолдарының қызметінен көруге болады. Міне сол уақыттан бері Қазақстандағы халықаралық саудада болып жаткан өзгерістерді анық көруге болады, яғни ол кезде Қазақстан Республикасы аз ғана елдермен сауда қатынасына түскен болса, қазіргі кезде Қазақстан Республикасы 120 елмен халықаралық сауда қатынастарына түсуде. Халықаралық сауданы реттеп оның еркін дамуы жолындағы кедергілерді шешуге бағытталған саясаттар жүргізілуде. Олар протекционизм мен еркін сауда саясаттары болып табылады. Осы саясаттар көмегімен ел өз өндірушілерін сыртқы тауарлардан қорғау үшін және өндірушілерді ынталандыру үшін, халықтың жағдайын жақсарту үшін, экспорт пен импортты тұрақтандыру үшін қолданады. Осы жұмысты оқи отырып сізде өздерінізге қажетті өте көп жаналықтарды ашарсыздар деп ойлаймын. Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауына сәйкес қызмет атқара отырып ел өзінің жағдайын барлық елдер арасында жақсарта алады. Осы көрсетілген бағыттарға байланысты жұмыс аткара отырып Қазақстан Республикасы өзінің жағдайын дамушы елдер қатарына дейін көтере алады және Дүниежүзілік Сауда Ұйымына ене отырып барлық кедергілерден қиындыксыз өте алуына жағдай жасалады.

1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА 1.1 Халықаралық сауданың экономикалық мәні мен маңызы. Халықаралық экономикалық қатынастардын дәстурлі және ең кен дамыған нысанына сыртқы сауда жатады. Дүние жүзі елдерінің барлығы үшін сыртқы сауданың рөлі ерекше маңызды. Американ ғалымы Сакстын пікірінше "қандай да бір ел болмасын оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикадан оқшауланып ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай алмайды". (1 С.27) Халықаралық сауда - еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар өндірушілері арасында пайда болатын байланыстардын нысаны және олардың өзара экономикалық тәуелділігі. Ғылыми техникалық прогрестін ықпалымен экономикада жүріп жатқан құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы ұлттық шаруашылықтардын қарым- қатынасын күшейтеді. 20 ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық сауда жоғары қарқынмен дамып келеді. Халықаралық сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар әсер етті: 1. халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдандырудын дамуы; 2. экономикада жана салалардың пайда болуына және негізгі капиталды жанартуға игі әсерін тигізген ғылыми-техникалық революция; 3. дүниежүзілік рыноктағы трансұлттық корпорациялардың белсенді қызметі; 4. тарифтер сауда туралы Бас келісімнің шаралары арқылы халықаралық сауданың реттелуі; 5. Көптеген елдердің импортына кедергілердің жойылып кеден бажының төмендеп еркін экономикалық аймақтардын құрылуы; 6. Сауда экономикалық интеграция процестері дамып жалпыға бірдей рыноктардың қалыптасуы; 7. Сыртқы рынокка бейімделген экономикасы бар жаңа индустриялды елдердің пайда болуы; (1 С.28) Халықаралық сауда- дүние жузі елдері арасындағы төлемді жиынтық тауар айналымы. Халықаралық сауда - халықаралық тауар ақша қатынастарының сферасы, ол әр түрлі елдердің сатушылары мен матып алушылары арасында жүреді. Халықаралық сауда әлемнің барлық елдерінің сыртқы саудасының жиынтығы болып табылады. (2. С.80) Халықаралық сауданың мәнін ашу үшін оның формаларын қарастыру қажет. Халықаралық сауданың формалары: 1 Аукциондар және аукциондық сауда; 2 Биржалық сауда; 3 Халықаралық көрмелер мен жәрменкелер; 4 Машиналар мен құрал- жабдықтар арендасы; 5 Қарама- қарсы сауда; 6 Шекаралық сауда; Аукциондық сауда - нарықтық сауданың түрі, мұнда сатушы барынша пайда табу мақсатында аукционға қатысқан бірнеше немесе көптеген сатып алушылардың төлем қабілетінің негізінде өзінің ең жоғарғы денгейіне дейін көтеріледі. (1. С. 42) Аукциондық сауда айналым шығындарын қысқарта отырып, әлемдік бағаларға жақын бағалармен сатуды қамтамасыз ете алады. Сонымен бірге тауарлардың өте көп мөлшерін сату және көптеген бәсекелес сатып алушыларды қатыстыру арқылы сатушы мен сатып алушыға қолайлы жағдай жасайды. Тауар өндірісінің дамуы халықаралық айырбасқа көптеген тауар массаларын қатыстырады, осының нәтижесінде шикізаттын жекелеген түрлері бойынша турақты нарықтар стихиялы түрде пайда бола бастады. Сауда процесінің жетілдірілуі бұл нарықтарды халықаралық биржаларға айналдырды, ең алғашқылары 17 ғасырда Еуропада пайда болды. Өндіріс пен нарықтың монополизациялануына байланысты еркін бәсеке кезінде шырқау шегіне жеткен биржалар өз мәнін жоғалта бастады. Биржалардың гүлденуі кезінде оларда тауарлардың 200 түрі айналыста жүрді, ал қазіргі кезде 60 турі ғана айналыста жүр. Биржаларда астық, қант, кофе, какао сияқты ауылшаруашылық тауарларының саудасы жүргізіледі, сонымен бірге оларда шикізат саудасының 20%- ке жуығы іске асырылады. Биржалық емес саудадағы бағалар биржалық бағаларға сәйкес түрде бейнеленеді. Сонымен, биржалық сауда - биржалардың қатысуымен тауарлар мен бағалы қағаздардың сатылуы. (1. С. 44) Негізінен биржалар коммерциялық делдалдар болып табылады, олар келісімдерге қатыспайды, бірақ олардың бекітілуіне ықпал етеді. Биржалардың бірнеше турі бар: 1 тауар биржасы; 2 қор биржасы; 3 еңбек биржасы; 4 валюта биржасы. Тауар биржасы- сапасы жағынан стандартқа толықтай сай келетін белгілі бір тауарларды сатып алу мен сату үшін ұйымдаскан нарықты қамтамасыз ететін сауда. Мұнда сатуға келісілген тауарлар биржаға әкелінбейді. Бұл тауарлардың бар екенін олардың саны мен сапасын көрсететін құжаттар куәләндырылады. Қор биржасы- таза іскерлік принципінде жұмыс істейді. Валюта биржасы- бұл валюта нарығы. Еңбек биржасы- жұмыс күшін жалдау кезінде кәсіпкер мен қызметкерлер арасындағы делдалдықты жүзеге асыратын мемлекеттік мекеме. Халықаралық көрмелер мен жәрменкелер - тауар үлгілерін көрсету нарығы, бұл жерде іскерлік келіссөздер жүргізіліп, контрактыларға қол қойылады. (1. С. 45) Жәрменке- бір орында, белгілі бір мерзімде оқтын- оқтын отіп тұратын нарықтың түрі. Машиналар мен жабдықтардың арендасы Аренда - бұл жалгерлік шаруашылықты жүргізудің формасы. Мұнда жалға беруші мен жалгер арасында шарт негізінде жалгерге жерді, табиғат қорларын, кәсіпорындарды, олардың бөлімшелерін уақытша пайдалануға, сондай-ақ дербес шаруашылықты жүргізуге қажетті басқа да мүліктерді белгілі мерзімге тиісті ақысын төлетіп, иеленуге және пайдалануға береді. Жалгерлікке халық шаруашылығының барлық саласында рухсат беріледі және мүлік жөніңде меншіктің барлық формалары мен түрлерінде қолданылады. Жалға берушілер- меншік иелері атынан мүлікті жалға беруге өкілетті орындар мен ұйымдар болуы мумкін. Жалгер - заңды құқықтық мекемелер және кәсіпорындар, шетелдік мемлекеттер, халықаралық ұйымдардың қатысуымен құрылған ұйымдар мен бірлестіктер және т.б. Халықаралық саудада аренданың үш түрі қолданылады: 1 лизинг- ұзақ мерзімдік аренда (1 жылдан көп мерзімге дейін) 2 Хайринг- орта мерзімдік аренда (бірнеше айдан 1 жылға дейінгі мерзімге) 3 рейтинг- қысқа мерзімдік аренда (бірнеше күннен бірнеше айға дейінгі мерзімге) Қарама -қарсы сауда- экспортталған тауардың жартылай немесе толық құнына экспортердің импортерден тауар сатып алатындығы туралы қарсы міндеттемесі. (12. С. 283) Қарама -қарсы сауданың бірнеше түрлері бар: 1 Бартерлік келісімдер 2 Қарама- қарсы сатып алу келісімдері 3 Клирингтік келісімдер 4 Лицензиялық келісімдер 5 Компенсациялық келісімдер Шекаралық сауда - сауда, төлем және жыл сайынғы карар туралы келісімнің негізінде көрші мемлекеттердің шекаралас аудандарының сауда ұйымдары мен фирмалары жүзеге асыратын халықаралық тауар алмасу турі. Дүниежүзілік шаруашылық байланыстардың күрделі жүйесінде халықаралық сауда ерекше орын алады. Осы уақытқа дейін тауарларды шетке шығару халықаралық экономикалық қатынастардың негізгі формасы болып есептелген еді, ал қазіргі кезде шетелдік инвестициялау халықаралық экономикалық қатынастардын жетекші формасы болып саналады. Осыған қарамастан халықаралық сауда өзінің масштабы мен функциялары бойынша халықаралық экономикалық қатынастардың жалпы комплексінде манызды орынга ие болып отыр, яғни баскаша айтқанда, есептеулер бойынша халықаралық сауда халықаралық экономикалық қатынастардың жалпы көлемінің 80% үлесін алып отыр. Халықаралық сауда - әртүрлі елдердегі тауар өндірушілер арасындағы байланыс формасы болып табылады, яғни ол халықаралық еңбек бөлінісі негізінде қалыптасады және елдердің өзара тәуелділігін көрсетеді. (3. С. 86) Ғылыми-техникалық революцияның, өнеркәсіптік өндіріс специализациясы мен корпорациясы әсерінен елдер экономикасында болып жатқан құрылымдық өзгерістер ұлттық экономикалардың өзара әсерлесуін күшейтеді. (2. С. 36) Ұлттық экономикадағы ұлттық нарықтардың жиынтығы дүниежүзілік нарықты құрайды. Дүниежүзілік нарық әлемдегі тауар - ақшаа қатынастарының даму процесі кезінде қалыптаса бастады. Жалпы алғанда дүниежүзілік нарық күрделі түсінік болып табылады. Бұл түсінікті терең зерттеу үшін оны екі аспектіде қарастыру керек. - біріншіден, дүниежүзілік нарық абстрактылық түсінік болып табылады, яғни ол кеңістік аспектіде карастырылады. - Екіншіден, дүниежүзілік нарық заттық аспектіде карастырылады. Сыртқы сауда дегеніміз- белгілі бір елдің баска елдермен сауда жасауы. Сыртқы сауда операцияларының 4 негізгі турі бар: 1 Экспорттық операциялар - шетке шығару арқылы шетелдік контингентке тауарды сату; 2 Импорттық операциялар - шеттен әкелу арқылы шетелдік контингенттен тауарды сатып алу; 3 Реэкспорттық операциялар - бұрын импортталған және қайта өңдеуден өтпеген тауарларды шетке шығару арқылы сату. 4 Реимпорттық операциялар - бұрын экспортталған және қайта өңдеуден өтпеген тауарларды шеттен әкелу арқылы сатып алу. (2. С. 38) Сыртқы сауданың дамуын анықтайтын факторлар: 1 Тенгенің тұрақтылығы 2 Инфляцияның денгейінің томендеуі 3 Өндірістін құлдырауының тежелуі, макроэкономикалық ахуалдың барынша тұрақтануы 4 Экспорт өнімдерінің тұрақты түрде ұлғаюы. Сыртқы саудада негізгі операцияларды бірнеше субьекттер қамтамасыз етеді. Олар: брокер, дилер. маклер, коммивояжер, комиссионер, бонус, консорциум және т.б. Осыларға түсініктеме беретін болсақ: Брокер - сауда делдалы, ол сату-сатып алу келісімдеріне белгілі бір жақ ретінде қатыспайды, тек ғана қызығушы екі жақ - сатушы және сатып алушы арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. (1. С. 48) Брокер бір реттік тапсырма негізінде және өз клиенттерінің инструкциялары шегінде әрекет жасайды. Брокердің негізгі артықшылығы - келіссөз жүргізу барысында брокер өз клиентінің атын жасыруына яғни конфеденциалдылықты сақтауына болады. Сондықтан кейбір клиент брокерді делдал өтіп алу себебі - олар өз операцияларының кең таралмауын, яғни жасырын болуын қамтамасыз етеді. Брокер делдалдыкпен қатар баска қосымша қызметтерді де көрсетеді, мысалы, нарықты зерттеу жарнама жоніңдегі акпараттар несие беру. Брокер қызметін жеке адамдар, фирмалар мен ұйымдар жүргізеді. Дилер- өз атынан және өз есебінен тауарларды кайта сатумен айналысатын жеке тұлға немесе фирма. (1. С. 49) Дилердің пайдасы тауарларды саткан және сатып алған багалардың айырмасынан турады. Тауарларды өткізу жүйесінде дилар өз қызметінде сонгы тутынушыларға жақын болады. Коммивояжер - бұл сауда окілеттілігін жүзеге асыратын сауда касіпорныңын қызметкері. Коммивояжер касіпорынмен жедел немесе жедел емес еңбек квлісімдері негізінде әрекет етеді. Коммивояжердің функциясы - белгілі бір аймакта касіпорын тауарларының өткізілуін қамтамасыз ету. Коммивояжер өнімге деген тапсырысты жинап, сатып алушылыр шенберін курады, бұл кезде ол келісім жасауга өкілетті емес. Ол қызметі үшін коммивояжер не тұрақты еңбекақы алады, немесе орындалған тапсырыстар сомасынан алынған процент мөлшерінде сыйақы алады. Комиссинер - сауда келісіміндегі делдал; белгілі мөлшердегі сыйлық үшін, комитент пайдасы үшін соның есебінен, бірақ та өз атынан делдалдық жасайтын адам. (1. С. 50) Тауар нарығында тауарды сату кезінде комиссионер оның меншік иесі бола алмайды. Бонус - бұл көрсетілген комиссиялық қызметтер үшін төленетін комиссиялық сыйақы. Бонус мөлшері сатылған ( айырбасталған немесе сатып алынған ) тауарлардың құнына қатысты процентпен - анықталады және мыналарға қатысты өзгеріп отыруы мумкін; • Тауарлардың күйіне қатысты; • Оған деген сұранысқа; • Сату каналдарына ( дүкен немесе тікелей сату арқылы); • Комиссиялық келісімдерге деген сұраныс пен ұсыныстын арақатынасына; • Комиссионерлер арасындағы бәсеке денгейіне. Бонустың нақтыы мөлшері мен есептеу жолдары комиссиялық келісімдерде анықталады. Консорциум - бірнеше банк немесе өнеркәсіп касіпорындарының арасындағы бірлесіп заемдарды, акцияларды, облигацияларды орналастыру, кең ауқымдағы қаржылық немесе коммерциялық операцияларды жүргізу, ірі өнеркәсіп құрылысын жүзеге асыру, өнім өндіруді ұлғайту мақсатындағы уақытша келісім. (1. С. 50) 19 ғасырдың аяғында - 20 ғасырдың басында қосымша пайда табу мақсатында заемдар мен бағалы кагаздарды тиімді түрде орналастыруды жүзеге асыратын бірнеше банктердің банкирлер үйінің және қаржыландыру когамдарының бірлестігі турінде әрекет етті. Қазіргі танда халықаралық консорциумдар оте кен түрде дамуда, оларды ірі шаруашылық жобаларды жүзеге асыру мақсатында касіпорындар курған. Консорциум ұйымы қатысушылар арасындағы келіссөз арқылы ашылады. Консорциумға кіретін қатысушылар өзінің зандылық және шаруашылық еркіндігін сақтайды, бірақ консорциум мақсатына қатысты қызмет бөлігінде олар бірлесе отырып сайланған жетекшіге бағынады. Консорциум лидері басқа мүшелердің оған берген өкілеттілігі шегінде әрекет етеді. Халықаралық саудада консорциум тапсырыстарды алуда бірлескен курес жүргізу үшін және оларды бірлесе отырып орындау үшін курылады. Консорциум тапсырыс беруші адам алдында бірлескен жауапкершілікте болады. Консорциумга қатысушы көп жағдайда өзінің тапсырыстағы 10% үлесі шегінде мүліктік жауапкершілікте болады, ал қалған сома басқа қатысушылардың тапсырыстағы үлесі бойынша өзара пропорционалды түрде бөлінеді. Сауда үйі- күрделі құбылыс болып табылады. Сондықтан оның мәнін ашу үшін ең алдымен оның ерекшеліктері мен негізгі мақсатына тоқталып өту керек: 1. Ірі сауда үйінің типі, оның негізгі ерекшеліктеріне мыналар жатады: • Тауар өндірісі сферасына белсенді түрде енуі; • Өндіріс кооперациясын ұйымдастыру; • Несие - қаржы операцияларына қатысуы. Дүние жузінде қызмет ететін сауда уйлерінің негізгі мақсаттарына жататындар: • Делдалдык операцияларды концентрациялау есебінен сыртқы экономикалық қызметтІ белсенді түрде жүргізу; • Дүниежүзілік тауар нарықтарының өзгермелі конъюктурасына жедел түрде жауап кайтару; • Өндірісті ұйымдастыру және бәсекелестік кабілеті бар тауарларды өткізу; • Ұсақ және орташа фирмаларды біріктіру және олардың өткізу қызметін қаржыландыру; • Айналым шығындарын, маркетингтік зерттеу және жарнама куның төмендету. Сауда үйлері акционерлік қоғам және жауапкершілігі шектеулі серіктестік фирмаларында құрылады. ( 10. С. 69) Сауда үйлері және басқа шаруашылық субьектілері арасындағы байланысатын негізгі формаларына мыналар жатады: агенттік келісімдер; ынтымақтастық жөніңдегі келісімдер; сату - сатып алу контрактілері; консигнациялық келісімдер және т.б. Сауда үйлері өз қызметін белгілі бір тауар тобы шенберінде шектемейді, олар тиімділігі және өзара есеп айырсуы бойынша өзара байланысқан келісімдердің толық кешенін жүзеге асырады. 2. Брокерлік фирма, ол өз есебінен немесе белгілі бір тауарлардың саудасымен айналысатын өндіруші, тұтынушы немесе басқа тұлғалар есебінен нақтылы тауарлар бойынша келісімдер жүргізумен айналысады. Көптеген сауда үйлері сонымен бірге саудагерлерден тапсырма алады және фьючерстік биржада өздері келісімдер жүргізеді. (10. С. 70) Бас жабдықтаушы - өнеркәсіптік, инфрақұрылымдық және басқа да обьектілерді салу кезінде технологиялық құрал - жабдықтардың толық комплексін құрылыс ауданыңа жеткізіп беретін фирма тапсырыс берушінің тапсырмасы бойынша, ең басты жеткізуші келісім бойынша жеке машиналарды жеткізіп беру үшін басқа кәсіпорындарды немесе фирмаларды жұмсайды. Ондай жеткізушілерді субжабдықтаушылар деп атайды. Субжабдықтаушылардың тапсырмаларды орындаған - орындамағанына қарамастан, тапсырыс беруші алдында бас жабдықтаушы жауап береді. Халықаралық сауда әр ел экономикасы үшін маңызды бір элемент деп айтуымызға болады. Өйткені халықаралық сауданы дамыту үшін ең бірінші ауыл шаруашылығын, өндірісті, және т.б. дамыту қажет. Ал оларды дамыта отырып халықаралық аренаға шыға алады. Халықаралық сауданың дамуы сонымен қатар елдер арасындағы достық қатынастарды күшейтуге және елдің экономикасын жақсартуға ықпал жасайды.

Халықаралық сауданың қазіргі кездегі құрылымы мен саясаты Халықаралық сауда - мемлекеттер және ұлттық шаруашылықтар арасындағы тауар және қызметтердің айырбасы. Ол ерте заманда қалыптасты, бірақ тек 20 ғасырда ғана дүниежүзілік рынок формасына ие болды, өйткені оған негізінен өнеркәсібі дамыған елдер ғана қатынасады. Халықаралық сауда қазіргі дүниежүзілік еңбек бөлінісіне, әр түрлі елдердің экономикалық даму деңгейіне және олардың табиғи - географиялық жағдайларына сайкес тауарлардың белгілі бір түрлерін өндіруге маманданудың натижесі ретінде көрінеді.(2. С. 36) Дүниежүзілік сауданың динамикасы мен құрылымы өндіргіш күштердің дамуына, дүниежүзілік өндірістің құрылымына тәуелді. Егер 19 ғасырда айырбаста көбінесе шикізат, азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп өнімдері ғана болса, қазіргі кезде өнеркәсіп тауарларының үлесі, әсіресе машиналар мен жабдықтардың үлесі елеулі түрде өсті. Соғыстан кейінгі уақытта шикізаттың дүниежүзілік экспорттағы үлесі 3/5-тен 1/3- ке дейін кеміді, ал өнеркәсіп бұйымдарының үлесі 2/3-ке өсті. Құрастырмалы бұйымдар мен қосымша бөлшектер айырбасы артты, экспорт тез қарқынмен дамыды; мысалға машиналардың түйіндерін құрастыру және басқа да құрал - жабдықтар мен халық тұтынатын техниканы жасау жұмыстарын айтуға болады. (19. С. 670) Қазіргі уақытта халықаралық айырбас өрісіне ғылыми - техникалық жетістіктер айырбасы қосылды (лицензиялар және ноу-хаулар мен сауда жасау), олардың үлесі халықаралық сауданың жалпы айналымының 10% құрайды. Технологиялық күрделі өнімдермен, лицензиялармен сауда - саттық жедел өсіп отыр. Егер 1970 жылы лицензиялардың дүние жүзілік экспорттағы көлемі 2,4 - 2,7 млрд. доллар болса, 80-жылдардын екінші жартысында бұл сан жылына 17 млрд. доллардан асты. Халықаралық сауда обьектілерінің қатарына қазіргі уақытта жобалау жұмыстары, лизинг ( жабдықтарды ұзақ мерзімді жалға алу ), инжиринг (инженерлік - құрылыс жұмыстарын атқару үшін жасалынған келісімдер ) жатады. (6. С. 43) Халықаралық саудада «жаңа индустриалды елдер» ( Гонконг, Оңтүстік Корея, Сингапур, Тайвань ) үлкен роль аткара бастады. Бұл елдердің экспортында өнеркәсіптік тауарлардың алатын орны елеулі және олардың дүниежүзілік экспорттағы үлесі 1960-1985 жылдары 2 еседен асып түсті. Тарихи тұрғыдан алғанда дүниежүзілік рыноктағы бәсекелестік күресте ұлттық мүддені қорғаудың ар түрлі мемлекеттік формалары бар. Әр түрлі елдерде жалпы әлемдік экономикада жалпы және оның жекелеген тауар рыноктарында әр түрлі орын алады. Халықаралық сауданың әрбір қатысушысы өз мудделерін қорғау мақсатында қандай да бір іс - әрекет атқаруға тырысады, яғни осы салада белгілі бір саясат жүргізеді. Халықаралық сауда саласында саясаттың негізгі екі түрі бар: 1 Халықаралық сауда саясаты; 2 Сыртқы сауда саясаты. Халықаралық сауда саясаты - халықаралық сауда саласында жалпылама қабылданған саясат. (З.С. 88) Дүниежүзілік сауда ұйымы жүргізеді және ол әлем елдері тарапынан қолдау тауып отыр. Мұндай саясатқа халықаралық сауданы ырықтандыру жатады. Сыртқы сауда саясаты атауымен мемлекеттің басқа елдерімен сауда қатынасына бағытталған іс - әрекеті түсіндіріледі.Сыртқы сауда саясатының мақсаттары: - осы елдің халықаралық еңбек бөлінісіне кіруінің дәрежесі мен әдісін өзгерту; - экспорт пен импорт көлемдерін өзгерту; - елді қажетті ресурстармен қамтамасыз ету; - экспорт пен импорт бағаларының арақатынасын өзгерту. Сыртқы сауда саясатының негізгі екі бағыты бар: 1 Еркін сауда саясаты 2 Протекционизм Еркін сауданы ең алғаш А.Смит өзінің "Салыстырмалы артықшылықтар теориясында" анықтаған. Ол : "айырбас қандай елге болса да колайлы; әрбір ел одан абсолютті артықшылықтар табады",- деп жазған. (3. С. 89) Еркін сауда саясаты таза күйінде мемлекеттін сыртқы саудаға тікелей араласуынан бас тартып рынокқа негізгі реттеуші ролін жүктеуінен көрінеді.Бірақ бұл мемлекеттің осы шаруашылық іс-әрекеттерінің бағытына әсер етуден толық шеттелуін білдірмейді. Мемлекет өз шаруашылық субьектілеріне максималды еркіндік беру үшін басқа елдермен келісім шарттарға отырады. Еркін сауда он саяси салдарға әкеледі, өйткені елдердің өзара байланыстылығы күшейіп бір-біріне дұшпандық әрекеттерінің мүмкіндігін төмендетеді. Еркін сауда саясатының жүргізілуі экономикасы дамыған елдерге халықаралық айырбастан неғұрлым көп пайда алуға мүмкіндік береді. Іс жүзінде, еркін сауда саясаты таза күйінде ешқашан және еш жерде қолданылған жоқ. Протекционизм отандық экономиканы шетелдік бәсекелестерден қорғауға бағытталған саясат. Еркін сауда саясатымен салыстырғанда протекционизмдегі рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті жоққа шығарылады, өйткені әлемдік рыноктағы жекелеген елдердің экономикалық потенциалы мен бәсекеге жарамдылығы әр түрлі, осыған байланысты дамуы жағынан артта қалып отырған елдер үшін рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті пайдасыз болуы мумкін. Күшті шетелдік мемлекеттер жағынан шектелмеген бәсеке экономикалық дамуы төменірек елдерде экономикалық тоқырауына және осы елде тиімсіз экономикалық құрылымның қалыптасуына әкелуі мумкін. (2 С.75) Протекционизм елде белгілі бір салалардың дамуына комектеседі. Аграрлы елдерде протекционизм көбінесе индустрализацияның қажетті шарты болады. Одан басқа протекционизм жұмыссыздықтың азаюына әсер етеді. Бірақ бұл саясатты ұзақ мерзім бойына пайдалану экономиканың тоқырауына әкеледі, өйткені шетелдік бәсеке болмаса жергілікті кәсіпкерлердің техникалық деңгейі мен өндіріс тиімділігін жоғарлатуға ынтасы төмендейді. Өзінің төтенше формасында протекционизм экономикалық автаркия түрінде болады, яғни ел импортты тек өз елінде шығаруға мүмкін болмайтын тауарлармен ғана шектейді. Экспорт болса импортты қамтамасыз ету деңгейінде ғана рұқсат етіледі. (4. С. 47) Протекционизм дамушы елдерде ғана емес, өндірісі дамыған елдерде шиеленіскен бәсекелестік жағдайында ұлттық тауар өндірушілерін қорғау үшін пайдаланылуда. Протекционизм саясаты негізінде әрбір дамушы және дамыған ел өзінің өндірушілерін ынталандыру мақсатында колданып, басқа елден келетін тауарларға карсы тура отырып экономиканы дамытуға және басқа елдермен тұрақты түрде қатынас жасауға мүмкіндік алады. Протекционизм саясатын жүзеге асыру барысында белгілі бір көлемде кедендік баж салықтары немесе үлкен проценттік қойылым коя отырып жүзеге асыра алады. Мамандардың болжауы бойынша, 21 ғасырдың алғашкы жылдарында бәсекеге ең қабілетті елдер саналатыны АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болады. Дамушы елдердің өз экспортын диверсификациялауға ұмтылыстары өнеркәсібі дамыған елдер тарапынан қандай нысанда болмасын, қарсылыққа кездеседі. Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі құралы болып кедендік тарифтер саналады. Кедендік тариф - бұл баж салықтары қойылымының жүйеленген тізімі. Кедендік баж салығы деп- мемлекеттің шекараны өту кезінде тауарлардың импорты және экспортына салынатын салығы түсініледі. (6. С. 45) Тарифтердің бағаларға әсер етуі ішкі сұраныс пен әлемдік ұсыныс көлемінің арақатынасына байланысты болады. Әлемдік ұсыныска қарағанда аз сұранысы бар Қазақстан мемлекеті қойған тариф әлемдік бағаны төмендете алмайды. Ал ішкі баға тарифтің толық сомасына өседі. Әлемдік бағаға әсер ете алатын үлкен мемлекет жағдайында баж салығы импорттаушы елде тауар бағасын жоғарлатып, экспорттаушы елде төмендетеді. Баға өзгерісінің нәтижесінде тұтынушылар импорттаушы елде ұтылса, экспорттаушы елде ұтады. Өндірушілерге келсек, жағдай керісінше болып, импорттаушы елде ұтып, экспорттаушы елде ұтылады. Кедендік баж салығын еңгізген ел табыс алады. Дүниежүзілік сауданың ен қарқынды және өскелен дамып келе жатқан секторы өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сыйымды тауарлар. (5. С. 127) Халықаралық саудада жедел дамып келе жатқан саланың бірі химиялық өнімдер саудасы. Энергоресурстар мен шикізатка сұраныстын көбейгенімен шикізат саудасымен қарқыны дүниежүзілік сауда қарқынынан едәуір төмен. Мұның себебі, біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді ұлғайту; екіншіден, өзін ұтымды пайдалану арқылы қалдықсыз, терең өңдеу процестерін қолдану. (5. С. 127) Дүниежүзілік азық - түлік саудасының оған деген сұраныстың біршама азайғаны байқалды. Бұл белгілі дәрежеде өнеркәсібі дамыған елдерде азық -түлікпен қамтамасыз ету денгейінің жоғарылауымен байланысты. Дүниежүзілік сауданың 90-жылдардың орта шеніңде жедел өсуі АҚША-тың Италияның, Канаданың, Испанияның импортының қарқынды өсуімен байланысты. Сонымен қатар бұл процеске Қиыр Шығыс, Латын Америкасы елдерінің шаруашылық конъюктурасының жақсарғаны да әсер етті. Егер сауда саласындағы кедергілер біртіндеп жойыла берсе, онда халықаралық тауарлар рыногы жыл сайын орта есеппен 6% - ке өсері анық. Жекелеген елдердің дүниежүзілік саудадағы ролін қарастырсақ, онда дүние жүзіндегі ең ірі экспорттаушы және импорттаушы елге АҚША жатады. Дүниежүзілік саудада жүріп жатқан процестерді талдасақ оның басты тенденциясы сыртқы сауданы ырықтандыру дер едік. Бұл орайда бірқатар проблемалар да бой көрсетеді. Олардың негізгісі - мемлекетаралық экономикалық топтар мен сауда экономикалық одақтар денгейіндегі протекционистік тенденциялардың ұлғаюы. Ең ірі тоғыз халықаралық аймақтын сауда одактарының құрамы мынадай: 1. Еуропалық Одак - Австрия, Алмания, Ұлыбритания, Италия, Ирландия, Франция, Испания, Португалия, Финляндия, Дания, Бельгия, Люксембург, Нидерланды, Греция. 2. Еуропалық еркін сауда ассоциациясы - Исландия, Норвегия, Швейцария, Лихтенштейн. 3. Еркін сауда туралы Солтүстік Америкалық келісім- АҚША, Канада, Мексика. 4. Азия - Тынық мұхит экономикалық ынтымақтастығы - Австралия, Бруней, Малайзия, Сингапур, Тайланд, Жана Зеландия, Папуа- Жана Гвинея, Индонезия, Филлипин, Тайвань, Гонконг,Жапония, Онтүстік Корея, Қытай АҚША, Мексика, Чили. 5. "Меркосур"- Бразилия, Аргентина, Парагвай, Уругвай. 6. Онтүстік Африкалық даму комитеті - Ангола, Ботсвана, Лесото, Малави, Мазамбик, Маврикий, Намибия, ЮАР, Свазиленд, Танзания, Зимбабве. 7. Батыс Африкалық экономикалық және валюталық одак - Кот'д Ивуар, Буркина-Фасо, Нигерия, Того, Сенегал, Бенин, Мали. 8. Онтүстік Азиялық аймақтың ынтымақтастық асоциациясы - Индия, Пакистан, Шриланка, Бангладеш, Мальдив, Бутан, Непал. 9. Анд пакті - Венесуэла, Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия. Аталған одактастықтарды құрудың негізінде саяси, экономикалық, тарихи мәні бар обьективті процестер жатыр. Бұл процестердің күшеюі бір жағынан, халықаралық сауданың дамуына игі әсер етеді, екінші жағынан кез - келген жабық құрылымдарға тән - бірқатар кедергілер де болады. (7. С. 42) Біртұтас, әлемдік рыноктар жүйесінде әлі де болса көптеген кедергілер мен қайшылықтар бар. Еркін сауда немесе протекционизм мәселесі күн тәртібінен түскен жоқ. Сауда - экономикалық одақтастықтарына мүше елдер қайшылықты жағдайларды түсіне, ескере отырып, проблемалардың оңтайлы шешімін іздестіру үстінде. Халықаралық сауда - экономикалық қатынастарды реттеу үшін халықаралық ұйымдар құрылды. Олардың қатарына ГАТТ, ЕАСТ, ЮНКТАД т.б. жатады. (7. С. 57) ГАТТ - тарифтер мен сауда туралы басты келісім. Оған қатысушылардың сауда қатынастары қабылданған нормалар мен ережелер негізінде айқындалады. ГАТТ 1948 жылдан бастап әрекет етеді. Бұл ірі халықаралық ұйымның шенберінде сыртқы саудаға қатысты барлық проблемаларды талқылау үшін мүше елдер арасында келіссөздер, консультациялар, кездесулер өткізіледі. ГАТТ-тың толық құқылы мүшелерінің саны 1990 жылы 96 - ға жетті. ЕАСТ - Еуропалық еркін сауда ассоциациясы 1960 жылдан бастап жұмыс істейді. Бұл ассоциацияға 6 Батыс Еуропалық елдер кіреді. ЕАСТ - ның негізгі мақсаты өзара еркін сауда жағдайын қалыптастыру. ЮНКТАД - БУУ - ның сауда және даму конференциясы. Бұған 170 - ке жуық мемлекет, сондай - ақ көптеген халықаралық ұйымдар кіреді. ЮНКТАД -халықаралық экономикалық қатынастардың дамуына және реттелуіне қолдау жасайды. Осы көрсетілген халықаралық ұйымдар арқылы барлық елдер бір -бірімен тұрақты қатынас жасай алады және көптеген елдер арасындағы проблемаларды шешуге мүмкіндік береді. Бұл ұйымдардың барлығы елдер арасындағы қатынастардың жақсы қарқынмен ешбір кедергісіз дамуына жағдай жасап, ынтымақтастықты күшейтуге, дамушы елдерді дамыған елдер қатарына қосуға, елдер арасындағы көре алмаушылықты, менсінбеушілікті жоюға жағдай жасап отырады.

2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАНЫҢ МАНЫЗЫ 2.1 Қазақстан Республикасында халықаралық сауданың рөлі мен орны Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауда саясатын зерттеу барысында оның 1991 жылға дейін КСРА-ның экономикалық шенберінде терен интеграциямен жоспарлаудың орталықтандырылған жүйесі жайында дамығандығын ұмытпау қажет. (2 С.85) Кеңес заманыңда Қазақстанның индустрализациясы жүзеге асырылып, экономикасы дамыды, бірақ республика КСРО- ның басқа республикаларына отын-энергетикалық ресурстарды, астық, ауылшаруашылық өнімдерді, басқаша айтқанда шикізатты жеткізуге маманданған еді. Барлық ішкі, республикааралық және халықаралық сауда мемлекеттік тапсырыстар жүйесімен реттеледі. Экспорттық лицензиялар мен квоталар тауарлардың 200-не таралып, стратегиялық тауарлардың экспорты тек монопольды сыртқы экономикалық құрылымдар арқылы жүзеге асырылды. Бұрыңғы КСРО елдерімен сауда негізінен екі жақты үкіметаралық келісімдермен реттеліп, клиринг негізінде жүзеге асырылды. Қазақстанның сыртқы экономикалық және халықаралық сауда саясаты оның егемендік алуы мен экономикалық реформаларды жүзеге асыруы барысында қалыптасты. Тәуелсіз халықаралық сауда саясаты - республиканың әлемдік қауымдастыққа кіруінің қажетті шарты болып табылады. (2 С.86) Тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін, Қазақстан сыртқы экономикалық ырықтандыру жолына түсті. 1992 жылдың 25 қантарында Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар "Экономиканы тұрақтандыру мен экономикалық реформаларды жүргізу кезеніңде Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық іс-әрекетін ұйымдастыру туралы" жарлығы қабылданды. Сонымен қатар әр турлі өнімдердің бағаларын ырықтандыру туралы бірқатар құжаттар кабылданды. Сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді ырықтандыруда алғашкы маңызды қадам 1993 жылы жасалды. Онда квоталар саны 34-ке дейін, ал лицензиялар саны 61-ге дейін қысқартылды. Республикааралық сауданың үкіметаралық келісімі мен қамтылуы 60 пайызга төмендеді. Экспорттық өнімге деген мемлекеттік тапсырыс жүйесін келісім бағалар жүйесі алмастырды. 145 өнімге орташа мөлшері 15 пайыз болатын экспорттық салықтар енгізілді. Импорттық лицензиялар 5 өнім түріне беріліп, импорттық салық мөлшері 0,5 пайыздан 21 пайызға дейін болды.( 2 С.86) 20-дан астам кәсіпорындар женілдіктерге ие болды. 1994 жылы лицензиялау мен квоталауға жататын тауарлар санының азайтылуы жүргізілді. 1994 жылы 15 шілдеде Қазақстан Республикасы Президентінің Қаулысымен "Экономикалық дағдарыстан шығу және реформаны терендету бойынша" Үкімет іс-әрекетінің бағдарламасы қабылданда. 1995 жылы Қазақстан Республикасы халықаралық саудасын ырықтандыруда мынадай қадамдар жасалады; ұлттық және жеке қауіпсіздік, денсаулыққа деген көзкарастарға байланысты бірқатар тауарлар тізімінен басқа барлық экспорттық және импорттық квоталар алынып тасталынды; стратегиялық тауарлардың халықаралық саудасына монополия жойылды; экспортерлердің -валюталық табысының міндетті сатылуы тоқтатылды; биржалық және аукциондык сауда ұлғайтылды. 1995 жылдың қаңтарында Ресей, Қазақстан , Белорусь Кедендік Одағы туралы келісімге қол қойылды. Кейін оларға Қырғыстан мен Таджикистан қосылды. Оның басты мақсаты - кедендік кедегілерді жою, адамдар, тауарлар, капитал мен қызмет көрсетудің еркін ауысуы үшін бірінғай экономикалық кеністік құру болып табылады. 1995 жылдың 11 қаңтарында Қазақстан Республикасы Президентінің "Сыртқы экономикалық іс- әрекетті ырықтандыру" туралы Жарлығы қабылданды. 1995 жылы 23 наурызда Президент Жарлығымен "КР шетелдік инвестициялар туралы" заң қабылданып, ол Қазақстан экономикасына тартылған шетелдік инвестициялардың экономикалық және құқықтық негіздерін анықтап инвестицияларды қорғауға берілетін мемлекеттік кепілдікті тіркеді. 1996 жылы экспорттық өнімге салынатын барлық кедендік баж салықтар алынып тасталынды, инвестациялық тауарларға импорттық тауарлар төмендетілді. 1997 жылы бәсекелестікті жоғарлату мақсатында тауар импортындағы шетел инвесторларына берілетін жеңілдіктер алынып тасталынды. Тек Қазақстан Республикасының территориясында өнделуге арналған өнімге женілдіктер сақталынды. (2 С.87) 1997 жылдын 20 шілдесінде КР Кеден Комитеті мен Ұлттық банк "КР экспорт импорттың валюталық бақылауын ұйымдастыру туралы" Ереже қабылдады. Ол экспорттық - импорттық валюталық бақылау тәртібін орнатып, экспорттан түскен валюталық табыстың дер уақытында келуі мен импорт мақсаттарында валюта қаржыларын пайдаланылуы мен негізделгенің бақылау тәртібін белгіледі. 1997 жылдың 28 ақпаныңда КР үкіметі "КР тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы" заңын қабылдады. Сөйтіп көріп отырғанымыздай халықаралық сауданың ырықтандырылуы қаржы секторының ырықтандырылуын ынталандырады. Халықаралық сауданың ырыктандырылуы Ішкі рынокка ғана әсер етіп қойған жоқ. Қазақстанның шет елдердің, ОЭСР рыноктарына шығу мүмкіндіктері кеңейді. Біздің республиқамызға қатысты нарықтық емес экономикалы елдерге салынатын көптеген кедендік баж салықтар мен санкциялар төмендетіліп немесе алынып тасталынды. Қазақстан Европа Одағы, АҚША, Канада, Скандинав елдерінің рыноктарында ен тиімді жағдайлы мәртебеге ие болды. 1993 ж- Европа Одағы, 1992 ж.- Канада, 1994ж.- АҚША, Қазақстанды Генералды преференциялар жүйесіне қабылдаған. (2 С.87) Алдынғы жылдардағыдай 1998 жылы елдің сауда балансы теріс болды. Оның құрылымындағы алыс шет елдермен сауда операциясының сальдосы он, ал оны ТМД елдерімен саудада экспорттың импорттан асып түсуі ауқымды етті. Бірақ бұрыңғы одақтас республикаларға арналған экспорт көлемі алыс шет елдерге арналған экспорт көлемінен өте жоғары. 1998 жылдағы экспорттың төмендеуі ТМД елдеріндегі валюта құнсыздануы Қазақстан үшін сауда жағдайын қиындатты. Қазақстан экономикасының бүгінгі жағдайын талдап қарасақ, онда біз мынадай онды құбылыстарды байқар едік: (1 С.36) 1 Тенгенің тұрақтылығының нығайуы. Егер 2002 жылы тенге доллармен салыстырғанда 32.5 пайыз төмендеген болса, 2003 жылы 4,5 пайыз ғана төмендеген. Бұл тенденция 2004 жылы және одан әрі де сақталады деп күтуде. 2 Инфляция денгейінің төмендеуіне байланысты Ұлттық банктың қайта қаржыландыру ставкасы егер 2002 жылдың орта шеніңде жылдық 75 пайыз болса, сол жылдың аяғында 52,5, ал 2003 жылы 30 пайыз болды. 3 Өндірістің құлдырауы тежеліп, макроэкономикалық ахуал барынша тұрақтанып, келешегіне болжам жасайтындай күйге жете бастады. Сонғы жеті жылдың ішінде тұнғыш рет Қазақстанда өндірістің құлдырауы тоқталып біршама экономикалық өсуге қол жеткізілді. 4 Экспорт өнімдері тұрақты түрде ұлғайды. Экспорт жылдан жылға өсуде. Қазіргі кезде Қазақстанда қолданылып отырған халықаралық сауда режимі, баға жасау еркіндігі және дүниежүзілік рыноктағы бәсеке бағытында елеулі өзгерістер қажеттігі туындап отыр. Солардың ішінде; (1 С.36) - Облыстардың лицензиялар беру құқығын жойып, сыртқы экономикалық байланыстар министрлігінен мемлекеттік халықаралық сауда компанияларын бөліп олардан монополиялық сауда жасау құқығын алу керек. - Барлық лицензиялар мен квоталарды аукциондарда сатуды зандастыру керек. Мұның өзі пайданың бір бөлігін мемлекет қазынасына алуға, меншіктің әр түрлі нысаныңдағы кез келген кәсіпорының лицензиялар мен квоталарға ашық және бәсекелесті түрде қол жеткізуіне мүмкіндік береді. - Экспорттық салалар мен өндірістің дамуын жетілдіре беру мен ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесінде тұрақты түрде талдаулар жасап қажет болған жағдайда оларға өзгерістер еңгізу бүгінгі күннің талабы. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы орның тұрақтандырып, ролін мейлінше арттыру бағыттарында қолға алатын жұмыстар жеткілікті. Бұл жұмыстардын негізгілерінің ішінде аякталған кешен курып экспорттағы шикізат бағытын жену үшін сыртқы экономикалық байланыстар саласын республика экономикасын құрылымдык кайта куру багдарламасына сайкестендіре беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аякталған технологиялық кешендер курып, өндіруі салаларды экстенсивті дамудан интенсивті дамуга- кошіріп, дүниежүзілік денгейдегі жана технологияларды пайдалануды мақсат туту керек. Экспорт мумкіндіктерін ұлғайта беру үшін интенсивті ауыл шаруашылығын, женіл және тамак онеркасібін жан-жақта дамыту жоніңдегі іс-шараларды батыл колга алу міндеттері тур. ( 5. С. 124) Аталған салалар мен өндірістерді шугыл дамыту мемлекеттін экспорттық потенциалын ұлғайтып кана қоймай, жұмыспен толық қамту маселесіне де колайлы жагдай жасайды. Егер республикадағы жұмысшы күшінің салыстырмалы арзандығы мен колда бар шикізатты, мысалы өндірістік қалдыктарды женіл және тез іске асыруға болатындығын ескерсек олардың экономикалық тиімділік денгейі жоғары екендігі түсінікті. Қазақстанның халықаралық саудадағы ролін күшейту үшін оған тан ерекшеліктерді байкап, багдарлау қажет. Қазақстанның ерекшелігі оның дамыған, сондай-ак дамушы елдер қатарында бірдей болуы. Қазақстанды дамыған елдер қатарына косатын факторларға халкының жаппай сауаттылығы, ғылыми - зерттеу мекемелерінің кен жүйесі, гарыштық зерттеулерге қатысу мумкіндіктері жатады. Экономикасының шикізаттық бағыты, шетел инвестициялары мен жана технологияларға деген қажеттілік, инфрақұрылымның томен дарежесі Республиканың дамушы ел екендігінің далелдері. Ал, дамушы елдердің өз экспортына колайлы база жасау бағытындағы іс-кимылдары көптеген кедергілерге кездесетіні белгілі. Мысалы, дамыған елдер атап айтсак АҚША «Таргетинг» дегенді пайдаланушы елдерге карсы санкциялар колданады. Таргетинг- экспорттық потенциалды негізінен бір мақсатты ғана көздеп осіре беру. 1997 жылдын басында Маскеуде, Интеграциялық комитетте Белорустін, Қазақстанның, Кыргызстанның және Ресей Федерациясының сарапшы топтарының Букіл Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру маселесі жоніңде жұмыс бабындағы кеңесі болып өтті. Кеңеске қатысушылар 1996 жылдын соныңда Сингапурде откен БСУ-га муше мемлекеттер министрлері конференциясының жұмыс корытындысын талкылады. Бұл форумның мақсаты БСУ мушелерінің келісімдер мен шешімдер жоніңдегі міндеттемелерін орындауын карау беделді Халықаралық Сауда Ұйымы қызметінің жұмыс багдарламасына шолу жасау, дүниежүзілік саудада қалыптасып отырған бағыттарды және ен алдымен дамушы елдерге қойылатын талаптарды талдады. 1996 жылы Белорусь, Қазақстан, Кыргызстан және Ресей үкіметтері делегацияларының БСУ- га косылуы айтарлықтай курделі процесс болып табылатыны, сондыктан узак уақытка сөзылатыны айтылды. Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау маселесінде халықаралық саудада қалыптасқан жагдайлармен есептесіп, өз бағыт -багдарын соларға сайкестендіре анықтауы қажет. Қазақстан халықаралық сауданы дамыта отырып өз экономикасын дамыта алады. Сондыктан халықаралық сауданы дамытуга көптеген күш жұмсау керек. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін Қазақстан қазір жұмыстар жасауда, бірақ ол жұмыстарды алі де жоғары денгейге жеткізген жок. Халықаралық сауданы зерттеуде негізінен экспорт пен импортты карастырған жон болады. (18. С. 38) 1990 жылдардын бірінші жартысындағы халықаралық сауда қатынастарының динамикалық көзгалысының томен болуы ұлттық шаруашылық қатынастардын узілуінен және нарықтық экономика жагдайындағы жеткілікті мамандардын болмауымен карастырылады. (3 С.470 ) Негізінен 1995 - 2000 жылдарда сыртқы тауар айналымы 61 пайызга ості және 2001 жылы ол 173444 млн долларды курады. Экспорттық операциялардың осу қарқыны 1999 жылы 2 пайызга , ал 2000 жылы 55 пайызга , 2001жылы бұл көрсеткіш 1,8 пайызга томендеді. Сыртқы тауар айналысының осуі 2001 жылгы импорттық операциялардың 2000 жылмен салыстырғанда 20 пайызга осуіненкөрінеді. ( 3 С.471) 2001 жылы Қазақстан Республикасының касіпорындары 180 елде өздерінің сауда серіктестерін тапкан болатын. (3 С.472 )

2.2 Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың құрылымы Дүниежүзілік сауданың ен қарқынды және оскелен дамып келе жаткан секторы өңдеуші онекасіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сыйымды тауарлар. (17. С. 176) Онеркасібі дамыған елдерде ғылыми сыйымды тауарлар экспорты жылына 500 млрд. доллар құрайды, ал жоғары технологиялық өнімнің үлесі 40%-ке жақын. Машиналар мен жабдыктар саудасының да ролі артып келеді. Осымен байланысты ғылыми - техникалық, өндірістік, коммерциялық, қаржы -несие қызметтерінің айырбасы кен канат жаюда. Машиналар мен жабдыктар саудасының қарқыны бірқатар жана қызметтер турлерін омірге алып келді. Оларға, инжиринг, лизинг, консалтинг, акпаратты - есептеу қызметтері жатады. Инжиринг- клиентке көрсетілетін инженерлік қызметтердің жиынтығы. Оның тупкі мақсаты өндіріске жұмсалған курделі қаржыны немесе басқа шығындарды отеуде жоғары натажеге жету. Ондай натижеге жету үшін инжиринг материалдык, технологиялық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді пайдаланудын әдістерін іздестіреді. Лизинг - машиналар мен жабдыктарды белгілі бір мерзімге арендага беру туралы келісім. Лизинг халықаралық және ұлттық денгейде өнеркәсіп - банк монополияларының жалғасып кетуінің жана нысаны. Консалтинг - жобаларды дайындау және жүзеге асыру кезіндегі кеңес беру қызметі. Сонгы онжылдыкта онеркасібі дамыған елдердің машиналар мен жабдыктар экспорты уш есе ості. Асіресе, электротехникалық және электронды жабдыктарды экспорттау жедел қарқынмен дамып келеді, олардың үлесіне машинотехникалық өнімдері экспортының 25% тиеді. Халықаралық саудада жедел дамып келе жаткан саланың бірі химиялық өнімдер саудасы. Энергоресурстар мен шикізат саудасының қарқыны дүниежүзілік сауда қарқыныңан едауір томен. Муның себебі, біріншіден шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді ұлғайту; екіншіден, шикізаттын өзін утымды пайдалану арқылы қалдыксыз, терен өңдеу процестерін колдану. (15. С. 77) Қазақстан Республикасында халықаралық сауда құрылымында жедел дамып келе жаткан салалар азык - тулік, ауылшаруашылық өнімдері, мунай саласы, және т.б.салалар болып табылады. Откен жылдармен салыстырғанда экспорт пен импорттын географиялық құрылымында көптеген өзгерістер болды. Ол өзгерістер өз кезегінде достастық елдер мен басқа да елдер арасындағы пайыздык арақатынасты өзгертті. 2003 жылы Қазақстанның ТМД елдерімен сыртқы тауар айналымы 8338 млн долларды курады, ол 2002 жылмен салыстырғанда 15 пайызга оскен. Оның ішінде экспорт 3095 млн долларды құрайды (10 пайызга оскен), ал импорт 4737 млн долларды құрайды (15 пайызга оскен). Сыртқы тауар айналымы басқа елдермен 9512 млн долларды құрайды. Ол 2001 жылмен салыстырғанда 3 пайызга оскен. Оның 6025 млн доллары экспорт ол 7 пайызга томендеген, ал импорт 3487 млн долларды курап 28 пайызга оскен. (3 С.472 ) Негізінен халықаралық сауданың дамуы экспортка байланысты. Осыған орай экспортка келетін болсақ Қазақстан Республикасында экспорт қазіргі кезде бұрыңғымен салыстырғанда жоғары денгейде деп айтуга болады. Қазақстан Республикасының экспортының тауарлық құрылымында негізінен колданылытын товарлар ол шикізат болып табылады. Бастапкы кездегідей негізгі тауарлар тағы да минералды тауарлар және металдар, сонымен қатар бұл товарлардың салыстырмалы салмағында өзгерістер болды. Откен жылдармен салыстырғанда 2001 жылы Қазақстаннан шыгарылған товарлардың ішінде минералды тауарлардың осуі ( 2000 жылы 29,2 пайыз, ал 2003 жылы 60.2 пайыз) және металдык тауарлардың кемуі ( 2001 жылы 41,2 пайыз, ал 2003 жылы 25,4 пайыз) корініп отыр. (3 С.474 ) Қазақстандағы экспорттық тауарлардың негізгі сатып алушылары: Ресей Федерациясы 20,3%, Бермуд аралдары 14,1%, Италия 11,1%, Китай 7,6%, Улы-Британия 3,4%, Иран 2,4%, Швейцария 4,7%, Украйна 5,7%, Польша 1,9%, АҚША 1,8%, Нидерланды және Узбекистан 1,7%-тен, Германия 5,8%, және т.б. Қазақстан Республикасындағы экспорттын колемін келесідей таблицадан коруге болады. (3 С.475 ) Қазақстан Республикасының импортының тауарлық құрылымындағы ен көп колданылатын тауарлар ол: машиналар, құрал - жабдыктар, транспорттық тауарлар, металлургиялық өндірістін тауарлары, коректік өнімдер және оларды өндіруге арналғантпикізаттар. (3 С.479) 2003 жылдардағы импорт колемінің осуі алып келінетін тауарлардың куныңа және колеміне байланысты болды. Негізгі импорттаушы елдер олар бізден экспорттаушы елдер болып табылады, яғни олар бізге белгілі бір тауар колемін импорттап бізден өздеріне жетіспеген шикізат колемін экспорттайды. Сол арқылы тауар айырбасын жүргізеді. Бізге тауарларын ен көп алып келетін елдер ол: Германия, АҚША, Италия, Улы-Британия, Китай, Украина, Франция және Япония, Турция, Нидерланды, Узбекистан, және т.б. (13. С. 128) 2003 жылы ТМД елдерінен келген тауарлар букіл импорт колемінің 52 пайызын курады (2000 жылы ол көрсеткіш 70 пайыз болған). Ен негізгі импорттаушы елдер ол Ынтымактастық елдер болып табылады. 2001 жылы ТМД елдерінен Қазақстанга келген товарлар 3309,5 млн долларды курады. 2003 жылы 2001 жылмен салыстырғанда Европа елдерінен келетін тауарлар 28,5 пайыз болды (2000 жылы ол көрсеткіш 18 пайыз болған). ТМД елдерінің ішінде негізгі импорттаушы елдер Германия мен Италия женіл автоколіктер бойынша және Улы -Британия клапондар мен вентиляторлар бойынша, насостарды Германиядан, мебельдерді Италиядан алып келу арқылы коруге болады. (13. С. 128) Азия елдерінен импорттын кобейуі Японияның машиналары, Индияның шайы, Китай мен Жапонияның мунай трубалары, және Корейдің аллюминиден жасалған жабдыктарына байланысты болды. Америка елдерінен импорттын кобейуі 2003 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 33,7 пайыз болып 5 рет ості. Бұл жақта ен көп колемдегі тауарлар АҚШ-тан келеді. (3 С. 482) Әлемнің басқа елдерінен келетін тауарлар колемі 2003 жылы басқа жылдармен салыстырғанда 47,5 пайыз болып, 3136,1 млн долларды курады. Ол 2000 жылмен салыстырғанда 2,7 рет ості. Міне осындай көрсеткіштердің корініс табуы Қазақстан Республикасының халықаралық саудадағы орның жоғарлатуга көп комегі бар. (5 С.125) Макроэкономикалық тургыдан алғанда импорт колемінің осуі таза экспортка асер етеді, яғни таза экспорт теріс сальдо болады. Соған байланысты Қазақстан Республикасында импорт колемінің осуі халықаралық саудадағы жұмыстарды теріс сальдога алып келеді. Импорт колемінің осуі өз кезегінде айырбас багамын көтереді. Сондыктан бізге келетін товарлар жоғары багамен келеді. (4С.137) Мунда, Т1 - Өңдеу үшін сатылатын тауарлар мен шикізаттар Т2 - Минералды заттар ТЗ - Химиялық өнімдер, пластмассалар, каучук Т4 - Агаш, целлюлөзалы және кагаз бұйымдар Т5 - Багалы металдар және олардан жасалған бұйымдар Т6 - Багалы емес мвталдар және олардан жасалған бұйымдар Т7 - Машиналар, жабдыктар, транспорт, құралдар Т 8 - Басқалар Осы 1 - суреттен коріп отырғанымыздай елдің ішінен ен көп шыгарылатыны бұл минералды заттар, яғни мунай және т.б. болып табылады. Осы суретке карап Қазақстан Республикасы экспортка тек шикізаттарды ғана шыгарады деп айта аламыз. Будан шыгатыны ел ешқандай экспортка дайын өнім шыгармайды, бұл елдің экономикалық жагдайының томен екенің көрсетеді. (13. С. 358) Осы кестелерден коруге болатыны Қазақстан Республикасы халықаралық саудада үлкен жетістіктерге жетті деп айтуга болады. Оны халықаралық саудадағы экспорт колемінің импорт колемінен оте жақсы жоғары көтерілгенен коруге болады. Бұл Қазақстан Республикасының халықаралық саудадағы жетістіктерін, экономикасының халықаралық сауда арқылы осіп отырғаның айтуга болады. Егер Қазақстан Республикасы халықаралық саудада осы қарқының жоғалтаайтын болса, онда ол өзінің денгейін дамушы елдер қатарынан дамыған елдер қатарына көтере алады деп айтуымызга болады. (13. С. 369) Экспорт колемінің импорт колемінен осуіне карап Қазақстан тауарлары халықаралық бәсекеге тура алатының айтуга болады. Сонымен қатар тауарларға сұраныс колемінің осуі елдің касіпкерлерін одан да жақсы және сапалы өнім өндіруте ынталандырады. Соның натижесінде Қазақстан Республикасы сыртқы сауда қатынастарымен қатар елдің ішкі жагдайында жақсы қарқынмен көтере алады. 20 ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақстан Республикасында халықаралық сауда жақсы қарқынмен қалыптаса бастады. Осы халықаралық сауданың дамуы натижесінде Қазақстан Республикасы үлкен биіктерге жетті. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының сыртқы саудасының даму бағыттарына: (10. С. 15) - Импорт құрылымын рационализациялау; - Жергілікті өндірушілерді ынталандыру үшін протекционистік саясат жүргізу; - Өндірісті жанарту үшін қазіргі замангы технологиялар мен құрал -жабдыктар импортын ынталандыру. Қазақстан халықаралық саудада болашакта қандай бағытты: ырыктандыру немесе протекционизмді устануы бойынша анықтауы тиіс. Біздің көзкарасымыз бойынша, ырыктандыру - біздің республиқамыздын халықаралық саудадағы дастурлі және дурыс бағыты сиякты. Мунда, Т1 - Өңдеу үшін сатылатын тауарлар мен шикізаттар Т2 - Минералды заттар ТЗ - Химиялық өнімдер, пластмассалар, каучук Т4 - Агаш, целлюлөзалы және кагаз бұйымдар Т5 - Багалы металдар және олардан жасалған бұйымдар Т6 - Багалы емес металдар және олардан жасалған бұйымдар Т7 - Машиналар, жабдыктар, транспорт, құралдар Т8 - Басқалар Осы 2 - суретте Қазақстан Республикасының импорт бойынша көрсеткіштері берілген. Мунда елге кіргізілетін тауарлар бар. Соларға карай отырып Қазақстан Республикасы ен көп колемде дайын өнім кіргізетінің коруге болады. Олар машина, жабдыктар, транспорт және багалы емес металдардан жасалған өнімдер болып табылады. Сонгы он жылдыктар кезеніңде әлемдік сауданың ырыктандырылуы халықаралық сауда колемінің осу қарқыны әлемдік өндіріс даму көрсеткіштерінен тұрақты түрде уздік болып отырды. Мысалға, Әлемдік Сауда Ұйымы Секретариаты маліметі бойынша 1948- 1998 жылдар мерзімінде халықаралық сауданың осу қарқыныңын орта жылдык көрсеткіші 6% болса, әлемдік өндіріс -3,7% ғана болды. Осы мерзімде сауда колемі 17% есе ості, өндіріс -6% есе ғана ості. Республика экспортының негізгі колемі казбалы байлықтар өндірісінің үлесіне тиеді. Бұлар мунай, түсті металл, түсті және кара металлургияның жартылай фабрикаттары, химия онеркасібінің өнімдері, женіл және тамак онеркасібіне арналған ауыл шаруашылық шикізаттары. Мысалы, Қазақстан хром кені одактық экспорттын 90 процентін, фосфордын 90 процентін, коргасынның 70 процентін, мырыштын 40 процентін беріп келді. ( 8. С. 1) Егер 50 жылдардын аягында Қазақстан өнімдері не бары 31 шетелге шыгарылса, бұл кундері олардың саны 86 -дан асты, оның ішінде 13 бұрыңғы социалистік елдер, 20 дамыған капиталистік, ал 53 дамушы елдер болды. Сонымен қатар экспортталатын тауарлардың ішінде мунай саласына токтайтын болсақ қазіргі кезде Қазақстан мунайы оте жоғары дарежеде экспортталып отыр. Экспортталып отырған шикізаттар колемінің ішінде ен көп колемде экспортталатыны осы мунай болып отыр. Қазірдің өзінде біздің мунайды Кытай, Жапония, Ресей және т.б экономикасы жақсы дамыған елдер алуда. Мунайды экспорттай отырып Қазақстан өзінің бюджетіне түсетін қаржының жартысынан кобін алады, яғни мунайдан түскен пайданың 1% мемлекеттік бюджетке түсе отырып соның өзі халықтын жагдайын жақсартуга оте көп комегін тигізуде. Сойтіп, әлемдік сауданың ырыктандырылуы, елдің экономикалық осуінен өндіріс осуіне карағанда жылдам және манызды болғаның көрсетеді. Осы жагдайда мемлекеттін сыртқы сауданы жасактау мен жүргізуде есепке ала отыру қажет. Елдің халықаралық саудадағы ролін аттыру үшін көптеген жұмыстар жасалуда.

КОРЫТЫНДЫ Осы жұмысымды корыта келгенде Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алып өз алдына дербес мемлекет болғаннан кейін халықаралық сауда мен сыртқы сауданы дамытуды алдына мақсат етіп қойды. Осы мақсатты жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы көптеген киындыктарды басынан кешірді. Сол киындыктардан оту аркасында қазіргі кезде халықаралық саудада үлкен жетістіктерге жетті. Сол жетістіктерді айтатын болсақ қазіргі танда Қазақстан 120 елмен сауда қатынастарын жүргізу арқылы мемлекет касіпорындары осы елдерде өздерінің серіктестерін тапкан. Солармен қатынас жасай отырып өз тауарларын алушы елдерді тапты. Қазіргі кезде Қазақстан дамушы және дамыған елдер аралығында орналасқан. Осы екі аралықтан дамыған елдер қатарына косылу үшін сыртқы сауданы тағы да дамытуды көздеп отыр. Осы жұмысымның бірінші болімін толық халықаралық саудаға арнадым. Халықаралық сауда дегеніміз- мемлекеттер және ұлттық шаруашылықтар арасындағы тауар және қызметтердің айырбасы. Халықаралық сауда елдердің тауарлар мен қызметтерді еркін айырбастауына мумкіндік беретін қызмет болып табылады. Халықаралық сауда қазір елдердің экономикалық қатынасқа түсудегі ен колайлы және тиімді жолы болып отыр. Мемлекеттер халықаралық сауда аркасында экономикасын дамытуга мумкіндік алады. Бкінші болімде Қазақстан Республикасының халықаралық саудадағы орны мен ролі және құрылымы туралы жаздым. Мунда мен қазіргі Қазақстан Республикасының тауар айналымын, экспорт пен импорт колемін және оны қалай осіруге болатыны туралы жаздым. Экспорт колемін осудің ен колайлы және ел экономикасына да тиімді жолы дайын өнім өндіру болып отыр.Осы болімді оки отырып өздерінізге көп қажетті жаналықтарды аша аласыз. Үшінші болімде Қазақстан Республикасының ДСУ - на кірудегі негізгі маселелері және қандай артықшылықтар мен кемшіліктерге ие болатыныңымыз туралы ашып жаздым. Сонымен қатар қандай бағыттар бар екенің де көрсеттім. ДСУ- на ене отрып Қазақстан өзінің шекарасын барлық елдер үшін айкара ашып береді. Сол кезде елде сырттан кіретін тауарлардың саны шексіздікке жетуі мумкін. Осы киындыктарга тотеп беру үшін не істеу керек екенің жазып көрсеттім. Халықаралық саудада үлкен жетістіктерге жету үшін Қазақстан 2005 жылы Дүниежүзілік сауда ұйымының курамына кіруді көздеп отыр. ДСУ курамына кіре отырып Қазақстан өзінің алдында турған көптеген кедергілерді жоя алады. Қазақстан ДСУ-на кіру арқылы томендегідей артықшылықтарга ие болады: Болашакта баламасы жок сыртқы сауда тартібінің ырыктануы мен ашыктығын жалғастыру - Қазақстанга қатысты барлық сауда богеттері алынып тасталынатындыктан әлемдік рынокка шыгу мен Қазақстандык тауарларды дискриминацияламау жүзеге асады; - Республикалық ар турлі елдердің экономика мен сауда тартіптері, қаржыландыру жагдайлары туралы маліметтері бар зор акпараттық базага шыгу мумкіндігі - Сауда стратегиясы мен сыртқы сауда саясатын ашык және тен кукылы ортада жасактау мумкіндігі мен қажеттігі; - Кайшылықтарды халықаралық нормалар мен тартіптер негізінде реттеу; - Кукыктық - нормативтік базаны кабылданған халықаралық стандарттарга сайкес келтіру; Міне осындай артықшылықтарга ие бола отырып Қазақстан сыртқы саудадағы ролін арттыра алады. Сонымен қатар сыртқы саудадағы ролін арттыру үшін тағы да көптеген жолдар бар. Менің осы жұмысымда осындай жолдар айтылады. Сонымен қатар өзіндік кемшіліктерге де ие болады. Бірақ осы киындыктардын болмауы үшін: - елдің ішкі экономикалық жагдайын жақсарту - Халықтын әлеуметтік жагдайын жақсарту - Дайын өнім өндіруге мамандану Индустриялды - инновациялық қамтамасыз ету және т.б. жұмыстарды қарқынды түрде жүргізу қажет. Халықаралық саудада көптеген жетістіктерге жете отырып Қазақстан өзінің экономикасын дамыған елдер экономикасы денгейіне жеткізуіне болады. Ол арине онай жұмыс емес. Ол үшін ен аддымен елде дайын өнім өндіруге көп жұмыстар жасау керек. Өйткені елдің ішіндегі экономикалық және әлеуметтік жагдайды жақсарта отырып біз халықаралық қатынастарды жақсарта аламыз. Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауына сайкес ДСУ -на кіру үшін осы ішкі экономикалық -әлеуметтік жагдайды жақсартканда ғана ел киындыктарды женіп шыга алады делінген. Қазақстан Республикасы Кеңес елдерінің курамынан егемендігін алып өз бетінше тәуелсіз ел болгалы бері көптеген артықшылықтарга ие бола отырып өзінің алға умтылысы аркасында халықаралық экономикалық қатынастарга түсе отырып соның ішінде халықаралық сауданы дамытуга үлкен коніл болді. Кеңес Одағы елдерінің қатарынан бөлініп өз алдына егемендік алып олармен қатынасын узбей керісінше сол қатынастарын одан ары кенейтуге жагдай жасауда. Қазір Қазақстан Республикасы сол елдердің барлығымен де катынас жасауда. Халықаралық саудада көптеген жетістіктерге жете отырып Қазақстан өзінің экономикасын дамыған елдер экономикасы денгейіне жеткізуіне болады. Ол әрине онай жұмыс емес. Ол үшін ең алдымен елде дайын өнім өндіруге көп жұмыстар жасау керек. Өйткені елдің ішіндегі экономикалық және әлеуметтік жағдайды жақсарта отырып біз халықаралық қатынастарды жақсарта аламыз. Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауына сәйкес ДСУ -на кіру үшін осы ішкі экономикалық - әлеуметтік жағдайды жақсартқанда ғана ел қиындықтарды жеңіп шыға алады делінген. Қазақстан Республикасы Кеңес елдерінің құрамынан егемендігін алып өз бетінше тәуелсіз ел болғалы бері көптеген артықшылықтарға ие бола отырып өзінің алға ұмтылысы арқасында халықаралық экономикалық қатынастарға түсе отырып соның ішінде халықаралық сауданы дамытуға үлкен көңіл бөлді. Кеңес Одағы елдерінің қатарынан бөлініп өз алдына егемендік алып олармен қатынасын үзбей керісінше сол қатынастарын одан ары кеңейтуге жағдай жасауда. Қазір Қазақстан Республикасы сол елдердің барлығымен де жақсы сауда қатынастарына түсе отырып олардан экономикалық тажірибиелерін алып соның ішінен керектісін тандап олардан экономикасын асыруға тырысуда. Қазақстан Республикасының ДСУ - на кіру мәселелері қазіргі кезде өте кен ауқымды сұрақтардың бірі болып отыр. Өйткені осы сұраққа қатысты көптеген кері көзкарастар да бар, яғни Қазақстан Республикасы ДСУ - на кіре отырып көптеген қиындықтарға да ұшырайды. Осыған байланысты түрлі жұмыстар жасалып, қиындықтарды оңай шешу мақсатында бағыттар мен саясаттар жүргізу жоспарлануда. Осы жұмысты оқи отыра Қазақстан Республикасындағы халықаралық сауданың қазіргі жағдайын, оның Қазақстан Республикасындағы алатын орнын және рөлін, және 1990 жылдармен салыстырғанда қазіргі уақытта халықаралық сауданың қаншаға өскенін және қандай өзгерістер болғанын осы жұмысты оқи отыра білуге болады. Мен осы жұмысты жаза отырып барлық проблемаларды ашып қарауға тырыстым. Және сіздер де осы проблемаларды болдырмау үшін не істеу керек екенін біледі деп ойлаймын. Сондықтан халықаралық саудадағы қиындықтарға тап болмау үшін барлық жағдайды жасаймыз деген ойдамын. Қазақстан Республикасының көркейіп өсуі үшін жағдай жасайық.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар,- Алматы, Санат, 1998. 2. Елемесов Р.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар.- Алматы, Казак университеті, 2002. 3. Кереев А. Международная экономика. В 2-х ч,- 4.1 Международная микроэкономика: движение товаров ифакторов пройзводства. Учебное пособие для вузов.- Москва, Международное отношение, 1997. 6. Догалова Халықаралық экономикалық қатынастар.- Алматы, 1998. 7. Мамыров Н.К., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар: /Оку құралы/: - Алматы, Экономика, 1998. 8. Самат Муса. Сауд Арабиясы Корольдігімен тиімді байланыс // Егемен Қазақстан.-50.2004. 9. Сыртқы саясаттын 2004 жылга арналған негізгі бағыттары Президенттін Қазақстан халкына Жолдауы. // Егемен Қазақстан. - 79.2003. 10. Рыбалкин В.Е. Международные экономические отношения. - Москва, 1998. 11.Авдокүшин Е. Ф. Международные экономические отношения: Учебное пособие. - Москва. Издательство - книготорговый центр «Маркетинг», -2001. 12. Международная торговля: финансовые операции, страхование и другие услуги. Перевод с англиского .- Киев. Торгово - издательское бюро ВНҮ, 1994 13. Абдиев К.С. Статестическии ежегодник Казахстана. - Алматы, Агенство РК. По статистике, 2003. - 616 С - на русском и англиском языках. 14. Қазақстан - Белорусь қатынасы. // Зан газеті. - 17.2004. - 1С. 15. Вступление Казахстана в ВТО // Қаржы -каражат. - 6. 2002. - 15С. 16.Абдрахманова Г.А. Вступление Казахстана во Всемирную Торговую Орғанизацию (ВТО): вөзможные последствия для финансового рынка Казахстана // Вестник КазГУ . - 5. 2003. 17. Мейрбеков Касіпорын экономикасы - Алматы. - 2001. 18. Бұлатов А.С. Мировая экономика. - Москва. Юристь, 2001. 19. Медведев В.А., Абалкин Л.И., Ожерельев О.И. и другие. Политическая экономия : Учебник для вузов. - Москва. Политиздат, 1988. 20. Темирбекова А., докторант Казахского экономического университета им. Т. Рыскулова. Проблемы вступления Казахстана в ВТО и аграрный сектор // Саясат. - 3. 2004.