Соңғы уақыттағы жаһандық деңгейдегі өзекті мәселелердің бірі әлемдік қаржы дағдарысы екендігі белгілі. Тіпті соғыс, саяси қақтығыс немесе мемлекет басшысын сайлау сияқты басқа да маңызды мәселелерді тілге тиек етсе де, экономикамен байланыстырып айтылады. Оның үстіне, саясатқа қарағанда қаржы саласы ешкімді бейтарап қалдырмайтыны тағы бар. Бұл жағдайда Елбасы Н.Назарбаевтың «Алдымен – экономика, содан кейін – саясат» деген сөздерінің саяси ұран ғана емес, әлеуметтік саяси тұрақтылықтың қажетті шарты орнықты дамушы экономикаға негізделген мемлекет құрылымының жүйелі қағидаты екендігіне енді бір мәрте көз жеткізе алдық. Егер математикалық тілмен сөйлесек, кез келген жүйенің мейлінше тұрақтылық көрсеткіші қандай да болса ауытқудың болмауымен емес, сол ауытқудың қандай да бір күшті сыртқы ықпалдың әсерінен алдын-ала белгіленген шекарадан шықпауымен бағаланады. Демек, бүгінгі әлемдік қаржы дағдарысы мемлекеттік құрылымның беріктігін сынап отырған әлгі күшті сыртқы ықпалға айналды. Мұндай жағдайда алдағы оқиғаны болжай білу, елді еш әбігерсіз стратегиялық мақсатқа жетелеу мемлекеттік басқару жүйесінің кемелденгендігін білдірсе керек. Қазіргі кезде біз кезінде тым «ақылгөй» болып көрінген ғылыми теориялар мен оларға негізделген ойға сыймас «ақыр заманғы» болжаулардың орындала бастағанын көріп отырмыз: кейбір мемлекеттер тұтасымен өздерін банкрот етіп жариялауда (мысалы Исландия), американдықтар – ауыспас «қаржы алпауыттары» байырғы ұлылығын ұмы-тып, өздерінің «жылтыр аяқтарымен» әбігер¬ле¬ніп, сүрініп-қабынуда, ал мыңжылдықтар бойы жеке меншіктің мызғымас нышанына айналған ірі Швейцар банктері ұялмастан мем¬лекет меншігіне өту мүмкін¬діктерін қарастырып жүр. Сонымен қа¬тар, бізді «нарықты мем¬лекеттік реттеу» үшін сынап-мінеп жүрген кейбір еуропалық либе¬рализмнің апологеттерінің Карл Маркстың еңбектерін зерттеп, мемлекеттің экономикаға бел¬сенді араласу теориялық ірге¬тасын іске асыру жолдарын қарастыруда. Осылай нарықтық экономиканың негізін қалаушылардың бірін берген Ұлыбритания Премьер-Министрі өзінің «Мен капитализмді жү¬гендеймін» атты мақаласында нарықтық жүйеге күмән келті¬ріп, мемлекет көмегі¬мен экономиканы қолдауды ұсынады. Олардың қасында «нарықтық құн¬дылықтарға» кейіннен кі¬рік¬кен мемлекеттердің (Венгрия, Украина және т.б.) өз беделі туралы ұмытып, жедел түрде ХВҚ (МВФ) және басқа да халықаралық институттардан қаржылық көмек сұрауы еш таңдандырмайды. Мұндай маңызды оқи¬ға¬лар-дың қарқынды дамуы барлық мемлекеттерді туындаған сауалдарға жауап іздеуіне итерме¬лей¬ді. Жаппай ақиқат сәті туындауда. Оның ішіндегі біздің мемле¬кетіміз үшін де.

Жаһандану үстіндегі әлемдік кеңістікте “рыноктың көрінбес қолымен” және белсенді мемлекеттік реттеу арқылы халықаралық еңбек бөлінісіне тартылған елдердің өзара тәуелділігінің, өзара астасуларының күшеюі байқалады. Ұлттық экономикалардың бір-біріне тартылысында тереңдей де кеңейе түскен сауда байланыстарына ерекше рөл жүктеледі. Индустриялық және дамушы елдердің экспорттық-импорттық саясатқа әрқилы қатысуы, соңғыларының тәуелділігі күшейе түсуі әлемдік экономикадағы күштер орналасуына ықпал етіп келеді. 2007 жылдан басталған Америкадағы ипотекалық дағдарыс пен содан кейінірек азық-түлік тапшылығынан туындаған проблемалар біздің елімізді қапы қалдырмады. Президент тапсырмасымен қысқа мерзімде дағдарысқа қарсы бірінші кезектегі іс-шаралар жоспары әзірленді. Жедел түрде екінші деңгейдегі банк¬тердің өтімділігін қолдау бойынша шаралар қабылданды. Сонымен қатар, бізден кейін осындай қадамдар Ұлыбритания, АҚШ, Ресей тараптарынан да жасалды. Уақытында қабылданған шаралар өз нәтижесін беріп, қазіргі мем¬ле¬кетіміздің қаржы-несиелік жүйе¬сі тұрақтанды, оны тіпті ХВҚ сарапшылары да мақұлдаған. Мұнда мәселе тек сол екінші деңгейдегі банктерге 4 млрд. доллардың жетіс¬пеуінде ғана емес еді. Мемлекет бірде-бір банктың «ойсырауына» жол бермеу үшін барлық қолынан келген шараларды жасауға даяр екендігі осы салаға сенімділік білдірді. Бүкіл әлем бойынша тұрғындар салымының қайтарылуы белең орын алса, біздің елімізде кері¬сінше жыл басынан бері ол 30 пайызға артқан. Жаңандық азық-түлік қорының төмендеп, оның қауіпсіздігі әрбір мемлекеттің басты мәселесіне айналудағы бүкіләлемдік тенденцияны ескере отырып мақсатты жұмыс жасалды. Ол туралы биылдың өзінде ауыл шаруашылық саласына мемлекеттік бюджеттен көрсетілген көмектің көле-мімен өлшеуге болады. «Азық-түлік қауіпсіздігі» үкімет бағдарламасы шеңберінде біз әрбір өңірде мемлекеттік азық-түлік қорын жасадық. Осы жы-лы ме쬬лекет импортпен сатып ал¬ған өнімді өндіру көлемін ұл¬ғайтуға 135 миллиард теңге бөл¬ді. Мысалы, Қызылорда облысы бойынша күріш өндіру үшін субсидий көлемін 7,5 мың теңгеден 20 мыңға дейін үш есеге ұлғайтты. Нәтижесі жер¬гілікті ауыл шаруашылығын өнді¬рушілерді қорғауға және күріш өсіруші шаруашылықтарға қо¬сымша 1 млрд. теңге бөлуге көмектесті. Экономикалық өзгерістердегі локомотив қызметін мемлекет өз жауапкершілігіне алу арқылы тұрақты экономикалық жүйе құрады. Ең бастысы, экономика дамуындағы нарықтық механизмдер мен оны мемлекеттік ынталандыру тәсілдері арасында қа¬жетті баланс табылды. Бүгінде мемлекет салмақты ресурстарды иемдене отырып, эко¬номикалық салаларды аса бір машақатсыз қолдай алады, сондай-ақ, өзіне жүктелген әлеу¬меттік міндеттерді әрі қарай кең ауқымда жалғастыра алады. Алдымен айта кетерлік жағдай, басқа елдердегі мемлекеттік реттеу әлеуметтік экономикалық жағдайымызға өзгертпей көшіріп алу емес. Бұл келесі объективті сипаттағы себептерге байланысты мүмкін емес: Республика басқа елдердегі саяси, табиғи-экономикалық, әлеуметтік- демографиялыық, этномәдени және тағы да басқа себептерге байланысты өзгешеленеді; Қазіргі Қазақстан жағдайында біз ұлттық экономиканы құру процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік-жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бізге ұқсас ешбір ел жоқ. Басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер белгілі бір себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі және «революциялық» көрініс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары олардың эволюциялық даму «нәтижесі» болып табылады. Бірақ та шет елдер тәжірибесін ғылыми қорытындылау қажеттігі келесі жағдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік реттеудің қағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы заңдылықтарын анықтау мүмкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің механизмдерін түістіруге мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мұндай толықтыру мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді. «Ұлы дағдарыс» жылдары ( 20- жылдардың аяғы мен 30- жылдардың басы) алдыңғы қатарлы капиталистік елдердің нарықтық экономиканың өзін өзі толық реттей алмайтындығына көздері жетті және де туындаған қиындықтарды уақытында шешу тек әлеуметтік экономикалық өмірге мемлекттің белсенді араласуымен ғана жүзеге асатынын түсінді. Бұл ақиқатты мойындау елдегі экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін ресми мемлекеттік ұйымдардың ресми ұсынымдарынан көрініс тапты. АҚШ-тағы «жұмыспен қамтамасыз ету туралы Заңға» сәйкес (1946 ж.) құрылған Президенттік экономикалық Кеңесі осы заңның талаптары бойынша барынша өнірісті толық қолдап, жұмысбастылықты, халықтың тұтынушылық қабілетін сақтай отырып, мемлекеттік монополистік реттеумен айналысты. 60-жылдардың соңында аталған Кеңеске міндет ретінде экономикада ұлттық басымдылықтарды анықтау, ұзақ мерзімдік болжау мен бағдарламалар жасау әдістерін әзірлеу жүктелінді. Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерінде экономиканы басқарудың салааралық қағидасы қолданылды. Францияда, Швецияда, Жапонияда, ФРГ және тағы басқа мемлекеттерде дайындалған салааралық бағдарламалар барлық шешуші экономикадық салаларды қамтиды және олардың дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл атқарады. 80-жылдардың басында АҚШ-та мұндай бағдарламалар 1200-ге жуық болды. Бұлардың ішінде энергияны үнемдеу, космостық зерттеулер, аймақтық даму басты орын алды. Бұл бағдарламаларды жүзеге асыру барысы салааралық байланыстарды күшейтуге бағытталған мемлекеттік шараларды қажет етті. Сондықтан АҚШ-та 20 жыл бұрын орталық экономиканы басқару органдарының аймақтық филиалдары құрылған, тиісті аймақтық Комиссияның міндетті бағдарламаларды жүзеге асыруға байланысты ұйымдастырушылық мәселелерін шешу болып табылған. Бұл тәжірибе біздің жағдайға пайдалы болар еді. Нарықтық жүйеге көшуге байланысты эйфория халық шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын кейінге қалдырады. Францияда, Жапонияда, Түркияда және т.б. елдерде ағымдағы, орта мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми әдістемелік және ұйымдастырушылық мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар шешеді. Францияда бұл қызметті Жоспарлау бойынша бас Комиссариат жүргізеді, Жапонияда Экономикалық жоспарлау басқармасы мен «Аймақтық кешкнді даму департаменті» және т.б. жүргізеді. Ұзақ мерзімді экономикалық даму және күрделі жұмсалымдар аясының құрылымдық саясатымен қатар өндірістің аймақтық орналасуының ұзақ мерзімді мақсаттарын белгілеу Жапонияның экономикасын жоспарлаудағы мықты жағы деп саналады. Түркияда орта мерзімді жоспарлау 1963-1967 ж.ж. бірінші бесжылдық жоспардан басталып, жүйелі түрде жоспарлау уақытының міндеттеріне байланысты жүзеге асырылуда. Осындай алтыншы бесжылдық жоспарда нарықтық жүйенің дамыған күйін ескеріп, халық шаруашылығының макроэкономикалық көрсеткіштерін нақтылауға көп көңіл бөлінді. Германияда экономиканы реттеу біраз басқаша, мұнда көбінесе бәсекелестікті қарғауға, мемлекеттің антимонополиялық және бақылау қызметін нығайтуға нарықтағы ірі кәсіпорындардың қосылуына тыйым салуға, жоспарлар мен бағдарламалардың әлеуметтік қызметін кеңейтуге көңіл бөлінеді. Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймақтардың үйлесімді кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылық жүйесін басқару иерархиясының үш деңгейінің функциялары ажыратылған (коммуналар, департаменттер, аймақтар). Ал департамент құрамына кіретін кантондар мен аудандардың өзіндік даму мәселелерін шешуде құқықтық және ұйымдастырушылық тәуелсіздігі жоқ. Халық шаруашылығында аймақтық мәселелер мен оларды салалық экономикамен үйлесімді байланыстыруға Швецияның, Англияның, Германияның, Оңтүстік Кореяның және де басқа дамыған нарықтық жүйедегі елдердің көптеген үкіметтік шешімдері арналған. Бұл шешімдердегі басты ой, жергілікті билік органдары өзінің әлеуметтік экономикалық саясатын жүргізе отырып жалпы мемлекеттік және макроэкономикалық мақсатқа жету. Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің экономикасын реттеудегі күшті тетіктерінің бірі қаржы бюджет ресурстарын пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы механизмдерді негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады. Біріншіден, бюджеттік қаржымен қаржыландыру арқылы (субсидиялар, дотациялар, субвенциялар, бюджет шығындарын жоспарлау) халық шаруашылығының басымдылықтарын және білімді көп қажет ететін салаларды жылдам дамыту мәселелері шешіледі. Екіншіден, құрылымдық-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салық салу механизмі үлкен рөлді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызығушылығын арттыруға болады, өйткені олар өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару. Егер соңғы он жылдықтарда инвесторлар үшін елдердің тартымдылығы жұмыс күшінің төмен құнына негізделген, қазіргі кезде ол энергетикалық ресурстардың қолжетімділігімен айқындалады. Жер бетіндегі халықтың үштен бірінен астамы тұратын өсіп келе жатқан азиялық алыптар - Қытай мен Индия энергия ресурстарына деген орасан зор сұраныс танытып отыр. Мысалы, Қытай әлемде мұнайды тұтыну бойынша екінші орынға шықты. Осы экономикалардың өзін мұнай мен газдың сенімді көздерімен, оның ішінде шетелдегі неғұрлым белсенді инвестициялық саясат есебінен қамтамасыз етуге деген ұмтылысын танытатын энергия ресурстарының импортына өсіп келе жатқан тәуелділігі (2006 жылы Индияда - 70 %, Қытайда – 50 %). Әлемдік тәжірибе барлық елдерде (Францияны, Германияны, Оңтүстік Кореяны және Жапонияны қоса алғанда) өнеркәсіптік саясат адресаттары ретінде салалар емес, компаниялар танылғанын куәландырады. Мысалы, Францияда әрбір салада өз айналасына ұсақ бизнесті біріктіруге және әлемдік нарықтарда шетелдік фирмалармен бәсекеге түсуге тиіс бір немесе екі ірі компания құрылған. Экономикалық жағынан дамыған елдердің қазіргі заманғы өнеркәсіптік саясаты үшін қатаң салалық басымдықтардың болмауы тән, бұл ең алдымен бизнестің жоғары әртараптандырылған бүкіл құрылымының салдары болды. Сондықтан өнеркәсіптік саясаттың негізгі адресаты ретінде көбінесе белгілі бір елде қалыптасқан, ел мүдделеріне жауап беретін корпоративтік құрылымдар танылады. Дәл осы жерде жалпыұлттық даму ресурстары: кәсіби кадрлар (маркетологтар, топ-менеджерлер), басқару өкілеттігі, алдыңғы қатарлы технологиялар мен қаржы ресурстары өспелі дәрежеде шоғырланады. Қазіргі заманғы өнеркәсіптік саясаттағы маңызды рөл корпоративтік басқаруға тиесілі. Бұл ұғым кәсіпкерлік ортасы корпорациялар туралы заңдармен, бағалы қағаздар, инвестициялар шығару және оларды пайдалану саласындағы ережелермен, қор нарығының жұмыс істеу рәсімдерімен, бухгалтерлік есеп стандарттарымен және салық заңдарымен реттелетін фирмалар мен басқа да экономикалық субъектілер арасындағы күрделі өзара қарым-қатынас жүйесін танытады. Корпоративтік басқару инвесторлардың шешімдеріне және өз кезегінде капиталдың тиісті ағындарына әрі ресурстарды орналастыруға таралатын тәуекелдер, жаңа технологиялар мен «адами капиталға» инвестициялар саласындағы фирмалардың стратегиясына әсер етеді. Осылайша, мемлекет пен трансұлттық компаниялар тандемі – салалар мен экономиканың тиісті сегменттерінде ірі компанияларды дамыту стратегиясымен байланыстырылған салааралық кешендерді дамыту стратегиясын әзірлеу. Дамыған экономикалы елдерде (АҚШ, Жапония, Финляндия) өнеркәсіп кәсіпорындары НИОКР-ды өзін өзі ақтау мен өзін өзі қаржыландыру шарттарында жүзеге асырады және мемлекеттік шығыстардың үлесіне орта есеппен 30 % келгенде, ғылыми зерттеулер мен әзірленімдерге арналған барлық ұлттық шығыстардың 70 %-ына дейін игереді. Үшіншіден, мемлекет және ғылыми салаларына шығындарын азайтпауы қажет. Соңғы он жылда Жапонияның әлеуметтік шаруашылық дамуындағы тәжірибесінен «ғылым және білім экономикалық өсу моделінің интенсивті және негізгі құрылымдық факторы ретінде көрінеді». Атап айтқанда, соңғы жылдар ішінде мемлекеттің ғылыми зерттеулер мен әзірленімдерге жұмсаған шығыстары: Швецияда ІЖӨ-ден 4 %-ға жуық, АҚШ-та, Германияда, Жапонияда – шамамен ІЖӨ-ден 3 %-ды, Ұлыбритания мен Францияда – 2 %-дан астамды құрады. Еуроодақ өзінің барлық мүшелеріне ғылымға бөлінетін қаржының деңгейін ІЖӨ-ден 2,5 %-ға дейін жеткізуді ұсынады. Дамыған өнеркәсіптік елдерде «экономикалық өсудің интенсивті моделінің» икемді құралы экономиканы реттеудің ақша-несие механизмі болып табылады. Австрия, Италия, Франция, Оңтүстік Корея, Жапония және тағы басқа елдердің үкіметтерінің баға деңгейін реттеу АҚШ елімен салыстырғанда өте қатал тәртіппен және арнаулы экономиканы басқару органдарымен жүзеге асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу қызметтері бәсекелестік қызмет арқылы жүргізіледі және халық шаруашылығындағы бағаның бестен бір бөлігін қамтиды. Австрияда мұндай қызмет баға туралы арнайы заң арқылы жүзеге асады. Венгрия шаруашылық жүргізуде кәсіпкерлікті ынталандырудың түрлерін алдын ала ескере жүргізген. Австрияның тиісті мемлекеттік органдары сыртқы экономикалық қатынастарды тереңдетуде экспорттық түсімдердің және импорттық төлемдердің тең болу қағидаларына сүйенеді. Австриялық тәжірибеде үкімет тарапынан жасалған бәсекелестік шаралар нарық экономикасына қолайлы жағдай туғызуымен ерекшеленеді. Поляк Халық Республикасында нарықтық шаруашылық жүргізу модельіне тездетіп өтудің белгілі бір тәжірибесі қалыптасып отыр, мұнда жеке кәсіпкерлік қоғамның экономикалық рөлінде жаңа құбылыс болып табылмайды. Оның рөлі ауыл шаруашылық өндірісінде, саудада, қоғамдық тамақтану саласында елеулі. Чехия республикасы үшін әлеуметтік-экономикалық салада тиімді және кешенді қайта құруларды салыстырмалы түрде қысқа мерзімде тез жүзеге асыру тән. Қытай Халық Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі белгілі бір қызығушылық туғызады. Қазіргі Қытай әлемдегі шоқтығы биік елдерге жатады. Бүгінгі Қытайдың экономикасы да, әскери қуаты да, әлеуметтік саласы да мығым. Олай демеске амал жоқ, өйткені аждаһа елінің бүгінгі қол жеткізіп отырған табыстарына көз салсаң, амалсыз илануға тура келеді. Жартылай аш-жалаңаш отырған Қытайға 1978 жылдың күзінде Дэн Сяопин алғаш рет нарықтық экономиканың тәжірибесін жасауды ұсынды. Артынша аспан асты елі Дэн Сяопин нұсқаған жолмен жүруге ден қойды. 80-жылдары жүріп өткен реформа Қытайды танымастай өзгертті. Экономикалық секірістерге жол ашты. Міне, соңғы ширек ғасыр бойы Қытайдың жалпы ішкі өнімі үнемі 8-9 пайызды құрап отыр. Алайда өткен жылдан бастап Қытай өкіметі экономиканың “қызып” кетуінен сақтану үшін ЖІӨ жоспарлы түрде төмендетуді, яғни 7,5 пайыз көлемде сақтауды жөн көруде. Жалпы, Қытай қазір әлемде экономикалық даму жағынан төртінші орынға көтерілді. Қытайдың жоспар мен нарықты біріктіру варианты шаруашылық жүргізудің үш деңгейлі жүйесін пайдалануды білдіреді. Осы үш деңгейдің әрқайсысы өзіндік модельдерге сай келеді: жоғары деңгей үшін негізгі өндірістік көрсеткіштерді дерективті жоспарлау қолданылады, екінші деңгей шаруашылық деңгейі, экономиканың алғашқы саласын қамтиды. Шарушылықтың үшінші деңгейі жергілікті және өндіріс тауарларымен әртүрлі қызмет көрсетулермен және нарық механизмдерін қолданумен реттеледі. Өткен ғасырдың 70-ші жылдарының аяғынан басталған экономикалық реформалар­дың шаруашылық жүргізудегі бұрынғы қағидаттарды сақтауды (жоспарлылық, қаржы, кредит, сыртқы сауда салаларын, баға көрсеткіштерін және жоспарлы тетіктің басқа да жәйттерін мемлекеттік реттеу) олардың біртіндеп нарықтық қатынастарға қарай өзгеруімен, жеке меншік сектор ауқымын ұлғайтуымен ұштастыру ұлттық шаруашылықты айтарлықтай жаңартты. 1990 жылдан 2000 жылға дейінгі кезеңде ІЖӨ өндірісіндегі мемлекеттік сектордың үлес салмағы 35%-ға дейін, өнеркәсіпте 54,6%-дан 30%-ға дейін төмендеді. 1995 жылдан бастап мемлекет бақылайтын компаниялардың саны 300 мыңнан 150 мыңға дейін қысқарды. 1998 жылдан бастап бұл сектордағы жұмыс күшінің саны 16 млн. адамға азайды. Сонымен бірге мемлекет шаруашылық үдерістерді басқару мен бақылаудың функцияларын толық мәнінде сақтап қалды. Францияда табиғи монополиялар саласындағы кәсіпорындарды реттеу әдісі өзгеше және экономика бөлігіндегі бәсекелес доминатында салаларға сәйкес бәрімен - тәуелсіз комиссиялар айналысады. Әрбір салада (телекоммуникация, электроэнергетика, сумен жабдықтау және т.б.) жеті тәуелсіз мүшедегі меншік комиссия құрылған, уәкілеттегілер реттелетін кәсіпорындар қызметіне қатысты шешім қабылдайды. Комиссия мүшелері Франция Республикасы Президентімен екі Парламент палатасымен және тұтынушылар ассоциациясы өкілдерімен 6 жылға тағайындалады, ешкімге бағынбайды және осы кезең ішінде босатылмайды. Әрбір комиссияның өзінің жеке штаттағы қызметкерлері бар. Франция осы үлгіні енгізгенде мемлекетті және реттеуші органды бөлді. Комиссия қызметкерлеріне заң деңгейінде мынадай талаптар белгіленгені қызықты: жұмыс атқарғанына 6 жыл өткеннен кейін және атқарған қызметінен босатылғаннан кейін комиссияның бұрынғы қызметкері 5 жыл ішінде осы комиссиямен реттелген кәсіпорында жұмыс істеуге құқығы жоқ. Монополияға қарсы заңнаманың бұзылғаны анықталған жағдайда комиссия фирманың жылдық айналымынан 3% - ға дейін мемлекеттік бюджеттің кірісіне алуға құқылы. Табиғи монополиялар субъектілерінің тарифін қалыптастыруда негізгі қағида шығын әдісі болып табылады. Тарифте 5%-ға дейін табыс қаралуы керек. Амортизация қаражатынан басқа тарифте бөлек инвестиция құрайды. Комиссиялық реттеуде бекітілген тариф мерзімі шектелмейді сондай-ақ, тарифті бекітуде өтінімді қарау кезінде мерзім белгіленбейді тарифтің экономикалық негіздемеде нақты дәлелденген жағдайда ғана тариф бекітіледі. Электроэнергетика саласында Франция электр энергиясын өндіру оны беру және энергиямен жабдықтау қызметі жөнінде реттеудің екі үлгісі салыстырылып қолданылады: «ескі» үлгідегі электр энергиясының барлық тарифі (ережедегідей, «халық» тұтынушылар тобы үшін) комиссиямен қатаң реттеледі; «жаңа» үлгі бойынша жабдықтау Қазақстандағы сияқты экономиканың бәсекелестік саласына берілген және тұтынушылар (ережедегідей, заңды тұлға) электр энергиясын жеткізу бағасы бойынша өзіне тиімді бағаны өз еркімен іздейді. Бұндай үлгі «естен танудың» алдын алу үшін қаралған, Францияда - осы салада бәсекелестікке бір қалыпты өту жөнінде шешім қабылдайды. Электр энергиясының шығын деңгейі энергия беруші ұйымдармен өздігімен бекітіледі. Электр энергиясын беру көлемінің шығыны 7%-дан аспайды, кәсіпорын шығын деңгейінің төмендеуі бойынша күшейтілген жұмыс жүргізуде. Франция электр энергиясынан тапшылық көріп отырған жоқ – атомдық электростанциясы 80% - ға дейін қажетті қуаттылықты өндеп шығарады, су электр станциясы - 12% дейін тек 8% энергияны (көмір, көгілдір отын және т.б.) көздерімен өндіруде. Альтернативті энергия көздерін дамытуға үлкен назар аударылуда – жел энергетикасы, күн сәулесі энергетикасы дамыған. Мемлекет деңгейінде белгіленген қуат мөлшерін сатып алу кепілденген, өндірілген жел энергетикасының өз құны осы энергиядан жоғары (бірақ, күн сәулесі энергиясынан 3 есе арзан). Электр энергиясын өндіру құны Францияда 1 МВт 55 евроны құрайды. Энергияны түрлі желілерден беру тарифі 1 МВт 5 тен 20 евроға дейін. Электр қуатының 1 МВт соңғы бағасы 60 – 75 евроны құрайды.

Тарифтер (бағалар, алымдар ставкалары) деңгейін реттеу экономиканың барлық салаларын теңгерімді дамытуға әсер етудің маңызды тұтқасы болып табылады. Тарифтік саясатты дамыту инвестицияларды активтерді жаңғыртуға және жаңартуға, олар ұсынатын қызметтердің сапасын арттыруға бағыттауды ынталандыратын табиғи монополия субъектілерінің қызметін реттеудің тиімді жүйесін қалыптастыруға негізделетін болады. Тарифтік саясаттың тиімділігін арттыру мемлекеттік реттеудің негізгі міндетіне – табиғи монополиялар субъектілері мен олардың қызметтерін тұтынушылар мүдделерінің теңгерімін қамтамасыз етуге негізделетін болады. Табиғи монополиялар саласын тарифтік реттеуді дамытудың негізгі бағыттары табиғи монополиялар субъектілеріне қатысты жүргізілетін тарифтік саясатты экономикалық дамудың жалпы мемлекеттік саясатына органикалық қосу қағидатымен айқындалады. Осы бағыттар қолданыстағы нормативтік базаны жетілдіру және тарифтерді белгілеудің макроэкономикалық өлшемдерін айқындау әдіснамасын әзірлеу арқылы дамытылатын болады. Тарифтік реттеу жүйесін дамыту ағымдағы жылы әзірленетін табиғи монополиялар субъектілері тарифтерінің экономика салаларына әсерін бағалау құралдарын қолдана отырып, негізгі мүдделі тараптар мүдделерінің тариф түзудегі есепке алу дәрежесін кеңейтуге негізделеді. Тариф саясатын дамытудың маңызды бағыты тарифтік және техникалық реттеу функцияларын тәуелсіз салалық реттеушілер институтын құру болып табылатын болады. Реттеушілерді құру салалардың баға түзуінің барлық «тізбегін» біріктіруге әкеледі, нарықтың аралас субъектілерін реттеудің тәсілдері біріздендіріледі және осы нарық субъектілерінің қаржы ресурстарын мақсатты пайдалануын бақылаудың тиімді тетігі құрылады, тұтастай және олардың жекелеген сегменттері мен секторлары бойынша реттеушінің барлық реттелетін салалар бойынша қабылдайтын шешімдердің тиімділігіне моделдеу жүргізу мүмкіндігі қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ монополистердің инфрақұрылымы мен қызметтеріне кемсітусіз қол жеткізудің проблемалық мәселелері шешілетін болады. Тұтастай алғанда тәуелсіз салалық реттеушілер институтын құру нарықтардың тиімді жұмыс істеуі мен дамуына, экономиканың инфрақұрылымдық салаларының бәсекелестігі мен инвестициялық тартымдылығы деңгейін арттыруға ықпал ететін болады. Қазақстанның тауар нарықтарында бәсекелес ортаны қалыптастыру үшін тек ойға қонымды инвестициялық саясат пен биржалық сауданы пайдаланудың ғана жеткіліксіз екендігін көрсетті. Қазіргі кезеңде Қазақстан экономикасына тән ішкі нарықтарды монополияландырудың жоғары дәрежесі монополияға қарсы саясатқа ғана емес, тұтастай экономиканы мемлекеттік реттеу саясатына да жаңа ұстанымдарды талап етеді. Бұл жағдайда өндірістік-технологиялық қана емес, сол сияқты мемлекеттік-басқарушылық инновацияларды да тарту қажеттігі туындайды, бұл ретте бұл инновацияларды салудың атаулы саласы бизнес орта емес, мемлекеттік басқару саласы болып табылады. Қазіргі мемлекеттік бәсекелестік саясаты мынадай негізгі қағидаттарды қамтиды. 1) Бәсекелестік саясаты бәсекелестікті қорғау ғана емес, оны экономика салаларында дамыту мақсатын да көздейді. Бұл ретте тауарлар, жұмыстар мен қызметтер нарығында бәсекелестікті дамыту маңыздылығы жағынан бәсекелестікті қорғау шараларынан кем түспейді. 2) Әр түрлі тауар нарықтары үшін оларды монополияландырудың нақты деңгейі мен әлеуетін, сондай-ақ ел экономикасы үшін маңызын ескере отырып, дәл осы салаларда нарықтық (яғни бәсекелестік) бастауларды дамытуға бағдарланған саралы мемлекеттік саясатты әзірлеу және іске асыру қажет. Темір жол көлігі, электр энергетикасы, телекоммуникациялар, авиациялық, көліктік және өзге де инфрақұрылымдық салаларда, сондай-ақ қаржы секторында жекешелендіру, инвестициялар тарту, биржалық сауда және басқалары сияқты жалпы экономикалық сипаттағы шаралар жеткіліксіз. Нарықтық қатынастарды ойдағыдай дамыту үшін бұл салаларды мемлекеттік реттеу басқа салалардан айрықша, ерекше салалық сипаттағы шаралар кешенін (лицензиялауды, тарифтік, техникалық, технологиялық және т.б. реттеуді қоса алғанда) қамтуға тиіс. 3) Басқару үшін жоғары күрделілікке және жоғарыда аталған салалардың ел экономикасы үшін ерекше рөліне байланысты тиісті инновациялық мемлекеттік-басқарушылық технологиялардың трансферті және кейіннен инжинирингі (яғни ойдағыдай енгізу) қажет. Бірінші кезекте дамыған елдердің экономиканың тиісті секторларында мемлекеттік саясатты іске асыру жөніндегі функциялардың бүкіл жиынтығы берілген салалық реттеуіштер деп аталатын реттеуіштерді құру жөніндегі тәжірибесін үйрену қажет. Функциялардың бұл жиынтығы тұтынушылардың құқықтарын қорғауды және әділ нарықтық (бәсекелі) ортаны құруды қоса алғанда, аталған салаларда мемлекеттік саясаттың барлық басымдықтарын қамтамасыз ету үшін жеткілікті болуға тиіс. 4) Жоғарыда баяндалғандарды ескере отырып, монополияға (бәсекеге) қарсы ведомствоның рөлі айтарлықтай түзетілуге тиіс. Бәсекені дамыту жөніндегі міндеттер салалық реттеуіштерге жататындықтан, бәсекені қорғау жөніндегі орган өз атауына және әлемде қалыптасқан практикаға сәйкес бәсекені қорғау, атап айтқанда: - үстем жағдайды асыра пайдаланудың жолын кесу; - картельдік сөз байласулардың жолын кесу; - экономикалық шоғырлануды бақылау; - жосықсыз бәсекенің жолын кесу; - мемлекеттік органдардың бәсекеге қарсы іс-қимылының жолын кесу шараларына назар аударуға тиіс. Жоғарыда аталған барлық шаралар әдетте жолын кесу шаралары деп аталады. Олар мемлекеттік мәжбүрлеуге негізделген (яғни, заңнаманы бұзушыларға қатысты зорлыққа), тергеуді қамтиды және құқық бұзушылық фактісі бойынша қабылданады. Бәсекені қорғау жөніндегі органның басқа бір аса маңызды міндеті – бұл бәсекені адвокаттандыру. Бәсекені адвокаттандыру – бұл әлуеттік емес, (яғни, тергеуге негізделмеген), алдын ала – профилактикалық сипаттағы шаралар кешені. Бұл шаралар монополияға қарсы заңнаманы бұзушыларға ғана емес, нарықтық процестердің барлық қатысушыларына: тұтынушыларға (яғни, халыққа), кәсіпкерлерге, мемлекеттік органдарға арналған. Бұл шаралардың мақсаты ел экономикасындағы бәсекелестікті дамыту мен қорғаудың артықшылықтарын мемлекеттік насихаттау және түсіндіру болып табылады. Атап айтқанда, мемлекеттік органдарға қатысты бұл жұмыс нормативтік құқықтық актілердің монополияға қарсы заңнамаға сәйкестігін сараптауды қоса алғанда, бәсекені дамыту мәселелерінде олардың қызметін үйлестіруді көздейді. Баяндалғанды есепке ала отырып, бәсекелестікті дамыту жөніндегі функцияларды монополияға қарсы органнан салалық реттеуіштерге беруді, сондай-ақ соңғыларына лицензиялау, тарифтік, техникалық және технологиялық реттеу, тиісті қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау жөніндегі өкілеттіктерді беруді көздей отырып, инфрақұрылымдық салалар аясындағы және қаржылық қызметтер нарығындағы салалық заңнаманы қайта қарау керек. Өз кезегінде, қолданыстағы монополияға қарсы заңнамада қолданыстағы және қабылданатын нормативтік құқықтық актілердің сараптамасын қоса алғанда, мемлекеттік басқару органдарының қызметін монополияға қарсы бақылау функциялары неғұрлым нақты айқындалуға тиіс. Тұтастай алғанда, монополияға қарсы заңнаманы бұзу фактілерін айқындау жөніндегі нақты тетіктерді құру, экономиканың базалық салаларын «жасырын» монополияландыруды болдырмау мақсатында заңнамаға егжей-тегжейлі тексеру жүргізілуге тиіс. Бұдан басқа, Қазақстанның ішкі бәсекесін дамыту үшін монополияға қарсы заңнама мен оны қолдану құралдарын күшейту ғана емес, күшті монополияға қарсы орган қажет. Осыған байланысты перспективада монополияға қарсы органның мәртебесі мен өкілеттіктерін күшейту жөніндегі мәселені шешу қажет. мемлекеттің экологиялық саясаты қоршаған ортаны қорғауды және халықаралық стандарттарға сәйкес экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыруға, Қазақстан Республикасының 2004 – 2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздік және Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамаларына сәйкес қоғамның орнықты дамуға көшуінің негіздерін құруға бағытталатын болады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының экологиялық ахуалын былайша сипаттауға болады. Табиғи ресурстардың ауқымды көлемін пайдалану есебінен табиғи капиталдың мол шығыны мен тозуы орын алып отыр. Жалпы ішкі өнімнің өсімі қоршаған ортаға жоғары эмиссиялармен, стационарлық және жылжымалы көздерден улы заттар шығарындыларының өсуімен сүйемелденеді. Атмосфераға стационарлық көздерден шығарындылар шамамен 3 миллион тоннаны құрады, су объектілеріне лақтырулар 2 миллион тоннаға дейін өсті. Республиканың 15 ірі қаласының атмосферасында зиянды заттардың құрамы жол берілетін шоғырланудан 5-тен 10 есеге дейін асып түсіп, қоршаған орта үшін де, азаматтардың денсаулығы үшін де қауіп төндіреді. Бұл қоршаған ортаға жоғары антропогендік қысымның сақталып отырғандығын білдіреді. Республикада қоршаған ортаның жағдайы қанағаттанғысыз болып отыр әрi ауаның, топырақтың және судың ластануы халық денсаулығына керi әсер тигiзуде. Бұл факторларды өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтардың және ластанған ағын сулардың шоғырлана жиналуы едәуiр күшейте түсуде. Қоршаған ортаның жай-күйін сауықтыру қазақстандық өнеркәсіпті технологиялық қайта жарақтандырумен тығыз байланыста болады. Бұл міндетті шешу үшін экологиялық таза технологиялар мен ескірген және «лас» технологияларды әкелуге тыйым салуды енгізу жөніндегі шаралар қажет. Өз өлшемдері жағынан қолданыстағы аналогтардан едәуір басым түсетін серпінді технологиялар да маңызды рөл атқаруға тиіс. Экологиялық саясатты іске асыру экономиканы әртараптандыруға, жоғары технологиялық және шикізаттық емес салалардың, сондай-ақ экологиялық қауіпсіз технологиялардың экономикалық өсуге үлесінің ұлғаюына; өзге салалардың да табиғи ресурстарды өндіру мен экспорттау арасындағы теңгерімді сақтауына; ең үздік қол жетімді технологияларға көшудің мерзімдері мен тетіктерін айқындай отырып, барлық ірі өндірістік және энергетикалық объектілер үшін нысаналы көрсеткіштерді белгілеуге; қоршаған ортаны қорғаудың неғұрлым тиімді экономикалық тетігін, оның ішінде неғұрлым таза өндіріс стратегиясын ілгерілету мақсатында енгізуге; баламалы энергетика объектілерін дамытуға; қазақстандық өнеркәсіптің экологиялық көрсеткіштерін («жасыл инвестициялар») жақсартуға қаражат тарту үшін халықаралық келісімдердің негізгі ережелері мен тетіктерін пайдалануға негізделетін болмақ. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінің қабылдануына байланысты Қазақстанда қабылданған қоршаған ортаны қорғау жүйесіне айтарлықтай өзгерістер енгізілетін болады. Әкімшілік-командалық ұстанымдардың, нормалаудың бұрынғы жүйесінің, айыппұл санкциялары басымдығының орнына тиімді экономикалық тетіктер, экологиялық құқық бұзушылықтардың алдын алу, жаңа технологияларды енгізуді ынталандару келуге тиіс. Экологиялық кодекс ережелерін іске асыру үшін, оның ішінде экологиялық нормалау жүйесін жетілдіру жөнінде нормативтік әдістемелік құжаттар әзірленетін болады. Қазақстанда экологиялық менеджмент жүйесін дамыту және енгізу жөнінде ұсынымдар әзірлеу мақсатында алдыңғы қатарлы шетелдік компанияларда біріктірілген экологиялық менеджментке, оның ішінде мұнайды барлау және өндіру жөнінде талдау жүргізілетін болады. Елдің кәсіпорындары мен ұйымдарын ІSО:14001 халықаралық экологиялық менеджмент стандарттарымен неғұрлым кеңінен қамту, қоршаған орта сапасының стандарттарын халықаралық аналогтармен үйлестіру жөнінде шаралар қабылданатын болады. Қазақстанның қатты тұрмыстық қалдықтарын басқарудың және жинау, тасымалдау, сақтау және есепке алу жүйесін құрудың ұзақ мерзімді өңірлік бағдарламаларын әзірлеу қажет. Қазақстан Республикасы аумағының урбанизацияланған аумақтарының атмосфералық ауасының сапасын басқарудың ақпараттық моделі әзірленеді және енгізіледі. Қалалар мен өнеркәсіптік орталықтарда ауа сапасының нысаналы көрсеткіштерін белгілеу жөніндегі өлшемдер әзірленетін болады. Қалпына келтірілетін ресурстар мен энергия көздері саласындағы инновацияларды қолдау, осы салада қазақстандық технологиялардың пайда болуы үшін жағдайлар жасау жөніндегі іс-шаралар әзірленеді. Әртүрлі мемлекеттік органдар арасында ақпарат алмасуды қамтамасыз етуге тиіс Қоршаған орта мониторингінің бірыңғай мемлекеттік жүйесінің жұмыс істеуін және оны одан әрі дамытуды қамтамасыз ету қажет. Өндіріс және тұтыну қалдықтарының мониторингін жүзеге асыру, зиянды қалдықтар көмінділерінің қоршаған ортаға әсерін бағалау талап етіледі. Өнімнің өмірлік циклін экологиялық сертификаттау және төлемдерді жетілдіру бағдарламаларын қалыптастыру және іске асыру қажет.

Қорытынды Дамыған және дамушы елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг қызметін жетілдірудің бірнеше қолайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде жоспарлау: • Басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік береді; • Мемлекет және шаруашылық жүргізушші субъектілер қолданылатын шараларды үйлестіреді; • Көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын қадағалауға жол ашады; • Алдағы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты анықталуын талап етеді; • Шұғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді; • Барлық қызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста, қарым-қатынаста екенін көрсетеді. Алынған пунктерден ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншы пунктерді атап өтуге болады, өйткені казіогі жағдайда жоспарлауда осы үш пункт жетіспейді немесе өте аз қолданылады.