ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЦИКЛДАР ТЕОРИЯСЫ

01 маусым, 2015

Экономикалық циклдар теориясы, экономикалык өсу теориясымен катар. халық шаруашылығындағы қозғалысты аныктайтын экономикалык дпнамика теорияларына жатады. Өсу теориялары үзақ мерзі.мді тенденция ретінде осудін. факторлары мен шарттарын зерттесе, ииклдык да.му теориясы экономикалык белсенділіктің мерзімдік ауыткуларының себептерін зерттейді.

Экономиканың тепе-теңдікте дамуын сипаттайтын корсеткіштер жиынтығы, езгерістерінің бағыты мен дәрежесі экономикалық конъюктураны қүрайды. Конъюктуралық динаімиканы зерттеушілерді екіге бөлуге болады: коғамдық өмірде әлсін-әлсін кайталанып түратын циклдардың болуын мойындамайтындарға және оларды мойындайтындарға.

Біріншілері - көбінесе неоклассикалық мектептің өкілдері - циклдікті экономикаға кездейсоқ импульстардың сериясынын әсер етуінің нәтижееі дейді.

Экономикалық теориядағы екінші бағыттың өкілдері циклды ерекше бастапкы негіз, нақты әлемнің элементарлык бөлінбейтін "атомы" дейді.

Цикл — бүл материалдық әлемнің ерекше, әмбебап және аосалюттік қүрамы. Циклдың қүрылымын бір-біріне әсер ететін екі карама-карсы материалдық объектілер қүрайды. Айталық әлемде бір-біріне өсер ететін екі қарама-қарсы материалдық объект болады. Әсердің күші және карсы әсер күші осы объектілерде орналасқан, бірақ олардың бағыттары қарама-қареы болады.

Осы өзара әсер ететін циклдың күрылымында объект өзінің карама-қарсысына айналады, сонан кейін өзіне кайта оралады. әсер күшінің жоне қарсы әсер күшінің соімасы абсалюттік көлемі жағынан өзара әсердің өлшемі болып табылады. Мүнда ең алдымен оң әсерлік күштер өседі, содан кейін ол максимумға жеткен соң белгілі бір деңгейге дейін азаяды. Оны келесі 1-ші суреттен көре аламыз. Суреттен көретініміз жалпы коғамның немесе экономиканың дамуы бірқалыпты деңгейде емес, ауыткымалы деңгейде болып табылады. Өйткені экономика дамуына көптеген ішкі және сырткы факторлар әсер етіп отырады. әр фактордың үлесі экономика дамуында әр кезеңде ор түрлі болып отыруы мүмкін. Мысалы, кейбір жылдары экономикалық дамуда барлык факторлар толық түрда қатысып және әр түрлі колайлы жағдайлар есебінен экономиканың ең жоғарғы өрлеу сатысына келсе, ал кейбір кезеңдерде үлттык экономика қызмет етуіңің формасы өзгеріп немесе баска да сыртқы факторлл; (соғыстар, табиғи апаттар, шикізаттың тапшылығы) әсер етуіне байланысты экономика дағдарыска үшырауы да мүмкін.

Экономикалык ілімдер тарихындағы ерте кездегі Қытай мен Грецияда экономиканың циклдық дамуы туралы сол елдің философтары жпі айтатын болған. Ал экономистер осы мәселеге XIX ғасырдың бас кезінде Ж.Сііс.мондн. Т.Мальтустың еңбектерінде экономикадағы дағдарыстар және циклдык күбылыстар зерттеле бастаған. Ордодоксалдық экономистер экономиканын циклмен даму идеясын Сэйдің "сүраныс қашан болмасын үсыныска тен" дегем заңына қарсы келеді деп мойындамаған. Сондықтан көне классиктер А.Сми,. Д.Рикардо, А.Маршалл циклдық дамуды қарастырғанның езінде бүд қүбылысты жекелеген, тез өтіп кететін, уақытша экономикалык күбылыс деі, түсіндірген.

К.Маркс 1818-1883 жж. дағдарыс пен цикл мәселелеріне ерекше назар аударып зерттеген. Ол экономиканың циклдык дамуының бірінен-біріне алмасатын төрт фазасы болады дейді: дағдарыс, токырау, жандану, өрлеу. Бүл циклдык дамудың фазаларын келесі суреттен көре аламыз.

Маркс негізінен үзақтығы 7-12 жылға созылатын өнеркәсіптік ішкдды карастырды. Суреттен көріп отырғанымыздай 1-ші кесінді цикллык дамуды.і дағдарыс фазасын, 2-ші кесінді - токырау фазасын, 3-ші жандану фазасын жоне 4-ші кесінді өрлеу фазасын сипаттайды. Кейбір осы заманғы экономикалык зерттеушілер циклдың тек екі фазасын айтады: рецессия және өрлеу.

Мүндағы дағдарыс рынокта немесе коғамда тауарлардын артык өндірілуі, несиенің азаюы және ссуда пайызының жоғарылауы, инфляцияың

жоғары деңгейі, халықтың әлеуметтік жағдайының өте нашар жағдайда болуы. экономика салаларының қүлдырауға беталауы. Бүл жағдай пайданы азайтады және өндірісті төмендетеді, банктік берешектерді өсіреді, банктік күлдырауға және экономиканың басқа сфераларындағы кәсіпорындар мен фирмалардын банкротқа үшырауына әкеледі.

Циклдық дамудың екінші кезеңінде дағдарыс токыраумен алмасады. Өндіріс төмендеуін қояды, бірақ өспейді де. Артык тауарлар тарайды, бірак. рыноктағы сауданын жағдайы мәз емес. Пайыздық нор.ма барынша томендейді. Бірақ бірте-бірте өсу нүктелері пайда бола бастайды, осылайша экономикада жандну басталады.

Жандану кезеңінде рыноктың жаңа жағдайына бейімделген кәсіпорындар тауардың өндірісін көбейтеді, экономиканың салаларын жаңа каркынмем дамыта бастайды, өндірістік қүрылыс еседі, пайда, қарыз пайызы, жалақы деңгейі біртіндеп көтеріле бастайды және халыктың жағдайы жаксара бастайды. Рынокта белсенді кәсіпкерлер пайда бола бастайды. Экономиканың маңызды салаларын мемлекет езі реттеп, жалпы экономиканы ынталанырып отырады. Осылайша циклдық дамудың төртінші әрі біздің елімһ үшін маңьпды болып табылатын өрлеу фазасына өтеді. Өсу дағдарыстың алдындағы ен жоғары нүктеден артады, өндіріс кеңейе түседі, халыкты жүмыспен қамту, тауарлық сүраныс бағалар және пайыз нормасы өседі. Халык экономикада белсенді түрде қызмет етеді және халықтың әл-ауқаты жоғары деңгейге жетеді. Экономика салаларында бәсекеге қабілетті инновциялы өнімдер шығарыіі отыру міндеті туындайды, өйткені өндірісті үздіксіз дамытып отырмаса, онда өндірілген өнімдерге қаштадан сүраныс азайып жаңа экономикалык іликлдык кезкң басталады. Маркс өнеркәсіптік циклдың арлығын 7-12 жыл ле^т" карастырады.

Ал осы заманда АҚШ-да циклдық дамуға байланысты пайда болған терминология бойынша циклға жататын фазалар былай жіктеледі: шын пик.. бум), қыскару (рецессия, күлдырау), түп (депрессия, тоқырау), жандан^ (кеңею).

XX ғаысрдың 50-ші жылдарына дейін дағдарыс кезінде төлем кабілеті бар сүраныстың төмендеуімен байланысты, баға жалпылама кемитін және жүмыссыздық өсетін еді. Қазір экономиканын монополистік секторь; мемлекеттің қолдауына сүйеніп, бағаны бүрынғы дәрежеде үстап калғаны ме;: қатар, оны көбінесе өсіріп отырады. Өндірістің осындай қүлдырауы инфляш-ія болып түрған жағдайда стагфляция деп аталады.

1.2 Циклдық теоррияның жіктелуі мен олардың ерекшелігі

Циклдық теория жоғарыда атап өткендей негізгі төрт фазадан түрады. Жоғарыда қарастырып өткендей әр фазаның езіндік сипаттык ерекшеліктері бар.

Циклдық дамуда, экономикалык конъюктураны сипаттау үшін бірнеи:о статистикалық керсетқ}штер қолданылады (ЖЮ, жүмыссыздык деңгейі, жеке табыстар, өнеркәсіп өнімі, халықтың жағдайы, инфляцияның дәрежесі жэне т.б.). циклдың қозғалысында экономикалық параметр белгісінің өзгеруіне байланысты, олар проциклдық, контрциклдық және ациклдык болып бөлінеді.

Проциклдық параметрлер жандану фазасында өседі, ал күлдырач фазасында - төмендейді (өндірістік қуаттардың колданылуы. акша массасынын агрегатары, бағаның жалпы дәрежесі, корпорациялардың пайдасы).

Контрциклдық өзгермелілер деп мағынасы қүлдырау кезінде жоғарылал. ал жандануда - темендейтін (жүмыссыздықтын дәрежесі, банкротқа үшыраға.-кәсіпорындар саны, дайын өнімнің запастағы қоры) көрсеткіштер аталады.

Ациклдікке динамикасы экономикалық циклдың фазаларымен (мысаль; экспорт және импорт көлемі) сай келмейтін параметрлер жатады.

Экономикалық параметрлер үш типке бәлінеді - озғыш, кешігуші және сәйкестік.

Озгыштар максимум немесе минимумға пиктің немесе ең теменгі нүктеге жетудің алдында жетеді (бүл — запастағы өзгерістер, акша массасынь.;, өзгеруі және т.б.).

Квшігуштер максимум немесе минимум (жүмысшылар санынын. жалақының, өнеркәсіп шығындарының және т.б.) пик немесе ен төменп нүктеден кейііі жетеді.

Сэйкес келушілік параметрлер экономикалық белсенділіктің өзгеруш-

байланысты өзгеріп отырады (ЖЮ, инфляция, өнеркэсіп өнімі).

Цикл теориясының негізгі жіктемесі осы күнге дейін толык түрде кдлыптасқан жоқ. Оны әр экономис өзінше жіктейді. Мысалы, циклдык өзгерістерді А.Роберт пен Гордон келесідей жіктейді:

"Баға-шығындар" қатынастарының өзгерістеріне және күтімдердегі өзгерістерге назар аударатын теориялар;
Ақша табиғатыңа негізделген теориялар;
Жинақтау мен ңңвестициялардын роліне мән беретін теориялар. Оларға:

Капитал тапшылығының теориялары;
Инвестициялық мүмкіндіктер теориялары;
Түпкі өнімге инвестициялардың әсер етуіне мән беретін теориялар;

Аграрлық және метеорологиялык теориялар;

Жалпы экономикалык циклдар теориясының жіктелуінде келесідеГі теориялар қолданылады:

Сыртқы факторлар теориялары:

Бүл экономикалық циклдің негізін қалаушы У.С.Джевонс және бүл цик : 11-жылдық күннің белсенділік циклімен байланыстырады. Онын енбегінде астықтың түсімінің, оның бағасының өзгеруін және сауда циклдары зерттеледі.

Джевонс күннің белсенділік циклін көбінесе ауыл шаруашылығымен және саудамен байланыстырады. Ал оның ізін куалаушы Х.М.Мор к\н белсенділігінің жалпы экономикалық теориясын жасады.

Жапониялық экономист Симанака Юджи Жапонияның циклмен дамуын зерттеді. Оның зерттеуі бойынша, осы 11-жылдық 9-күндік мерзімде циклдар орын алады, ал бүлар Жуглардың циклдарына сәйкес болады. Симанака айтуьі бойынша кузнецтің циклі күннің екі цикліне, яғни 22 жылға тен.

Троцкиийдің және осы заімаңғы "неомарксистер" теорйясы:

1921 жылы Л.Троцкий өзінің үзын толкындар теориясын үсынды. Онын айтуы бойынша , үзын толқындар капитализмнің тез немесе баяу дамуынык тарихи кезеңдері болып табылатындығын атап айтты.

Таза монетарлықтеория:

бүның басты өкілі ағылшын экономисі Р.Хоутри теориясы бойынша цмкл — бүл ақша инфляциясы мен дефляцияның шағын масштабтағы тура көшірмесі. Депрессия айналыс қүралдарының сомасының азаюынын. арқасында түтынушылық шығындардың төмендеуімен туындайды және ол ақша айналысының қысқаруымен күшейеді. Басқа жақтан жандану фазасы кезенінлс инфляциялық процестер басым болады. Егер ақша ағының түрактандыру мүмкін болса, онда эк^ңомикалық белсенділіктің ауыткулары жойылар еді. Бірақ бүл болмайды, өйткені ақша жүйесіне түрақсыздық тән болады.

Артық қорлану теориясы:

Бүл теорияның басты мәселесі - ол түтыну тауарларын ендіретін салаларға қарағанда, өндірістік тауарларды шығаратын салалардың тым артык дамуы: өндірістік тауарлар жасайтын салалар экономикалык циклдің ықпалына, күнделікті сүраныс тауарларын өндіретін салаларғз карағанда. көбірек үшырап отырады. Циклдің жоғарылауы фазасы кезенінде кыска мерзімді қолданылатын тауарлардың өндірісінің кыскаруынан да елеулі шапшаң төмендейді;

Кем түтыну теориясы:

Осы теорияның негізін қалаушы швейцариялык экономист Ж.Сисмонди "кем түтыну" термині "тым артық жинақтау" ағынасында пайдаланылады. Депрессияны дүниеге әкелетін - ол ағымдағы табыстың ты.м көп мөлшерінің жинақталуы және оның тым аз бөлшегінің түтынулык тауарларға жүмсалуы.

II ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЦИКЛДАҒЫ ДАҒДАРЫС,ЖАНДАНУ ЖӘНЕ ӨСУ ТЕОРИЯЛАРЫ

2.1 Эконоіуіикадағы дағдарыстар және олардың жіктелуі

Экономикалық цңқлдардың өзінің даму деңгейінің жоғары нүктесіне жетіп, одан кейін щйта күлдырауын және осы күлдыраудың соны экономикалық дағдарысқа алып келетіндігі баршамызға белгілі.

Экономикада шың кезеңінен соң күлдырау кезеңі басталады - ол алтьі немесе одан да көп айға созылатын, жалпы өндіріс келемі, табыс жәнежүмыс орындары азаятын кезең. Мүндай қүлдырау экономика секторларындағы жүмыс белсенділігінің жаппай кемуімен сипатталады. Бірақ баға бүл кезде онша көп түсе бермейді, олар тек кана қүлдырау өте үзаққа созылып. токырауға айналғанда ғана күрт төмендей бастайды.

Экономикалық циклда күлдыраудың немесе токыраудың ең төменгі нүктесі өндіріс және жүмыс орындары ең төменгі деңгейіне жетіп, біртіндеп көтеріле бастайды. Экономикалық циклдың дағдарыстық кезеңі экономикалык түрақсыздықтың негізгі себебі болып табылады. Бүл кезең өз кезегінде коғамға айтарлықтай зиян әкеледі.

Жалпы осы замандағы экономикалық циклдықтың 1380-нен артык типі мәлім. Келесі кестеде олардың жиі аталатын алтауы берілген. Экономика көбінесе солардың алғашқы төртеуімен айналысады.

Жуглардың циклдері. Бастыпкыда экономикалык ғылы.м 7-12 жылдык циклді, соңынан Жуглардікі деп бөліп қараған. Осы циклдің басқаша аттары аз емес: "бизнес-цикл", "өнеркәсіптік цикл", "орташа цикл", "үлкен цикл". Бірінші өнеркәсптік цикл 1825 жылы Англияда болды. Осы кезде машиналык өндіріс металлургияда, машина жасауда және басқа жетекші салаларда билік жүргізуге кіріскен болатын. 1836 жылы дағдарыс англияда басталып, соңынан АҚШ-та орын алды. 1847-1848 жж. АҚШ-та және ол дағдарыс бірнеше Еуропалык елдерге тарады. Бүл дағдарысты мән жағынан карағанда бірінші әлемдік

дағдарыс деп атауға болады. Осыдан соң ретімен 1857 және 1866 жж дағдарыстар болды. Егер XIX ғасырда дағдарыстардың аралық мерзімі 10-12 жылға созылса, ал XX ғасырда 7-9 және одан да аз жылға жетті.

Квсте I

Экономикалық циклдағы дағдарыстардың жіктелуі

Дағдарыс түрлері	Циклдың үзақтығы	Басты ерекшеліктер
Китчиндік	2-4 жыл	Қордың көлемі ЖІӨ, инфляцияның, жүмыспен қамтудың ауыткуы, тауарлық циклдар;
Жуглардық	7-12 жыл	Инвестициялық цикл ЖІӨ, инфляциянын, жүмыспен камтудың ауыткуы;
Кузнечтік	16-25 жыл	Табыс, имиграция, түрмыс, үй күрылысы, жиынтық сүраныс, табыс;
Кондратьевтік	40-60 жыл	Техникалық прогресс, қүрылымдык езгерістер;
Форрестерлік	200 жыл	Энергия және материалдар;
Тоффлердік	1000-2000 жыл	Өркениеттердің дамуы;

Китчиннің цклдері (запастар циклдері). Китчин 1926 жылы тауарлык запастар қозғалысындағы қаржы шоттары мен сату бағасын талдау негізінде, өзінің назарын үзындығы 2-ден 4 жылға дейін болатын, кыска толкындарды зергтеуге аударған.

Кузнецтің циклдері. 1930-ы жылы АҚШ-та ^ақүрылыстық шікл" деп аталатын зерттеулер пайда бола бастады. Кейбір аналитиктер түрғын үй күрылыеының жылдык көлемінің алғашқы статистикалық индексін жасап мынадай жағдайға тап болған: осы индекстерде бірінен соң бірі келіп отыратын жылдам өсудің және терең қүлдыраудың немесе тоқыраудың үзақ интервалы болатындығы. Осымен байланысты жиырма жылдык ауыткуларды оелгілейтін. "күрылыстық цикл" пайда болды.

Кондратьевтің циклдері. "Үзын толқындар" теориясына орыс ғалымы Н.Д.кондратьевтің үлес| ең зор деуге болады. Өзінің еңбектерінде ол дамыған елдердегі тауарлық бағ^ларының индекстерін, рентанын, жалақының, өнімніп маңызды түрлерінің, ендірісінің және т.б. динамикасының мәнін ашты. "Үлкен" өрлеудің басталуын ол өндіріске жаң технологияның жаппаіі енгізілуімен, әлемдік шаруашылыкка жаңа елдерді тарту.мен, алтын өндір\ көлемінің өзгерістерімен байланыстырылады.

Осылайша экономика дамуында қазіргі кезедегі негізгі дағдарыстарға келесілерді жатқызуға болады:

экономикалық өсудегі дағдарыс;
инфляциялық дағдарыс;
төлем қабілеті дағдарысы;
инвестициялық дағдарыс;
әлеуметтік саладағы дағдарыс;
өнеркәсіптік немесе инновациялық дағдарыс және т.б.

Бүл аталған дағдарыстардың еліміздегі көрінісін келесі такырыптардан толық қарастырамыз.

2.2 Экономикалық жандану мен өсу циклдық дамудың кезеңдері ретінде

Экономикалық циклдің жандану және өрлеу фазалары жалпы түрле экономикада экономикэлық өсу деп аталады. Ол дегеніміз өндіргіш күштерлін үзақ мерзімдік дамуьщен байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің үзақ мерзімді өзгерістерін атайды.

Экономиканы қа,й жағынан алып карасак та, оларлың барлығы экономикалық өсу мәселесіне алып келеді. Бүл мәселенің өзектілігі халыктьщ түракты өсуіне, өмір сүрудің жоғары деңгейін қамтамасыз ету болып табылады.

Экономикалық өсу үғымын біз ылғида үзак. мерзімде карастырамыз. Өйткені, қысқа мерзімде өндіріс факторлары түрақты болып келеді.

Осылайша, экономикалық өсу толық жүмысбастылык жағдайындағь: потенциалды өнім өндіру деңгейінің үзак мерзімдегі қаркыны болып табылалы.

Экономикалық өсудің теориясы бүл көптеген концепциялар және бүлар әр хезеңде әр түрлі бағытта дамыды. Бүл жағдайлар экономикалық өсудің бір деңгейден екінші деңгейге ауысуына негіз болады. Оларды эдістемеге байланысты өсу теориясында үш бағытты атап өтуге болады:

Неокейнстік;
Неоклассикалык;
Тарихи-әлеуметтік.

кейнсиандық (неокейнсиандық) мекроэкономикалық түрактылык теориясы.
классикалың (неоклассикалық) теориялар, өзінің теориялык бастауын сонау Ж.Б. Сэйден алып және Дж.Б. Кларк, Р.Солоудың еңбектерімен аяқталды.

Классикалық бағыттағы ойда рыноктық жүйенің тиімділігі. яғни озін-іл; реттеу механизмі қарастырылған, мүнда тек кана экономикалық субъект кана емес бүкіл экономикалық өндіріс факторлары карастырылады. Мүлтіксіз еркін бәсеке, рыноктық баға жалпы тепе-теңдікті қамтамасыз етті. Осы максатта классикалық теория ХІХғ. және XX ғ. Басында экономикалық өсуде басты орында болды.

Үлы экономистер А. Смит, Д.Рикардо, Т.Мальтус және К.Маркс халықтар байлығы қорлануына басты көңіл бөлді. Ал екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Р.Харрод өзінің ғылыми статьясында үлттык өнімнің өсуінс байланысты өсудің үш концепциясын үсынды: неокейнсиандык (Т.Харрод, Е.Домар); неоклассикаі|ық (Р.Солоу); посткейнсиандык (Н.Калдор);

Ал XX ғасырдағы болған дүниежүзілік экономикалык дағдарыс түсында. яғни ендіріс қатынастары бүзылуы нәтижесінде классикалык теориянын экономиканың рыноктық тепе-теңдікте бола алмайтындығын дәлелдеді. Осы дағдарыстан шығуда экономикаға мемлекеттің араласуы керек болды, яғни кейнсиандық бағыт қалыптасты. Ол экономиканы қысқа мерзімде қарастырады.

Кейнсиандық модельдің таянышына үлттық шаруашылық түтелімен кіреді. Кейинсиандық теорияның басты макроэкономикалык мәселесі үлттык табыстың анықтауыш деңгейі динамикасы және оны бөлу болып табылады. Бүл факторлар кейнсиандық эффективті сүраныс арқылы қаралады. Дж. Кейнс концепциясы ~ макроэкономикалық тепе-теңдікке жетуде толык. жүмысбастылықты айта отырып , ЖҮӨ көлеміне кашан эффективті сүраныс болмай болмай калған жағдайда оған мемлекет жағынан косымша инвестициялар бөліну керек деді.

Кейнстік өсу үлгісі негізінде логикалық күрал қолданылады, бізге белгілісі кейнстік қысқа мерзімдік тепе-теңдік моделі. Кейнстік өсу моделінін қарапайым түрі Е. Домар үлгісі болып табылады, бүл моделде қапиталдың шекті ендірісі Леонтьев функциясы ретінде карастырылады.

Домар үлгісі еңбек нарығында үсыныстың артықшылығынан шығады, бүл бағаның түрақтылығын ескереді. Капиталдың шығып қалуы жоқ, ал капиталдың У-ке қатынасы ( К / Ү) және қор жинағы нормасы түрақты болып келеді. Өнім тек 1 ресурсқа ғана тәуелді деп айтуға болады, ол - капитал.

Неоклассиктер көзқарасы бойынша, экономикалық дамудағы басты шарт бүл ішкі ресурстар жиыны, яғни шетел көмегі емес, капиталдың қорлануы және халыктың өсуі.

Неоклассикалық мрдельдің жалпы көрінісі келесі көрсеткіштерде:

Өндірістік функщія, яғни токтаусыз еңбек және капитал комбмнациясы санына байланыст^і өнімнің белгіленген мөлшерін беруге мүмкіншілік беретін.
Еңбек усынысы функциясы. Халықтың түрақты экзогенді өсу қаркыны, ал адам-сағат та түракты өседі.
Жшшқ функциясы.
Рыноктагы қызметтердің тепе-теңдігі

Яғни неоклассикалық модельде басты орында өндірістік функңия түрады.

Соңғы жүзжылдықта дүниежүзінің көптеген мемлекеттерінде адам басына шаққандағы ЖҮӨ және жиынтык ЖҮӨ түракты түрде өсуде. Экономиканың есуі кеңінен тараған қүбылыс болып есептеледі. Экономикада болып отыратын дағдарыстарды ескерсек те, үзақ мерзімді экономикакың өсуі қарқыны үлғаймалы. Сондықтан экономиканың түрақты өсуі, адам басына шаққандағы табыстың өсуі - бүл экономикадағы жаңа күбыдыс /3/.

Экономиканың өсуін өлшеудің екі жолы бар:

Макроэкономикалық көрсеткіштердің өсуі (ЖҮӨ, ЖЮ, ТҮӨ, ҮТ) арқылы;
Әлеуметтік институттар үрдісінің өзгерісі (жеке меншік күкыгы қүрылымының өзгеруі, өндірісті үйымдастыру және бөлу формалары).

Әрине кандай пән болмасын оның өзінің басқалардан ерекшелеп түратын факторлары және түрлері болады.

Экономикалық өсу факторларына накты өндіріс көлемінін кеңеюімен байланысты оның өсінің тиімділігі мен сапасын анықтайтын үрдістер.

Экономикалық есу факторлары қызмет ету әрекетіне байланысты нақты және жанама факторлар болып бөлінеді. Нақты факторлар экономикалык өсудің физикалық өсуінің мүмкіншілігін керсетсе, ал жанама факторлар осы әрекеттердің іске асуын қамтамасыз етеді. Олар накты экономикалық өсу факторларына оң немесе теріс әсер етуі мүмкін.

Накты факторларға негізгі бес факторды жаткызуға болады, яғнн жиынтық үсыныс пен еңдірістің динамикасын көрсететін факторлар:

еңбек ресурстарының сандык және сапалық өсуі;
негізгі капиталдың сапалы күрамының көлемінің өсуі;
өндірісті үйымдастыру және технологиялар қатысуымен;
табиғи ресурстардың айналымының сандық және сапасынын артуы;
қоғамды ксіпкерлік қызметтің дамуы.

Жанама факторларға мына факторларды жатқызуға болады:

нарықты монополизациялаудың төмендеуі,
өндірістік ресурстарға бағаның төмендеуі,
пайдаға салықтың төмендеуі,
несие алу мүмкіншіліктерінің артуы және т.б.

Экономикадык өсу экономикадағы прогрессиялык козғалыска байланысты деп бір анықтама келтірсек ал екінші экономикалык өсу бүл халык. басына шақкандағы ЖҮӨ-нің өсуі.

Егер әскери-саяси мәселе болса онда көбінесе алғашғы анықтама колданылады, ал халықтың түрмыс деңгейіне байланысты екінші аныктамаға жақынырақ боламыз. Экономикалық өсу қандай болмасын барлык элеуметтік-экономикалық жүйеде басты қызметті атқарады. Экономикалык өсудің баска экономикалық категориялардан ажырата көрсететін бірнеше бегілері бар:

Негізгі факторлардың қүрылымы мен деңгейін анықтайды.
Экономикалық өсу макроэкономикалык категория, үлттык экономиканың жағдайымен сипатталады.
Экономикалык өсу динамикалы түрдегі заңдылық үрдіс
Ол тек қана елдің ішкі экономикалық қызметіне ғана емес, сыртқы факторларға да байланысты.
Бүл макроэкономикалық көрсеткіш бола отыра, микроэкономиканы да қатар бақылайды. Яғни салааралық және индустриялык дамудағы негізде.

Экономикалық өсудің негізгі максаты халықтың түрмыс-тіршілігінің өсуі, ол бірнеше жағдайда көрінеді:

Халықтың орта к|рісінің өсуі, яғни жан басына шаккандағы үлттык. табыс.
Бос уақыттың өсуі.
ҮТ өсуінің халыктың орта тобы арасында белінуі.

• Әр түрлі товарлар және қызмет көрсетулердің санының және сапасынын өсуі.

Экономикалық өсу сандық және сапалык есуіне байланысты интенсивті және экстенсивті түрлері болады. Экстенцивті түріне:

Технологияда инвестицияның артуы;
Бос уақыты жоқ қызметкерлер санының артуы;
іүтынушы шикізат көлемдерінщ, материалдардың, сырткы капиталдардың өсу қарқыны;

Интенцивті факторларға:

Ғылыми техникалық прогрест дамыту;
Қызметкерлердің мамандық деңгейінің жоғарылауы;
Негізгі және сыртқы қорларды қолдануды жақсарту; Экономикалық өсудің тиімді жақтарымен қатар егер ол дүрыс іске аспаса адамзат баласына зиянды жақтары да бар. Оған мысал ретінде экологиялык проблемаларды алуға болады.

III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕГЕМНДІПН АЛҒАННАН КЕЙІНГІ ЦИКЛДЫҚ ДАМУЫ

Тарихтан бері келе жаткан қазақ еліміз көптеген әр килы замандарды басынан өткізіп, Кеңес Одағы қүрамында 70 жыл социалистік қүрылыста болып келіп, 1991 жылы өз тәуелсіздігін алғаннан кейін мүлдем баска, адамдар психологиясына жат көрінетін нарықтық экономикаға өттік. Яғни бүл жүйеде тиімді қызметтер атқару үшін үлттык экономикаға пайдалы. жан жакты бағдарланған экономикалық саясат, реформалар, заңдар және қыска немесе үзақ мерзімді стратегиалар шығару, сондай-ак оны іске асыру керек болды.

Еліміздегі экономикалық циклмен дамуы егемендігін алған жылдардан бастап қүлдырау және соңында 1994-1995 жылдары дағдарыстың жоғары дәрежесі көрінді. Ал 1996 жылдан бастап еліміз әкономиканың жандануы, инфляцияның төмендеуі, ЖЮ-нің өсуі сиякты крсеткіштер оң бағытта өсіп экономикалық циклдің жандану және өсу сатысындамыз.

Республикадағы экономикалык дағдарыстар ең алдымен оның терең тамыр жайып, қоғамдық өмірдің барлық саласына әсер етіуімен сипатталады. Мүнын өзі өндіріс қүлдырауының қаусап-күйреу кейпінен, оның тиімділігінің күрт төмендеуімен көрінеді.

Жалпы еліміздегі экономикалық дағдарыс 1991 жылдан басталған жок, ол сонау Кеңес басшылығының 1985-1991 жалдардағыэкономикалык саясаты экономиканы дағдарысқа сол кезден бастап бүрған еді. Әуелі кэсіпорындар. сонан кейін аймақтар қалыптаскан шаруашылык байланыстарын үзе бастады. бартерлңк қарым-қатынастарға көшті, мемлекеттік тапсырыс бойынша онім өткізуді тоқтатты, барлық таза пайданы түтыну корларына айналдырды. Мемлекеттің бюджетінің тапшылығы мен инфляция өсе бастады. ақша жүйесі қүнсызданып, экономиканы тиімді басқару күлдырап кетті. 1990 жылдарЬ; елімізге келетін өндірітік инвестициятоқталды. 1990 жылы өндіріс көлемі абсалютті түрде қүлдырап, еліміз экономикалық дағдарысқа кірді. 1991 жылы өнеркәсіп өндірісінің қүлдырауы 8 пайызға жетті. Экономикада аласапырэн баксталды.

Осылайша 70 жыл бойы экономикада ортак меншіктік негізде, экономиканы бір орталықтан басқаррып келеген шаруашылык механизміміз Кеңес Одағының ыдырауымен оның күрамындағы елдердің барлығы саналарына тым жат болып келетін нарыктык экономикаға өттік. Ось: уакыттарда барлық буьшдағы басшылар нарыкка көшудің жолдары жайынди үзаққа созылған пайдасы жоқ бос шарушылыкка кешті. Сынаржакты жасалған бағдарламалар мен қызметтер пайда болды.

Қазақстан Республикасы өз егемендігін алып, нарықтық катынастарғ:-' өтуде ең алғашкы міндет - ол экономиканы ырықтандыруға, шаруашылык жүргізуді демократияландыруға негізделген, инфляцияны тежеуге бағытталған қатаң қаржы - ақша саясатымен үштастырылған түбегейлі реформа жүргізу болатын.

Сондай-ақ бүрыннан бері кызмет етіп келе жатқан экономмкалык жүйе. елдердің экономикалық қарым - катынасы бүзылуы салдарынан экономиканыа күлдырауы одан сайын өрши түсті. Нарыктық жағдай бірден халықка үғынықсыз түнек болып көрінді, яғни нарықтық экономикаға сенімсіздікпе:¹караушылық пайда болды, ал бүл мәселе енді ғана халықтың сеніміне ие болы; отырғаны баршамызға белгілі.

Осылайша еліміздің тәуелсіздік алған оншақты жыл жалпы дағдарыстарға толы болды. Ол дағдарыстарды былай жіктеуге болады:

экономикалық өсудегі дағдарыс;
инфляциялық дағдарыс;
төлем қабілеті дағдарысы;
инвестициялық дағдарыс;
әлеуметтік саладағы дағдарыс;

Экономикалық өсудегі дағдарыс: себептері мен жалпы көрінісі.

Еліміздің нарықтык катынастарға өтуі барысында жалпы экономикт; өтпелі кезеңде болып отыр. Экономикалық өсудегі дағдарыс елдегі 1991-1998 жылдар аралығындағы ЖІӨ-нің күлдырауымен байланысты. Әлемдік тәжірибеде экономикалық өсудің дағдарысы , яғни ЖІӨ көлемі үш жылда 9%-дан асып кетсе экономикалық өсудегі дағдарыс деп аталады. Ал Қазақстанда болса ЖІӨ-нің көлемі 1998 жылы 1991 жылға қарағанда 3 1,2%-ға төмендеді.

Осы аралыкта. экоңомикалык есуде ЖІӨ-нің 1996 жылы - 0,5%, 1997 жылы — 1,7%-ға шамальі өсу қаркыны көрінді. Біракта 1998 жылы қайталан ЖІӨ-нің 1,9%-ға төмендеуі байқалды, яғни ол жылы әлемнін. бірнеше елдеріндс қаржы дағдарыстары болып еді. Бүдан көретініміз еліміздің экономикасынын өсуі түрақты емес, өйткені ол басқа экономикалық өзгерістерге тәуелді. Онын басты себебі біздің экономикамыздың шикізаттық бағытта болуы. яғни әлемдегі шикізат бағасының өзгеруі біздің экономикаға зор ықпал жасайды. Осыған байланысты еліміздің басты саясаты үлттық экономиканы түрақтандыру саясаты болып табылады, ол үшін өндірісті шикізаттық бағыттан жайлап өңдеуші индустриялы-инновациялы дамуға өту болып отыр.

1991-1995 жылдардағы экономикалық өсудегі дағдарыстың басты сеоебі инфляциялық жағдай болып табылады. Өйткені 1992-1994 жылдарда елімізде инфляция карқыны тым үлкен болды. Инфляция деңгейі 2000%-дан асып кетіп, гиперинфляцияны қүрады.

Омыған байланысты 1993 жылы үлттық валютамыз теңгені енгізуімпге тура келді. Алайда соның өзінде инфляция белең алып отырды. Осы мәселе туралы үлттық валюта енгізілгеннен бастап елдегі банк жүйеміз накты акша-несиелік және валюталык реттеуге кірісті. Осының нәтижесінде экономикала 1 995 жылдан бастап инфляция деңгейі төмендей басатады, ал ол өз кезегінде экономикалық есуге жол ашты.

Қазақстанда 1991-1995 жылдар 1990 жылмен салыстырғанда ЖІӨ келемі 38,6%-ға төмендеді, яғни жылына шамамен 8%-ды күрап отырды. 2000 жылға дйінгі ЖЮ колемінін өсу қарқыны байқалғандығымен 1990 жылмен салыстырғанда 69,3% -күрады. Ал сонғы 2001-2003 жылдар аралығында ЖЮ-нің жиынтық өсімі 30%-дан астам болды. Сонда ЖЮ динамикасына назар аударатын болсақ Қазақстанда экономикалык дағдарыс және өсуді параболалық түрде көруге болады екен.

1995 жылы ЖЮ-нің 0,5%-ға өсуімен жалпы экономикада экономика өсу көрсеткіштері белең ала бастады. Яғни елдегі экономикалық с . параболалы түрде болып, оның көлемі бүрынғы 1990 жылғы келеміне міне сх ч 2003 жылы ғана жетті. Қазіргі уакытта еліміз экономикалык есуді-.; дағдарысынан толық шықты деп айта аламыз.

Инвестициялық дағдарыс Қазақстанда Республикасында

инвестициялық қызметтің дереу токталуымен белең алды. 1991-1996 жылда, аралығында негізгі капиталға инвестиция тарту түрақты түрде кеміп отырді Осы аралыкта негізгі капиталға салынған инвестицияның жалпы кәлемі 10 ест' кеміді. Осылайша елімізге инвестиция ағымы азаюымен қатар жоғарьи көргеніміздей экономикалык өсуде дағдарыска үшырады. Жалпы экономика, өндірістер қүлдырап, көбісі банкротка үшырады. Сондай-ак оүрынғы күралдардың жаппай тозуы бастадды. Осыньщ салдарынан әлеуметтік сала. жүмыссыздық күннен-күнге өсе бастады.

Мемлекетіміз осы мәселеге тікелей араласа бастады. Ол экономикаға инвестиция тартуды ынталандыру саясатын жүргізді, шетлдің тура инвестициялар келуіне ынғайлы жағдайлар жасады. Сондай-ак іш.чі экономикалық инвестиция тартуды дамытты. Осылайша 1997 жылдан бастап елімізде инвестициялық қызмет өсу бағытына бет алды. Оның өсімі 1997 жылы 11,6%, 1998 жылы - 41,9%, 1999 жылы - 3,8%, 2000 жылы - 29,4%, 2001 жыль; - 30%-ды қүрады.

Елге келеген шетелдік инвестициялардың үлсі жылдан -жылға артьк: келе жатыр. 1996 жылы оның үлесі 13%-ға, 1997 жылы - 22% және 1999-2000 жылдары - 40%-ға өсті. Жалпы 1993-2000 жылдар аралығында шетелдік инвестицияның келемі 12,5 млрд. долларды күрады. Көріп отырғанымьпдай инвестицияның төмендеуі экономикалық өсуде де дағдарыстык жағдайды көрсетті. Сонымен инвестициядағы дағдарыс экономикалык өсудегі дағдарыстың бірден-бір басты себебі деп айтсақ болады.

Бірак қазіргі уақытта шетелдік инвестицияның басым көпшілігі еліміздін шикізаттық қорын игеруге салынып отыр. Осыған байланысты экономикалык өсудің әзі осы сонғы жылдарда әлемдік рыноктарда мүнайға деген бағаның өсуімен байланысты болып отыр. Ал экономиканың түрақты өсуін камтамасыз ету үшін өндірістің өңдеуші саласын дамыту мәселесі туындап отыр. Ол үиііч осы салаларға инвестиция салуды ынталандыруды мемлекеттік түрғыдам ынталандыруды қолға алу керек. Жалпы оның себебін 2004 жылы негізгі капиталға тартылған инвестиция мөлшерімен анық көруге болады.

Өңдеуші сала - 15%

Өндіруші сала - 85 %

Осы мәселеге байланысты 2003 жылы елімізде экономиканың өңдеум і саласын дамытуға байланысты дамудың индустриялы-инновациялы стратегиясы қабылданды. Онда осы өңдеуші саланы дамытуға байланысты онь. қаржыландырудың көздері болып арнайы Инновациялық кор, Инвестициялык кор және Даму банкінің қатысуымен жүзеге асты.

Елімізде инфляциялық дағдарыстың орны ерекше деп те атасак болады. Өйткені 1990 жылдан бастап өндірістің қүлдырауы, бүрынғы орталықтнған экономиканың ақшаны қүнсызданута жібермей үстап түрған саясаты жойылып, экономика нарықтық катынастарға бет алғанда каржы саласы дереу дағдарысқа үшырады. Осының салдарынан Қазақстанда 1992-1994 жылдары түтынущылар тауарына инфляция деңгейі 2000%-дан асып кетті. Өндіріс пен инфлияцңяның дағдарысқа үшырауы әлеуметтік саланын күіт-қүлдырауына алып келді. Халықтың ақшалай кірістері кеми бастады. еңбек акь; төмендеді, жалпы елде кедейліктің деңгейі өсе бастады.

Әлемдік тәжірибеде инфляциялық дағдарыс деп екі жыл аралығында инфляция деңгейі 40%-дан төмендесе айтады. Ал Қазакстанда 1992-199-жылдары гиперинфляция болды.

Осы мәселеге мемлекетіміз әр түрлі саясаттарды іске асыра бастады. Бірақ 1991-1993 жылдар өзіміздің үлттық валютамыз болмауы себебінен каржы жүйеміз ақша-несие және валюталық саясатты тоық түрде жүргізе алмады. Осылайша 1993 жылы 15 қарашада үлттық валютамыз теңгені енгізуімізге тура келді. Осыдан бастап еліміз экономиканы ақша-несиелік және валюталық түрд^ реттей бастады, үлттық валютамызды түрактандыру саясатын жүргізуді колға алды және жаппай мемлекеттік меншікке жекешелендіру сяасаты, яғни кәсіпкерлікті дамыту реформалары жүргізілді. Бүл саясаттардыи оарлығык жүргізіп, іске асырып отырған мемлекетіміздің Үлттык Банкі болды.

Сөйтіп 1995 жылдан бастап экономикада жүргізілген реформалардың нәтижесінде және қаржылық реттеудің аркасында инфляция қарқынының төмендеуі байқалды, ал оның төмендеуі өзімен бірге экономикалык өсудін белең алуына әкелді.

Осылайша 1995 жылы жылдық инфляция деңгейі 60,3%, 1996 жылы •-28,7%, 1997 жылы - 11,2%, 1998 жылы - 1,9%,ал өткен 2003 жыл инфляция деңгейі жоспарланған 4-6%-дан ауытқымай жалпы 5,8%-ды қүрады. Елімгз келесі жылға инфляция деңгейін 3-5% деңгейінде жоспарлап отыр. Бүлайша экономикада инфляция қарқынын жоспарлап отырғаны жалпы жүргізілген реформалардың және саясаттардың оң нәтиже бере бастағаны деп түсінеміз. Өйткені ел экономикасында инфляия қаркыны төмен және түракты деңгейінде болып отыруы жалпы өндірістерді дамытуға басты себеп болып табылады.

Әлеуметтік дағдарыс Қазақстан Республикамызда күні бүгінге лейііг орнын таппаған, басты шешілмеген мәселе болып келді. Елімізде 1990 жылдаы бастап жаппай өндірістің қүлдырауымен байланысты өнеркәсіп орындарь; жаппай банкротка үшырауы және өндірістің кысқаруы салдарынан жүмыссыздық жаппай орын алды. Халықтың табысы, еңбекакысы төмендеп, қоғамда кедейліктің өсуі орын алды. Сондай-ак бүрынғы Кеңестңк кезендег' жүйеге үйреніп қалған халық нарықтық қүрылымға бірден ене алмады. Тіпп кейбіреулері бүрынғыдай мемлекет жүмыс тауып береді деп санаса, көбісі бүрынғысынша жүмыс істемесем де ақша табуға болады деп ойлады. Ал нарықтык экономика мүлдем мүндай емес еді, онда каншалыкты еңбек істесен соншалықты табыс табасын.

Сондықтан еліміз әлеуметтік мәселелерді шешу үшін әр түрлі реформалар жүргізуде. Оның ішінде ең маңыздылары шағын және орта бизнесті қолдау, осы арқылы халыктың басым бөлігін жүмыспен камту болып табылады. Халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын жақсарту бүл коғамдык дамудағы республиканың әлеуметтік-экономикалық саясаты аркылы жүргізіледі. 1999 жылдан қазіргі уақытқа дейін экономикалык активті халык саны өсіп отыр.

ҚОРЫТЫНДЫ

Экономиканың циклдық дамуының бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы үшін өте маңызды, себебі Қазасқтан өзінің егемендігін алғаннан кейін үлттық экономикамыз осы циклдық дамудан өтуде.

Қазақстан Республикасы XXI күрделі өзгерістермен аяқ басты. Оң жылдан астам уақытта еліміздің тәуелсіздігімен қатар жүргізіліп келе жатған ■экономикалық реформалардың маңыздылығы мен қолданбалылығына токталар кез жетті.

Қазақстан экономикасы қазір экономикалык өсудің кайта жандану кезеңінде өмір сүріп отыр. Мүндай 70 жыл бойы мүлде баска көзкараста болып келіп, енді оған керісінше нарықтык экономикаға өту кезінде мемлекеттің, яғі-ш макроэкономикалық реттеудің алатын орны үлкен болуы керек.

Айта кететін жайт өндірісті дамытуда дәстүрлі салалардын экономикада алатын үлесі айрықша болғанымен. өсу қаркыны жоғары емес. Керісінше экономиканы индустрияландыру және инновациялық саясат жүргізу экономиканың қаркынды және түрақты өсуін камтамасыз етеді.

Еліміз өзінің осынау 13 жыл ішінде экономикалык бірнешс кезеңнен өтіп үлгерді, әрине сонғы 3-4 жыл еліміз үшін үлкен жетістік. Енді осыларға жүмыс барысын кеңірек токталсақ.

Жалпы Қазақстан Республикасындағы экономикалық кезеңдердін ерекшелігіне тоқталсак, ол ең бастысы еліміз экономикасы 1991 жылы орталыктанған экономикадан рыноктық катынастарға көшуі, осы мезетте болған экономикалық дағдарыстардың туындау себептері және одан шығу жолдары мен экономикалық өсу көрсеткіштерін талқылауымызға болады.

Жалпы еліміздегі экономикалык дағдарыстардың жіктелуінг келетін болсақ, рған мыналарда айрықша айтып кетуге болады:

экономикалық есудеғі дағдарыс;
инвестициялық дағдарыс;
инфляциялық дағдарыс;
әлеуметтік дағдарыс;
өнеркәсіптік және инновациялық дағдарыс.

Осылардың алғашқы үшеуі 1996-1997 жылдардан бастап калпына келе бастаса, ал әлеуметтік дағдарыс күні бүгінге дейін орын алып келе жатыр. Ендігі еліміздегі жүргізілетін реформалар экономиканың түрақты осуін камтамасыз ету, өңдеуші саланы дамыту және әлеуметтік саланын жағдаиып жақсарту болып табыладьі. Ал өнеркәсіптік және инновациялық дағдарысты шешу максатында еліміздің 2003-2015 жылдарға арналған кнновациялык стратегиясын атап өтуге болады.

Қорыта келгенде, еліміз экономикасы экономикалық дағдарыстардан шығып, экономикалық өсуге кадам басты. ТМД және Орта Азия елдері ішінде даму жағынан алдынғы қатарда болып отыр. Ендігі жерде президенттің Жолдауы бойынша "еліміз әлем таныған алдынғы қатарлы елдерге қосылуы керек". Яғни ендігі жерде әрбір Қазакстан азаматы осы Жолдауды орындауға оз үлестерін косу керек.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Әкімбекеов С, Баймүхамбетова А.С. Жанайдаров У.А. / Экономикалық теория. Оқу қүралы. - Астана: 2002. - 464бет.
Экономическая теория. / А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Саннк- Петербург 2001.
Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика: - Учебник. - МГУ. - Изд-во Дис. - 1999.-416с.
Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. - Макроэкономика: - Окулык. - Алматы: Экономика, - 2003. - 432 бет.
Ивашковский С.Н. - Макроэкономика: - Учебник. - 2-е изд., испр., доп. - М: Дело. - 2002.-472 с.
Дорнбуш Р., Фишер С. - Макроэкономика. - Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ. - 1997. -784 с.
Мэнкью Н.Г. - Макроэкономика. - Москва. - 1994 г. - 630 с.
Р.Е.Джаншанло "Инфляция и обменный курс вэкономике Казахстана" //

Вестник КазНУ. Серия экономическая. №3, - 2004 г. 9. Ю. К. Шокоманов Состояние и перспективы экономического развития Казахстана в переходной период // Вестник КазНУ, Серия экономическая, №4, 2001 г. - с. 38-44. Ю.Есентугелов А. Долгосрочная стратегия развития экономики и размещение производительных сил в РК // Аль-Пари. №6, 2000 г. 11.Статистическии ежегодник. - Алматы, 2004 г. 12.Статистика 1991-2001 десят лет независима Казахстана. Алматы. - 2002г.