Давид Рикардо (1772-1823) — Англияның классикалық политэкономиясының жарық жүлдызы, А. Смиттін теориялык мүраларын әрі жақтаушысы, әрі оппоненті. Ол - Англияға келген испан-голланд еврей жанүясынын үрпағы. Лондонда дүниеге келді. Биржа маклерінін 17 баласынын ҮШІНШІСІ еді. Д. Рикардо колледж, университетте оки алмады: йкесшің ык,палымен бала кезінен коммерцияның негіздерін білді, әкесіне сауда және биржа операцияларында көмектесті. 16 жастағы Рикардоның жүйелі білімі болмаса да. биржа мен конторда екесінін іскерлік тапсырмаларын өзі бетімен орыидай алды. 21 жаста үйленуі Рикардоға кедейшіліктің ашы дәмін" таткызуға әкелді. Себебі үйлену барысында ол өз дінінен бас тартады, әкесі оны куып жібереді, оның бар болғаны 800 фунт стерлинг акашасы болды. Рикардоны биржа маклері мамандығы күтқарды: 5-6 жылда оның Үш баласы (барлығы - 8) болды, бойындағы кабілеттілігі мен таланты көп каржы жинауға жеткізді, бизнесмен бола жүріп математиканы, жаратылыстану ғылымдарын үйренді. 12 жылдан кейін Д. Рикардо миллионер болды, 40 миллион франкісі [1] болды. 38 жасында Д. Рикардо ірі каржыгер, Лондонның аристократтар көіресінде жеке үйі, каладан тыс жерде резиденциясы болды [2]. Д. Рикардо, өзі айтканындай, экономикалык ғылыммен анналысуы 1799 ж. А. Смиттің "Халыктар байлығын ..," окығаниан кейін басталды. Бірак ол Джеймс Милльмен ерекше каты наста еді ... П. Самуэльсон жазғанындай, "Рикардо памфлет жазушы және парламент мүшесі болып калар еді. Үлкен Милль (Дж. С. Мнлльдіңәкесі) коркытумен Рикардоға "Политэкономия мен сальтк салудын. бастамасы" (1817) атты еңбекті жаздырады жәнс осы еңбегі оның атағын шығарады" [3]. Ралым ретінде - "Политэкономия және салык салудың бастамасы" (1817) еңбегіне сүйене отырып, оның тамаша таласкер және жоғары ғылыми этикасы — бүгінгі үлгі алар касиеттер. Д. Рикардонын өмірбаянын айтар болсак, ол өлеріне төрт жыл калғанда ен. басты өмірлік кызметі - бизнесті тастайды. Мүндай шеіиімге келуі әзінің бай материалдык жәнс каржы жағдайларын  түгелімен жономикалык теория ізденістеріне жүмсағысы және момлекеттік денгейді өзінің экономикалык идеясын өмірге еңгізгісі келгенімен түсіндіру керек. Міне, осы максатпен Рикардо 1819 жылы "акша шығьтндарын" жүмсай отырып, Ирландия округ! бопынша Англия парламентіне палата мүшелігіне саіілаиады. Рикардо ресми түрде парламенттегі ешбір фракцияға кірмеп, барлык проблема бойынша өз позициясында калды. Парламснттегі сөздерінде ол нан заңдарын алып тастауды, экономикалык. либерализациялауды жактайды, еркін сауданы, баспаснзді. жиналыста КҮКык шектеулерінің болмауын калады. І-.н сон.ында. Д. Рикардоның өмірінің тағы бір кезеңі — 182ІЖ. уакига — ал бірінші болып Англияда политэкономия клубын ашады |5| . Зерттсу пәні І Нзінін әйгілі "Политэкономияның бастамасы ..." еңбегінің кіріспесінде Д. Рикардо Смиттің коғамды Үш топка (жер иелері, капиталистер, жүмыскерлер). ал табысты рента, пайда және жалакыға бәлуін басшылыкка алып, политэкономияның басты мінде.тін гүзейді. Оның ойынша, бүл міндет - "осы бөлуді баскаратын зандарды аныктау" [5]. Соіітіп, оны А. Смит сиякты кызыктыратыны - болмай коіімаіітын экономикалык "зандар", оларды білу материалдык, нндірісте жасалған табыстарды бөлуді баскаруды МУМКІН етеді. Зерттеу әдісі А. Смиттің табиғи тәртіп концепциясына ұқсас еддің байлығын ұлгайту өндіріс көлемінің заттай мөлшеріне сәйкес болу шарты дел Д. Рикардо еркін бәсеке мен экономика либерализм саясатының баска принциптерін атайды. Оны. мысалы мынадай сдадерінсн білуге болады: "Пайда келтіретін ел, егер ол тамак өнімдерін шетген әкелуге еркіндік берсе, пайда нормасын немесе жер рентасын өсірмей-ак капиталдың корлануын көбейте алады |6|. Сондықтан "классиктердің" методологиялык позициясын сипаітай келе, Кондратьев: "Бірак ол да (Рикардо) Смитпен бірге және табиғи ҚУКЫК доктринасын ғылыми шындык деп есептеді, еркін бәсеке жағдайында жеке-дара мен жалпы мұдделері і қайшылыкта болмайды. жалпа еркін бәсеке режимі жалпы бір ( катар іс-тәжірибелік кері кетумен бірге үлттық мүддеге және І максатка сай келеді" [7]. Осы мен бірге мынаны этап өту керек: Д. Рикардо А. Смитке ілесс. логикалык абстракция тәсілін кеңінен колданды. Онын бүл саладағы жетістігін И. Шумпетер жоғары бағалады: "Рикардонын үлесі деп жекелеген принциптерді аныктац, \ гняніікгауын атадьі. Оньш жүмысы - нағыз шебердің шығармасы. Олан ксі-ІІІггі теоретиктер — шекті пайдалылык теориясына дейін - шынында да "школярлар" |8]. ҚУН теориясы "Бастамасының ..." жетінші тарауын Д. Рикардо күн теорнясына арнады. Ол Смиттің бүл категориядағы екі жактылык каснетін жокка шығарады. Ол үзілді-кесілді бір фактор — "күннңн^ негізіне енбек жатады" деп көрсетгі. БҮЛ түжырым бойынша: "баск,а говарларға айырбасталатын товар КҮНБІ немесе баска говарлар саны оны өндіруге к,ажетті еңбек санына карай еңбекке гнленетін кәп, аз сыйлыкка байланысты емес |9]. Ак,ша теориясы Д. Рнкардоның акша теориясына көзкараси алтын-монета стандарты түріндегі жағдайларға негізделеді. БҮЛ жағдай зан. бойынша айналыс үшін монета түрінде алтын саны кағаз акшара сркін және кспілділікпен айырбасталады. Осыны сскере отырып "Бастаманың ..." авторы "алтын, немесе баска бір'товар барлық заттар үшін жетілген күн өлшемі бола алмайды" деп жазады [101. Сонымен қатар Д. Рикардо акшанын сандык теориясының жак,таушысы болды, оның товар ретінде КУНЫНЫҢ өзгеруін айналыстағы санымен байланыстырады. Ол: "акша - өркениетті елдер арасындағы жалпы күрал, олардың арасында пропорциялы оөлінеді. оның өзгеруі сауда мен машинанын жетілдірілуінен, гамакты вндіру киындығының көбеюімен және баска да халык нсуіне к,ажетті өмірлік заттармен байланысты болды" деп есептеді [11]. Соңында айтарымыз. Рикародоның ойынша, товар ретіндегі акшалар өзінін күнынын төмендеуі барысында жалакынын есуін к,ажст стеді. Ол өз кезегіңде "... сөзсіз товар бағаларьш жоғарылагады" [12]. Капитал теориясы Д. Рикардоның капитал туралы теориясында мына бір түжырым алдымен өзіне назар аударады: товардың айырбас күныныи төмендсуі тікелей оны өндірудегі негізгі капиталды көп иаішаланумен байланысты және онын "негізгі капитал үлесі көп Гнілған сан мм. онын. төмендеуі квп болады" дегенге сенуі |13]. "КапигшІ" категориясының мәні жөнінде "Бастаманын ..." авторы оны "слдін байлығынын бір бөлегі өндірісте пайдаланылады және ол тамактан, киімнен. қүралдардан, шикі материалдан, машиналардан және т. б. еңбекті козғалыска келтіретіндерден түрады" [14]. Мүнда оның позициясы классикалык политэкономиянын баска өкілдерімен үндесіп жатады. олардан өзгешелігі — жүмсалған капиталдан түсетін пайда тең болмауынан ол "бір істен баска іске ауысады" [15] дегенді аііта алды. Пайда теориясы Д. Рмкардоның пайда теориясы классикалык политэкономия¬нын рентаның, пайданын және жалакының мәні туралы сипаттарын байытты. Оның әрбір категория бойыниіа кызыкты концепциялары оны жактаушылар мен оппонентгерден түрлі баға алды. І Айталык, Д. Рикардрның рента туралы концепциясы өзінін маңызын осы-күні де жойған жоқ. Оның ең басты идеясы -рента жерді паіідаланғаны үшін төленедІ|»Өиткені онын көлемі шексіз емес. сапасы бірдей емес, халык санынын өсуіне байланысты жана участкілер, сапасы және орналасуы жағынан нашар жерлер нндеуге түседі, бүларға жүмсалған еңбек шығындаоына сәйкес ауыл шаруашылығы өнімдерінің КУНЫ аныкталады^. Рикардо былай гүсіндіреді: "нан рента төленгеннен қымбат емес, рента наннын к,ымбаттылығынан төленеді" [17], ал "рента өзі товар багаларынын күрамды белегіне жатпайд^(18]. /Оның рента күрайтын факторлары да нанымды: жер участкілерінін түрлі табиғи потенциалы (КҮнарлылығы) және рыноктан кашыктығының түрлілігі олардан алынған товарлы өнімді еткізуге эсер етеді./ / Д. Рикардо үшін, басқа да классиктер сиякты.жер өндірілмейді және ол жономикалык емес, заттай ресурс ретінде каралады. С'онлықтан оның түсінігінде тек жер ғана емес, рента да "жердің Іегін сышіығы ретінде" болады. (Жердің шектелген коры бір тәсілмен (егістік немесе жайылым) пайдаланылғандықтан және жсрдін. кайтарылымы төмен заңдылырына орай, Д. Рикардо мынадаи сактандырулар айтты: 'Табиғаттағы еңбек оның көп бергенінен емес, ол аз жасағандыктан төленбейді. Өзінін сыйлығы еарандау болған сайын, ол өз жүмысына көп бағаны талап етеді" "Еңбектін табиғи бағасын" жүмысшының өз енбегі аркылы нтін, жанүясын камтамасыз етуі, тамак, к,ажетті заттар мен 4 колайлы «мірге жүмсалатын шығындарды төлеуі, ал енбектің рыноктык бағасы енбекке сүраныс пен үсыныс арқылы берілетін акы деп сипаттай келе, коғамдағы жалакынын болашактағы дәрсжесі мен халык өсуінін каркыны жөнінде Д. Рикардо күмәнді (Мальтус снякты) болжам жасайды.. "Қоғамның табиғи козғалысында, - деп жазды ол, - жалакының төмендеу тенденцнясы байкалады, өйткені ол ұсыныс пен сұраныс аркылы реттеледі". Сөйтіп жүмысшылардың келуі түрақты бір денгейде жоғарыяап отырады, ал оған сүраныс баяу жүреді" [20]. Д. Рикардо озінін пессимистік болжамынын дәлелі ретінде жалакынын. өсуі эр кезде "жүмысшының көп мөлшерде кажетті, комфортты -,штарды көп көлемде, баға өскенге дейін осы товарларды алғашкыдағы сияқты алу мүмкіи бермейді" деп косты [21]. Жалакыны реттейтін зандарды зерттей келе, ол карама-карсы ескертпе жасайды: өзі дәлелдеген жалакының төмендеу тенденцнясы тек "жеке және еркін рыноктык. бәсеке жағдайында мүмкін және жалакы "зан шығарушылардың" араласуын, бакылауын каламайды" [22]. Рикардонын пікірінше, еркін бәсеке жағдайында жалакымен болған уакиға сиякты, "пайданын да КҮлдырау тенденииясы байкалады, өйткені коғам мен байлыктың дамуьтна орай, кажетгі косымиіа өнім көп шығындар мен енбек жүмсауды к,ажет етеді". Бірак бүл жерде ол дүрыс косымша келтіреді. "Бакытымызға к,арай, бүл пайдаға бағьпталған тенденция белгілі кезеңде ток,тайды: тіршілік заттарын өндіретін машиналарды жетілдіру және агрономия ҒЫЛЫМЬТЩЩРЫ жаңалық енбекті үнемдейді, сөйтіп жүмысшыға к.ажетті азыктар бағасын төмендетеді" РЗ]. Үдайы өндіріс теориясы Кәсіпкер;гердін еркін бәсекесі мен еркін сауда принциптері үстемдік ететін к,оғамнын экономикалык. даму зандылыктарын зерттей келе, Д. Рикардо мынаны байк,амаған сиякты: жономмкалык либерализм жағдайында (мүны әлемдік өркениет тәжірибссі двлелдеді) өндірілген товар өнімдері, көрсетілген к,ьпмет •я-'әнс оларға төлейтін қабілеті жок. сүраныс арасындағы сәйкессіздік дағдарыска әкеледі, ал мүны алдын ала тежеу мүмкін смес, яғнн артық өндіру дағдарысы (немесе басқаша айтканда түтынушысы аз дағдарыс) болады. Осындай дағдарыс 1825 жылы бірінші рет ғалымнын елінде, ол кайтыс болғаннан кейін екі жылдан сон. болды. Жоғарыда айтылғандар Рикардоның "Сэйдін - рынок зандарын моі-'гындаРанын көосетсді". яғни жүмыспен толык қамту кезеңінде жономпканың дағдарыссыз, тепе- тендік жағдайда болуы мүмкін. "Сг->й Іаңын" мойындағанын оның мына сөздерінен кө^Угё Гюллды: "Өнімдер үнемі өнімдермен, кызмед* көрсетулермен сатып алынады, ақша - онын көмегімен болатын айырбастың өлшемі. Ка'ндай да бір товар артык көлемде өндіріледі және рынок ол товарга жүмсалған капитал кайтарылмаған деңгейде толығады. Бірак бүл жағдай баска товарлармен бір мезгілде болады" [24]. § 2. Ж. Б. Сэйдің экономикалык. ілімі Жан Батист Сэй (1767 - 1832) Францияның Лион деген қаласында купец жанүясында дүниеге келеді. Сол кезге сай білім алган ол отбасының кәсіпкерлік дәстүрін жалғастырады. Ж. Б. Счй в) бсгімен білімін тереңдетеді, әсіресе саяси экономияны зерделейді. Ол үціін, соңынан белгілі болғанындай, А. Смиттің "Халыктар байлығына ..." ерекше мән береді, мүндағы идеялар Францияға, тіпті бүкіл адамзат үшін игілік әкеледі деп ойлайды. Онын. бастапкы кездегі еңбегі - "Политэкономия трактаты немесе байлыкты жасау, бөлу және түтыну тәсілін карапайым түсіидіру" цеп аталатын кітабьт (1803) - бір карағанда А. Смиттің идеясын ашып, кайталағандай болады. Осыны жариялағаннан кейін Ж. В. СэІІ және оның ағылшын әріптестері өздерінің еңбектерін терец жетілдіріп, толыктырып, жаңартып тірі кезінде бес рет басгыралы. Мүның шығармасы баскалардан әлдекайда жоғары бағаланады. 1816 жылы көпшілікке танымал ғалым ретінде Атен деген кал ада политэкономиядан лекция курсын ашты. 1817 жылы нзіпін "Ііолитэкономияның катехизисі" атты кітабын шығарды.