Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын ұйымдастырудың негіздері

Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілер табыс (пайда) алу мақсатында құрылады. Олар өзінің қызметін мынадай нысандарда жүзеге асыра алады: мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар; шаруашылық қоғамдар мен серіктестіктер; өндірістік кооперативтер. Коммерциялық негіздерде материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және материалдық емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс істейді: коммсрциялық банктер, сақтық ұйымдары, қаржы секторының басқа мекемслері (жинақ ақша-депозит мскемелері, инвестиция-лық қорлар, қор биржалары, бағалы қағаздар рыногы мен ақша-кредит рыноктарына қызмст көрсететін әр түрлі мекемелер), сауда-делдалдық кәсіпорындар, ерікті қоғамдық қорлар, трасттық компаниялар жоне басқалары.

Коммерциялық кэсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы қаржы жүйесінің маңызды сфераларының бірі ретінде қүн түріндегі ЖІӨ-ні жасау, бөлу және пайдалану процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатын материаддық ондіріс сферасында іс-әрекет етеді. Сондықтан коммсрциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс кәсіпорындары (ұйымдары) қаржысының мазмұнымен және оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен бірдей болып келеді.

Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы деп өндірістік капиталдарды қалыптастыру, өнім өндіріп, оны еткізу, меншікті қаржы ресурстарын жасау, қаржыландырудың сыртқы көздсрін тарту, оларды белу және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды айтады.

Мұндай экономикалық қатынастарды жиі ақша немесе қаржы қатынастары деп атайды, қаржы қатынастары ақша қатынастарының бір болігі болып саналғанымен ол ақша қозгалысы кезінде ғана пайда болады және орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастырып, пайдаланумен қосарлана жүретіндігін біз жоғарыда атап көрсеткенбіз.

Коммерциялык кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысын ұйымдастыру белгілі бір қағидаттарға негізделген, олардың қатарына мыналар жатады:

коммерциялық-шаруашылық есеп (қаржылық қызмет саласындағы дербестік, өзін-өзі етеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы-шаруашылық қызметінің қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін жауаптылық, кәсіпорынның қызметіне бақылау жасау);

жоспарлылық; меншіктің барлық нысандарының теңдігі;

қаржы резервтерінің болуы.

Коммерциялық (шаруашылық) есеп — кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық-қаржы қызметін жүргізудің негізге алынатын қағидаты және басты әдісі. Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның жарғыаық, капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары (капиталы) тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылықты жүргізудің әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағидаты шығындарды шаруашылық қызметтен алынған табыспен өлшеуді және табыс алуды талап етеді.

Коммерциялық есептің өзіндік ерекшелігі:

шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржылық тәуелсіздігі болады;

қаржы қатынастары мемлекет тарапынан болатын майда реттемелеуден бос болады;

қаржы қатынастары субъектілерінің жұмыстың нақты нәтижелері және міндеттемелердің уақтылы орындалуы үшін нақтылы экономикалық жауапкершілігі болады;

коммерциялық есеп жағдайында шаруашылық жүргізуші субьектілердің банктермен, сақтық ұйымдарымен және мемлекстпен көптеген өзара қарым-қатынастары қалыптасады.

Коммерциялық ессп қағидаты кәсіпкерлік нысанында іске асырылады. Нарықтық қатынастардың дамуы меншіктің барлық нысандарының тендігі қағидатын, мүлікке иеліктің бостандығын және қызмет сфераларын тандауды іске асырудың негізінде шаруашылық, бастамаға және азаматтардың кәсіпкершілігіне жағдайлар жасайды.

Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен өзін-өзі қаржыландыру болып табылады.

Өзін-өзі өтеушілік — шаруашылық жүргізудің негіз қалаушы қағидаты, ол кэсіпорынның өз өнімін (орындалған жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді) өткізудсн түсетін түсім-ақша есебінен оны өндіру және жеткізілім жөніндегі бүкіл шығындарды өтеуді біддіреді. Өзін-өзі өтеушіліктің төменгі шегі - залалсыздық, яғни кірістер мен шығыстардың сандық тендігі. Шығындарды өзін-өзі өтеушілікке жету — кәсіпорын өнім өндіруді игеру, шаруашылық процестсрді күйіне келтіру, нарықтық ортаға бейімделу кезіндегі кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңінің мақсаты. Нарықтық қатынастар жағдайында жақсы даму перспективасы бар немесе басым маңызы бар шаруашылықтар сыртқы қолдауды пайдалана алатындықтан косіпорын рентабедді жұмыс істеуі тиіс; бірінші жағдайда олардың кредит рссурстарын пайдалану, екіншісінде бюджеттік қаржыландыруды пайдалану мүмкіндігі бар.

Жеткізушілер, банктер, бюджет, әр түрлі несиегерлер тарапынан кәсіпорынға қойылатын талаптар мен міндеттемелерді кәсіпорынның уақытында қанағаттандыруға төлем қаражаттарының жстіспеуімен байланысты тұрақты қабілстсіздігі кезінде бслгілі бір рәсімдерді: сауықтыруды, қайта ұйымдастыруды, тәуелсіз басқаруға беруді, сатуды немесе таратуды қолданумен кәсіпорын заңмсн бслгілснген тәртіппен банкрот деп жарияланады.

Өзін-өзі қаржыландыру — нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің табысты болуының міндстті шарты. Бұл қағидат өнім өндіру мен кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасын ұлғайту жоніндегі шығындардың толық отелуіне негіздследі, ол әрбір кәсіпорын өзінің ағымдағы жәнс күрдслі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып отыратындығын білдіреді. Қаражаттардың уақытша жетіспеушілігі кезінде оған деген қажсттілік банктің қысқа мерзімді несиелері мен коммерциялық несие есебінен (ағымдағы шығындарға пайдаланылады) және ұзақ мерзімді несиелер есебінен (күрделі жұмсалымға пайдаланылады) қамтамасыз етілуі мүмкін, олар кәсіпорынның қарамағында қалатын пайданың есебінен өтелінеді.

Нарықтық экономика мен жекешелендіру процестерінің дамуы жағдайында өзін-өзі қаржыландыру қағидатын қамтамасыз етуге акционерлік капиталды, бағалы қағаздар бойынша дивидендтср мен пайыздарды, қаржы операцияларынан алынған табысты (пайданы) пайдалану арқылы қол жетеді.

Бюджеттік және салалық қаржы коздері өзінің маңызын жоғалтты және олар негізінен экономиканың құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, конверсияға қолданылады.

Өзін-өзі қаржыландыру кәсіпорындардың толық қаржы дербестілігімен және жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға оздерінің меншікті ресурстарын оз бетіншс ұйымдастырып басқаруға, тартылатын және қарыз қаражаттарын іздестіріп, айналы-мға салуга күқық берілген. Мемлекет кәсіпорындардың қаржы ресурстарын қайта бөле алмайды. Қаржы қатынастарын мемлекет тарапынан рсттеу бюджетке салық алудың, амортизациялық қорды қалыптастырудың, валюталық түсім-ақшаны бөлудің, бағалы қағаздарды өткізудің, шығындарды өзіндік құнға жатқызудың және т.б. жүйесі мен тәртібін белгілеу ақылы жүзеге асырылады.

Кәсіпорындардың қаржылық жауаптылығы бюджет, қорлар алдындағы міндетті орындамағыны үшін заңнамада белгіленген қаржы санкцияларының жүйесімен анықталған. Бұдан басқа, кәсіпорындар өздерінің міндетгемелері бойынша меншікті мүлкімсн жауапты болады.

Кәсіпорындардың қаржылық жауаптылығы кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру жүйесімен жөне кәсіпорындардың қаржы ресурстарывда сақтық компанияларынан түсстін сақтық төлемдердің рөлінің артуымен күшейіп келсді.

Нарықтық экономика және меншіктің әр түрлі түрлсріне негізделгсн сан алуан ұйымдық-құқықтық нысандар кәсіпорындардың қалыптасуын және дамуын, жаңа мсншік иесінің, жеке азаматтардың, сондай-ақ кәсіпорындар еңбек ұжымдарының пайда болуын қажет етсді. Бұл - маңызды алғышарт жәнс қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижслсріне мүддсліктің ссбсбі. Бұл қағидатты іс жүзінде жүзеге асыру кәсіпорындарға берілген жонс мемлексттің қолдауынсыз өзінің шығындарын қаржыландыру қажеттігіне ғана байланысты емес, сонымен қатар салықтарды төлегсннсн кейін кәсіпорын, ұйым, фирма қарамағында қалатын пай-даның (табыстың) үлесіне де байланысты.

Шаруашылық қызметтің нәтижелігіне мүдделік бірдей дәрежедс кәсіпорындар мен ұйымдардың ұжымдарына, жеке қызметкерлерге және жалпы мсмлекетке тән нәрсе. Бұл қағидатты іскс асыру лайықты сңбек ақы төлеумен, мемлексттің оңтайлы салық саясатымен, тазатабысты (пайданы) тұтыну мен қорланымға болудс экономикалық жағынан нсгізделген үйлесімдерді сақтаумсн қамтамасыз етілуі мүмкін; кәсіпорындардың ұжымдарын қаржылық ынталандырудың қуатты тұтқасы олардың өздері тапқан қаражаттары есебінен әлсумстгік-мәдени мақсаттарға жұмсалатын шығындар болып табылады.

Қаржылық жауапкершілік пен мүдделік — бір процестің — шаруашылық жүргізудің тиімділігін арттырудың ынталандырмаларын жасау мен іскс асыру процесінің скі жағы.

Сөйтіп, екі экономикалық катсгорияның — экономиканың негізгі буыны кәсіпорын, ұйым, басқа шаруашылық субъектісі сферасындағы қаржы мен коммерциялық есептің езара байланысы көрінеді. Жоспарлылық, қағидаты кәсіпорынның қаржылық қызметі өндірістің мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістеріне жетудің дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала қарастырылатынын білдіреді. Есеп-қисаптар негізінде және белгіленген қаржы нормативтерін пайдалану арқылы арнаулы құжатта — қаржы жоспарында (болжамында) қамтылып керсетілетін қаржылық корсеткіштер анықталады. Кәсіпорынның болжалды қызметі фак-торларының түрлаусыздығы жағдайында қаржылық көрссткіштерді егжей-тегжейлі пысықтаудың — жоспарлаудың орнына болжау қолданылады, яғни қолда бар мөліметтерді зерделеудің, өзгермелі факторларды ғылыми ондеудің (үлгілеудің, экстраполяциялаудың) және қорытындылаудың негізінде кәсіпорынның қаржылық дамуының болжамы жасалады. Болжам кэсіпорындардың шаруашылық қызметінің нүсқалары бойынша бағалау және кейінгі шешімдерді қабылдау үшін қызмет етеді.

Кәсіпорын ірірек шаруашылық құрылымға — бірлестік, ассоциация, концерн және т.с.с. кіргенде кәсіпорындардың қаржы жоспарларының көресткіштері бұл ұйымдардың жиынтык қаржы жоспарларына біріктірілсді. Кәсіпорындар мен ұйымдар меншігінің барлық, нысандарының теңдігі қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары —  мсмлекеттік,  жеке  меншік,  шетел мсмлсксттсрінің және олардың заңи ұйымдары мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктснуші өз білгенінше өзінің мүлкіне иелік жасайды, пайдаланады және басқарып ұйымдасты-рады, оған қатысты заңға қарсы келмейтін кез келген іс-әрекет жасайды, мүлікті кез келген шаруашылық және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады. Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың қажетті қағидаты — басқарудың барлық деңгейлеріндегі қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел қоры) болуы. Қаржы резервтері әр түрлі әдістермсн өндірістік және әлеуметтік қорлардың мөлшерінс пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін. Қаржы резерві уақытша болатын қаржы қиыншылықтарын жоюға және шаруашылықтардың қызметіне қажст қалыпты жагдайларды қамтамасыз етуге, сондай-ақ, әдетте, қаржы жоспарында қаралмайтын өндірістік және әлеуметтік дамумен байланысты шығындарды (ойда болмаған шығындарды) қаржыландыруға арналған.

Нарықтық экономика жағдайында кэсіпорындардың қаржысын ұйымдастыруда елеулі өзгерістер болуда. Әріптес-кәсіпорындардың арасында деңгейлес байланыстар күшейіп келеді, олардың банк жүйесімен өзара іс-қимылы нығайып келеді. Бұл процестер салалық құрылымдардан бас тартып, жаңа үлгідегі құрылымдарды — экономикалық мүдделермен, бірыңғай акциялармен және мемлекеттің мүліктегі үлесімсн байланысты ұқсастық негіздегі және көпсалалық құрылымдарды жасауда көрінеді, бұл құрылымдар рынок жағдайында анағұрлым өміршең болып келеді.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы қорлары

Шаруашылық-қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы қорларын - белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжірибесінде кәсіпорындардың, жеке саланың немесе бүкіл ұлттық шаруашылықтың өндірістік, шаруашылық және әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттерінс қарай әр түрлі қорлар пайдаланылды. Өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі озгертіліп, қайсы біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы кәсіпорындар мен ұйымдарда экономикалык, ынталандыру қорлары — материалдық көтермелеу қоры, өндірісті дамыту қоры, әлеуметтік даму қоры, көпшілік қолды тауарлар қоры (халық тұтынатын тауарларды шығаруды және өндіріс қалдықтарынан жасалынған басқа бұйымдарды ынталандыру үшін) жұмыс істеді. 1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржыландыру және негізгі қорларды жаңарту үшін амортизациялық қор құрылды. Министрліктер мен ведомстволарда жалпы салалық сипаттағы шығындарды қаржыландыру, ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдарға қаржы комегін көрсету үшін орталықтандырылған қорлар күрылды: ғылым мен техниканы дамытудың бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша орталыктандырылған қорлар мен рсзервтср, бағаны реттеу қоры және басқалары.

Қаржы қорларында кәсіпорыңдар мен ұйымдар мүлкінің қозғалысы бұл ақпаратты өндіріс, шаруашылық-қаржы және әлеуметгік қызметті басқаруда пайдалану үшін толық немссе ішінара түрде бейнеленеді. Жекелегсн қорлардың қозғалысы қаржының көлемін, нысанын, пайдалану мөлшерін неғұрлым анық көрсетеді. Сондықтан кейбір қорлар бір мезгілде орындалуға белгіленген (жоспарланған), сондай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің қаржылық керсеткіштері де болып табылады немссе есеп-қисап үшін бастапқы моліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, бслгілі бір кезеңдс кәсіпорынның тұтыну қорын жұмсау ауқымы; кәсіпорынның бір қызметкеріне шаққандағы бұл мөлшер оның материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерімен қанағаттандыру деңгейін көрсетеді.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс істеуі үшін неғүрлым елеулілері мсн маңыздылары мына қорлар болып табылады: жарғылық, резервтік капиталдар, қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбек-кс ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу қорлары. Құрылтайшылардың немесе кәсіпорындар ұжымдарының қарап шсшуі бойынша басқа да мақсатты қаражат қорлары құрылуы мүмкін, мысалы, медициналық сақтандыру қоры, басқа шаруашылық органдарымен болатын үлестік қоры және басқалары.

Жарғылық, капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген косіпорын (ұйым) мүлкінің (капиталының) молшерін еипаттап көрсетеді жәнс алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрғанда өндірістік капиталды, материалдық емес активтсрді, айналым құралдарын сатып алудың көзі болып табылады. Оның қаражаттары ссебінен кәсіпкерлік қызметті жүзегс асыруға қажстті жағдайлар жасалады.

Жарғылық капиталдың мелшері шаруашылық қызмет процссіңдс өзгеріп отырады: негізгі капиталға жұмсалатын инвестициялар (күрделі жұмсалым), таза табыс ессбінсн болатын айналым капиталының өсімі, тауар-матсриалдық құндылықтарды бағалауга дсйінгі және капиталдың басқа молықтырылуы нәтижесіндс көбсйеді; негізгі құралдарды шығару немесе беру, оның тозығын есептсу, зияндарды шығару, тауар-матсриалдық игіліктсрдің бағасын түсіру ессбінсн кемиді.

Кәсіпорындардың қарамағында қалатын қаражаттардың нсгізіндс, яғни салықтар мен басқа да төлсмдсрді төлегеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдар кешенді қорларды — тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.

Тұтыну қоры мыналарды кіріктіреді:

бүкіл қызметкердің (өндірістік және өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу шығындары;

ақшалай төлемдер, соның ішінде жыддың қорытындысы бойынша сыйақылар;

еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін ақша және натуралдық нысандардағы қаражаттар;

материалдық көмек:

еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;

қызметкерлердің акциялары мен салымдары бойынша мүлікке төленетін табыстар (дивидендтер, пайыздар);

оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.

Қорлану қоры:

кәсіпорынның қарамағында қалатын табыс;

негізгі капитадцы қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар;

шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша;

банктердің несиелері;

басқа да коздер сссбінен қалыптасады.

Қорлану қоры ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз сту шығындарын қаржыландыруға:

негізгі және айналым капиталдарын молықтыруға;

ғылыми-техникалық прогрссті дамытуға, жаңа өнімдсрді игсругс;

табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;

өндірістік жәнс әлеуметтік инфрақұрылым объсктілерін салуға үлестік қатысуға;

әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға пайдаланылады.

Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешснді тұтыну мен қорлану қорларының орнына көздері мен шығындарының мазмұны жағынан ұқсас мынадай жекс-жске қорлар көздерін құрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму қорлары.

Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз етуде қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел қоры, сақтық қоры) маңызы зор. Нарыққа көшу жағдайында олардың маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржы резервтерін шаруашылық жүргізуші субъсктілердің өздсрі меншікті қаржы ресурстары есебінен басқару құрылымдары (нормативтік аударымдар негізінде), мамандандырылган сақтық ұйымдары (сақтандыру әдісі арқылы) жәнс мемлекет (әр түрлі деңгейдсгі бюджеттердің қаржы қорлары) жасай алады. Оның мақсаты — шаруашылық-қаржы жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша шығындарды жауып, кәсіпорындардың қаржы жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз ету. Қор кәсіпорынның тұтыну, қорлану және басқа қорларына жіберілмес бұрын оның қарамағында қалатын табыс есебінен құралады (осы мақсаттар үшін олардың жеткіліктілігі жағдайында).

Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының есебінен мына көздерден қалыптасады:

экспорттық валюталық түсім-ақшадан;

жарғылық капиталға түсетін жарналардан;

банктердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мексмслерінің және шетелдік заңи тұлғалардың валюталық несиелерінен;

ішкі валюта рыногында өкілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы валюта сатып алу;

бсйрезиденттер керсететін қаржы көмегі (фанттар).

Өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді экспортқа шығарудан түскен валюталық түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төленгсннен ксйін кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорларына бағытталады. Бұл қорларға активтерге (бағалы қагаздарға) инвес-тициялардан, депозиттер, салымдар нысанындағы және т.б. нысандардағы, егер бұл дивидендтер мсн табыстар меншікті немесе қарыз қаражаттарының жұмсалымдарынан алынған болса, қаражатгарды орналастырудан алынған шетеддік валютадағы дивидендтер мен табыстар есептеледі. Косіпорындар мен ұйымдарға ортақ міндеттсрді шсшу үшін срікті негізде өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің рұқсатынсыз, бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде ездерінің қарап шешуі бойынша пайдалана алады. Валюта қорлары сң алдымен еңбск үжымдарының өндірістік, әлеуметтік-мәдени дамуына жұмсалады; валютаның бір бөлігі еңбек ұжымдарының шешімімен халық тұтынатын шетел тауарларын, дәрі-дәрмектерді және медициналық техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Валюта қорларының қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы мүмкін. Кәсіпорындар мен ұйымдар валюта қоры қаражаттарының бір бөлігін қосалқы жеткізушілерге — кәсіпорындар мен ұйымдарға бере алады; бұл түсімдердің көлемі шарттың негізінде экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі ескерілс отырып, шешілді.

Жөндеу қоры кәсіпорындарда негізгі капиталдарды жөндеудің барлық түрлерін: күрделі, орташа, ағымдағы түрлерін жүргізу үшін жасалады, олар өнімнің, жұмыстар мен қызметтер көрсетудің озіндік құны есебінен қаржыландырылады. Жөндеу жұмыстарына жұмсалатын болашақ шығындарға қарай жөндеу қорына аударылатын аударымдардың нормативтерін кәсіпорындар өздігінше бслгілей алады, бұл шығындардың көлемі негізгі капиталдардың жай-күйімен жөне тозығының дәрежесімен анықталады. Ішінара жондеуге жұмсалатын шығындар болашақ кезсндерге жатқызылатын шығыстардың ессбінен жабылуы мүмкін.

Өндірістік капиталдар және кәсіпорындар қызметінің қаржылық нәтижелері

Кәсіпорындардың өңдірістік және коммерциялық қызметі негізгі өндірістік капиталдарды — негізгі және айналым капиталдарын пайдаланумен байланысты болады. Өндірістік капиталдардың бұлай бөлінуі олардың айналымының сипатымен және дайын онімді жасаудағы қатысуының нысанымен байланысты.

Кәсіпорындарда өндірістік құрал-жабдықтар ендіріс процесінің материаддық-техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік құрал-жабдықтардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мсн ұлғаймалы ұдайы молайтылып отыруы қаржылардың тікслей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың көмегімен еңбек құралдарын сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіруді жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады. Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі айналым капиталдарыныц) тұрақты толык, айналымы болып отырады. Бұған өндірістің натуралдық-заттай элементтсрін — еңбек құралдары мен еңбск заттарын сатып алу, көбейту немесс олардың орнын толтыру үшін қаржы ресурстарын авансылау жолымен жетеді. Еңбек құралдары мен еңбек заттарынан тұратын, құн нысанында көрінетін ендіріс құрал-жабдықтары негізгі және айналым капиталдары болып табылады.

Қазіргі жағдайда ұзақ пайдалану айналымынан тыс активтердің жаңа түрлерінің бірі - матсриалдық емес активтер. Материалдық емвс активтер — жылдық жиынтық табыс алу үшін ұзақ мсрзімді (бір жылдан артық) кезсң ішінде пайдаланылатын материалдық емес объектілер. Олардың кәсіпорын активтерінің кұрамында пайда болуы нарықтық қатынастарға көшуге, шаруашылықты жүргізудің дүниежүзілік практикасына жақындастыру қажеттігінс байланысты болып отыр.

Негізгі ондірістік капиталдар мен материалдық емес активтер өндіріс процесінде ұзақ уақыт бойы қатысады және озінің құнын біртіндеп, бөліп-бөліп тозығына қарай жаңа онімнің құнына кошіреді. Кошу процесін амортизация, кошірілген қүнның үлссін амортизация нормасы, ал бүл үлестің ақшалай керінісін амортиза-циялык, аударымдар деп атайды.

Жүмыс істеп түрған шаруашылық жүргізуші субъсктілерде негізгі және айналым капиталдарының орны онімді (қызметтерді) сатқаннан кейін және тиісті табыс түскеннен кейін толтырылады. Бүл табыстан амартизациялық аударымдар нысанында тозған негізгі капиталдардың орнын толтыру үшін қаражаттар қалыптастырыла-ды, ал өнімді откізуден алынған табыстың басқа бөлігі айналым капиталдарының құрамына кіретін тауар-материалдық құндылық-тарды сатып алуға бағытталады. Жаңа кәсіпорындарды күру неме-се оларды кеңейту кезіндс қаражаттардың едәуір бөлігі құрылтай-шылардың жарналары, акцияларды сатудан түскен қаржылай қаражаттарды тарту есебінен қалыптасады; мемлекеттік косіпорындар үшін — бүл бюджет пен мемлскеттік бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары. Қаражаттардың бір бөлігі басқарудың жоғарғы буындарының — бірлестіктің, ассоцияцияның, министрліктердің, ведомствалардың орталықтандырылған қаржы ресурстары есебінен авансылануы мүмкін. Соңғы уақытта қаржы-ландырудың көзі рстінде шетслдік инвесторлардың қаражаттары ксңінен пайдаланылып келеді.

Жүмыс істеп түрған кәсіпорындарда ондірістік капиталдар-дың осімін қаржыландырудың козі косіпорынның қарамағында қалдырылатын жәнс тікелсй осы мақсатқа бағытталатын, сондай-ақ қаржы қорлары — өндірісті дамыту қоры (қорлану қоры), ондірістік жонс өлеуметтік даму қоры, қаржы резерві, басқа инвс-стициялық қорлар арқылы жұмсалынатын таза табыс (пайда) бо-лып табылады. Осы мақсатқа сонымсн біргс банк кредиттсрі: негізгі капиталдарды қаржыландыру үшін үзақ мсрзімді, айналым ка-питалдарын қаржыландыру үшін қысқа мерзімді кредиттер пай-даланылады. Айналым қаражаттарын кобсйтудің козі бүдан басқа, кредиторлық берешск пен түрақты пассивтердің осімі (жалақы, әлеуметтік қажеттерге аударылатын аударымдар бойынша ең аз берсшек, кәсіпорынның толемақылары бойынша берешектің басқа түрлері) болып табылады.

Сойтіп, ондірістік капиталдарды жасау мсн оның осімін қаржыландырудың коздерін мсншікті, тартылған және қарыз қаражаттарына топтастыруға болады. Айналым қаражаттарының аса маңызды құрамды болігі меншікті айналым қаражаттары болып табылады, ойткені олардың болуы, сақталымдылығы, басқа қаражаттармен ара салмағы нақтылы рыноктағы кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының дорежесін анық-тайды.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражат-тарына құрылтайшылардың алғашқы жарналары, амортизациялық аударымдар жөне таза табыс (пайда) жатады.

Алғашқыда шаруашылық жүргізуші субъектілерді қүрған кез-де өндірістік капиталдарды, материалдық емес активтерді, айна-лым құралдарын сатып алудың козі жаргылык, капитал болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін қажетті жагдайлар жасалады. Жарғылық капиталдың көлемі бухгалтерлік баланста қамтылып корсетіледі және кәсіпорынның, фирманың қаржылық қуатын бағалаудың алғашқы критерийі қызметін атқарады.

Кейінгі негізгі капиталдарды сатып алуға шаруашылық қыз-мет нәтижесіндс кәсіпорында пайда болған қорланымдар пайдала-нылады. Оларға ең аддымен енім откізуден алынатын түсім-ақша құрамындағы амортизациялық аударымдар мен табыс (пайда) жа-тады.

Мемлекеттік кэсіпорындарда өндіріске жұмсалған инвестици-ялардың бастапқы көзі қызметін бюджет қаражаттары мен орта-лықтандырылған бюджеттсн тыс қорлар, ал мсмлекеттік емес кәсіпорындарда акционерлік капитал атқарады. Өндіріс базасын одан әрі дамыту кәсіпорындардың ішкі ресурстары мен тартылған қаражаттар есебінен жүзеге асырылады.

Тартылган қаржылай қаражаттар акцияларды орналастыру-дан, еңбек үжымы мүшелерінің, заңи жәнс жеке тұлғалардың жар-наларынан алынған ақшаны қамтиды.

Қарыз қаражаттарына коммерциялық банктсрдің үзақ мсрзімді несиелсрі, нсгізгі капиталдарды қаржы лизингі негізінде сатып алу және инвестициялық салық несиссі жатады.

Өндірістік капитаддардың қалыптасуы кәсіпкерлік қызмет ба-стауының объективті алғышарты болып табылады. Бүл қызметтің нәтижелері дайын өнім (орындалған жұмыстар мен керсетілген қызметтер) нысанында көрінеді.

Ондірістік капиталды пайдаланудың нотижесі арнайы қаржы-лық косеткіштсрмен сипатталады және кәсіпорынның қаржы менеджментінің нөтижелігін дәлелдейді. Бүл нәтижелік өнімді (жұмысты, қызметті) өткізудсн түскен табыс (түсім-ақша) мөлшерінде, кәсіпорынның шығынында айқыңдалады.

Түсім-ақшаның ауқымы кәсіпорынның (ұйымның), фирма-ның онім ондіру мен оны откізуге жұмсаган шығындарының (ақша-лай жұмсалымдарының) көлемінс байланысты болады.

Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің стандартта-ры бойынша "өнім (жұмыс, қызмет) откізуден алынған табыс" көрсеткішінде негізгі қызметтен алынған табыс қамтып көрсетіледі, ол тауар-материалдық босалқы қорларды, орындалған жұмыстар-ды, көрсетілген қызметтерді өткізуден алынған табыстардан басқа, қосылған қүнға салынатын салықты, акциздерді, басқа салықтар мен міндеттемелерді, қайтарылған тауарлардың құнын жәнс сату мен бағадан шегерімдерді алып тастағаннан кейінгі сыйақы (мүдде), яғни пайыздар, дивидендтер, қаламақы және рента түріндегі алынған табысты да қамтиды.

Өнім өткізуден алынған табыс пен оның өзіндік құны арасындағы айырым жалпы табысты құрайды. Алайда бүл сызба бойынша өзіндік құн бүкіл шығыстарды қамтып көрсетпейді — олардың бір болігі кезең шығыстарын құрайды, атап айтқанда:

жалпы және окімшілік шығындары (жалпышаруашылық және әкімшілік арналымы шығыстарының сомасы);

еткізуге (тауар-материалдық босалқы қорларды сатуға) байланысты шығыстар;

сыйақыны (мүдцені) пайыздарды (алынған несиелер, мүлікті жалдау үшін және пайыздар бойынша басқа шығыстар) толеу бойынша шығыстар.

Жалпы табыс пен кезең шыгыстары арасындағы айырым негізгі қызмет бойынша сальдоланылған қаржылық нәтижені қамтып көрсетеді және "негізгі қызметтен алынган табыс (немесе зиян) " деп аталады.

Негізгі емес қызметтен алынган табыс (немесе зиян) — активтерді пайдалануға беруден, бағалы қағаздарды қайта бағалаудан және т.с.с. алынган қаржылық нәтиже.

Негізгі қызметтен алынған табыс (зиян) пен негізгі емес қызметтен алынған табыстың (зиянның) сомасы салық, салынғанға дейінгі кодуілгі қызметтен алынған табысты (зиянды) көрсетеді. Одан корпорациялық, табыс салығы шегерілгеннен кейін салык, салынганнан кейінгі кодуілгі қызметтен алынган табыс (зиян) болады. Тотеншв ахуалдардан болған зиянга түзетілген ол кәсіпорынның таза табысы болып табылады.

Табысты бөлудің тәртібі де салық салудың қолданылып жүрген сызбасына байланысты. Мәселен, Қазақстан Республикасында жиынтық жылдық табыс және еңбекке ақы төлеу шығындарын қамтитын заңмсн белгіленген тауар-материалдық босалқы қорларға, еңбек-ақыға, амортизациялық аударымдарға, банктердің сыйақысына, резервтік қорларға аударылатын аударымдарға, сақтық төлемдеріне және басқа бірқатар шығындарды қамтитын шегерімдер бойынша сызба қабылданған ("Корпорациялықтабыс салығын" қараңыз).

Басқа сызбаларда бүл шығындар жалпы табысқа кіріктіріледі және оның құрамында салық салуга жатады. Салықтарды төлегеннсн кейінгі табыс, бұл нұсқада еңбскке ақы толеуге және кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруга бөлінеді.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері жеке корсеткіштер бойынша тиісті есепте қамтып керсетіледі. Бұдан басқа, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп жасалады, онда бүл қозғалыс үш бағыт бойынша көрсетіледі:

опсрациялық қызметтен (шаруашылық жүргізуші субъектінің негізгі қызметін сипаттайтын);

инвестициялық қызметтен (ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен мөлшеріндегі өзгерістерді тудыратын);

қаржылық қызметтен (меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының құрамы мсн мелшеріндегі өзгерістерді тудыратын).

Бағыттардың әрқайсысы бойынша ақша түсімдерінің нақтылы түрлері, тиісті қызметтің нәтижелерінде олардың шығып қалуы мен көбеюуі немесе азаюы керсетіледі. Қаражаттардың құрамы, олардың коздері және белгілі бір күнге орналастырылуы туралы мәліметтер бухгалтерлік баланста келтіріледі.

Табысты (пайданы) болудің негізге алынатын қағидаттардың бірі — ол біріншіден, ең алдымен мемлекет алдындагы қаржылық міндеттемелерді алғашқы кезекте орындау; екіншіден, меншікті ұлғаймалы өндірістің қажеттіліктерін тиісті қаражаттармен қамтамасыз ету; үшіншіден, кәсіпорынның резервтерін қалыптастыруға бағыттау; кәсіпкерлік тәуекел едәуір өсіп отырған жағдайда мұның маңызы ерекше.

Табыстың (пайданың) сан қырлы мәні, маңызы экономиканың нарық шаруашылығының негіздеріне көшуіне қарай күшейе түсуде. Істің мәні мынада болып отыр: қаржылық дербестік пен тәуелсіздікке ие болған әр түрлі меншік ныса-нындағы кәсіпорындардың бюджетке салықтар жоне басқа да міндетті төлемдер мен аударымдары телегеннен кейін қалған пайданы қай мақсаттарға және қандай колемде жұмсауға қүқығы бар.

Бүгінгі шаруашылық жүргізуші субъектісінде табыстар мен пайданың толып жатқан жүйесі іс-әрекет етеді. "Қосымша қүн" мен "пайда" категорияларының экономикалық мазмүны іс жүзінде бара-бар. "Табыс" категориясының "қосымша құн" катсгориясынан айырмашылығы оның ақы төлеуге жұмсалатын табыстарды озіне қамтуында.

Жалпы алғанда, табыстар құн көрінісінде алынған игіліктсрде жәнс оған жұмсалған қажетті шығындардың айырмасы ретінде анықталады.

Жалпы табыс кәсіпорын иелерінің табысы және жалдама қызметкерлердің табысы болып бөлінеді, соңғысы жалақы деп аталады. Егер барлық табыстан жалақыны шегеріп тастаса, онда негізінен жалпы пайда қалады.

Тауар айналысы сфсрасының салаларында (сауда, қоғамдық тамақтану, маркетинг, дайындау) "өнім откізуден түскен түсім-ақша" категориясының орнына "тауар айналымы" категориясы пайдаланылады. Тауар айналымының мәнін сатып алу-сату жолымен ақшалай табыстарды тауарларға айырбастаумен байланысты болатын экономикалық қатынастар құрайды. Шетелдік практикада "түсім-ақша" атауының орнына көбінесс "жалпы табыс" атауы пайдаланылады. Алайда, бұл осы атаудың өте кең баян етілуі, жалпы табыс экономикалық категория рстінде қайта жасалған құнды немесе шаруашылық жүргізуші субъектісінің таза өнімін біддірсді.

Саудада жоспарлау мен есеп жүргізудің практикасында жалпы табыс деп сауда үстемслсрінің (жеңілдіктерінің) сомасын, қоғамдық тамақтануда сауда үстемелері мен қымбаттаудың сомасын айтады.

Кәсіпорындардагы каржы менеджменті

Қаржы жүйесінің бастапқы буыны ретінде шаруашылық жүргізуші субъсктілердің қаржысы базистік категория, яғни тап осындай нысанада жұмыс істейтін айырықшалықты белгілері мен ерекшсліктсрі бар объективті экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Бірақ ақша қорлары қозғалысының объектісі бар, субъсктілердің нақтылы мүдделері жоніндс корінетін кез кслген қатынастар сияқты, олар рсттеуді, тиісті қаржы ағыны-ның бағыттарын, олардың қозғалысын ретке келтіруді қажет етеді. Бұл қондырмалықтарға жататын, нақтылы орындаушылардың санасымсн, машығымен және іскерлігімен жасалатын субъективті басқарушы іс-әрексттері ақылы жүзеге асырылады. Экономикалық зандармен анықталатын базистік аса маңызды қүбылыстардың талабына бағдарлануы тиіс, бүл талаптарды үнемі ескеріп оты-руы тиіс, яғни базистің шарттарына бағынышты болуы тиіс болғандықтан қондырмаіықтарға жатады. Бұл басқарылатын іс-әрексттерге қаржы менеджменті үғымы — тиімді пайдалану мақсатымен кәсіпорынның ақша ағыныньщ, кәсіпорынның бүкіл қаражаттарының қозғалысы механизмін басқару жүйесі жатады.

Қаржы жүйесінің бұл буынында нарық жағдайындағы басқару қаржы менеджменті деп аталады және кәсіпорындар мен ұйымдардың кәсіпкерлік қызметі арқылы және соның шеңберінде әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың нысаны болып табылады. Қаржы мснеджментінің мәні тиісті службалар тарапынан қосымша қаржы ресурстарын ең тиімді етіп тартуға, оларды неғұрлым ұтымды етіп жұмсауға, қаржы рыногында бағалы қағаздарды сатып алып, қайтып сатып пайдалы операциялар жасауға мүмкіндік беретіндей етіп қаржыны басқаруды ұйымдастыру.

Кәсіпорындарда қаржы менеджментінің объектілері мыналар болып табылады: жылжымайтын және жылжымалы мүлік, мүліктік қүқықтар, жұмыстар және қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интеллсктуалдық) қызметтің нәтижелері, материалдық емес игіліктер.

Қаржы менеджменті уәждемелергс — адамдардың немесе ұжымдардың қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақсаттарды іске асыру жоніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек өнімділігі мен сапасын ынталандыру процесінде көрінеді.

Жалпы қаржы менеджменті қаржыны басқарудың ілгеріде баяндалған қағидаттарына негізделген. Ол басқарудың тиісті элементтерін — ақпаратты, жоспарлауды (болжауды), ұйымдастыруды, реттеуді, бақылауды кіріктіреді. Қаржы менеджментін жүзеге асырудың шарты нарықтық ортаның болуы болып табылады, бұл орта бағалардың еркін жүйесі, тауар мен қызметтердің рыногымен қатар еңбек, капиталдар, өндіріс құрал-жабдықтары рыногының жұмыс істеуі, кәсіпорындардың қызметін мемлскеттік реттеуді заң-намалық реттсмелеу кезіндегі кәсіпкерлік қызметті коммерциялық есеп негіздерінде жүргізуге мүмкіндік береді. Сойтіп, косіпорындардың қаржы менеджментінің шеңбері нарықтык, факторлармен анықталады, бұл оны жеке буындарында басқарушы субъектілсрдің басқарылу объектілеріне ықпал жасауының экономикалық, элементтері басым болуы мүмкін қаржыны басқарудың жалпы шарттарынан ажыратады. Кәсіпорындардың қаржы менеджментінің жүйесі аса жылжымалы, өйткені бұл буындағы нысандардың, әдістердің арсеналы жалпымсмлекеттік қаржылар-дағыға қарағанда тым әр түрлі. Мысалы, кәсіпорыңдардың қаржы менеджменті әр түрлі нысандардағы есеп айырысу (төлем тапсырмасы, төлем талабы (талапшоты), әр түрлі акредитивтер, есеп айы-рысу чектері және т.б.), барлық нысандардағы несиелендіру, бағалы қағаздармен және валютамен жасалатын операциялар бойынша көп таралған операциялардан басқа хеджерлеу1, кепілдік-ипотекалық және сенімгерлік (трасттық) операциялар, қаржы және операция лизингі, франчайзинг, бағалы қағаздар бойынша трансферттер сияқты нысандар мен әдістсрді қамтиды; валютамен, бағалы қағаз

Банк, биржажоне коммерция практикасында взалюталық тәуекелдікті сақтандырудың әр түрлі одістерін белгілеу үшін колданылатын термин.

02-12 дармен жасалатын операциялар бойынша, қауіптердің барлық түрлерін сақтандыру бойынша қаржы құрадцарының жинақталымы айтарлықтай кеңейеді.

Қаржы менеджментін мына кезеңдердің дәйекгі ауысымы ретінде слестетуге болады:

1) ақша қаражаггарын (капитадды) пайдаланудың мівдетін қою және мақсатын анықтау;

2)  ақша ағындарының қозғалысын басқарудың қаржылық әдістерін, тәсілдерін тандау;

3)  қабылданган шешім бойынша инвестициялау жөніндегі шешімді бизнес-жоспар немесе басқа ресімдеу түріндегі іс-әрекеттердің бағдарламасын жасау;

4) жобаның орындалуын ұйымдастыру;

5) атқарылу барысына бақылау жасау және қажетті түзетулер жасау;

6) қайта инвестициялаудың мақсатгары үшін жоба нәтижелерін талдау жоне бағалау.

Қаржы менеджментінде шешімдер қабыддау тәуекелдіктерімен, яғни жобаланған нұсқамен салыстырғанда табысты кем алу немесе зиянның пайда болуы ықтималдығымен кездесіп отырады. Тәуекслдікті талдау оның көздері мен себептерін анықтаудан, ысы-раптың бслгілі бір деңгейінің ықтималдығын өлшеуді, яғни тәуекелдіктің қолайлы дәрежесін белгілеуден басталады. Тәуекеддік статистикалық, сараптық және құрамдастырылған әдістермен анықталады. Қаржы менеджментінде шешімдер қабылдау тәуекелдіктің барлық түрін — өндірістік, коммерциялық, қаржы тәуекелдіктерінің үйлссуін қажет етеді.

Алайда бизнеске экономикалық, сондай-ақ олеуметтік, саяси және табиги сипаттағы секілді көптеген құбылыстар да өсер етеді: орлеу мен дағдарыстар, банк пайызының, бағалардың ауытқулары, тұтынушылар ұнатуларының, бәсекелестер іс-қимылының өзгеруі, үкіметтің көлденең (болжанбаған) шешімдер қабылдауы, ереуілдер, табиғи катаклизмдер, апаттар және т.б.

Қолайсыз уақиғалар болган кезде келеңсіз зардаптарды азайтуға ақшаны, өндірістік қуатты, шикізатты, дайын өнімді резервте сақтау есебінен қол жетеді; коммерциялык, қызметті қайта бағдарлау жөніндегі алдын ала жасалған шаралар болуы мүмкін. Жиынтық тәуекелді басқару кезіндегі кәсіпорынға төнетін тәуекелдердің түрлі тұрпаттарында бірігетін кәсіпорын қоржынын ортараптандырудың ерекшс маңызы бар.

Хеджерлеудің кәмегімен қаржы тәуекеддігін (қатерін) барынша азайтудың техникасы қолданылады. Бұл кезде негізгі келісіммен қатар үшінші тараппен қосымша мәміле жасалынады. Оның шарты мынадай: негізгі мәміледегі қаржы ысыраптарына соқтыратын мән-жай болған кезде қатысушы залал шеккен ысыраптарды түгел немесе ішінара бейтараптандыра отырып, қарама-қарсы моміледе ұтады. Хеджерлеу техникасында опциондар, фьючерстер, пайыздық айырбастар (своптар) сияқты және т.б. пайдаланылады.

Тәуекелдікті азайту мен төмендетудің дәстүрлі әдісі мүліктік сақтандыру болып табылады, бүл кезде сақтандырылушыға (сақ-танушыға) сақтандыру шартымен шартгасылған сақтандыру оқигасы болған кезде төленетін сақтық толемі қамтамасыз етіледі.

Қаржы менеджментінде маңызды объект ақша ағыны — құн (Д-Т-Д1) нысандарын жаңғыртудың жөне қосылған құнды қалып-тастырудың экономикалық процестерін ортақтастыратын қолма-қол және қолма-қол ақшасыз нысандарындағы ақшаның қозғалысы болады. Ақша ағынының (ақша тусімі мен жылыстауы) құрамына қаржы кемегімен де қалыптасатын (қаржы ресурстары), сондай-ақ басқа әдістермен де тартылатын барлық ақша ресурста-ры қамтылады. Қаражаттардың түсімінде анықтаушы орынды өнімді, жумыстарды жоне қызметтерді өткізуден (сату көлемі) тускен тусім-ақша, онан кейін несие ресурстары, ор турлі тартыл-ган ресурстар алады. Қаражаттардың жылыстауы дүркін-дүркін төленетін төлеулермен де (тауар-материал құндылықтарын сатып алу, қызметкерлерге жалақы мен сыйақылар төлеу, несиелерді өтеу, салықтар мен басқа міндетті толемдерді төлеу және т.б.), сондай-ақ ұзақ мерзімді инвестициялардың болжамы негізіндегі күрделілерімен де байланысты.

Қаржы менеджмснтіндс ақша оның іс-әрекетінің мезгілдік (уақытша) межелдемелері тұрғысынан функцияларды атқару кезіндегі өзге нысанға, сапаға айналғанға дейін қаралады. Бұл аспектіде ақшаның "уақытша құнының " барлығы есепке алына-ды: мүндай сомада бүгінгі ақша мсн келешектегі ақшаның сатып алу күші бірдей болмайды. Ақшаның қазіргі жәнс келешектегі құны өзара қайтымды. Қазіргі (бугінгі) құн келешектегі қүнға компаундингілеу — күрделі пайыздарды есептеу арқылы, ал келешектегі құн қазіргі құнға дисконттау — пай-ыздарды пайдаланып төмендету арқылы жеткізіледі. Ақшаның келешектегі құнының есеп-қисабында инфляцияның индекстерін есепке алу, яғни ақшаның құнын инфляциялық қүнсыздануға төмендету қажет.

Ақша сомасының уақытқа карай өсуі.

Жобаларға жұмсалатын инвестициялар нысанындагы ақшаның, рента төлемдерінің, жүйелі жарналардың, кірістердің және басқа ақша операциялары есептеулерінің бір жолғы, сондай-ақ дүркін-дүркін түсулері мен төленулері жай және күрделі аннуитеттердің есеп-қисабы, "капиталды бюджеттендіру ", "табыстылықтың ішкі мөлшерлемесі"тәсшд,ері арқылы жүргізіледі.

Аннуитет дегеніміз түрақты негізде уақыттың белгілі бір мезгілі ішінде тіркелген межелдемелер арқылы төленетін немесе алына-тын инвестиция, табыс.

Капиталды бюджеттендіру (капиталдық бюджеттендіру) -отеудің қарастырылған мезгілінде қаражаттарды кейінгі дүркін-дүркін қайтаруларымен жабылатын ақша қаражаттарының бір жо-лғы жылыстауы. Бюджеттендіру түжырымдамасы негізгі активтер бойынша шығыстарды жоспарлау кезінде пайдаланылады, бүл жо-баларды талдау жоне ақша қаражаттарының үзақ мерзімді және ірі жұмсалымы жөнінде шешімдер қабылдаудың процесі.

Табыстылықтың ішкі мөлшерлемесініқ есеп-қисаптары жоба-ларды салыстыру және пайдалылықтың пайыздары бойынша ин-вестициялық шешімдсрді тандау үшін және жобаның есепті табы-стылығы мен пайыздың қодданыстағы нарықтық мөлшерлемесін салыстыру және жобаны жүзеге асыру мезгіліне оның болжамы үшін жүргізіледі.

Қаржы менеджментінің маңызды аспектісі косіпорынның қар-жылық жай-күйін талдау болып табылады. Бүл кәсіпорынның қаржы түрақтылығын (рентабелділікті, төлем қабілетін, несиені өтеу қабілетін), оның рыноктағы жағдайын (бәсекеге жарамдылы-гын) сипаттау ушін қажет. Талдауга қажетті ақпаратгар бухгалтерлік баланста қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп-те (пайда жоне зияндар туралы есепте), ақша қаражаттарының қоз-ғалысы туралы есепте болады; сондай-ақ толыгырақ ақпарат қол-данылады.

Корсеткіштерді, коэффициенттерді, нормаларды — қаржы-эко-номикалық механизмнің элементтерін қадағалап отыру кәсіпорындардың жұмысын оперативті басқаруға және бақылауға, бизнес-жоспарда немесе дамыту жобасында берілген қаржы-шару-ашылық процестерді, бағыттарды дер кезінде түзетуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге бүл көрсеткіштер кәсіпорынның "визит кар-точкасы" болып табылады, инвесторларға, әріптестерге және неси-егерлсрге оның оміршендігі, қаржылық түрақтылығы туралы ой-лануға мүмкіндік береді.

Сейтіп, қаржы менсджменті кәсіпорынның қаржылык, қамта-масыз етілуінің тактикасы мен стратегиясы ретінде қаржының тиімді іс-әрекет етуінің мақсаттары үшін оның ағындарын басқа-руға мүмкіндік береді. Кәсіпорынның жиынтық ақша айналысын басқару жөніндегі қаржы менеджментінің стратегиялық нүсқама-сы үдайы өндірістік процесті қамтамасыз етуге, берілген крите-рийлерде ақша қорларын қалыптастыру, оларды нысаналы арна-лым бойынша пайдалануға бағытталған.

Қаржы менеджментінің жалпы мақсатты нүсқамасы — эконо-микалық дамудың ішкі және сыртқы факторларын есепке алу негізінде кәсіпорынның тең қаржы саясатын жүзеге асыру.