Нарықтық экономика жағдайында тәуекел - бұл кәсіпкерліктің маңызды әлементі. Тәуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі.

Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.

Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені олардан ешкім сақтандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау. Менеджер міндеті нарықта тік бүрылыстарды ж.үмсарту үшін қосымша мүмкіндіктерді алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттін басты мақсаты, әсіресе Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек аз ғана төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс. Сондықтан әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге ерекше назар аударылады, яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру.

Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын қаржылық катынастар және тәуекелді баскару жүйесі болып табылады. Белгілі бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және тәуекел дәрежесін уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады.

Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және төмендету бойынша үйымдастырушылық жұмыстар больга табылады.

Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты - қаржылық тәуекелдің мәнін толығырақ ашып, нақты кәсіпорын мысалында қаржы тәуекелін басқару жуйесін талдау және оның жетіспеушіліктері мен оны жетілдіру бойынша ұсыныстар беру.

Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде каржы тәуекелін басқару теориясы, яғни тәуекел түрлері, оны бағалау әдістері, тәуекел-менеджментінің мазмүны, тәуекелді төмендету тәсілдері жазылған.

Екінші бөлімінде нарықтық экономика жағдайыыда кәсіпорьш мысалы ретінде «Қазақтелеком» акционерлік қоғамының филиалы алынып, қаржылық жағдайы, қаржылық тәуекелді басқару жүйесі талданады.

Үшінші бөлімінде қаржылық тәуекелді басқару жүйесі жетілдіру туралы сөз болады.

І.Қаржы тәуекелін басқару теориясы

І.І.Тәуекел мәні, мазмұны және түрлерІ

Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.

Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мүндай жағдайдың туындауы салдарынан келесідей үш экономикалык нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс, зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).

Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.

Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің сьшыптамасына тәуелді.

Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты тәуекелдер екі үлкеи топка бөлуге болады: таза және спекулятивтік.

Таза тәуекелдер жағымсыз немесе нольдік нәтиже алуға мүмкіндік береді. Бүл тәуекел түрлеріне келесілер жатады: табиғи, әкологиялық, саясаттық, транспорттық және коммерциялық тәуекелдер бөлімі (мүліктік, өндірістік, саудалық).

Спекулятивтік тәуекелдер жағымды да, жағьғмсыз да нәтиже алу мүмкіндігімен сипатталады. Бүл тәуекел түрлеріне коммерциялық тәуекелдер бөлімі болып табылатын қаржы тәуекелдері жатады.

Курстық жұмыс тақырыбы қаржы тәуекелімен байланысты болғандықтан қаржы тоуекеліне тереңірек тоқталамыз.

Қаржы тәуекелі кәсіпорын қаржылық институттармен (банктер, қаржылық, инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы процесінде пайда болады.

Қаржы тәуекелінің туындау себептері - инфляциялық факторлар, банктің есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар кұиының төмендеуі және т.б.

Қаржы тәуекелдері екі түрге бөлінеді:

• ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
• капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер (инвестициялық тәуекелдер).

Ақшаның сатып алу кабілеттілігімен байланысты тәуекелдерге тәуекелдердің келесі түрлері жатады: инфляциялық және дефляциялық тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімділік тоуекелі.

Инфляция ақшаның құнсыздануы болып табылады, бағалар өседі. Дефляция - инфляцияға кері процесс, ол бағалардын төмендеуінен және соған сәйкес ақшаның сатып алу қабілетінің жоғарылауынан көрінеді.

Инфляциялық тәуекел - инфляция өсімі кезінде накты сатьга алу қабілеттілігі көзқарасынан өсуден көрі алынатын ақшалай табыстар тез қүнсыздануындағы тәуекел. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты шығыстарға тап болады.

Дефляциялык тәуекел - дефляция өсімі кезінде бағалар деңгейі төмеыдейді, кәсіпкерліктің экономикалық жағдайы нашарлайды табыс төмендейді.

Валюталыц тәуекелдер сыртқы экономикалық, несиелік және басқа да валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетелдік валюта бағамының басқа валюта бағамына қатынасының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалту қаупімен түсіндіріледі.

Өтімділік тәуекелі - тұтынушылық құнының және сапалық бағанын өзгерісі себебінен бағалы қағаздар немесе баска да тауарларды өткізу кезіндегі мүмкін болатын жоғалтулармен байланысты тәуекелдер.

Инвестициялық тәуекелдер келесі ішкі жүйелік тәуекелдерді қамтиды:

1) жіберіліп қойған пайда тәуекелі;

• табыстылықтың төмендеу тәуекелі;
• тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.

Жіберіліп цойган пайда тәуекелі — белгілі бір шараларды (мысалы, сақтандыру, хеджирлеу, инвестициялау т.с.с.) іске асырмау нәтижесінде жанама (қосымша) қаржылық зиянның (алынбаған табыс) туыыдау тәуекелі.

Табыстылъщтыц төмендеу тәуекелі портфельдік инвестициялар, салымдар және несиелер бойынша дивидендтер және пайыздар мөлшерінің төмендеу нәтижесінде туындауы мүмкін.

Портфельдік инвестициялар инвестициялық портфельдің пайда болуымен байланысты және бағалы қағаздар және басқа активтерді сатып алумен түсіндіріледі. «Портфельдік» термині итальян сөзінен «Роііе &£Ііо» шығып, инвесторда бар бағалы қағаздардың жиынтығын білдіреді.

Табыстылвіқтың төмендеу тәуекелі келесідей тәуекел түрлерінен түрады: пайыздық тәуекелдер және несиелік тәуекелдер.

Пайыздык тәуекелдерге тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер ұсынылған несиелер бойынша мөлшерлемелерден жоғары болып кетуі нәтижесіндегі коммерциялық банктердің, несиелік мекемелердің, инвестициялық институтардың жоғалту қауіптері жатады. Пайыздық тәуекелдерге сонымен катар акциялар бойынша дивидендтердің, облигациялар, сертификаттар және баска бағалы қағаздар нарығындағы пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісімен байланысты инвесторлар жоғалтулар тәуекелі жатады.

Пайыздың нарықтық мөлшерлемесінің өсімі бағалы қағаздардың бағамдық құнының төмендеуіне алып келеді, әсіресе тұрақты пайызды облигацияларға қатысты. Пайыздың жоғарылауы салдарынан төмен тұрақты пайыз бойынша шығарылған және шығару шарттары бойынша әмитент жедел қайта қабылданатын бағалы қағаздардың массалық алынып тасталуының басталуы мүмкін. Тұрақтандырылған дәрежемен салыстырғанда орташа нарықтық пайыздың өсуі кезінде түрақты пайыздық орта мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға өз қаражатын салған

инвестор пайыздық тәуекелге үшырауы мүмкін. Баскаша айтқанда, инвестор пайыздың жоғарылауы есебінен табыстар өсімін ала алатын еді, бірақ жоғарыда көрсетілгендерге салынғаы өз каражаттарын босата алмайды.

Түрақтандырылған деңгеймен салыстырғандағы орташа нарыктық пайыздың төмеыдеуі кезінде түрақты пайызды орта мерзімді және үзақ мерзімді бағалы қағаздарды айналысқа шығарған әмитент пайыздық тәуекелге үшырауы мүмкін. Басқаша айтқанда, әмитент нарықтан төмен пайызды қаражаттар тарта алатын еді, бірақ ол өзі шығарған бағалы қағаздармен байланысты.

Тәуекелдің бүл түрі инфляция жағдайында пайыздық мөлшерлемелердің тез өсуі кезінде қысқа мерзімді бағалы қағаздар үшін де мән береді.

Несиелік тәуекел - қарыз алушьшың негізгі қарыз және несиегерге жататын пайыздардың төленбей қалу қаупі. Несиелік тәуекелғе сонымен қатар қарыздық бағалы қағаздар шығарғаы әмитент қағаздар бойынша пайыздар немесе қарыздың негізгі сомасын төлей алмайтын жағдай да жатады.

Сонымен қатар несиелік тәуекел тікелей қаржылық жоғалтулар түрлілігі болуы мүмкін.

Тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі келесі түрлерін қамтиды: биржалық тәуекел, селективтік тәуекел, банкроттық тәуекел, сонымен қатар несиелік тәуекел.

Биржалъщ тәуекелдер өзімен бірге биржалық мәмілелерден жоғалту қаупін үсынады. Бұл тәуекелдерге келесілер жатады: коммерциялық мәмілелер бойынша төлемеу тәуекелі, брокерлік фирманың комиссиялық сыйақы төлемеу тәуекелі және т.б.

Селектиетік тәуекелдер (латын тілінен зеіесгіо - таңдау, сұрыптау) -инвестициялық портфель қальштастырудағы басқа бағалы кағаздармен салыстырғанда инвестициялау үшін бағалы қағаздардың түрін, капитал салымының әдісін дүрыс емес таңдау тәуекелі.

Банкроттыц тәуекелі өзімен бірге капитал салымыньщ әдісін дұрыс емес таңдау, кәсіпкердің меншікті капиталын толық жоғалту және өзіне алған міндеттемелер бойынша есептесе алмау нәтижесінде туындайтын қауіпті үсынады. Нәтижесінде кәсіпкер банкротқа үшырайды.

Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын үсынады. Берілген қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт бойыыда жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі уақытқа байланысты, себебі үлттық валютаға шетел валютасының бағамыыыц қатынасы өсуде /9,646./.

Шетелдік тәжірибеде капитал салымы тәуекелін саналы анықтау әдісі ретінде ықтималдық теориясы ұсынылады.

Бұл әдіс инвестициялық жобаыың өткен мерзімдегі нәтижелермен байланысты ықтималды болашақтағы ақшалай ағымдарын нақты анықтауға мүмкіндік береді. Егер капитал салымы жобасы бірінші мерзімде қабылданатын болса, онда келесі мерзімдерде ол қабылдануы мүмкін.

Егер түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары бір-бірінен тәуелсіз болатын болса, оыда әр уақыт мерзімі үшін ақша ағымдарының нәтижелерін ықтималды орналастыруды анықтау қажет.

Түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары арасында байланыс болған жағдайда бұл тәуелділікті қабылдап, оның негізінде келешектегі жағдай қалай болатынын елестетіп көруге болады.

1.2. Кәсіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістері

Кез келген қаржылық немесе шаруашылык оперциялардың тиімділігі мен онымен бірге болатын тәуекел деңгейі бір-бірімен байланысты. Тәуекел факторын есептемей толық инвестициялық талдау жүргізу мүмкін емес. Сондықтан тәуекел деңгейін бағалай және оның нақты операция табыстылының деңгейімен байланыстылығын бағалай білу қажет.

Тәуекелдің мәні мен түріне тәуелсіз кәсіпкерліктің негізгі мақсатына -салынған капиталдан табыс алуға - тәуекелді анықтау сәйкес келеді.

Төмен табыс табу немесе шығыстарға үшырау ықтималдылығы қаншалықты жоғары болса, соншалықты жоба тәуекелді болатыны белгілі. Капиталды салу мүмкін нұсқауларды таңдау кезінде жиі «бұл жобаның тәуекелі төменірек сияқты» дегендей абстрактілік пайымдаулармен шектеледі. Алайда, көбінесе тәуекел деңгейін нақты анықтауға болады, сонымен қатар осы тәуекелге сәйкес келетін, ұсынылатын жобаның табыстылық деңгейін де анықтауға болады. Алынған нәтижелерге сүйене отырып, салымшы оған тиімді ақша салымын таіщай алады, сонымен қатар мүмкін болатын тәуекел деңгейін де төмендете алады.

Тәуекелдің жоғары, орташа немесе төмен деңгейлерін ажьфатады. Тәуекелдің көлемін (не деңгейін) екі критерий арқылы өлшенеді (бағаланады): орташа ауытқу мәнімен (дисперсия) және мүмкін болатын нәтижелерді өзғермелілігімен (вариация).

Сонымен бірге тәуекелдің орташа күтілетін мәні мүмкін болатын нәтижелерді де бағалайды. Ауытқу орташа күтілетін мәннің орташа көлемнеы ауытқу өлшемі мен деңгейін көрсетеді.

Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін бағалаудағы дисперсия өзімен бірге тәуекелді салымдардың орташа күтілетін салымдардан нақты қаржылық нәтижелердің квадраттық ауытқулардың орташа салмақты көлемін үсынады:

а²==(х-х²)/п, мүндағы а² - дисперсия;

х - қаржы ресурстарының салымының әр жағдайы үшін күтілетін мәні;

х - қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні;

п - қаржы ресурстарының салымдарының саны(жиілік). Дисперсия   қаржылық   тәуекелдің   жиілігінің   абсолютті   тербелісіы сипаттайды, ал тербелістің салыстырмалы дәрежесін вариация коәффициенті көрсетеді. Ол келесі формуламен анықталады:

у=сғ/х-100, мұндағы V - вариация коәффициенті;

о - орташа квадраттық ауытқу;

х - қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні.

Вариция коәффициенті 1-ден 100%-ға дейін өзгеруі мүмкін. Вариация коәффициеыті қаншалықты жоғары болады, соншалықты тербеліс күшті. Вариация коәффициентінің түрлі мәндеріые келесідей сапалы баға бекітілген: 10% -ға дейін - салымдардың төмеы тербелісі; 10-25% - қаржылық тәуекелдің орташа тербелісі; 25%-даы жоғары - қаржылық тәуекелдің жоғары тербелісі.

Дисперсия мен вариацияны қолданған кезде тәуекелдің қаржылық нәтижеыі алудың математикалық ықтималдылығы бар екенін ескеру қажет. Бұл ықтималдылық субъективті әксперттік жолмен немесе объективті қаржыльтқ тәуекелдің деңгейін математикалық есептеу негізінде анықтауға болады.

Кәсіпорынның тәуекелдерін бағалаудың негізгі әдістері болып статистикалық әдістер есептеледі. Олардың ішіндегі перспективалы әдіс қаржылық тәуекелдерді факторлық талдау (факторлық жүйе моделін қолдану) болып табылады. Мысалы, диверсификацияланған инвестициялық тәуекелді инвестиция объектісінің даму перспективаларыыың бар-жоқтығы бойынша, бәсекелестік деңгейі, тапсырыстар саыы, келісілген шарттар саны бойынша, ал диверсификацияланбаған - несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, инфляциялық күтілімдер, ел экономикасының дамуының жалпы беталыстары бойынша бағаланады.

Қаржылық тәуекелді бағалаудың баска да аналитикалық әдістері кеңінен қолданылады. Іскерлік белсенділік, қаржылық тұрақтылық коәффициенттері есептеледі, банкроттылыққа ұшырау ықтималдылығы анықталады, жалпы қаржылық даму деңгейі талданады.

Тәуекел деңгейінің түрлі салыстырмалы сипаттамалары жасалып, рейтингтер анықталады.

Тәуекелді бағалаудың перспективалы әдісі модельдеу болып табылады. Бұл әдістің негізгі қиындағы нақты жағдайларға байланысты модельді дұрыс таңдау. Модельдер қаржылық тәуекел ықтималдылығын бағалап, нақты жағдайды болжамдауға мүмкіндік береді.

Тәжірибеде тәуекелдерді бағалауда аналогиялар әдісі қолданылады. Қаржы менеджерлері, мамандар түрлі шығарылымдар немесе басқа кәсіпорындар тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуы, қаржылық нәтижелер алу ықтималдылығын, каржылық тәуекел деңгейін анықтайды. Осы әдіс негізінде көптеген кәсіпорындардың тактикасы мен стратегиясы құрылады. Бірақ әр кәсіпорынның өзіндік кадрлік, шикізаттық және салалық сипаттағы ерекшеліктері бар екенін ескеру қажет.

Тәуекелді бағалаудьщ негізгі әдісі кәсіпорынның каржылық жағдайын кешенді талдау, оның қаржылық тұрақтылығы пен төлемқабілеттілігін талдау болып табылады.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын әкспресс-талдау кеңінен тараған. Оның мақсаты - кәсіпорынның балансы мен каржылық нәтижелер және оларды қолдану туралы есебі негізінде жалпы қаржылық жағдайын және даму динамикасын бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді) орналастыру мен қолдануына, олардьщ көздеріне (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер) назар аударылады.

Қаржылык жағдай тұрақтылығының баланстық моделі кеңінен танымал. Бұл модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорьшның қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады:

Ф + 3 + Дс - Ис + Кт + К + Р,

мұндағы Ф - негізгі қүралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер; 3 - запастар мен шығыстар;

Дс - ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, дебиторлық қарыздар және басқа активтер; Ис - меншікті қаражаттар көздері;

Кт - орташа, ұзақ мерзімді несиелер және қарыздық қаражаттар; К - қысқа мерзімді несиелер; Р - кредиторлық қарыздыр.

Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын сипаттауға мүмкіндік беретін коәффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі көрсеткіштерді (коәффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары арасындағы қатынасын анықтауданегізделеді.

Кәсіпорыының қаржылық тәуекелін компыотерлік имитациясы перспективалы болып табылады. Қазіргі кезде тәуекелді бағалау бойынша дайвш бағдарламалық өнімдер жиынтығы жасалған. Әр кәсіпорынның қаржылық тәуекелді жекеше модельдеу мүмкіндіктері бар.

Қаржылық жағдайды болжамдау каржылық тәуекел ықтималдылығын анықтауға, болашақта кәсінорынның даму перспективасын айқындауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.

Қаржы тәуекелніің сыртқы белгілері келсесілер: міндеттемелерді орындамау, төлемдерді тоқтату, салвіқтарды төлеу мерзімдерінің кешіктірілуі, өндірістік, коммерциялык дәстүрлі байланыстардың бүзылуы. Ішкі белгілері: өндірістің тоқтап қалуы, өткізу колемінің төмендеуі, жүмысшылардың қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың жоғары үлесі, қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері, қаржыландыру көздері ретінде қарвіздық қаражаттарды қолдану үлесінің жоғарылылығы.

Кәсіпорынның тәуекелін бағалау үшін рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін. Оның мәні: негізгі көрсеткіштер корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен топтастырылады. Кейін кәсіпорынның әксперттік өлшем бойынша белгілі көрсеткіштердің орта салмақты рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін интегралды рейтингі анықталады. Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын топтарындағы тәуекел деңгейі бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг мәні есептеледі. Рейтингте бірінші орынды экономикалық потенциалы жоғары және төмен деңгейлі тәуекелді кәсіпорын алады.

Кәсіпорынның экономикалық қызметінің тәуекелін сапалы бағалау төмендегілерді қарастырады:

• тәуекел факторларын анықтау;
• тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;
• тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау.

Әр кәсіпорында жіберілетін тәуекелдің облысын анықтау қажет. Тәуекел облысы - жалпы жоғалтулар бекітілген тәуекелдің шекті мәнінен аспайтын мүмкін болатын жоғалтулардың кейбір зонасы.

Тәуекел көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық шаруашылығының қүрылымдық қайта күру жағдайында сала жағдайының өзгерісі, өндірістің мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы, өндірілетін өнім диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылыр диверсификациясы, әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.

Саланың арыайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі облыстары бар:

• тәуекелсіз зона;
• минималды тәуекел облысы;
• жоғары тәуекел облысы;
• критикалық тәуекел облысы;
• жіберуге болмайтын тәуекел облысы.

І.З.Тәуекел менеджментінін мәні мен мазмүны.

Тәуекел менеджменті кәсіпкерлік қызметінің сферасы сақтандыру нарығы болып табылады. Сақтандыру нарығы - сақтандыру бойынша экономикалық қатынастардың пайда болу сферасы. Сактандыру нарығы сақтандыру компанияларымен (қоғамдары) және мемлекеттік емес зейнетақы қорларымен азаматтарға және шаруашылық жүргізуші субъектілеріне ұсынылатын сактандыру қызметтері сауда-саттық объектісі болып табылатын ақшалай қатыыастар сферасымеы түсіндіріледі.

Тәуекел-менеджменті тәуекелді басқару және әкоыомикалық, иақтырақ айтқаыда, осы басқару процессінде туындайтын қаржылық қатынастарды басқару жүйесі болып табылады.

Тәуекел-менеджменті басқарудың стратегиясы мен тактикасынан тұрады.

Басқару стратегиясы қойылған мақсаттарға жету үшін қаражаттарды пайдалану әдістері және бағыттарымен түсіндіріледі. Бүл әдіске шешімді қабылдау үшін белгілі бір ережелер мен шектеулер жиынтығы сәйкес келеді.

Тактика - нақты жағдайларда қойылған мақсаттарға жету үшін нақты әдістер мен тәсілдер. Басқару тактикасының міндеті ең оптималды шешім және берілген шаруашылық жағдайда оптималды басқару әдістері меы тәсілдерін таңдау болып табылады.

Тәуекел менеджменті басқару жүйесі ретінде екі ішікіжүйеден тұрады: басқарылатын ішкіжүйе (басқару объектісі) және басқаратын ішкіжүйе (басқару субъектісі).

Тәуекел менеджментінде басқару объектісі болып капиталдың тәуекелді салымы және тәуекелді өткізу процессінде шаруашылық жүргізуші субъектілері арасындағы экономикалық қатынастар табылады. Бұл экономикалық қатынастарға сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы, несие алушы меы несие беруші, кәсіпкерлер (серіктестер, бәсекелестер) арасындағы қатынастар жатады және т.с.с.

Тәуекел менеджментіыің басқару субъектісі - түрлі басқарушылық істің әдістері мен тәсілдері арқылы баскару объектінің мақсаттылық бағытты қызмет етуін жүзеге асыратын арнайы адамдар тобьт (қаржы менеджері, сақтаыдыру маманы, аквизитор, актуарнй, андеррайтер және т.б.)-

Субъектінің басқару объектісіне әсер еті процессі, яғни баскару процессі басқаратьш және басқарылатын ішкіжүйе арасында белгілі бір ақпаратты айналдыру жағдайында жүзеге асырылады. Басқару процессі оның нақты мазмұнынан тәуелсіз ақпараттарды алу, беру және қолдануды үсынады. Тәуекел менеджментінде белгілі жағдайларда сенімді және жеткілікті ақпараттарды алу маңызды орын алады, себебі тәуекел жағдайында қызмет ету бойынша нақты шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

Тәуекел менеджментінің қызмет етуінде ақпараттык камтамасыз ету ақпараттың түрлі типтерінеы түрады: статистикалық, әкоиомикалық, коммерциялық, қаржылық және т.б.

Бұл ақпарат белгілі бір ықтималдылық туралы сақтық жағдайдың тауарларға және капиталға сүраныстың бар-жоқтығы және сүраныс мөлшері, өздерінің клиенттері, серіктестері, бәсекелестерінің қаржылық тұрақтылығы және төлемқабілеттілігі,бағалар_; бағамдар және тарифтер, сонымен қатар сақтандырушьтлар шарттары жөнініде, дивидендтер және пайыздар туралы мәліметтерден тұрады /3,786./.

Кез келген шешім ақпаратқа негізделеді. Ақпараттың сапасы өте маңызды. Ақпарат қаншалықты аутқыған болса, соншалықты шешім анықты емес болады. Ақпарат сапасы оны алған кезде бағалануы тиіс. Ақпарат жылдам ескіреді, сондықтан ол жедел қолданылуы қажет.

Тәуекел меиеджменті белгілі бір қызметтер атқарады.

Тәуекел менеджментінің қызметтерінің екі типі бар:

• басқару объектісінің қызметтері;
• басқару субъектісінің қызметтері.

Тәуекел    менеджментінде    басқару    объектісінің    қызметтеріне келесілерді ұйымдастыру жатады:

тәуекелді шешу;

тәуекелді капитал салымдарын;

тәуекел мөлшерін төмендету бойынша жұмыстарын;

тәуекелді сақтандыруды;

шаруашылық процесс субъектілері арасында экономикалық байланыстар мен қатьшастарды.

Тәуекел менеджментінің басқару субъектінің қызметтеріне келесілер жатады:

• болжамдау;
• ұйымдастыру;
• координациялау;
• ынталандыру;
• бақылау.

Тәуекел менеджментіндегі болжамдау объектінің толықтай немесе оның бөлшектерінің қаржылық жағдайын келешекте өзгерістерін калыптастырумен түсіндіріледі. Болжамдау - белгілі жағдайды алдын ала көру.

Болжамдау жасалған болжамдарды тәжірибеде бұлжытпай жүзеге асыру міндетті емес. Болжамдау ерекшелігі бағыталған беталыстар негізінде басқару объектісінің қаржылық жағдайын дамуының түрлерін анықтайтын қаржылық көрсеткіштерді құрудағы баламалылық (альтернативтілік) болып табылады. Тәуекел динамикасында болжамдау өзгеріс беталысын әксперттік бағалау есебімен өткенді болашаққа әкстраполяциялау негізінде де, өзгерісті тікелей елестете көру негізінде де жүзеге асырылуы мүмкін. Бүл өзгерістер күтпеген кезде болуы мүмкін. Бұл өзгерістерді алдын ала елестете көру негізінде басқару менеджердің нарықтық механизм бойынша сезгіштік болуын және жедел шешім қолдануды талап етеді.

Тәуекел менеджментінде үйымдастыру белгілі бір ережелер мен процедуралардың негізінде тәуекелді капитал салымьшың бағдарламасын өткізетін   адамдардың   бірігуімен   түсіндіріледі.   Бұл   ережелер   мен процедураларға басқару органдарын құру, басқару аппаратының құрылымын қалыптастыру, басқарушылық бөлімшелердің арасында арабайланысты бекіту, нормалар, ыормативтер, әдістемелерді жасау және т.с.с.

Тәуекел менеджментінде реттеу арқылы берілген параметрлерден ауытқу жағдайында басқару объектісінің түрақтылық жағдайына жету іске асырылады. Реттеу ең алдымен туындаған ауытқуларды жою бойьшша жасалып жатқан шараларды қамтиды.

Тәуекел менеджментінде координациялау тәуекелді басқару жүйесінің барлық буындарының, басқару аппараты және мамаыдардың барлығының жүмысының келусішілігімен түсіндіріледі.

Координациялау басқару объектісінің, басқару субъектісінің, басқару аппаратының және бөлек жұмысшының бірлігін қамтамасыз етеді.

Тәуекел менеджментінде ынталандыру қаржы менеджерлерін, басқа мамандарды өз еңбектерінің нәтижесіне қызығушылықиен түсіндіріледі.

Тәуекел менеджментіндегі бақылау тәуекел деңгейін төмендету бойынша жұмысты үйымдастыруды тексерумен түсіндіріледі. Бақылау аркылы тәуекелді кагштал салымының табыстылығы, пайда мен тәуекелдің арақатынасы туралы, қътзмет етудің бағытталған бағдарламасьтн іске асыру деңгейі туралы ақпарат жиналады. Осы ақпарат негізінде қаржылық бағдарламаларға, қаржылық жұмысты ұйымдастыруда, тәуекел менеджментін үйымдастыруда өзгерістер енгізіледі.

Тәуекел деңгейін төмендету бойынша шаралар нәтижесін талдауды ұсынады.

Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері

Қаржы тәуекелдері түрлі әдістер мен тәсілдер көмегімен шешіледі. Қаржы тәуекелдерін шешу құралдары болып олардан қашу, ұстап қалу, беріп жіберу, деңгейіы төмендету.

Тәуекелден қашу тәуекелмен байланысты шарадан жай ауытқумен түсіндіріледі. Алайда кәсіпкер үшін көбінесе тәуекелден қашу пайда алу мүмкіндігін қолданбауды білдіреді. Тәуекелді ұстап қалу - тәуекелді инвестордың жауаптылығына қалтыру. Сонымен, инвестар венчурлік капиталды сала отырып, вечурлік капиталдың мүмкін болатын жоғалтуларын меншікті қаражаттары есебінен өтей алатынын алдын ала ескереді. Тәуекелді беріп жіберу инвестор тәуекел жауаптылығьш басқа біреуге, мысалы сақтандыру қоғамына, беріп жіберумен түсірдіріледі. Бүл жағдайда тәуекелді беріп жіберу қаржы тәуекелін сақтандыру жолымен жасалды. Тәуекел деңгейін төмендету - жоғалтулар ықтималдылығын және көлемін қысқарту.

Қаржы тәуекелін шешуде нақты қүралдарды таңдауда инвестор келесі принциптерге сүйенуі тиіс:

• меншікті капитал мүмкіндігінше ғана тәуекел етуге болады;
• тәуекелдің соңын ойлау керек;
• аз нәрсе үшін көппен тәуекел етуге болмайды.

Бірінші принципке сүйенуде инвестор капитал салымын жасаудан бұрын тиіс:

• берілген тәуекел  бойынша  мүмкін  болатын  шығыстар  көлемін максималды түрде анықтау;
• оларды (шығыстарды) капитал салымының көлемімен салыстыру;
• олрады (шығыстарды)   барлық   меншікті   қаржы   ресурстармен салыстырып, инвесторды банкроттыққа әкелмей ме екенін анықтау.

Капитал салымы бойынша шығыстар көлемі капитал көлеміне тең, не одан кіші, не үлкен болуы мүмкін.

Портфельді инвестиция кезінде, яғни екінші ретті нарықта сатуға болатын  бағалы  қағаздарды  сатып  алған  кезде  шығыс  көлемі  әдетте шығыстанатын  капитал  көлемінен  аз.   Инвестордың  өзіндік  қаржылық ресурстардың қөлемі және максималды мүмкін болатын шығыстар көлемінің арақатынасы    банкроттыққа   апаратын   тәуекел   деңгейі.    Ол   тәуекел коәффициентімен өлшенеді: Кр = У / С, мүндағы Кр - тәуекел коәффициенті;

У - максималды мүмкін болатын шығыс сомасы; С - нақты түскен қаражатттар есебімен өзіндік қаржылық ресурстар көлемі.

Екінші принципке сүйену инвестор шығыстың максималды мүмкін болатын көлемін біле отырьш, оның тәуекелдің ықтималдылылығы қандай екенін анықтауды жоне тәуекелден (яғни шарадан) бас тарту, тәуекелді өз жауаптылығына алу ыемесе тәуекелді басқа тұлғаның жауаптылығына беру шешімін қабылдауды талап етеді.

Үшінші принциптің қызмет етуі қаржы тәуекелін әсіресе беріп жіберуде көрінеді. Бүл жағдайда инвестор сақтандыру сомасві мен сақтандыру сыйақы өзіне жағымды арақатынасын анықтау тиіс. Сақтандыру сыйақысы немесе сақтандыру жарнасы - бүл сақтанушының сақтандырушыға сақтандыру тәуекелі үшін төлемі. Сақтандыру сомасы - материалдық қүндылықтар (немесе сақтанушының азаматтық жауапкершілігі, өмірі жіне денсаулығы) сақтандырылған ақша сомасы. Егер шығыс көлемі сақтандыру сыйақысын үнемдеумен салыстырғанды үлкен болса, онда тәуекел үсталынып қалуы тиіс емес, себебі иывестор тәуекелді өзіне алмау керек. Қаржы тәуекел деігейін төмендеті үшін түрлі әдістер қолданылады:

• диверсификациялау;
• таңдау және нәтижелер туралы қосымша акпараттар алу;
• шектеу;
• сақтандыру;
• жабу;
• хеджирлеу және т.б.

Диверсификациялау өздерінің арасында тығыз байлаыысты түрлі салым объектілері арасында инвестицияланатын қаражаттарды орналастыру процесін білдіреді. Диверсификациялау принципінде клиенттерге өз акцияларын сататын, ал алған қаражаттарды нарықтан сатьтп алынатын және түрақты орташа табыс әкелетін түрлі бағалы қағаздарға салатын инвестициялык қорлардың қызметіне негізделеді. Диверсификациялау түрлі қызметтер арасында капиталды орналастыру кезінде тәуекелдің бөлімінен қашуға мүмкіндік береді. Сонымен, инвестор бір акционерлік қоғам орнына бірнеше түрлі акционерлік қоғам N акцияларын сатып алу табыс ықтималдылығын N есеге көбейтеді және сәйкесінше тәуекел деігейін N есе төмендетеді.

Кейде инвестор нәтижелер аныкталмаған және шектелгеы ақпараттар жағдайьшда шешім қабылдайды. Әрине, егер инвесторда толық ақпарат болса, ол сапалы болжам жасап, тәуекел діңгейін төмендете алатын еді. Бұл жағдай ақпаратты тауар ретінде көрсетеді. Ақпарат бағалы тауар болып табылады, ол үшін инвестор үлкен ақша төлеуге дайын, олай болса, ақпаратқа капитал салымы кәсіпкерліктің бір сферасы болып табылады. Толық ақпарат қүны толық ақпарат бар кездегі бір нәрсеыің күтілетін сатып алу құны мен ақпарат толық емес жағдайдағы күтілетін құн арасындағы қатынасы ретінде есептеледі. Егер болжам нақты болып шықпаса да, қаражаттарды перспективаға өткізудің сапалы болжамын қамтамасыз ететін сүраныс пен өткізу нарығын зеттеуге салған тиімді.

Шектеу - шығыстар, сатулар, несиелер және тағы басқалардың шекті сомасын бекіту. Шектеу тәуекел деңгейін тәмендетудің маңызды құралы болып табылады және шектеуді банктер қарыз беруде, овердрафт келісімшартына отырғанда; шаруашвшық жүргізуші субъектілер тауарлардві несиеге(несие карточкасы бойынша), жол чектері және еврочектер бойынша сату, инвесторлар капитал салымы сомасын анықтау кезінде қолданады /7,1816./.

Сақтандыру мәні — тәуекелден қашу үшін инвестор табыстың бөлігінен бас тартуға, яғни тәуекел деңгейін нөлге дейін төмендету үшін төлеуге дайын. Егер сақтандыру қүны мүмкін болатыы шығысқа тең болса, онда тәуекелге қарсы инвестор басынан кешу мүмкін кез келген қаржылық жоғалтуларды толық өтеуді қамтамасыз ететіндей сақтана алады. Қаржы тәуекелдерін сақтандыру оньщ деңгейін төмендету әдістерінің ең тараған түрі болып табылады. Сақтандыру - бұл ерекше қаржылық қатынастар. Бұл қатынастар үшін міндетті түрде екі жақ болуы қажет: сақтандырушы мен сақтанушы. Сақтандырушы сақтанушы төлемдері есебінен ақша қорын (сақтандыру немесе резервтік қор) құрады.

Сақтандыру ушіы құрылып жатырған акша қорының мақсатты бағыттылық сипаты тән, оның ресурстарын тек алдын ала келісілген жағдайлардағы жоғалтуларды өтеуге (көмек көрсету) жұмсау; қатынастардың ықтималдылық сипаты, себебі сәйкес жағдай қашан болатыны, оның күші қандай және қай сақтанушыға тиесілі болатыны алдын ала белгісіз; қаражаттардың қайтарымдылығы. себебі бұл қаражаттар барлық сақтанушылар бойынша зияндарды өтеу төлеміне бағытталған.

Сақтандыру процесінде сактандыру қорын құруда қатысушылар арасында қаражаттарды қайта бөлу жүргізіледі: бір немесе бірнеше сақтан)'шы жоғалтуларын етеу жоғалтуларды барлығына бөлу жолымен жүрғізіледі. Белгілі бір кезеңде төлем жасаған сақтанушылар саны өтеу алатын сақтанушылар саныыан үлкен болады.

2. «Қазақтелеком» АҚ филиалының қаржылық тәуекелін талдау 2.1.Кәсіпорын қызметін қаржылык талдау

Батыс Қазақстандық облыстық телекоммуыикациялық басқарма «Қазақтелеком» акционерлік қоғамының филиалы болып табылады.

«Қазақтелеком» АҚ Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес 1994 жылы 27 желтоқсанынан, ҚР Министрлер Кабинетінің «Қазақтелеком» ұлттық акйционерлік қоғамын құру туралы» 1994 жылғы 17 маусым №666 Қаулысына сәйкес кұрыльш қызмет етеді.

Қоғам ҚР барлық территориясы бойынша өз қызметін таратады, ол қоғамның жарғылық қорына берілетін филиалдардан тұрады. Филиалдар заңды тұлға болып табьтлмайды. Филиалдар акционерлер Кеңесімен бекітілетін филиал туралы ереже негізінде өз қызметін атқарады.

Жалпы төлемқабілетсіздік жағдайы және барлық кәсіпорындардың банкроттық іс әрекеттері және нақты қаржылык жағдайды бағалау қазіргі кезде маңызды орын алады. Мұндай бағалаудың басты критериі кәсіпорынның төлемқабілеттілік көрсеткіштері және өтімділік деңгейі болып табылады.

Кәсіпорын өтімділігін талдауға көшуден бұрын, актив, баланс, кәсіпорын өтімділігі не екенін анықтау қажет. Өтімділіктің екі концепциясы белгілі. Бірінші концепцияға сәйкес, өтімділік - бүл кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін төлей алуы. Келесі концепцияға сәйкес өтімділік -ағымдагы активтердіц ақша қаражаттарына айналу дайындығы мен жылдамдығы. Кәсіпорынның өтімділік мәпі өзімен бірге баланс өтімділігін ұсынады. Баланс өтімділігін талдау өтімділік деңгейі бойынша топтастырылған актив қаражаттары және өтеу мерзімі бойынша топтастырылған пассив міндеттемелерін салыстыруға негізделеді. Өтімділік қаражаттары   мен   міндеттерді   сәйкестендіру   мынадай көрсеткіштерді есептеуге   мүмкіндік   береді:   ағымдағы   өтімділік  пен  перспективадағы өтімділік.

Ағымдағы өтімділік кәсіпорынның қарастырылатын уақыт ішінде төлемқабілеттілігі және төлемқабілетсіздігі туралы куәландырады және келесі формуламен есептелінеді:

ТЛ = ( А^ + АгЬСИ + Па),   (1.1)

мұндағы ТЛ - ағымдағы өтімділік, А, және Пі - актив және пассив бойынша сәйкес топтардың қорытындылары.

Перспективалық өтімділік - бұл болашақтағы түсімдер мен төлемдер негізінде болжау. Ол келесі формуламен есептелінеді:

ПЛ-Аз-Пз,    (1.2)

мұндағы ПЛ - перспективалық өтімділік, А₃ және П₃ - актив және пассив бойынша сәйкес топтардың қорытындылары/10,1346./. №1 кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалының өтімділігін талдау

Есептеу нәтижелері кәсіпорынның есеп беру кезеңінің соңына активтер мен міндеттемлер бойыыша топтар нәтижелерін сәйкестендіру келесі нәтижелерді көрсетті: Аі < П_ь А₂ > П₂, А₃ > П₃, А₄ < П₄. Осыған байланысты баланс өтімділігін жеткілікті деп атауға болады. Кезеңнің басы мен соңындағы ағымдағы өтімділік көрсеткіштері төлемділік жеткіліксіздігін көрсетті, яғии қарастырылып отырған кезеңге жақын уақытта кәсіпорын өз міндеттемелерін төлеуде қиындыққа шалдығады, бірақ перспективалық өтімділік керсеткішінің өсімі болжамды төлемқабілеттілігінің артуын куәландырады, яғни болашақ ақшалай түсімдерге қарағапда кәсіпорын тқаржылық қиындықтарға ұшырамайды. Нәтижесінде есеп беру кезеңнің соңында кәсіпорьш жеделдігі жоғарылау міндеттемелерінің 0,2 % төлей алады, бұл қаржылық жағдайдың шектелгендігін көрсетеді.

Қаржылық жағдайды талдаудың басты міндеті кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіштерді зерттеу болып табылады.

№2 кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалыыьщ 2004-2005 жылдардағы қаржылық тұрақтылығын бағалау, мың теңгемен

Көрсеткіш атауы	Көрсеткіш мәні		Өзгеріс
	2004 ж.	2005ж.	Абсолюттік	%-бен
1. Өзіндік қаражаттар көздері	1462112	1599660	+137548	+9,41

2. ¥зак мерзімді активтер	2103175	2279897	+176722	+8,4
З.Меышікті айналым қаражаттары	-641063	-680237	-39174	+6,11
4.¥зақ мерзімді міндеттемелер	0	0	-	-
5. Запастар мен шығыстарды құру үшін меншікті айналым қаражаттары және ұзақ мерзімді міндеттемелер болуы	-641063	-680237	-39174	+6,11
6. Қысқа мерзімді міндеттемелер	918120	904030	-14090	-1,53
7. Запастар мен шығыстардьщ құрылуының негізгі көздерінің жалпы көлемі	277057	223793	-53264	-19,22
8.3апастар меы шығыстар колемі	115835	79898	-35937	-31,02
9. Запастар мен шығыстардың құрылуы ушіы меншікті айыалым қаражаттарының артықшылығы (жеткіліксіздігі)	-756898	-760135	-3237	+0,43
10. Запастар мен шығыстардың құрылуы үшін негізгі құралдардың артықшылығы (жеткіліксіздігі)	+161222	+143895	-17327	-10,75

«Қазақтелеком» АҚ филиалыыың қаржылық тұрақтылығын жалпы бағалау №2 кестеде көрсетілген. Есептеу мәліметтері кезең басында кәсіпорынның каржылық жағдайы тұрақты емес екенін көрсетеді. 2004 жылдың соңында қаржылық жағдайы нашарлаған және қаржылық тұрақсыздық жағдайды тұр. Бұл қорытынды келесілер негізінде жасалады:

• запастар мен шығыстар өзіндік айналым қаражаттарымен өтелмейді;
• кәсіпрын қаржылық жағдайынынң тұрақсыздығын ұстап тұрған басты себеп
• запастар мен шығыстар өсімінен құрылу көздері өсімінің төмендеуі, пайда болу көздерінің жалпы көлемі 19,22%-ға төмендесе, запастар мен шығыстар құны 31,02% төмендеді.

№3 кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы дебиторлық қарызьш талдау

Бап атауы	01.01.05		01.01.04		Ауытқу(+Г)
	Сома, Мың тг	Үлес салмақ	Сома, мың тг	Үлес салмақ

Алыыуға тиісті шоттар	138051	91,19	1332342	93,18	-5709
Басқа дебиторлық қарыз	13330	8,81	9692	6,82	-3638
Барлығы	151381	100	142034    100		-9347

Дебиторлық қарыз кәсіпорын активтерінің негізігі бөлігі болып табылады. Дебиторлық қарыз жағдайын талдау №3 кестеде көрсетілген.

Кесте мәліметтері бойынша сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырусулар иегізгі бөлікті қүрайды. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздары қарыздардың жалпы сомасынан 01.01.2004 жылға 91,19% және 01.01.2005 жылға 93,18% кұрайды. Дебиторлық қарыздың 9347 теңгеге немесе 6,2% төмендеу қаржылық тұрақтылық өсуін көрсетеді.

Кез келген кәсіпорынның қызмет ету тиімділігі қажетті табыс әкелу мүмкіндігіне тәуелді екені белгілі. Бұл мүмкіндікті бағалау рентабельділікті талдау арқылы жүргізіледі, ол келесі сұрақтарға жауап беруге көмек береді: алынған табътстар мен шығарылған шығыстар қаншалықты тұракты; жүргізілген шығыстардың қаншалықты өндірістік; кәсіпорынға капитал салымыыың тиімділігі; кәсіпорынды басқару қаншалықты тиімді және т.б.

№4 кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы қаржылық нәтижелерінің динамикасы мен деңгейін талдау, мың теңгемен

Көрсеткіш	2004ж.	2005ж.	Абсолютті өзгеріс	Өсім карқыны, %
1	2	3	4	5
1. Өткізуден түскен табыс	1937586	2120816	183230	9,46
2. Өткізілген өнімнің өзіндік құны	910665	998420	87755	9,64
3. Жалпы табыс	1026921	1122396	95475	9,3
4. Кезең шығыстары	172804	212703	39899	23,09
4.1. Жалпы және ұйымдаст. Шығындары	159343	207803	48460	30,41
4.2. %-рді төлеу шығындары	13461	4900	-8561	-63,6
5. Негізгі қызметтен табыс(шығыс)	854117	909693	55576	-6,51

6. Салык салудан бүрын қарапайым қызметтен табыс(шығыс)	863314	917776	54462	6,31
7.Табыс салығы	112663	-	-112663	-100
8. Салық салудан кейін қарапайым қызметтен табыс(шығыс)	750651	917776	167125	22,26
9. төтенше жағдайлардан табыс(шығыс)	-	-	-	-
Ю.таза табыс(шығыс)	750651	917776	167125	22,26
11 .таза табысты дұрыстау	29718	37928	8210	27,63
12. дүрыстау есебімен таза табыс	780369	955704	175335	22,47

Ең алдымен, «Қазақтелеком» АҚ филиалының қаржылық нәтижелердің деңгейі мен динамикасын талдау жүргізіледі. (№4 кесте)

Талданған кезеңде өткізуден түскен табыс 9,46% өсті, яғни кәсіпорын қызметінің масштабы өсті. Өзіндік қүны 9,46% өсті. Өнімнің өзіндік қүн өсуінің қарқыны өткізуден түскен табыстардың қарқынынан жоғары. Бүл кәсіпорында өндіріске шығыстарды өсіру бағытсыз жүргенін көрсетеді.

Өткізуден түскен табыс өсімі нәтижесінде жалпы табыс 95475 теңгеге немесе 9,3% өсті. Сонымен қатар талданған кезде шығындар 23,09% өсті, сның ішінде жалпы және үйымдастырушылық шығыыдары өсуі есебінен.

Негізгі қызметтен табыс 854117 теңғеден 909693 теңгеге немесе 6,5%-ға өсті. Талданған кезеңде кәсіпорында негізгі емес қызметтен табыс 12,11%-ға төмендеді. Осының нәтижесінде қарапайым қызмет табысынан салық салуға дейін 917776 теңге қүрады, яғни 6,31%-ға өсті. Қарапайым қызметтен табыс салығын төлемеу себебінен салық салудан кейін 22,26%-ға өсті және 2004 жылы 750651 мың теңге және 2005 жылы 917776 мың теңге құрады.

Есеп беру кезеңінде төтенше жағдайлар бойынша шығыстар болмаған жағдайларынан таза табыс өзгеріссіз қалды, бірақ негізгі құралдарды қайта бағалау бөліміндегі таза табысты дүрыстау жүргізілді, оның нәтижесінде таза табыс кезең соңында 955704 мың теңге құрады және 22,47%-ға өсті.

№5 кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы рентабельділік көрсеткіштері

Көрсеткіш атауы	Есептеу	Көрсеткіш мәні		Өзгеріс мәні
		2004ж	2005ж
1. Өнім рентабельділігі	(Таза табыс/өткізуден табыс)*100	40,28	45,06	+4,78
2.Жалпы рентабельділік	(салық салудан бұрын қарапайым қызметтен табыс/өткізуден түскен табыс)*100	44,56	43,27	-1,29
З.меншік капитал рентабельділігі	(таза табыс/меншікті капитал)*100	53,37	59,74	+6,37
4.Экономикалық рентабельділік	(таза табыс/баланс)* 100	32,79	38,17	+5,38
5.Қор рентабельділігі	(таза табыс/ұзақ мерзімді активтер)*100	37,1	41,92	+20,87
б.Негізгі қызмет рентабельділігі	(ыегізгі қызметтен табы/өткізілген өнімнің өзіндік құны)*100	93,79	91,11	-2,68

Рентабельділік көрсеткіштерін талдау №5 кестеде көрсетілген.

«Қазақтелеком» АҚ филиалының рентабельділігін сипаттайтын көрсеткіштерді есептеу келесі түжырымдар жасауға мүмкіндік береді. Сонымен, таза табыс бойынша өнім рентабельділігін есептегенде, есеп беру кезеңінде әр бірлік бойынша өткізілген қызмет үшін 4,7% таза табыстың өсуі анықталды. Алайда, жалпы реытабельділік 1,29%-ға төмендеген.

Меншікті капитал рентабельділігін есептеу 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы «Қазақтелеком» АҚ иелері салған әр ақшалай бірлік таза табысты 6,37%-ға көбірек тапқан.

Экономикалық рентабельділікті есептеу кезінде келесі анықталды: 2004 жылмен салыстырғанда 2004 жылы кәсіпорынға қаражаттарды табу кезіне тәуелсіз табыстың 1 ақшалай бірлігін алу үшін ақшалай каражаттар 5,38%-ға көбірек қажет.

Қор рентабельділігін есептеу кезінде анықталатын негізгі құралдар мен басқа да ұзақ мерзімді активтерді пайдалану тиімділігі 20,87%-ға өсті.

Негізгі қызмет рентабельділігін есептеу еткізуден табыстың төмендеуін көрсетті, 1 теңге шығысқа келетін 2004 жылмен салыстырғанда 2,68%-ға төмен.

Өткізілген талдау негізінде кәсіпорын қызметінің жағымды және жағымсыз жақтарын көрсетуге болады.

«Қазақтелеком» АҚ филиалының қызметінің жағымды жақтары келесілер болып табылады:

• жүмыс тәжірибесі үлкен мамандардың жоғары дәрежелілігі;
• негізгі өнімді өндіру және өткізу процесінің ұйымдастырылғандығы;
• өндірілетін өнімнің жоғары сапасы;
• кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметін әрқашан жетілдіру.

Кәсіпорын қызметінің жағымсыз жағы:

- ұзақ мерзімді активтердің жоғары үдемелі салмағы және оның сомасының өсуі   кәсігюрынның   меншік   қаражаттарын   ағымдағы   активтерге   емес, айналымнан тыс активтерғе салатынын куәландырады.

2.2.Кәсіпорындағы қаржы тәуекелін басқару жүйесін талдау

Тәуекелді бағалау тәуекелді басқарудың жалпы жүйесінінің негізгі қүрамдас бөлігі болып табылады. Ол тәуекел көлемін (деңгейін) сапалық не саналық әдіспен анықтау процесін білдіреді.

Тәуекелді сандық бағалау нақты шешімдерді алу мүмкіндігін береді. Алайда сандық бағалауды жүргізу ол үшін сәйкес келетін алғашқы ақпаратты алумен байланысты көптеген қиындықтар кездеседі. Қазақстанда ақпараттық қызмет нарығы дамымағандықтан, көбіне фактикалық ақпараттарды алу қиыы. Ақпараттардың, уақыттың жеткіліксіздігімен, кейде қажетті мәліметтердің байланысты бүл қиындықтар себебінен кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау негізінде тәуекелді қатысты бағалау ерекше қызығушылықты тудырады. Бұл фирма иесі кәсіпкер, сонымен қатар оның серіктестері үшін тәуекелді бағалаудьщ ең қолайлы әдістердің бірі болып табылады.

«Қазақтелеком» АҚ филиалының тәуекелдерін бағалау қаржылық есептілік негізінде жүргізіледі. №6 кестеде «Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы қаржы-шаруашылық қызметіне әкспресс-талдау көрсетілген, оның негізінде берілген кәсіпорынның тәуекелді басқару жүйесін талдау жүргізіледі.

№6 кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалыньщ 2004-2005 жылдардағы қаржы-шаруашылық қызметін әкспресс-талдау

Көрсеткіш атауы	Есептеу тәсілі	Норм ативт	Көрсеткіш мәні		Өзгеріс
		1 МӘНІ	2004ж.	2005ж.	Абсолютті	Ессптілі ктің базистік ке % түрі
1	2		4	5	6	7

	1. Мүліктік жағдайды бағалау
І.І.Кәсіпоры	Баланс	-	2380232	2503690	-Ы23458	+5,1
нда бар	барлығы						9
шаруашылық
құралдар
сомасы
1.2. Негізгі	есептелген	-	0,474	0,449	-0,025		-
құралдардың	амортизация/						5,27
модернизаци	непзп
я	капиталдың
коәффициент і	бастапкы құпы
2. Өтімділікті бағалау
2.1.Өзіндік	Меншік	-	-641063	-680237	-39174	+6,11
айналым	капитал+ ұзақ
капитал	мерзшді
көлемі	мшдеттемелер-
	ұзақ мерзшді
	активтер
2.2.абсолютті	Ақшалай	>0,2-	0,01	0,002	-0,008	-80,00
өтімділік	қаражаттар/	0,7
коәффициент	ағымдағы
і	міндеттемелер
2.3.Критикал	(ақшалай		0,18	0,16	-0,02	-11,11
ық өтшділік	қаражаттар+қы
коәффициент	сқа мерзімді
і	қаржылық
	инвестициялар
	+дебиторлық
	қарыз)/ағымдағ
	ы
	міндеттемелер
2.4.Ағымдағ	Ағымдағы	1,5-2	0,3	0,25	-0,05	-16,67
ы өтімділік	активтер/ағымд
коәффициент	ағы
і	міндеттемелер
2.5.запастард	Меншікті	>0Д    -5,51		-8,41	-2,9	+52,63
ы жабудағы	айналым
меишік	қаражаттары/(Т
капитал үлесі	МЗ+алдағы
	кезең
	шығыстары)
3. Қаржылық тұрақтылықты бағалау
3.1.	Меншік	>0,5	0,61	0,64	+0,03	+4,92

Тәуелсіздік	капитал/шаруа
(автономия)	шылық
коәффициент	қаражаттар
і	барлығы
3.2. Меншік	Меншік	-0,5	-0,44	-0,43	+0,01	-2,27
капиталдың	айналым
ептілік	қаражаттары/м
коәффициент і	еишік капитал
З.З.қарыз жә-	Қарыз	<1	0,63	0,57	-0,06	-9,52
не меншік ка-	капитал/менші
питал қаты-	к капитал
насы коәф-
фициенті
ЗАТұрақты	(меншік	>0,8	0,61	0,64	+0,03	+4,92
қаржыланды	капитал+ұзақ
РУ	мерзімді
коәффициент	міндеттемелер)
і	/ шаруашылық
	қаражаттар
	барлығы
4. Іскерлік белсенділікті бағалау
4.1.		-	1937586	2120816	+18323	+9,46
Өткізуден					0
түскеи табыс
4.2. Салық		-	863314	917776	+54462	+6,31
салудан
бүрын негізгі
қызметтеы
табыс
4.3.	Өткізуден	-	0,92	0,93	+0,01	+1,09
Қорқайтармд	түскен
ылығы	табыс/неғізгі
	қүралдарды
	орташа құны
4.4.Дебиторл	Өткізуден	-	12,48	14,63	+2,15	17,23
ық қарыз	түскен
айналымдыл	табыс/орташа
ығы	дебиторлық
	қарыз
4.5.Қаражатт	360күн/4.4	-	29	25	-4	-13,79
арайналымы-	көрсеткіші
ның ұзақты-
ғы(күн)

4.6.Кредитор лық қарыз айналымыны ң ұзақтығы(күн )			363	326	-37	-10,19
4.7. Операциялык цикл ұзақтығы			75	54	-21	-25
5. Рентабельділікті бағалау
5.1 .Таза табыс	-	-	780369	955704	+17533 5	+22,47
5.2.Негізгі қызметтен табыс			854117	909693	+55576	+6,51
5.3 Өнім рентабельділі гі	Негізгі қызметтен табыс/ Өткізуден түскен табыс		1,09	0,95	-0,14	-12,84
5.4 меншік капитал реытабельділі гі	Таза табыс/меншік капитал		0,53	0,6	+0,07	+ 13,21
5.5 Негізгі капитал рентабельділі гі	Таза табыс/баланс валбтасы		0,33	0,38	+0,05	+15,15

Кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалауда шаруашылық қаражаттардың сомасының көрсеткіші кәсіпорынның балансында көрсетілетін активтердің жалпы құндылық бағалауын көрсетеді. Активтердің күны 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 5,19%-ға өсті, ол кәсіпорынның мүліктік потенциалының өскенін көрсетеді. Модернизация коәффициентінің мәні (есептелген амортизацияның негізгі капиталдың бастапқы құнына қатынасы) 0,47-0,45 болса, оның нормативті мәні 0,3-0,5. Модернизация коәффициенті оптималды мән шегінде орналасқан. Ол кәсіпорын негізгі қорға салынған қаражаттарды интенсивті түрде босатқанын білдіреді.

Кәсіпорынның өтімділігін талдау меншікті айналым капиталы көлемінің 6,11%-ға өсімі жағымды нәтижелер бермеді, себебі оның көлемі жағымсыз болып табылады және кезең аяғына 680237 мьщ теңге құрады, яғни кәсіпорьшда ағымдағы активтерді жабу кезі болып табылатын меншік капитал бөлігі жетіспейді. Абсолютті өтімділік көрсеткіші кезең басына тек 0,01 теңге және кезең аяғына тек 0,002 теңге ағымдағы міндеттемелер ақша қаражат есебінен жедел өтелуі мүмкін екендігін көрсетеді. Критикалық өтімділік коәффициенті ағымдағы міндеттемелердің кезең басына 18% және кезең аяғына 16% шоттардағы қаражат және де есептесуден түсімдер есебінен жедел әтелу мүмкіндігін көрсетеді. Ағымдағы өтімділік көрсеткіші активтердің өтімділігінің жалпы баға беріп, 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы ағымдағы міндеттемелердің бір теңгесіне 16,67% төмен екенін көрсетеді. Запастарды өтеуде меншікті айналым капиталының үлесін есептеу динамикада 2,9 пунктіне мәннің төмендегенін көрсетеді, бүл - меншікті айналым капиталымен өтелетін запастар құнының бөлігінің төмендеуі, бүл жақсы беталыс емес, себебі кезең басында бұл үлес жағымсыз болды және 5,51 пунктіні құрады.

Кәсіпорын қаражаттарыныц тәуелсіздік (автономия) коәффициенті кәсіпорын иелерінің қаражаттардың жалпы сомасындағы қызметке авансталатын меншік үлесін сипаттайды. Қаржылық автономия коәффициентін есептеу қаржыландыру көздерінің жалпы сомасындағы меншікті қаражаттар үлесі 4,92% өскенін көрсетеді. Бұл кәсіпорынның сыртқы инвесторлардаы тәуекелділігінің төмендеуін көрсетеді, бүл жақсы беталыс, ыормативті мәнге де сәйкес келеді.

Меншік капиталдың ептілік (маневренность) коәффициенті меншік капиталдың кай бөлігі ағымдағы қызметті қаржыландыру үшін қолданылатынын, яғни қай бөлігі айналым қаражаттарына салынған, кай бөлігі капиталдаығанын көрсетеді. Меншік капиталдьщ маневренность коәффициенті есеп беру кезеңінде 2,27% төмендеді.

Қарыздық және меншікті капитал қатынасының көрсеткіші 9,52%-ға төмендеуі кәсіпорынныц қаржылык тұрақтылығьшың артуын және кәсіпорынның кредиторлардан тәуелділігінің төмендеуін куәландырады.

Әкспресс-талдау негізінде «Қазақтелеком» АҚ филиалының тәуекелін талдауды жалпы келесідей сипаттауға болады: қаржылык жаағдай тұрақты, бірақ өтімділік пен төлемқабілеттілікті жоғарылату бойынша іс-шаралар жүргізу қажет. Тәуекелділік облысы минималды тәуекелдІлік облысына сәйкес келеді.

3. Тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру

Тәуекелділік жағдайьшда шешімдер қабылдау кезінде қолданылатын нақты әдістер мен тәсілдер кәсіпорынның қызметі түріне, қойылған мақсаттар жету стратегиясына тәуелді болады. Сонымен бірге тәуекелді басқару теориясы мен практикасымен тәуекелді талдау барысында басшылыққа алынатын негізқалаушы принциптер орнатылған. Біріншідеы, меншік капиталдың мөлшерінің мүмкіндігінше тәуекел етуге болады, екіншіден, азшылық үшін көишілікпен тәуекелге баруға болмайды.

Тәуекелдерді талдаудан кейін осы тәуекелдерді басқару әдістерін талдау қажет. Әрине бүл процестің ажырамас бөлігі болып сактандыру табылады. Сақтандырудан басқа тәуекелден қашу немесе оны өзіне алу, шектеу, хеджирлеу, сараптау, тәуекелдерді бөлу, қаражаттарды резервтеу, тәуекелдер бойынша мүмкін болатын қаржылық жоғалтуларды айыппұл санкциялар жүйесі есебінен өтеу, кепілдік және т.б. сияқты тәуекелдерді басқару әдістері қолданылады.

Тәуекелді төмендету - тәуекелді жагдайдың болу ықтималдылығын және мүмкін жоғалтулар көлемін азайту. Тәуекелді басқару әдісін таңдау кезінде тәуекел түрі бойынша максималды мүмкін болатын шығысты есептеу, оны тәуекелге үшырауы мүмкін кагштал көлемімен сәйкестендіріп, барлық мүмкіи шығысты меншікті қаржылық ресурстар көлемімен салыстыру қажет.

Тәуекелді басқару жүйесінің қызметін тиімді жүргізу кәсіпорынды басқару жүйесінде қүрылымдық бөлімше - тәуекелді басқару бөлімшесін күруды қарастырады. Бүл бөлімше міндетті түрде тәуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардың арнайы бағдарламасын жасауы керек.

Кәсіпорын деңгейінде мүндай бағдарлама жасау кәсіпорынның қызметі мен қүрылымьшьщ негізғі әлементі ішкі және сыртқы тәуекелдерден қорғаныштылық және жоғары түрақтылықты кепілдендіретін тәуекелдерді басқаруды қамтамасыз ету тиіс. Тәуекелдер кәсіпорын қызметтерінің түрлі жақтарына әсер етеді жәые ол жағымсыз сипаттамаға ие болады. Жағдайды түрақтандыру бойынша жұмыстар тәуекелдерді басқарудан бастау қажет, яғни тәуекелмен байланысты қаржылық жоғалтуларды төмендетуге бағытталған кәсіпорын үшін әкоыомикалық қолайлы үсныныстар мен шаралар енгізіліп, жасалуы тиіс.

Кәсіпорынның тәуекелді басқару бөлімшесі бірнеше топтардан тұруы қажет. Бөлімшенің құрамына кіретін әр топқа ішінде білім облысы әртүрлі мамандар болу керек: ең алдьшен - антитәуекелділік басқарушы, маркетинг бойынша маман, қаржы маманы, персоналды басқару бойынша, жоспарлы-экономикалық жұмыс бойынша, өндіріс бойыыша маман.

Кәсіпорынньщ басқармасы тәуекелді басқару мәселелерін шешуде басты орын алады, өйткені ол тәуекелді төмендету бойынша шаралар бағдарламасьш бекітеді, критикалық жағдайларда оларды өткізу шешімдерін қабылдайды, антитәуекелділік бағдарламамен бірге сыналатын шешімдер қабылдайды.

Тәуекелді басқару бойынша шараларды тікелей өткізу кәсіпорынның негізгі өндірісітік және басқарушылық бөлімшелерінің қызметіне қайшы келеді, олардың есеп беру көрсеткіштеріне жағымсыз әсерін тигізеді, себебі бұл шаралар жедел табыс әкелмейтін шығыстарды талап етеді.

Сондықтан тәуекелді басқару бойнша соңғы шешімдерді кәсіпорынның басқару органдарыныц ең жоғарғы органы қабылдағаны үлкен маңыздылықты иеленеді.

Қаржылық тәуекелмен байланысты мүмкін жоғалтуларды төмендетуде қызығушылық тудыратын кез келген кәсіпорын өзі үшін келесі мәселелерді шешу қажет:

• қаржылық тәуекелмен байланысты мүмкін жоғалтуларды бағалау;
• фирма белгілі бір тәуекелдерді өзінде қалтыра ма, яғни олар бойыыша өзі жауапты бола ма, не олар бойынша жауапты басқа субъектілерге беретіндігі туралы шешім қабылдауы тиіс;
• негізгі  максаты мүмкін  жоғалтуларды төмендету  болып табылатын тәуекелдерді басқару багдарламасын жасау қажет.

Бұл міндеттерді тәуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардың арнайы бағдарламасын жасау негізінде мүмкін. Антитәуекелдік менеджерде тәуекелді басқару бойынша дүрыс шешім қабылдау үшін барлық қажетті ақпараттар болуы тиіс.

Тәуекелді басқару мақсаттары мен міндеттері.

Тәуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардың кез келген арнайы бағдарламасын жасаудьщ мақсаты кәсіпорынның тәуекелділік жағдайларында сәтті қызмет етуді қамтамасыз ету болып табылады.

Қаржылық тәуекелмеи байланысты қаржылық жоғалтуларды төмендету мәселесін шешу мысалға келесідей жүргізілуі мүмкін: бар тәуекелді жою, мүмкін тәуекелдің алдын алу, мүмкін болатын зиянның тікелей алдын алу, мүмкін болатын зиянның жанама алдын алу.

Мүндай бағдарламаны талдауда тәуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардьщ арнайы бағдарламасының мазмұны мен мақсаттары анықталады.

Қаржылық тәуекслді басқару принциптері. Тәуекелді басқарудың мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыру менеджерге фирма тәуекелдерін баскару принциптерін нақтылауды талап етеді.

Менеджер тәуекелді басқару бойынша мақсатты шаралардың арнайы бағдарламасын жасауда негізге алатын принциптер кәсіпорьшның стратегиясымен анықталады. Егер кәсіпорын өзіыің қаржылық түрақтылығын қамтамасыз етуге негізделсе, онда бағдарлама жасаушы жұмыс негізіне алатын сәйкесінше принциптері қаржылық тұрактылықты қамтамасыз ететін тәуекелді басқару әдісін таңдауды ұсынады. Мұндай накты принцип мысалы компанияның барлык тәуекелдерді сыртқы ортаға шығаруға бағытталу принципі болып табылады.

Фирманың тиімді дамуы үшін тәуекелдерді басқарудың міндетті түрде келесі принципін сақтауы тиіс: фирма қызметін сыртқы орта талаптарымен сәйкестендіру, оның ішінде берілген кәсіпорьга үшін сыртқы тәуекел -менджментінің талаптарына сәйкес келу.

Тәуекелді басқару функцияларының мәні пәндік сипатты иеленбейтіндіктен, ол коммерциялық кәсіпорындардың интегралдық құндылықтарын сақтауға бағытталғандықтан, бүл функцияларды орындау фирма бөлімшелерінің және тәуекелді басқару қызметкерлерінің біріккен күштерімен жүзеге асырылады. Тәуекелді басқару жүйесін орнату үшін біріншіден, мамандарды дайындау қажет, екіншіден, әрдайым біріккен тренингтер жүргізілуі тиіс.

3.1 Тәуекелді басқару бағдарламаларын қаржыландыру

Кәсіпорыыдағы тәуекелдІ басқару үшін оған қаржыландыру қажет. Ағымдық қызметтің кейбір түрлерін, бөлек шараларды, сақтандыру сыйақыларын, белгілі меншікті сатып алу үшін және де резервтерді қаржыландыру керек.

Кәсіпорынның тәуекелін басқару бағдарламасын қаржыландыру келесідей спецификалық қызмет бағыттарына барады:

- тәуекелді басқару бағдарламаларын дамыту;

тәуекелді басқару бағдарламаларын енгізу және мониторинг;

• шараларды өткізу;
• залалдардың не шығындардың компенсациясы;
• қызметкерлерді оқыту,

Қаржыландыру көздері:

• бөлінбеген табыс;
• қаржылық инструменттерді сатудан;
• заемдық құралдардан;
• жаңа капитал салулар (акционерлік капитал);
• трансферттік гранттар;
• салық жеңілдіктері;
• төлеу шотының ұзартуы;
• тәуекелді басқаруға байланысты шығындардың азаюы;
• тәуекелді басқаруға байланысты табыстар;
• кәсіпорынньщ Ішіндегі тәуекелді басқарудың интергациясы;
• басқа да    кәсіпорындардың    ішінде    тәуекелді    басқарудың интеграциясы;
• жан - жаққа ақылы қызмет көрсету (тәуекелді басқарудағы);

Қаржыландыру тәсілдері:

1. Кәсіпорынның өзіне қаржыландыруды қабылдау. Ол мынандай тәуекелдерден тұрады:

• ағымдағы төлемдердің фактілік жоғалтулары (қарапайым шығындар сияқты);
• тәуекелді ұстап қалу үшін арнайы оған бөлінген резервтер;
• несиелік линиялар бойынша туәекелді ұстап қалу;
• жеке меншік немесе топтық каптивтік сақтандырушы  арқылы тәуекелді үстап қалу;
• риск - менеджердің потенциальдық нәтижелері арқылы тәуекелді үстап қалу.

2. Тәуекелді қаржыландырудың транферттік келісімшарттары? Ол өзіне мынаны қосады:

• келісімшартта келісілген    белгілі    бір    тәуекел    үшін    кім жауапкершілікті ұстайды;
• конфликтерді реттеу үшін жасырынды емес жүйені таңдау қажет.

3. Профессионалдық сақтандыру компанияньщ ішінде коммерциялық сақтандыру.
4. Нарықтағы қаржылық инструменттердің операциялары

Қаржылық инженерия (қаржылық кестелер).

80 жылдардан бастап, көптеген мамандар "тәуекелді басқару" сөзін кәсіпорынның қаржыландырудың тағы бір ішкі қайнар көзі деп санаған:

• егер тәуекелді басқарудың бағдарламасы сауатты жасалынса? Онда кәсіпорынның басқарушылары тын саясатты жүргізе алады. Және де ол кәсіпорынға одан да көп табыс әкеледі;
• сақтандырудың салыстырмалы    төлемдері    шығарған    өнімнің бірлігіне осындай бағдарлама болған кезде тенденцияның одан әрі қысқарылуы әкеледі;
• тәуекелді басқару бағдарламасының дұрыс құрылуы, үнемділікке әкеледі;
• тәуекелді басқару бағдарламаларын жоспар бойынша орындаса, онда профилактикалық процедуралар авариялық     жағдайларды төмендетуге және де тенденцияның төмендеуіне әкеледі.

Қысқаша айтқанда, тәуекелді басқару бағдарламалары төзімді қаржылық басқарудың бір бөлігі бола алады.

Кәсіпорынның қаржылық төзімділігі дегеніміз активтер айналысының көбегоі және маржаның көбеюі шығындарды қысқарту арқылы анықталады.

Қорытынды

Берілген курстық жұмыста қаржылық тәуекелді басқару мәселесі қарастырылған. Курстық жүмыстың қойылған мақсаты орындалды, яғни қаржылық тәуекелді басқару бойынша жан-жақты теориялық зерттеулер жүргізіліп, «Қазақтелеком» АҚ филиалының қаржылық жағдайына талдау, тәуекелді бағалау, оларды басқару, кәсіпорында тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру бойынша шаралар үсынылды.

Жұмыстың теориялық бөлімінде тәуекел мәні және түрлері, тәуекелді бағалау әдістері зерттелді. Сонымен қатар тәуекел менеджмеытінің мазмүны ашылып, қаржылык тәуекелді төмендету тәсілдері үсынылған.

Жүмыстың талдау бөлімінде «Қазақтелеком» АҚ филиалының бухгалтерлік баланс негізінде қаржылық жағдайы талданып, балдау негізінде тәуекелдерді басқару жүйесіне баға берілді. Жалпы қорыта келгенде, бүл кәсіпорынның тәуекел облысы минималды тәуекел облысына сәйкес келеді. Жұмыстьщ соңғы бөлімінде қаржылық тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстар берілген. Мысалы үсыныстар ішінде кәсідорында тәуекелдерді басқару бөлімшесін қүру, оыың қүрылымында мамандар тізімі берілген.

Сонымен, тәуекелдерді басқару ролінің маңыздылығын нығайту және оны маманды қызмет сферасына шығару бүгінгі таңда қазақстандық экономиканың түрақты дамуына жетудің маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.

Қосымша

«Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы бухгалтерлік балансы.

Бап атауы	01.01.2004ж.	01.01.2005ж.
Активтер
1	2	3
¥ЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР: Материалды емес активтер Негізгі құралдар: Жер Құрылыстар мен ғимараттар Машиналар мен жабдықтар Көлік құралдары Басқа негізгі құралдар Негізгі құралдар амортизациясы Аяқталмаған құрылыс Дебиторлық қарыз Қызметкерлердің және басқа тұлғалардың қарызы Басқа дебиторлық қарыз	51 3147215 8792 1040634 1978982 83743 35064 1490461 442476 3894 3894	100 3838334 8421 1172572 2498416 105332 53593 1724930 163498 2895 2166 729
¥ЗАҚ МЕРЗІМДІАКТИВТЕР БАРЛЫҒЫ	2103175	2279897
АҒЫМДАҒЫ АКТИВТЕР: Тауарлы-материалдық запастар Материалдар Тауарлар Дебиторлық қарыз Авансталған төлемдер Болашақтағы шығьшдар Алуға тиісті шоттар Қызметкерлердің және басқа тұлғалардың қарызы Басқа дебиторлық қарыз Ақша қаражаттары	115835 112353 3482 151381 9403 611 138051 1639 1677 9841	79898 77245 2653 142034 4801 991 132342 2135 1765 1861
Ағымдағы активтер барлығы	277057	223793
Баланс	2380232	2503690
Меншік капитал және міндеттемелер
Меншікті капитал: Жарғылық капитал Төленбеген капитал бөліндеген табыс(шығыс), оның ішінде: Есеп беру жылына	395059 286684 780369	395059 248897 955704 955704
Меншікті капитал барлығы	1462112	1599660

Ағымдағы міндеттемелер:
Қысқа мерзімді несиелер	0	0
Несиелік қарыз	918120	904030
Төленуге тиіс шоттар мен вексельдер	15955	11114
Алынған аванстар	25901	22519
Салықтар бойынша карыз	13198	10120
Негізгі және оның филиалдары арасындағы ішкі	813262	825736
топтық қарыздар
Басқа дебиторлық қарыздар	13135	5280
Төленуге тиіс шығыстар	31897	29261
Болашақтағы табыстар	4772
АҒЫМДАҒЫ МІНДЕТТЕМЕЛЕР БАРЛЫҒЫ	918120	904030
БАЛАНС	2380232	2503690

Қолданылған әдібиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
2. Балабанов И.Т. Риск-менеджмент. - М.: Финансы и статистика, 1996.
3. Бланк И.А. Стратегия и тактика управления финансами. - Киев: ИТЕМлтд, АДЕФ-Украина, 1996.
4. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финаысами. - М.: Финансы и статистика, 1996.
5. Вишняков Я. Д., Колосов А. В., Шемякин В. Л. Оценка и анализ финансовых рисков предприятия в условиях враждебной окружающей среды бизнеса // Менеджмент в России и за рубежом - 2000 г. №3, с. 15-17.
6. Глухов В.В.,   Бахрамов   Ю.М.   Финансовый   менеджмент.   -  С- Петербург: Специальная литература, 1995.
7. Грабовой П. Г. . Риски в современном бизнесе. - М.: Аланс, 1994. -240с
8. Градов А. П. и др. Стратегия и тактика антикризисного управления фирмой. - Спб.: Специальная литература. -1996. -510с.
9. Лапуста М.Г.,   Шаршукова   Л.Г.   Риски   в   предпринимательской деятельности. -М.: Финансы и статистика, 1998.
10. Ю.Станиславчик Е. Н. Риск-менеджмент на предприятии. Теория и практика. М.: «Ось-89», 2002. - 80 с.
11. П.Стоянова Е.С Финансовый менеджмент. Российская практика. - М.:Перспектива, 1995.
12. Чернова Г. В. Практика управления рисками на уровне предприятия. -СПб:Питер,2000.-176с
13. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа М:ИНФРА, 1995.