«Маңғыстаугеология» АҚ жалпы экономикалық сипаттамасы

12 желтоқсан, 2016

Қазіргі жағдайда кәсіпкерлік бәсекелік күреспен ынталандырылатын шаруашылық ізденіссіз, жаңашылдықсыз жүзеге асыра алмайды. Нарық жағдайында тек қана өз өнімінің жоғары сапсы мен тұрақты жаңаруын қамтамасыз ететін кәсіпорын жеңіске жете алады.

Кәсіпкерлік – осы қызметтің барлық қатысушылары үшін өзара тиімді нәтижелер мен табысқа қол жеткізу мақсатында меншікті қарыз және басқа да қаражаттар есебінен өз тәуекелімен жүзеге асырылатын ынталы шаруашылық қызмет.

Кәсіпкерлік қызметтің басқа коммерциялық емес құрылымдардан ерекшелігі болып табыстар мен шығыстар арасындағы айырбас ретінде пайдаға қол жеткізу болып табылатын, өз иелігіне қарыз меншігін алып кәсіпкер жаңа өнім шығаруды ұйымдастырады, тиімді коммерциялық байланыстарды жүргізеді.Айналымға өзінің капиталын және басқаның капиталын жіберіп, өзіне пайда алады. Сәйкесінше кәсіпкер нарықтық байланыстарды орнататын, өндірісті қалыптастыратын және кеңейтетін нарықта белсенді іс- әрекет етуші болып табылады.

Қазақстанның әлеуметтік-экономиаклық дамуының жаңа сатысы экономикалық ғылымға көп деген проблемаларды тудыруда. Бәсекеге қабілетті экономиканы құру және «Қазақстан-2030»атты ұзақ мерзімді стратегияны жүзеге асыру шаруашылықтың барлық басқарудың тиімділігін қажет етеді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006жылғы 1 наурызда Қазақстан халқына жолдауындағы бірінші приоритетін жүзеге асыруда – Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті мемлекеттердің қатарына енуі: «Қазақстан жаңа технологияны ойлап табушы мен дамытушы халықаралық акционерлік компания ретінде қатысады» деп анықталды.

Бүгінгі күні Қазақстанда нарықтық экономиканың негіздерін құрудың маңызды шарттарының бірі акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің дамуы. Олар шетел капиталын тарту арқылы нарықтық бейімделген шаруашылық құрылымдар мен бәсекелестік ортаның құрылуына мүмкіндік береді, сонымен қатар алып – сату мен кәсіпкерлік әрекеттердің дамуына жағдай жасайды. Акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің акционерлерді басқаруға және пайданы бөлуге қатысуын қамтамасыз етеді. Нарықтық экономиканың әлеуметтенуінің акционерлік формасы капиталды демократияландырады. Акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің әлеуметтік бөлігі меншік иелерінің массалық негізі ретінде қоғамның орта табын қалыптастыру шарттарының бірі болып табылады.

Экономикадағы өндірістің құлдырауы және дағдарыс жағдайларында акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің дамуы қаржылық ресурстардың көлденең түрде ауысуын қадағалап, салааралық қаражаттардың қозғалысын рационалдайды, яғни экономиканы көтерудің және қайта құрудың алғышарттарын қалыптастырады.

Елімізде акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің дамуы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруді жүзеге асыру нәтижесінде кеңістікте де, уақыт бойынша да жаңа қарқынға ие болды. Оның негізгі жекешелендіру формаларына акционерлендіру жатады. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру кезінде әр түрлі деңгейде мемлекеттің қатысуымен акционерлік қоғамдар құрылады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын, ең кең таралған ұйымдастырушылық – құқықтық нысан болып акционерлік қоғамдар болып табылады. Акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің ролі мен маңызы 2003 жылы 13 мамырда «Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР арнайы Заңы қабылданғаннан кейін күшейді.

Жекешелендірудің мемлекеттік саясаты акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің мүліктік айналымның орталығына қойды, кәсіпкерлік қызметтің акционерлік нысаны шаруашылық жүргізудің ең кең тараған нысанына айналып, Қазақстан Республикасының экономикалық қайта құрулар механизміне терең енді және оның дамуына біршама әсер етуде.

Акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің структурасын құру мен басқару әлі толық зерттелмеген, алайда елімізде отандық акционерлік қоғам арқылы экономиканың құрылу жолдары белгілі. Сондықтан, алған тәжірибие акционерлік қоғамдардың тиімділігін өсіруге, ғылыми жолмен дамытуға, анализ жасауға нуждается.

Экономикалық басқарудың теориялық-методологиялық негізі ДЖ. М. Кейнстің, А. Маршалл, П. Самуэльсонның еңбектерінде қарастырылған.

Нарықтық экономиканың дамуындағы ғылыми-методологиялық проблемалар Қазқстанның белгілі экономикистерінің де еңбектерінен табылады. Олар: Я.А.Аубакиров, Т.А.Ашимбаев, Р.А.Алшанов, У.Б.Баймұратов, К.Б.Бердалиев, Ж.О.Ихданов, М.Б.Кенжегузин, А.К. Қошанов, К.Е. Кубаев, Н.К. Мамыров, К.А. Сағадиев, Г.С. Сейітқасымов, және басқалары.

Сол сияқты ТМД елдерінің экономист ғалымдарының да еңбектерінен кездестіруге болады: М.М Алексеева, В.М. Власова, В.Д. Грибов, А.И. Ильин, В.Д. Камаев, Н.Д. Кондратьев, В.М. Попов және тағы басқалары.

Қазіргі уақытта акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің Ұйымдастырушылық-экономикалық басқару әдістері аз зерттелуде. Түрлі корпорацияларға және холдингтерге тиімді басқару системасын құру қажет.

Түрлі шешілмеген сұрақтарды, акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің жұмыс істеу тиімділігін арттыру және даму процесстерінің басқару механизмін қалыптастыру.

Мемлекеттік және коммуналдық кәсіпорындарды жекешелендіру салдарынан кәсіпкерліктің акционерлік нысанының кең таралуы – бизнестің әр түрлі сфераларында қайта құрылып жатқан акционерлік қоғамдар санының динамикалық түрде өсуі және олардың ел экономикасына әсері акционерлік қоғамдардың экономико – құқықтық мәнін, оларды құқықтық қамтамасыз етудің және дамудың негізгі тенденцияларын терең зерттеуді талап етеді. Осының бәрі курстық жұмыстың тақырыбын таңдауды анықтады.

Акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің, ұжымдық кәсіпкерліктің құқықтық нысаны ретінде, заңды тұлғаның барлық негізгі белгілеріне тән, атап айтқанда:

1.Акционерлік нысандағы кәсіпкерлік– акционерлік заңнамасымен, жарғысымен, жергілікті нормативті актілерімен бекітілген ұйымдастырушылық бірлік, оған ең аз дегенде үш элемент кіреді:

Біріншісі: жеке субъектілер жалпы біртұтасқа бірігетін әлеуметтік мәнді өзара байланыстар жүйесінің бар болуы;

Екіншісі: құрылу мен қызмет етудің белгілі бір мақсатының болуы. Акционерлік қоғам, кез – келген әлеуметтік ұйым сияқты мақсатты жалпылық – бұл осындай мақсат үшін адамдардың бірігуі, ол әрқайсысы үшін маңызды болса да, жеке түрде оған ешкім қол жеткізе алмайды. Бірақ та бұл мақсатқа жету оларды рольдер бойынша, мақсаттар бойынша, бағынуы бойынша бөлінуіне мұқтаж етеді.

Акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің құрылуы мен қызмет етуінің негізгі мақсаты болып, кез – келген коммерциялық ұйымдікі сияқты пайда табу болып табылады. Ары қарай, бірақ та акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің құрылуы мен қызмет етуіне селсоқ қарауға болмайтыны түсіндіріледі – акционерлік қоғамның дамуы акционерлік қатынастардың субъектілерінің (акционерлер, персонал, несие берушілер, мемлекет және оның органдары ретінде т.б.) әр түрлі топтарының мүдделер жүйесінің жиынтығын жүзеге асырумен анықталады.

Үшіншісі: ішкі құрылымның және функционалды дифференциацияның бар болуы (акционерлік қоғамды ұйымдастырудың корпоративті әдісі, компанияның өндірістік – шаруашылық қызметінің ұйымдастырушылық құрылымы).

2.Экономикалық белгі – жарна ретінде жарғылық капиалға акционерлермен берілген жинақталған мүлікті, сонымен қатар қызмет үрдісінде заңды негізде құрылған немесе иемденген қоғамды иелену.

Материалдық – құқықтық белгі, оған екі элемент кіреді: азаматтық айналымда өз атынан жеке түрде шығу қабілеті және жеке мүліктік жауапкершілік, яғни өз атынан мүліктік және мүліктік емес құқықтарды иемдену және міндеттерді өз мойнына алу қабілеті.
Процессуалды – құқықтық белгі – соттарда талапкер және жауапкер болу қабілеті. Заңнамаға сәйкес акционерлік қоғамдар соттарда міндеттемелерді орындау, өнімді, жұмыстарды, қызметтерді және т.б. иемдену бойынша шаруашылық субъектілер ғана емес, сонымен қатар директорлар кеңесі мүшелерінің (бақылау кеңесі), коллегиялық атқарушы органның (басқарма, дирекциялар), сонымен қатар жеке атқарушы органның (бас директор, директор) мүшелеріне, басқарып отырған ұйымға немесе басқарушыға жауапкершіліктің негізі мен өлшемдері орнатылмаған болса, шығындарды өтеу, қоғамға олардың қателі іс - әрекеттерімен (іс - әрекет етпеуі) жасалған қателері бойынша талабымен сотқа жүгіне алады.

Курстық жұмыстың мақсаты: нарықтық экономика жағдайындағы акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің маңызы мен тиімділігін ашып көрсету.

Аталған жұмысқа сай, оның негізгі міндеттері болып мыналар табылады:

нарықтық экономика жағдайындағы акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің теориялық негіздерін ашып көрсету;
«Маңғыстаугеология» АҚ – ның технико – экономикалық көрсеткіштеріне талдау жасау;
АҚ – ның экономикалық мәнін, оның Қазақстан Республикасындағы ролін қарастыру;
АҚ – ның тиімділігін арттырудың шетелдік тәжірибесіне талдау жасау;

Курстық жұмыстың құрылымы. Жалпы курстық жұмыс үш бөлімнен,қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыстың бірінші тарауында – Қазақстан Республикасындағы акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің құрылу ерекшеліктері, қызмет етуі және олардың ролі, екінші тарауда – «Маңғыстаугеология» АҚ – ның жалпы экономикалық сипаттамасы, оның технико – экономикалық көрсеткіштері, ал үшінші тарауда – жалпы АҚ – ң экономикалық тиімділігін арттырудың шетелдік тәжірибелері қарастырылып, талқыланды.

Жұмысты жазу кезінде отандық және шетелдік авторлардың әдебиеттері, сонымен қатар АҚ – дың қызметін реттейтін заңдар және нормативтік актілер пайдаланылды.

1 АКЦИОНЕРЛІК нысандағы кәсіпкерліктің ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Қазақстан Республикасындағы акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің құрылу ерекшеліктері және қызмет етуі.

Акционерлік қоғам – бұл акция сату мен ақшалық орталықтандыру негізінде құрылған мекемелік форма, ол жалпы акционерлік капиталға ақшалық негізде көмек беретін тұлғалардың жиынын ұсынады және ол капиталды белгілі бір нақты жеке шаруашылықта қолдану, сонымен қатар кірген кірісті, шыққан шығынды бірге алып жүреді.

Зерттеушілер көрсеткендей, акционерлік жекеменшік – бұл заңды түрде өркендеу процесі нәтижесі және уақытша жекеменшік трансформациясы, белгілі бір өркендеу дәрежесіндегі шығару масштабы, технология дәрежесі, жүйелік мекеме қаржысы еркін кіру базасында жаңа принциптегі үлгіні ұсынады.

Жекеменшік акционерлік форманың артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастыра отырып, басқа жекеменшік формалармен салыстыруға болады.

Акционерлік қоғамды басқа мекемелік – құқықтық формалармен салыстырса, мысалы Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестікпен. Онда, яғни ЖШС – бұл тұлғалар бірлестігі, ал АҚ – бұл капиталдар жиыны екендігін естен шығармаған жөн.

Кесте – 1. Мекемелік – құқықтық формалардың , яғни ЖШС мен АҚ мінездемелік салыстырмасы

Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік	Акционерлік Қоғам
1	2
Нормалық база
ҚР Азаматтық кодекс (59 бет, 77-83 беттер) ҚР Заңы «Жауапкершілігі Шектеулі және қосымша серіктестік туралы» №220-1 22.04.1998 жылы	ҚР Азаматтық кодексі (85-95 беттер);ҚР Заңы «Акционерлік қоғамдар туралы»№415–11 13.05.2003
2. ҚҰРАМЫ
Акционерлік қоғамдар туралы заң қабылданбағандықтан, минималды қойылған шекке дейін ережелік капиталды жеткізе алмаған жағдайда, АҚ ЖШС – ке айналып кетеді. Артықшылықтары: ü ЖШС үшін – оның құрамы тұрақты қатысушылары ЖШС үшін оның беріктігі мен өзара қарым – қатынасын білдіреді. Осыған қатысты оларда басқа физикалық және заңды тұлғаларды еліктіретін қажеттілік жоқ; ü Қатысушыға – қатысушылар тобының үстінен бақылау, жат тұлғаларды кірістіруге жол бермеушілік және санкцияланбай анықталмаған үлес, басқа да қатысушыларға қатысты сенімділік өзіне - өзі деген тұрақтылық. Кемшіліктері: ü ЖШС үшін - өзгерістегі қатысушылардың шектеулілігі;	Акционерлер саны 500 – ден асқанда қойылмаған, АҚ жеке капитал өлшемі 1000000 есе кіші болса, АҚ Халықтық болып есептелінеді. Артықшылыұтары: ü АҚ үшін – инвесторлардың арқасында жарғылық капиталды өсіру артықшылығы, акционерлер құрамын өзгерту мүмкіндігі; Акционерлер үшін – артықшылық жоқ. Кемшіліктері: ü АҚ үшін – акция концентрациясы сол немесе басқа акционерлер үшін АҚ басқару құқығы жаңа басқарушыларға өту мүмкіндігі; акционерлер құрамын өзгерту мүмкіндігі. Акционерлер үшін – жақтас тұлғаларды енгізу мүмкіндігі; жарғылық капиталда кішірейтілген үлесте қалу мүмкіндігі; акционерлер үстінен жеке бақылаудың жоқтығы.
3. БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫ
Қатысушылардың ортақ жиналысы; ЖШС атқарушы органы (жалғыз немесе коллегаларымен); ЖШС ережесімен қараушы және бақылаушы органдар құрылуы мүмкін (бақылаушылар кеңесі немесе ревизиялық комиссия), сонымен қатар атқарушы коллегиялық органдар (дирекция, басқарушы және т.б.). Артықшылығы: ü ЖШС үшін – оперативтік басқару ; ü Қатысушы үшін - әсерлік атқарушы басқарма; ортақ жиналыста көпшілік даусымен шешілуі; қатысушылардың, яғни көп дауыс жинаған қатысушының құқығы қорғалады. Кемшіліктері: ü ЖШС үшін – шешім қабылдау кезінде қиындығы;	Акционерлердің ортақ жиналысы (қоғамда , бір акционердің дауыс беруге қатысатын акциялары – берілген акционер болып табылады), орган (коллегиялық немесе дара), өзіндік күші бар заңға байланысты басқа органдар. Артықшылықтары: ü АҚ үшін – директорлар кеңесінің қатысуымен, атқарушы органдардың үстінен әсерлі бақылау алу; акционерлер үшін де сол. Кемшіліктері: ü АҚ үшін, акционерлер үшін де жоқ.
4. КАПИТАЛ ЖАРҒЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Жарғылық капитал құжаттарға сай учредитель салымының бірігуімен есептеледі. Артықшылықтары: ü ЖШС үшін – қатысушының реестрін енгізуді қажет етпейді; Кемшіліктері: ü ЖШС үшін – капитал өсіру жиынтығы.	Жарғылық капитал құрылтайшының акциясымен есептелінеді және оның номиналды құнымен, акциялардың инвесторларға сатуы орнықты бағамен болады. Артықшылықтары: ü АҚ үшін – шексіз қатысушылар арасында акцияларды орнықтыру, инвесторлар салымы көлемімен АҚ – ның капиталын өсіру мүмкіндігі. Акционерлер үшін - өздерінің құқықтары негізінде акцияларды барынша үлестіру үлкен мүмкіндік болып табылады. Кемшіліктері: ü АҚ үшін – реестр қолдану қажеттігі, акционерлер үшін жоқ.
5. ЖАРҒЫЛЫҚ КАПИТАЛДЫ ӨСІРУ ПРОЦЕДУРАСЫ
Жарғылық капиталды өсіру, тек ЖШС толығымен төлеп біткеннен кейін жүзеге асады. Басқа қатысушылар шешімімен немесе төрттен үш бөлігі көлемінде қатысушылар даусымен ЖШС жарғысымен қаралмаған жағдайда қосымша салымдар арқасында жарғылық капитал өседі. Мұндай шешімге қатыспаған тұлғалар өз үлесін талап етуге құқылы. Қосымша салымдар, тек қатыспаған, яғни дауыс беруге қатыспаған тұлғалар өз үлестерін талап еткенде ғана салынады. Егер жарғылық капиталды өсіру болмаса, алда салым салған қатысушылар салған салымдарын қайтар деп талап қоюға немесе үлесін алуға құқылы. Артықшылықтары: ü ЖШС үшін – тіркелу уақытының қысқартуын өзгерту, себебі эмиссия қорытындыларын тіркеу қажет емес. Кемшіліктері : жоқ	Акцияларды шығару арқылы жарғылық капиталдың артуын жүзеге асырылуы және акционерлер жиналысының шешімімен немесе соттың шешімімен акциялар орналыстырылады. Ережеге сай және заң талаптарына сәйкес қосымша акцияларды орнықтыру – эмиссия жолымен жүзеге асырылады. Артықшылықтары: ü АҚ үшін жоқ, акционерлер үшін – жарғылық капиталда өз үлесін көбейту мүмкіндігі. Кемшіліктері: ü АҚ үшін – тіркеу эмиссиясының қорытындысы нәтижесінде процедурасының қиындауы; акционерлер үшін де сол.
6. ЖАРҒЫЛЫҚ КАПИТАЛЫН ӨСІРУ
Қосымша пропорционалдық салымдар есебіне, жеке капитал есебіне, сонымен қатар қосымша қор капитал есебіне, барлық қатысушылардың құптауымен бір немесе бірнеше қатысушылардың қосымша салымы есебіне, ЖШС – ке кірген жаңа қатысушылар есебіне; Артықшылықтары: ü ЖШС үшін – төлем қабілетін жоғарлату; ü Қатысушы үшін – ЖШС – ның рейтингісі мен ликвидносін жоғарлату; Кемшіліктері: ü ЖШС үшін де, қатысушылар үшін де жоқ.	Акциялардың шығарылуы мен эмиссиялардың орнығу есебіне. Артықшылықтары: ü АҚ үшін – төлем қабілетінің жоғарлауы, акционерлер үшін де сол. Кемшіліктері: ü АҚ үшін де, акционерлер үшін де жоқ.
7. ЖАРҒЫЛЫҚ КАПИТАЛДЫҢ КІШІРЕЙТІЛУІ
ЖШС – те жарғылық капиталдың кішірейтілуі қатысушылар салымдарының пропорционалды кішірейтілуімен немесе толық және бөлек – бөлек өз үлестерін жабуы жолдарымен жүзеге асырылады. Артықшылықтары: ü ЖШС үшін де, қатысушылар үшін де жоқ. Кемшіліктері: ü ЖШС үшін – жарғылық капиталдың кішірейтілуі үшін тіркелу қажеттігі; жарғылық капиталды құрылған талапқа сай кешірейтілмеуі, арыз беру арқылы соттың шешімімен іс тергеледі.	Барлық акциялардың қысқартылуы, сонымен қатар акцияның бір бөлігін сатып алу. Артықшылықтары: ü АҚ үшін, акционерлер үшін де жоқ. Кемшіліктері: ü АҚ үшін –АҚ – ның рейтенгісінің төмендеуі.
8. ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ (акционерлердің) ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕН (қоғамнан) ШЫҒУЫ
Жауапкершілікте қатысудан бас тарту, жат қылу, өз үлесін қойылған талаптарға сай орындау Артықшылықтары: ü ЖШС үшін – жауапкершіліктен шығу жарғылық капияталдың көлеміне әсер етпейді; ü Қатысушылар үшін – басқаның үлесін сатып алу қатысушыға құқықтық артықшылық береді, мүдденің үлесін алған жағдайда жарғылық капитал өседі. Кемшіліктер: ü ЖШС үшін – қатысушылар құрамының өзгеруінің тіркелу қажеттігі; ü Қатысушы үшін – егер басқа біреудің үлесі үшінші тұлғаға (қалған қатысушылардың келісімімен) әлдеқайда төмен бағамен, алдындағы қойылған бағаға қарағанда, сатып алу – сату келісімі жарамсыз деп табылады.	Кез келген уақытта басқа акционерлердің келісімінсіз. Артықшылықтары: ü АҚ үшін – акционерлер құрамының өзгеруі капиталдың өсуіне әсер етпейді. ü Акционерлер үшін – өз үлестерін басқа акционерлерге сату мүмкіндігі, курстық айырмашылықтардан табыс көру мүмкіндігі. Кемшіліктері: ü АҚ үшін – акционерлер құрамын өзгерту, бір қолдағы акциялардың концентрациясы, АҚ нан ірі акционерлердің шығуы акция курсы мен АҚ рейтингісіне кері әсерін тигізеді. ü Акционерлер үшін – жарғылық капиталда аз үлеспен қалу, контрольдік акция пакетінің мүмкіндігінше қажет емес ортаға өту мүмкіндігі, акцияны сатып алушыны іздеу қиындығы.

АҚ басқа заңды тұлғалардан негізгі айырмашылығы қатысушының (акционердің) міндетті құқығын бекіту тәсілі арқылы ұйымға қатысты мүлікке акцияға қатысты көз жеткізу жолы. АҚ шығаратын акциялар біркелкі номиналды бағада болуы тиіс. Акциялар иесі – акционерлік ұйымның міндетімен жауап бермейді, олар тек шығын әкеледі – оларға тиесілі акциялардың шығындары жатады. «Акционерлік Қоғамдар туралы» Заңға байланнысты АҚ – дар тек өздерінің міндеттері бойынша оларға қатысты мүліктерге жауап береді.

АҚ тек өзіне қатысты мүліктерге қорған бола алады, яғни ұйым өз қатысушыларының міндеттеріне жауап бермейді. Акционерлердің кредиторлары өзге қатысушылардан, жеке шаруашылықпен айналысатындардан АҚ – ның үлесін талап ете алмайды.

Мүлік есептеудің алғашқы көзі – АҚ ақша соммалары болып табылады (алайда төлем натуралды немесе басқа түрде болуы мүмкін). Уақытында төленбеген акция кредитордың кепілдігін әлсіретеді және ұйымның шаруашылық сферасын қиындата түседі. Қатысушылар уақытында акцияларды төлеп тұруы үшін, АҚ – ның міндеттемелерін орындаулары қажет. АҚ ЖШС сияқты «бір тұлғаның компаниясы» да болуы мүмкін. Ұйым бір қатысушы ретінде басқа шаруашылық бірлестікті иемдене алмайды.

Акционерлік меншік тек екі жолмен ғана құрылады: салым салушы акционерлік қоғамнан немесе мекемесі бар заңды тұлғадан.

Жекешелендіру қалпында акцияларды сату мекеме жұмысшыларында акциялардың өсуі дегенді білдіреді. Жұмысшыларға акциялардың сатылуы – жұмысқа деген қызығушылығын тудыртады және бұл мекемеге кіріс әкелудің бір жолы болып табылады.

Алайда жұмысшылардың мекеме меншігіне айналуы тек мекемелік салық түсімі және жұмысшыларға акция сатуға арналған немесе жеңілдік түрінде сатылған акциялар болуы мүмкін. Нәтижесінде жеке шаруашылықтың потенциалды және жұмысшылардың ұйымшылдық қабілеті толығымен қолданылмайды.

Жекешелендірудің ең көп тараған түрлерінің бірі – халыққа жария түрде акцияларды сату болып табылады, яғни көрсетілген акциялардың ашық күйде сатылуы конкурстық бағамен сатылады. Фиксацияланған акция сату кезінде акция бағасы бір көтеріліп, бір түседі. Ал конкурстық бағамен сатқанда мүлікке мемлекеттік шаруашылықтарға тұрақты баға қойылады.

Акцияны ашық күйде сату халыққа жинақ түрінде келеді. Оның ең басты ерекшелігі – ашық түрде өтуінде. Мемлекеттік кәсіпкерлікті жекешелендіру кезінде шетел инвесторларына да қатысуға болады. Алайда, ережеге сай, олар ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетті заңдарына сәйкес нақты анықталған. Осы кезде олардың қатысуы мемлекеттік ұлттық экономиканың әлемдік шаруашылыққа септігін тигізуі қарастырылады.

Қазақстанда Акционерлік қоғамдардың пайда болуы мемлекеттік кәсіпкерліктерден екі бағытта тарайды.

Ең алғашқысы өз өркендеуін «Мемлекеттену мен жекешелендіру туралы» ҚР Заңына сәйкес алды. Оның мазмұны – мемлекеттік кәсіпкерліктің қайта құрылуы және акционерлік қоғамның салым салуы. Бұл процесс жекешелендірудің алғашқы сатысы болып саналады.

Бұл сатыда мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі орган – акционерлер жиналысын жасайды, акционерлік қоғам ережесін растайды және тіркейді, басшы тағайындайды, АҚ бақылаушысы кеңес пен басқару жүйесін құрады. Бұл уақытта АҚ үстінен мемлекеттік бақылау абсолютті болып келеді. Мемлекеттік пакеттің кішіреюіне сәйкес жарғылық қорда акционерлік қоғамның мемлекеттік бақылауы акционерлер жиналысының есебінен шектеледі. Осылай ол өз бетімен АҚ – ның басшысын, сонымен қатар басқару мүшелерін, бақылаушы кеңес, ревизиялық комиссияларды сайлауды шешеді. Мемлекет міндетті тұлға орган ретінде өз құқықтарын акционерлерге ұсынады.Ережеге сай, бақылау кеңесінің шекарасында мемлекеттік акция пакеттеріне сәйкес болады.

ҚР - да 1996 – 1998 жылдары мемлекеттік жекешелендіру программасы ретінде арнайы комиссияның мемлекеттік акция пакетін иемденген. Бұл комиссия реестр мүшелерін құрады,енгізеді және бақылау кеңесіне кандидаттар, мемлекет атынан шығатын қатысушы АҚ да, тұлғалардың дайындығы мен алдын ала дайындығын құрады. АҚ – ның бақылау кеңесіндегі мемлекеттің қызығушылығын ұсынады. АҚ – ның жарғылық қорында мемлекеттік акция пакеттерінің қысқаруы әрқашан өз жеке шаруашылығымен айналасуға мүмкіндік бермейді. Мемлекет өз акцияларын талапқа сай, яғни АҚ мемлекеттік саяси – экономикалық программаға қатысуында сатады.

Мемлекеттік акция пакеттерін «алтын акцияға» ауыстырылуы да бақылау болып есептеледі, ол жарғылық қордың құрылуына қатыспайды,бірақ мемлекет міндетті органдар арқылы акционерлердің ортақ шешеімін сонымен қатар атқарушы органдарды да қайтарып тастай алады.

Мемлекеттік мүлікті қолданудың келесі бағыты – мемлекеттік АҚ мен

Мемлекеттік шаруашылықтар акционерлік компанияларға бірігуі арқылы жүзеге асырылады (ұлттық акционерлік компаниялар, мемлекеттік холдингтік, мемлекеттің қатысуындағы компаниялар). Акционерлік компанияның жарғылық қоры мемлекеттік акция пакеттерін қоса ақы құрамы мен мемлекеттік шарушылық мүліктерін құрайды. Мемлекттік пакет акциялардың көлеміне байланысты оған салымдарды ҚР –ның президенті немесе оның рұқсатымен міндетті органдар салады. Компаниялардың құрылуы халық шаруашылығындағы базалық басқарумен түсіндіріледі және бұл ҚР президентінің Жарлығымен, яғни «Қазақстан Республикасындағы 1993-1995 жылдарға арналған мемлекеттену мен жекешелендіру» туралы заңында көрсетілген. Мемлекеттік акционерлік компанияға мемлекеттік орган жеке функцияларды орындауды береді.Қазақстанда акционерлік қоғамның құқығын қорғайтын заң алғашқы болып қабылданды. Ол ҚазССР кезіндегі кезіндегі «шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар туралы заң» 1991 жылдың 21 маусымында қабылданған болатын. Осы кезден-ақ акционерлік қоғамдар құрылып бастаған.ҚазССР 1991 жылы қабылданған « шарушылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар» туралы заңның актуальдылығы кері процестермен, экономикада болып жатқан уақытша меншіктің өркенделуімен түсіндіріледі.Ұйым халықтық және акционерлік қоғам болып бөлінеді.

Акционерлік нысандағы кәсіпкерлік - өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акция шығаратын заңды тұлға болып табылады.Қоғамның өз акционерлерін мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және олардың мінгдеттемелері бойынша жауап бермейді. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді. Қоғамның акционерлері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және ҚР-ның заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді. ҚР-ның заңдарында көзделген жағдайларда АҚ-ның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес ұйымдар құрылуы мүмкін. Қоғам облигациялар және бағалы қағаздардың өзге де түрлерін шығаруға құқылы. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда « акционерлік қоғам» ұйымдық-құқықтық нысанын көрсету және оның арауы қамтылуы тиіс. Қоғамның атынан кейін «АҚ» аббевиатурасын пайдалана отырып,қоғамның ататуын қысқартуға жол береді.

Халықтық акционерлік қоғам – өз капиталының мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы ҚР-ның жаңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің кемінде 1000000 еселенген мөлшерінде болатын және акционерлердің саны 500 және одан да көп қоғам болып табылады.

Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп тануды қоғамның өтініші негізінде не қоғамның өз капиталының мөлшері және акционерлерінің саны туралы уәкілетті органда бар ақпарат негізінде уәкілетті орган жүргізеді.

Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп, сондай-ақ акционерлік қоғам мәртебесінен айырылды деп тану тәртібін уәкілетті орган белгілейді. Акционерлер саны алты ай ішінде бес жүзден төмен азайып кеткен жағдайларда халықтық акционерлік қоғам мәртебесінен айырылады.

Ал акция дегеніміз – акционерлік қоғам шығаратын және акционерлік қоғамды басқаруға қатысу, ол бойынша дивидент және қоғам таратылған жағдайда оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын, сондай – ақ Заңда және ҚР-ның өзге де заң актілерінде көзделген өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз. Дивидент дегеніміз – акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік қоғам төлейтін кірісі. Қазіргі уақытта қоғамдарды нормалық бағыттандыру, шаруашылықтың акционерік қоғам басқармалары заңдық актілермен ұсынылады, олар 3 топқа бірігуі мүмкін:

Жалпы экономикалық бағыттандыру нормалары- ол барлық иемденуші субьективтік сферада құрылған ережеге сай мемлекеттік орган басқармалары, бюджет, ішкі экономика сферасында, бәсеке сұрақтары жөнінде және шектеулі монополистік шаруашылықтарда жүреді;

Мемлекеттік кәсіпкерліктердің акционерлік қоғамдарға айналулары жөніндегі нормалар;

Мекемелік бағыттандыру, акционерлік қоғамның шаруашылығы мен оның басқармалары жөніндегі нормалар;

Қарастырлып отырған нормалар ішіндегі ең проблемалысы 3 -ші топтікі болып табылады.Бұл құқықтық нормалар ҚР – ның Азаматтық кодексімен «Акционерлік қоғамдар туралы» заңдарымен бекітілген.Акционерлік қоғамның құруына шет ел мемлеткеттері, халықаралық мекемелер, шет елдік жеке тұлғалар және заңды тұлғалар қатыса алады.

Акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің Қазақстан экономикасындағы ролі

Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастардың қалыптасу процесінің жүруімен сипатталады. Олардың пайда болуы мен қалыптасуы экономиканың барлық сферасын қамтыған дағдарысты жеңу және экономиканы әкімшіл - әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін алдын ала анықтап берді.

Экономикалық реформаның басты мақсаттарының бірі – кәсіпорынды мүліктік жауапкершілігі анықталған заңды тұлғалар құқықтарына бөліп беру. Шаруашылықтың акционерлік формасы мұны қамтамасыз етеді. Акционерлер қоғамның міндеттеріне жауап бермейді және тек сатып алған акция құнымен шығын тәуекеліне барады. Акционерлік қоғамдағы капитал өндіріс құралдары және бағалы қағаздар формасында қызмет етеді. Бұл өндіріс құралдарына қоғамдық иемдену құқығы мен жеке меншік құқығын бекітудің материалдық алғы шарты болып табылады. Акционерлік меншік формасын енгізу инфляцияның өсу қарқынын төмендетуге мүмкіндік берумен қатар, мемлекеттің шығыстарын, эмиссиялау көлемін біршама мөлшерде қысқартады, сол сияқты бағалы қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етеді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі нарық экономикасы стратегиясын жарияланғаннан бастап мемлекеттік меншікті түрлендіруді біртіндеп жүргізуде. 1991 жылдың ортасында сарапшылардың бағалауы бойынша негізгі өндірістік қорлардың 90 % дан астамы мемлекеттік меншікте болған. Қалған мүліктің біршама санын мемлекеттік емес ұйымдар – кеңшарлар мен кооперативтер иеленді.

Алдағы уақытта мемлекеттік меншікте ұлттық экономиканың үштен бір бөлігі қалады деп күтілуде. Бұл экономика өзегін, мемлекет меншігін құрайтын қазба байлықтарға негізделген салаларға байланысты болып келеді.

Меншіктің монополиялану көлемі мен ауқымын, сол сияқты экономиканың өзіндік ерекшелігін ескере отырып, ҚР сы Үкіметі ұзақ уақытқа мемлекет иелігінен алудың және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасын жасады. 1991 – 1992 жылдарға есептелген бағдарламаның бірінші кезеңінде, шағын жекешелендіруді жүргізу және халық шаруашылығының әр түрлі салаларының орта және ірі кәсіпорындарын мемлекет иелігінен алуды бастау қарастырылған. Бұл процесс өте баяу жүрді. 1992 жылы көктемде меншік қатынастарын түрлендіру процесін жеделдету мақсатында ҚР сы Президентінің №728 «Материалдық өндіріс салаларындағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру Жарлығының қабылдануы, ірі және орта кәсіпорындарды мемлекет иелігінен алудың негізгі тәсілі болып табылады. Алайда бұл басқа формаларды да жоққа шығармады, керісінше Жарғы әр объектінің түрлендірілуінің ықшамды формасын таңдауға мүмкіндік жасады. Кәсіпорындарға өздерінің шаруашылықтану формаларын таңдауға және жекешелендіруді жүргізуге байланысты шараларды жасауға құқық берілді. Бұл кәсіпорындардың жұмыс жасау ерекшелігіне, олардың негізгі қорларының әр түрлі құндарына, еңбекшілердің санына, рентабльдігіне және т.б.

Қазақстанда мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бірінші кезеңінде 6-9 мың объекті қайта түрлендірілді. Мемлекеттік сектордан 18% негізгі қорлар сатылып, жекешелендірілген кәсіпорындарда республикада жұмыс жасайтын жұмысшылардың тізім бойынша орташа санының 12% жұмыспен қамтылды.

Меншіктәң әр формасын тарихи тұрғыдан, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың жеткен деңгейімен байланыстырып қарастыру қажет.

Қайта түрлендірген объектілердің жартысынан астамы ұжымдық меншікке берілді. Бірақ меншіктің ұжымдық формасына берілгенімен, ондағы жұмыскерлердің еңбегінің нәтижелерінде көп өзгеріс болған жоқ.

Сатып алудың бұл формасы мемлекет және халық үшін күткен нәтижені бере алмады. Талдау көрсеткендей, ұжымдық кәсіпорындардың 25%-ы нашар жұмыс жасап, өндірістің 24%- ы қысқарды немесе мүлдем жабылды, 30%-ы сол деңгейде қалды, тек кәсіпорындардың 31%-ы ғана өз өнімдеріне бағаның өсуі есебінен ісі жақсара түсті.

1993 жылы 1 қаңтарда Қазақстандағы қайта түрлендірген 6198 кәсіпорын ішінде жеке меншікке берілгендер саны 1461 ді құрады. Өндірістің шоғырлануы және техникалық деңгейі жоғары сатыға жетпеген салалар мен сфераларда жеке меншіктің өзіндік экономикалық артықшылықтары болады. Ол өз ерекшеліктеріне қарай тауарлар өндіру және қызмет көрсететін шағын объектілеріне өте тиімді болып келеді. Егер қандай да бір сферада өндіргіш күштер тиісті деңгейіне дейін дами алмаса, онда бұл теріс және әлеуметтік салдарлар тудырып, нәтижесінде еңбекшілердің қажетін қанағаттандыра алмайды.

Нарықтың қазіргі түсінігі меншіктің бір формасына монополия болуды теріске шығара отырып оның көп түрлілігіне экономикалық және саяси теңдіктің болуын талап етеді. Ол үшін нарық заңына сүйене отырып, экономикалық процестерді дұрыс реттеу, сондай – ақ шаруашылықтың іскерлік белсендігі үшін бірқатар ынталандыру жағдайларын жасау қажет.

Толыққанды нарық жағдайында қажеттілікті нақты анықтауға және оларды тиімді қанағаттандыру тәсілдерін табу, сұраныс пен ұсынысты теңестіру, өндірістің дамуы үшін бірқалыпты сфераны жасауға мүмкіндік болады. Нарық экономикалық тиімділігін және адамдардың өмір сүру деңгейін арттыру құралы ретінде қызмет етеді. Әлеуметтік бағыттағы нарыққа өту барысындағы алғышарттарды бұзбаған жағдайда, ол экономиканы толығымен адам мүддесіне бағынышты етуге қол жеткізеді.

Меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылы формаларын жасау мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады.

Мемлекеттік меншікті қайта түрлендіру процесінде республика Үкіметі екі негізгі қағиданы жетекшілікке алады.

Бірінші, бұл үлкен істің еңбекшілердің қатысуымен және олардың мүдделерін ескере отырып жүргізілуден тұрады.

Екінші қағида, меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылылығын барлық сфераларда пайдалану болып табылады.

1993 жылы көктемде Қазақстан Республикасында 1993 – 1995 жылдарға (2 кезең ) арналған мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасы қабылданды. Ұлттық бағдарламаның басты мақсаты мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру купондарының иелеріне акционерлеу жолыменен меншікке біртіндеп беру болып табылады.

Жаппай жекешелендіру тұжырымының алатын орны ерекше. Біріншіден, ол республиканың барлық тұрғындарының мүдделерін толық қамтиды; екіншіден, оның басқа елдердегі тұжырымдамалармен сәйкес келмейтін өзіндік ерекшеліктері бар.

Жаппай жекешелендіру төңірегінде республика тұрғындарының меншігіне барлық мүліктік кешенді беру қарастырылады. Мұнда бірқатар мәселелерді шешу талап етіледі. Купондық жекешелендіруді алдыменен республика тұрғындарының мүддесіне сай жүргізу қажет. Бұл процесс басқарылатын және бақыланатын, сондай - ақ әлеуметтік маңызы болуға тиіс. Сонымен қатар, республикада бар жеке капиталды тартуды ынталандыруы тиіс. Ең соңында купон түріндегі жаңа төлем құралдары инфляцияны жұмсартуды көздейді.

Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасына сәйкес жекешелендіру купондарын пайдалана отырып, жаппай жекешелендіру бағдарламаларын іске асырылуда. Олар Мемлекеттік қоры өткізетін купондық аукциондардағы жекешелендірілетін кәсіпорындар акцияларын кейіннен ауыстыру мақсатында халықтың купондарын шоғырландыруға бағытталады.

Миллиондаған купон иелерінің көзқарасымен қарағанда, ИЖҚ(инвестициялық жекешелендіру қоры) купондарды көптеген кәсіпорындар акцияларына салуды диверсификациялау және белгілі бір дивидент пайыз алу есебі тәуекелді төмендетіп, сол сияқты қордың мамандары купондарға білікті қызмет етуді қамтамасыз етумен қатар, аукцион өткізетін орынға дейінгі жол ақысын және қаржы делдалдарын жалдау, жекешелендірілетін объектілерді оқып үйренумен байланысты шығыстарды олар өздеріне алады.

Акционерлеудің басты пайдасы - бұл алдағы уақытта әр түрлі қаржы көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету болып табылады. Акционерлік қоғам облигацияларды эмиссиялаудан басқа да, яғни қосымша акцияларды шығару нәтижесінде біршама қаражат тарта алады.

Егер, басқа да компанияның акцияларын орналастыру нәтижесіне байланысты, оның акцияларын көп инвесторлар иеленсе, онда бұл олардың қор нарығындағы нақты рейтингін материалдық жағынан куәландыруды білдіреді. Ондай компаниялардың акцияларының ашық түрде сатылуына бірдей көңіл аударылады. Компанияның танымалдығы мен ашықтығы, потенциалды клиенттері мен серіктестерінің көп болуы ондай компаниялармен ынтымақтасуға болатындығын көрсетеді. Егер де олар бұл компанияның акционерлері болатын болса, онда оларда сол компанияның өнімі мен қызметіне деген ұзақ мерзімді мүдделігі арта түседі.

Акционерлеу процесінің қолайлы жақтарымен қоса теріс жақтары да бар. Дегенмен де, сол компанияның акцияларын сатып алу – сату объектісіне айналдыру туралы шешім қабылдау, бұл шешімді іске асырумен байланысты біршама материалдық шығындардың жұмсалуын қажет етеді.

Акционерлік меншік формасы қосарланған салық салуға, яғни салықты корпорацияның пайдасынан іздестіруге, корпорацияның салық төлегеннен кейінгі қалатын және акционерлер арасында бөлінетін пайдадан алуға мүмкіндік жасайды. Шаруашылық қызметті ұйымдастырудың акционерлік формасы, әсіресе ірі немесе орта кәсіпорындар үшін тиімді, себебі ондай кәсіпорындарда мүлік құнының өте жоғары болуына байланысты бір немесе бірнеше тұлғаның капиталы жеткіліксіз болатындықтан заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын тарту талап етіледі.

Кәсіпорындар мөлшері және акцияны шығаруды ұйымдастырудың техникалық қиындығы жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасын таңдауға итермелейді.

Міне, сондықтан да Қазақстан заңдылықтарында ірі және орта кәсіпорындарды жекешелендіру барысында, олардың негізінде жартылай акциялары жеңілдік жағдайында сатылатын немесе сол кәсіпорын қызметкерлеріне тегін берілетін акционерлік қоғам құру көзделген. Акционерлік қоғамды құру мемлекеттік бір бөлігін иеленуге ынталы кәсіпорынның еңбек ұжымының мүддесін, сондай – ақ жекешелендіруге жатпайтын өндірістік емес сферада немесе кәсіпорында жұмыс жасайтын Қазақстанның басқа да азаматтарының мүдделеріне қанағаттандыруға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғамға қайта түрлендіру процесіндегі ең қиын сұрақ бұл акционерленетін кәсіпорынның мүлкін бағалау болып табылады. Мүліктің құны жаңадан құрылатын акционерлік қоғамның бастапқы капиталын алдын – ала анықтай отырып, кейіннен оның болашақтағы пайдасына ықпал етеді. Қаншалықты төлем мөлшері үлкен болса, солғұрлым кәсіпорының қожайындарының саны аз, пайдасы төмен және сондай – ақ кәсіпорынды акционерлеу мерзімі ұзаққа созылып, ол кәсіпорынның мемлекеттік құрылымдарға қаржылық жағынан тәуекелділігі сақталып қалады. Шындығында да мүлік құнын жоғарылату барысында оны бірден сатып алу қиынға соғып, мемлекет (Мемлекеттік мүлік комитеті) сол кәсіпорынды ұзақ уақыт басқаруға араласа отырып, оның пайдасының бір бөлігін, өзіне тиесілі акциялары арқылы дивидент ретінде иемденіп отырады. Мұның бәрі акционерленетін кәсіпорынның бәсекелестік мүмкіндігін төмендетеді.

Қазақстанда жекешелендіру объектісінің мүлкін бағалау барысында инфляция индексін ескеретін қалдық құны негізінде әдістеме қолданылады. Бұл әдістемені қалыптастыратын бағалар мен негізгі қор құны және айналым қаражаттарының шекті қатынасын, сатып алатын өнімге (қызметке) деген сұранысты, бәсекелестік қабілетті, рентабельдігіне, кәсіпорынның даму перспективасын әлемдік бағалар деңгейі және басқа да факторларды ескере отырып, ай сайын Қазақстан Республикасы Мемлекеттік мүлік комитеті анықтап отырады.

2 «МАҢҒЫСТАУГЕОЛОГИЯ» АҚ-НЫҢ ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

2.1 «Маңғыстаугеология» АҚ – мы туралы қысқаша мәлімет, оның технико – экономикалық көрсеткіштерін талдау

Қазақстан Республикасы нарығында «Маңғыстаугеология» АҚ – мы 1957 жылдан бері қызмет атқаруда. Ол өзінің құрамында мұнай барлау экспедициясы, автоспецтранспорттық кантора, жүкті тиеу жән түсіру жұмыстарына арналған, мұнай құбырларын, скважиналарды жөндейтін цехтары жұмыс істеуде. Мемлекеттік лицензиясына сәйкес «МГ» АҚ – мы мұнай және газ скважиналарын игеру, бұрғылау, жөндеу өндіріске қажетті тетіктерді даярлаумен айналысады. «МГ» АҚ – мы заңды тұлға болып табылады және өз қызметін ҚР Заңына, жарғысына сәйкес жүргізеді. АҚ – ның қаржылық және өнеркәсіптік қызметі жеке шаруашылық негізде іске асырылады.

«Маңғыстаугеология» АҚ бастапқы жарғылық қоры бір акцияның номиналды құны 5000 теңгені құрайтын 70000000 теңгені құрады, жалпы саны 14000 акция және ол келесідей түрде үлестірілген:

жарғылық қордың шамасының 25% артықшылығы бар акция түрінде қайтарымсыз негізде еңбек ұжымына берілген;жарғылық қордың шамасының 75% қарапайым акция түрінде мемлекеттік пакетті құрады, ол толық көлемде «Мұнайгаз» Мемлекеттік холдингтік компаниясынының жарғылық қорының иелігіне, пайдалану мен басқаруға жария ету құқығысыз (билік ету құқығысыз) берілді.

«МГ» АҚ – ның өзінің жеке балансы, банкте шоты, қазақ және орыс тілдерінде берілген мөрі бар және серіктестіктің құрылымын анықтайды, сонымен қатар өз штатын біріктіреді.

Компаниядағы барлық жұмыстарды кәсіби мамандар, өз ісінің шеберлері жүзеге асырады, себебі олардың қызметінің нәтижесі табысты қамтамасыз етеді. Компания кадрлары оның ең бағалы активтері болып табылады. Сондықтан компания өз қызметкерлеріне еңбегіне қарай ақысын төлейді, мүмкіндігінше ынталандырады, кәсіби және карьералық өсуіне мүмкіндік береді, жақсы еңбек жағдайымен қамтиды.

«Маңғыстаугеология» АҚ өнімі болып мұнай өнімдеріне (бензин, мұнай отыны, мазут, керосин) деген қажеттілікті қамтамасыз етуге бағытталған шикі мұнай табылады.

«МГ» АҚ- ның келесідей өндірістік құрылымы бар:

Негізгі өндіріс:

мұнай мен газ өндіретін цех ;
мұнайды дайындайтын және айдайтын цех ;
орталық инженерлік-техникалық қызмет (ОИТҚ);
қабаттарға мұнай беруді арттыру бойынша және скважиналарды капиталды жөндеу бойынша басқарма;

Қосалқы өндіріс:

орталық ғылыми-зерттеу лабораториясы ;
өндірістік қызмет көрсету базасы ;
құрал-жабдықты іске қосу мен электрмен қамтамасыз етудің прокатты-жөндеу цехы;
мұнай өнімдерін тию және жөнелту құбырлары;

Аталған саланың ерекшелігі мұнда өндіріс үрдісі үздіксіз болып табылады.

Жасап шығарудың басынан бастап кен орнының эксплуатациялық қоры 137 скважинадан 280 скважинаға дейін өсті, ол жобалық санның екі есеге өскенін көрсетеді, оның 150-эксплуатациялық, 73–басушы, 5-газдық, 3-бақылаушылық, 21 - сумен қоршалған, 20-барлаушылық, 8- жоюшы.

Бас заңгер – кәсіпорынның қызметіндегі заңдылықтың сақталуын қамтамасыз етіп, өзінің қызметін ҚР-ның заңдарына негіздеп, оның құқықтық қызығушылығын қорғайды.

Бас экономист – кәсіпорындағы экономикалық жобалау қызметін басқарады.

Мұнайды өңдеу жөніндегі департамент

Бас инженер – механикалық және техникалық жобаларын жүзеге асыруға бағытталған қызметтерді басқарады, оларға қажетті жағдайларды қамтамасыз етеді.

Энергетик – тиісті техникалық жағдайдың сақталуын қамтамасыз етеді.

Технолог – бәсекеге қабілетті технологияларды енгізумен өндірістің техникалық дайындығын жақсартумен және өнімнің өмірлік циклын ұлғайтумен айналысады.

Техникалық бақылау – бекітілген үлгіге және стандарттар мен техникалық шарттарға сәйкес келмейтін өнімді шығаруға шек қоюды бақылайды.

Жобалық-конструкторлық бөлім - өндірістік ресурстардың неғұрлым аз шығындармен жүзеге асатын өндірістің техникалық дамытуының жоба-конструкторлық құжаттауды өз уақытында сапалы өңдеу негізінде өндірістің тиімділігін жоғарлатуды қамтамасыз етеді.

Техникалық қауіпсіздік – кәсіпорында сау және қауіпсіз еңбек жағдайын қамтамасыз ету бойынша жұмыстарды ұйымдастырып, жүргізеді.

Бас механик – тиісті механикалық жағдайларының сақталуын қамтамасыз етеді.

Экономика департаменті

Қаржылық талдау талдау бөлімі - өндірістің рентабльдігін жоғарлату, өндірістік қуаттылықты, материалдық еңбек ресурстарын тиімді пайдалану бойынша әдістерін қарастыруда қатысуды, кәсіпорынның қызметінің кешенді экономикалық және қаржылық талдауын ұйымдастырады.

Орталық бухгалтерия – бухгалтерлік есепті жүргізеді және ұйымдастырады.

Еңбекақы бөлімі – еңбекақыны ұйымдастырады.

Кадрлар бөлімі – жұмыс кадрлары мен мамандарды іріктеу және пайдалануды ұйымдастырады.

Маркетинг бөлімі – маркетинг стратегиясының барлық түрлерін және өндірісті тұтынушылардың шығарылып жатқан өнімге қоятын талаптарын қамтамасыз етуге бағыттауды ұйымдастырады.

2-кесте. 2004, 2005 жж-ғы «Маңғыстаугеология» АҚ негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері

Көрсетікіштер	Өлшем бірлігі	2004 жыл	2005 жыл	2004ж-ға 2005ж-ға %
1. Өткізілген өнімнен түскен табыс	мың тг.	816436,0	1015333,2	124,4
2. Өткізілген өнімнің өзіндік құны	мың тг.	592572,1	693876,9	117,09
3. Жалпы табыс	мың тг.	223863,9	321456,2	143,6
4. Кезең шығындары	мың тг.	164422,4	215221,6	130,9
5. Негізгі қызметтен түскен түсім	мың тг.	59441,4	106243,6	178,7
6. негізгі емес қызметтен түскен табыс	мың тг.	-	-	-
7. Салық салғанға дейінгі жиынтық табыс	мың тг.	59441,4	106234,6	178,7
8. Таза табыс	мың тг.	41609,0	74364,2	178,7
9. Өнімнің 1 тг.кеткен шығыны	теңге	0,93	0,90	97
10. Өнім рентабельдігі	%	9,7	15,5	159,8
11. Сату рентабельдігі	%	5,1	7,3	143,3
12. Өндіру рентабельдігі	%	0,37	0,57	154,05
13. Жұмыскерлер саны	адам	395	399	101,01
14. Жұмысшылар саны	адам	366	370	101,09
15. 1-жұмыскердің еңбек өнімділігі	мың тг.	2066,9	2544,7	123,1
16. 1-жұмысшының еңбек өнімділігі	мың тг.	2230,7	2744,1	123
17.Жұмыскерлердің еңбек ақы қоры	мың тг.	324238,9	354960,0	109,5
18. Жұмысшының еңбек ақы қоры	мың тг.	276794,2	296057,1	106,9
19. 1-жұмыскердің орташа еңбек ақысы	теңге	68404,8	74135,3	108,4
20. 1-жұмысшының орташа еңбек ақысы	теңге	73824,9	79945,9	108,3
21. Н.Қ. орта жылдық құны	мың тг.	112792,5	130317165,5	115,5
22. Айналым құралдарының орта жылдық құны	мың тг.	107,1	248,1	29,6
23. Қор қайтарымдылығы	теңге	7,23	31722	107,9
24.Қор сыйымдылығы	теңге	0,14	0,13	92,8
25. Қормен қарулану	мың теңге	308176,6	352208,6	114,3

Кесте мәліметтерінен көріп отырғандай, өткізілген өнімнен түскен табыс 2004 жылғы мәліметпен салыстырғанда 124,4%өсіп отыр, яғни 2005жылы ол 1015333,2 мың теңгені құрады. Бұл дегеніміз кәсіпорын басшыларының тауардың сапасын арттырып оған деген сұранысты күшейткен.

Кезең шығындары 50799,2 мың теңгені құрап, кәсіпорынның таза табысы 178,7 пайызға артып, оң нәтиже беріп отыр.

2005 жылғы жұмыс істейтіндердің саны 399 адамды құрады (2004ж. 101,01%), 2004 жылмен салыстырғанда 4 адамға көбейді және мұнда өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың саны 370 адамға көбейді, яғни жұмысшылардың 4 адамға көбеюі, кәсіпорын 4 жас маманды өзінің компаниясына шақыруынан туындап отыр және жұмысшылар мен қызметкерлердің санының артуы жаңа жұмыс орындарын құрумен түсіндіріледі.

Кәсіпорындағы 1-жұмыскердің орташа еңбек ақысы – жұмыскерлер еңбек ақы қорын/жұмыскер санына/12; яғни, ол 2004 жылы 68404,8 мың теңгесін құрады, ал 2005 жылы ол 74135,3 мың теңге болды, яғни өткен жылмен салыстырғанда 108,4 % жоғарлағанын көріп отырмыз.

2004 жылы НҚ бастапқы құны 112792,5 мың теңгені құрады, яғни 2005 жылмен салыстырғанда ол 115,5% өсіп тұр.

НҚ пайдалану тиімділігін қор сыйымдылығы көрсеткішінің көмегімен түсіндіруге болады,яғни қор сыйымдылы дегеніміз – Н.Қ. орташа жылдық құнының өткізілген өнімнен түскен табысқа қатынасын айтамыз, ол 2004 жылы 7,23 теңгені, ал 2005 жылы тауарлық өнімнің 1 теңгесіне НҚ-ның 7,8 теңгесін құрады. Осылайша, қор сыйымдылығы 107,9%-ға артты, ол аталған өндірістің негізгі қорлармен жеткілікті түрде қамтамасыз етілу қажеттілігін білдіреді.

Осылайша, тауарлық өнімнің 1 теңгесіне кеткен шығындар 2004 жылғы 0,93 теңгеден 2005 жылы 0,90-ға дейін кеміді, яғни ол 2004 жылдың деңгейіне қарағанда 9,7%-ды құрады.

Қызмет етудің технико-экономикалық көрсеткіштерін талдаудан келесідей қорытындылар жасауға болады: «Маңғыстаугеология» АҚ негізгі қорлары жұмыс істеп тұрған жеткілікті түрдегі тұрақты кәсіпорын, және ең қызықтысы, пайдалы және өзін-өзі қаржыландыру мәселелерін өзі шеше алады.

2.2 «Маңғыстаугеология» АҚ – ның экономикалық тиімділін талдау.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау мен талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады. Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі мен қозғалысын зерттейді.

Яғни, кәсіпорынның нарықтық белсенділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер:

бір акцияға түскен табыс (пайда);
акцияның құндылығы;
бір акцияның баланстық құны;
акцияны котировкалау – бағалау коэффициенті;
бір акцияның табыстылығы;
дивиденттерді төлеу коэффициенті (төленген дивиденттер үлесі, дивиденттік шығу);
тұрақты өсу коэффициенті;
капиталдандыру коэффициенті;

Бұл көрсеткіштерді талдау қор биржасында тіркелген және сонда өздерінің құнды қағаздарын бағалайтын компанияларда орындалады. Талдау тікелей қаржы есебі бойынша ғана орындала салмайды, оған қосымша ақпарат керек. Біздің елімізде құнды қағаздар бойынша терминология әлі қалыптасып болмағандықтан, келтірілген көрсеткіштер атауы шартты болып табылады.

Акцияға түскен табыс. Инвестор акцияны сатып алғанда, әрқашан дивидент түрінде алатын болашақ табысты бағдарға алады. Өйткені, компанияның табысы дивиденттер төлеудің негізгі көзі болып табылатындықтан және келешекте акцияның рыноктық құнын көтеруге бизнес болғандықтан, инвесторлар әрқашан акцияға табыстылық коэффициентіне құзығушылық білдіреді. Ол таза табыстан айрықша акциялар бойынша дивиденттерді алған соңғы қалдықтың, шығарылған және қолдағы әдеттегі (кәдімгі) акциялардың жалпы санына қатынасы ретінде формуламен есептелінеді:

Д^Ч_А = Д^Ч– Д^В_ПР.А./ А_О

Мұндағы: Д^Ч_А– бір акцияға түскен түскен таза табыс;

Д^Ч– таза табыс;

Д^В_ПР.А.– айрықша акциялар бойынша дивиденттер;

А_О– айналымдағы әдеттегі (кәдімгі) акциялар саны.

Бір акцияға түскен табыс, айналымдағы әдеттегі әрбір акцияға таза табыстың қанша үлесі тиетінін көрсетеді (айрықша акциялар бойынша төленген дивиденттерді алып тастағанда). Айналымдағы акциялар жалпы шығарылған әдеттегі акциялар мен меншікті портфельдегі акциялар саны арасындағы айырмамен есептеледі.

Акцияға түскен табыс – бұл сол бойынша төленетін жыл сайынға табыс. Осы көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық мүмкіншілігін жанама түрде сипаттайды, бірақ қаржылық стратегияның үлкен ықпалында болады,өйткені кәсіпорынның өз табысын өндіріске қосымша қайтадан инвестициялау (реинвестиция) қажеттігі, акция бойынша төленетін табыс мөлшерінің азаюына әкеліп соқтырады. Акцияға табыстың нақты шамасы басқа көрсеткіштен – үлестіру нормасынан тәуелдің, ал соңғысы дивидент түрінде төленген табыс сомасын барлық таза табысқа бөлу жолымен есептелінеді.

Айта кету керек, дамыған нарықтық экономика жағдайында бір акцияға түскен табыс, компанияның бір акциясының нарықтық бағасына әсер ететін ең маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады, ол өкілетті статистикалық зерттеулермен дәлелденген.

Оның аналитикалық тұрғыда негізгі кемшілігі – әр түрлі компаниялардың акцияларының нарықтық құнының бірдей еместігі салдарынан оларды кеңістікте салыстыруға келмейтіндігі болып табылады.

Акциялардың құндылығы. Ол акцияның нарықтық бағасын акцияға түскен табысқа бөлгендегі бөлінді ретінде формуламен есептелінеді.

Ц_А= Р_Ц/ Д^Ч_А

Мұндағы: Ц_А– акцияның құндылығы;

Р_Ц– акцияның нарықтық бағасы;

Д _А^Ч– бір акцияға түскен таза табыс.

Акцияның нарықтық бағасы бағасы мен бір акцияға түскен табыстың арақатынасы компания мен оның акционерлері арасындағы қатынасын көрсетеді.

Акцияның нарықтық бағасы мен акцияға түскен табыс шамасы арасындағы өзара байланысты әдетте «баға – табысы» коэффициенті деп атайды. Бұл көрсеткішті акционерлер мен мүмкін инвесторлар компанияның акцияның құндылық бағалылығын бағалау үшін жалпы басшылыққа алады. Ол аталған компанияның акциясына деген сұраныстың индикаторы ретінде қызмет етеді, өйткені, акционерлер мен инвесторлар компания акциясының таза табысының бір ақша бірлігіне қанша ақша бірлігін төлеуге келісетіндігін көрсетеді.

Бұл көрсеткіштің динамикасында салыстырмалы түрде жоғары өсуі, басқа фирмаларға қарағанда аталған фирманың табысының жылдамырақ өсуін инвесторлар күтулі екенін көрсетеді. Бұл көрсеткішті кеңістік (шаруашылықаралық) салыстыруларда пайдалануға болады. Өсуге жеткілікті мүмкіншілігі мол фирмалар әдетте «баға – табыстың» жоғары коэффициентіне ие және керісінше.

Инвестор жоғары табыс алу мақсатымен ақшасын бір компанияға жиі сала береді. Кейбір акционерлер мен инвесторлар бүкіл алынған табысты, компания өзінде, операцияларды кеңейту мақсатымен қалдыруына мүдделі. Осындай тәсіл қолданатын компаниялардың акцияларының нарықтық құны тұрақты тез өседі, оларды сатса үлкен табыс келтіруі мүмкін. Бірақ бұл операция қор нарығында болатын кездейсоқтыққа байланысты қауіпті.

Басқа инвесторлар кепілді табыс көзін табуға ынталы. Сондықтан олар үшін тұрақты дивидент төлеп тұратын акциялар қызығушылық тудырады. Алайда акционерлер мен инвесторлардың екі тобы үшін де дивиденттік табыстылық пен дивиденттік төлеу коэффициенттерінің маңызы зор.

Бір акцияның баланстық құны кәсіпорынның бухгалтерлік есеп пен есеп беру мәліметтеріне сәйкес бір әдеттегі акцияға келетін таза активтерінің (меншікті капиталдың) құнын көрсетеді. Бұл көрсетіш былайша есептелінеді:

Б_С.А.= С_А.К. – С_П.А./ А_О

Мұндағы: Б_С.А.– акциялардың баланстық құны;

С _А.К.– акционерлік капиталдың құны;

С _П.А.– айрықша акциялардың құны;

А _О– айналымдағы әдеттегі акциялар саны.

Акцияны бағалау коэффициенті – акцияның нарықтық бағасының оның баланстық құнына (есептеу бағасы) қатынасымен формула бойынша есептеледі:

К_К.А.= Р_Ц / Б_С.А.

Мұндағы: К_К.А. - акцияны бағалау коэффициенті;

Р _Ц– бір акцияның нарықтық бағасы;

Б_С.А. - бір акцияның баланстық құны.

Бағалау коэффициенті мағынасының бірден артық болуы, потенциалды (мүмкін) акционерлер акцияны алуға, сол уақытқа нақты капиталдың бухгалтерлік бағалауынан артық бағаға сатып алуға дайын екенін білдіреді.

Акцияның есептеу (баланстық) бағасы көрсетілген (номиналдық) құнның (яғни акционерлік капиталда есептелгендей акцияның бланкісінде қойылған құны), эмиссиялық табыс үлесінің (сату кезіндегі акцияның нарықтық бағасы мен көрсетілген құны арасындағы жиналған айырмасы) және фирманың дамуына салынған және жинақталған табыс үлесінің қосындысынан тұрады.

Акцияның нарықтық бағасы – бұл оның қазіргі сату және сатып бағасы. Ол сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы әсерімен қалыптасады, тек экономикалық себептерге ғана тәуелді емес және саяси – психологиялық, алып сатарлық сияқты көптеген жағдайларға да байланысты.

Акцияның нарықтық бағасының көрсетілгеннен айырмашылығы, ол капиталдандырылған табысты есепке алады. Акцияны сату дивидент алу құқығын сату болып табылатындықтан, қор биржасындағы оның нарықтық құндылығы капиталдандырылған дивидентті көрсетеді. Сондықтан ол акция бойынша табыстылыққа тура пропорционалды (акция әкелген дивидентпен мөлшеріне) және несиелік капиталдың (депозит бойынша төленетін пайыздың) пайыздық мөлшерлемесіне кері пропорционалды болады.

АКЦИЯ КУРСЫ = ДИВИДЕНТТЕР / НЕСИЕЛІК ПАЙЫЗ * 100

Несиелік пайыз есебінен (есептелген пайыздың орташа мөлшерлемесі) салым бойынша жоғары дәрежедегі кепілдікпен төлей алуға болатын мөлшерлеменің пайызы қабылданады. Ал несиелік пайыз ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің коммерциялық банктерге қаржы ресурстарын сатудың есептік мөлшерлемесін алып қарауға болады.

Акцияның табыстылығы – табыстылықты ағымдағы және жиынтық деп бөледі. Ағымдағы табыстылық дегеніміз ең алдымен акция иесінің қолына тиетін дивиденттер. Бұл коэффициент дивиденттік табыс немесе дивидент нормасы деп аталып, былайша есептелінеді.

Н_Д= Д^В_А / Р_Ц.А.

Мұндағы: Н_Д– дивиденттің іс жүзіндегі нақты нормасы,

Д _А^В- бір акцияға түскен дивидент;

Р _Ц.А.– бір акцияның нарықтық бағасы.

Басқа сәйкес компаниялармен салыстырғанда акцияның табыстылық коэффициентін талдаумен қатар, төленетін дивидент сомасы акцияның көрсетілген құнына қатынасын көрсететін, дивиденттің нақтылы (хабарланған) нормасымен салыстырғандағы дивидент нормасының деңгейін бағалау маңызды. Сондықтан жоғарыда келтірілген дивиденттік табыс көрсеткішін дивиденттің нақты нормасы деп атауға болады.

Акцияның табыстылығы курстық айырманы есепке ала отырып та есептелінуі мүмкін, оны акция иесі акцияны сатқанда сала алады. Бұл жағдайда акцияның табыстылығы акцияны иеленген кезеңде алынған дивиддент сомасын бір акцияға бөлгенде және акцияны сатып алу бағасы (Р^П_Ц.А.) мен оның сатылу бағасының (Р^ПР_Ц.А.) арасындағы (табыс пен шығын) айырмашылықты акцияның сатып алу бағасына бөле отырып анықталады.

Д_А= Д^В_А+(Р^ПР_Ц.А.– Р^П_Ц.А.) / Р^П_Ц.А.

Мұнда: Д^В_А– бір акцияға түскен дивидент;

Р^П_Ц.А.– акцияның сатып алу бағасы,

Р^ПР_Ц.А.– акцияның сатылу бағасы.

Акцияның табыстылығы жоғары болған сайын, ол инвестор болуы мүмкін кісілерді солғұрлым қызықтырады. Дамыған нарықтық экономикалы елдерде акциялардың табыстылығы туралы мәліметтерді қор биржасында тіркелген сарапшылардың аналитикалық шолуларынан алуға болады. Мүдделі акция ұстаушы ретінде, мамандарға бұл ақпарат қаржы нарығында қандай бағыт ұстану қажеттігін көрсетеді. Төленетін дивиденттер үлесі немесе дивиденттерді төлеу көрсеткіші (48) компанияның таза табысының дивидент түрінде төленуге тиісті бөлігін сипаттайды. Әрбір кәсіпорында бұл көрсеткіштің өз мағынасы болады. Әдетте жас және тез өсіп келе жатқан кәсіпорындарда бұл көрсеткіштің шамасы өте төмен және кейде нөлге жақын болады. Акционерлер фирманың өсуінің болашағымен қанағаттанып, іс жүзінде ұзақ мерзімді инвестицияларды қаржыландырады. Қазіргі кәсіпорындар акционерлерді өзіне тұрақты жоғары (50%-ға дейін) дивиденттер төлеу арқылы тартуға тырысады.

Бұл көрсеткіш дивиденттің бір әдеттегі (жай) акцияға және бір жай акцияға түскен табысқа қатынасымен формула бойынша есептеледі:

К_Д.В.= Д^В_А/ Д^Ч_А

Мұндағы: К_Д.В.– дивиденттерді төлеу коэффициенті;

Д^В_А – бір акцияға түскен дивидент;

Д^Ч_А– бір акцияға түскен таза табыс.

Аталған коэффициентті талдаудың бір ерекшелігі оның «жақсы» немесе «жаман» деңгейінің болмайтындығы. Бұл жерде ең жалпы критерий, ол 1-ден (бірден) аспауы керек. Егер осы шарт сақталса, онда компания есеп беру жылында дивиденттер төлеу үшін жеткілікті табыс тапқан деп қорытынды жасалады. Бұл коэффициенттің 1-ден (бірден) асуы компанияның тиімсіз дивиденттік саясатын немесе оның қаржылық қиыншылықтарын (компания ақшаны өзінің қаржы резервтерінен «қарызға» алуға мәжбүр болады) дәлелдейді.

Қаралған коэффициенттің белгілі бір деңгейіне келсек, ол әр компанияда 0-ден 0,9-ға дейін ауытқиды. Оған қоса, әрбір инвестор оның бір ғана деңгейінің өзін, сол фирмаға салған қаражатының инвестициялық мақсатына байланысты әр түрлі талқылайды.

Дивидент төлеу коэффициентінің мағынасы фирманың инвестициялық саясатына тәуелді. Құнды қағазға инвестициялаудың екі негізгі мақсаты бар:

ағымдағы табысты (дивидент) алу және акцияның курстық құнының артуы есебінен қаржы жинақтау. Бұл екі мақсат белгілі дәрежеде біріне – бірі қайшы келеді: бірдей жағдайда неғұрлым дивиденттер төлеу үшін табыстың көп бөлігі жұмсалса, солғұрлым аз қаражат компанияға қайта инвестициялануы, оның өсу қарқыны төмендеуі және акцияларының курсының құнының өсуі қиындап, баяулауы мүмкін. Дивиденттік шығыс көрсеткіші мағынасы мен табысты қайта инвестициялау коэффициентінің сомасы бірге тең. Әдетте инвесторлар олардың инвестициялау мақсатына дивиденттік саясаты жоғары дәрежеде сай келетін компанияларды таңдап алады. Сондықтан жалпы алғанда, дивиденттік саясаттың өзгеруі, дивиденттің төмен деңгейіне қарағанда акционерлердің көбірек наразылығын тудырады. Сонымен, дивиденттік саясаттың тұрақтылығы инвесторлардың компанияға қатынасына әсер ететін ең басты себептердің бірі болып табылады.

Тұрақты өсу коэффициенті – компанияның келесі жылы өзінің активтерін ішкі қаржыландыру есебінен арттыру мүмкіндігін көрсетеді, ол жағдайда меншікті капитал мен міндеттемелер арасындағы пропорция сақталуы және дивиденттер төлеу үлесі есеп беру жылындағы мөлшерде сақталуы шарт. Аталған коэффициент, дәлірек айтқанда ішкі көздер есебінен тұрақты өсу қарқынының қамтамасыз етілуі коэффициенті, дивиденттер төлеген соңғы таза табыстың бөлігінің, бастапқы акционерлік капиталға қатынасы ретінде формуламен анықталады:

К_У.Р.= Д^Ч– Д^В/ С_К(алдыңғы жыл)

Мұндағы: К_У.Р. – тұрақты өсу коэффициенті;

Д^Ч– таза табыс;

Д^В– дивиденттер;

С_К– меншікті (акционерлік) капитал;

Аса күрделі емес түрлендіруден кейін бұл көрсеткіш мынадай түрде бейнеленеді:

К_У.Р.= Д ^Ч / С^К* (1 – Д^В/ Д^Ч )

Мұндағы:

Д^Ч- акционерлік капиталдың табыстылығы (пайда нормасы);

С^К

Д^В - дивиденттерді төлеу көрсеткіші.

Д ^Ч

Капиталдандыру коэффициенті – компания шығарған құнды қағаздар түрлері арасындағы пропорцияны білдіреді. Облигациялардың үлесінің жоғары болуы, айрықша және әдеттегі акциялардың тартымдылығын азайтады, айрықша акцияның үлесінің жоғары болуы да әдеттегі акцияға деген инвесторлардың қызығушылығын жоғалтуға әкеліп соғуы мүмкін. Олай болуы, облигациялар бойынша пайыздар, айрықша акциялар бойынша дивиденттер төлеуге дейін төленуі керектігінде, ал олар өз кезегінде әдетте акциялар бойынша дивиденттер төлер алдында жүргізілуі тиіс екендігіне байланысты.

Капиталдандыру көрсеткішінің динамикасы, басқадай бағалы қағаздар бойынша борышттық міндеттемелер мен меншікті капитал кіретін, капитал бөлігінің құрылымының өзгеру процесін бейнелейді. Әдеттегі акциялар бойынша капиталдандыру коэффициентін, мысалы, әдеттегі акциялар құнын, облигациялар, әдеттегі және айрықша акцияларды қоса есептегендегі барлық бағалы қағаздар құнына бөлгендегі бөлінді ретіндегі формула бойынша анықтайды:

К_К= - әдеттегі акциялар құны / құнды қағаздар толық құны

Құнды қағаздар арасындағы пропорцияны талдау, әсіресе әдеттегі акция иеленушілері үшін аса маңызды, өйткені облигация үлесі көп болған жағдайда кәсіпорын табысының төмендеуі дивиденттерді төлеу тәуелділігіне ұрындырады, сонымен қатар табыс артқанда, әдеттегі акциялар бойынша дивиденттер, облигация мен айрықша акцияның үлесі көп болған жағдайға қарағанда, көбірек артады.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен нарықтық белсенділігін сипаттайтын көрсеткіштердің бірі қаржылық леверидж болып табылады. Бұл көрсеткішті сипаттау алдында, біз үшін жаңа түсінік «леверидж» нені білдіретінін анықтап алайық. «Дәлме – дәл айтқанда леверидж аз күштің көмегімен (тетік) әжептәуір ауыр заттарды орындарынан қозғап ауыстыру,-деп жазады В.В.Ковалев. Экономикаға қосымша, ол аздаған өзгеруі, нәтижелік көрсеткіштердің түбегейлі өзгеруіне әкеліп соғатын, кейбір себеп ретінде түсіндіріледі».

«Қаржылық леверидж бір жағынан облигация мен айрықша акция, екінші жағынан - әдеттегі акция арасындағы қатынас, - деп жазады Л.Сидельникова». Ол былайша өрнектеледі:

Л = О + А_П / А_О

Мұндағы: Л – леверидж деңгейі;

О – облигациялар;

А_П- айрықша акциялар;

А_О- әдеттегі акциялар (49).

Леверидж деңгейінің жоғары болуы – қауіпті құбылыс, өйткені ол қаржылық тұрақсыздыққа әкеліп соғады.

Шаруашылықты жүргізуші субъектілердің нарықтық белсенділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер осындай.

Қазақстан Республикасында құнды қағаздар нарығы енді ғана қалыптасып келе жатқанын айта кетуіміз керек. Алғашқы қор биржалары пайда болды, бірақ олардың айналым көлемі ауыз толтырып айтарлықтай емес. Бұндай жағдай біздің елімізде жекешелендіру аяқталып біткенше және акциялар мен басқадай құнды қағаздар ұсынушылардың саны көбейген кезіне дейін созылады. Нарықтық экономиканың одан әрі дамуы, әр түрлі биржалық бюллетеньдердің, қаржылық газеттер, баланс, әр түрлі акционерлік қоғамдардың табысы туралы есеп беру, олардың акциялары, облигациялар мен басқадай құнды қағаздар туралы мәліметтер келтірілген анықтамалардың шығуына әкеледі. Компанияның акциялар пакетін сату немесе сатып алу туралы шешім қабылдау және курсын зерттеу, кәсіпорындағы қаржы бөлімінің жұмысының аса маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.

3 АКЦИОНЕРЛІК нысандағы кәсіпкерліктің ТИІМДІЛІГІН ЖОҒАРЫЛАТУ ЖОЛДАРЫ

Акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің өндірістік тиімділігін арттыру жолдары және стратегиялары

Соңғы жылдары Қазақстан экономикасы тез қарқынмен өсіп келе жа - тыр. Мысалы: соңғы үш жылда ЖІӨ - нің өсу деңгейі 10% көлемінде болып отыр. Бұл шама еліміз үшін үлкен жетістік. Бірақ, мұндай жетістіктерге жету- іміз жер қойнауымыздағы минералды қорымыздың бай болуымен және соң –ғы жылдары мұнай мен металл бағасының өсуіне тікелей байланысты. Ел экономикасы әлі шикізаттық бағытынан арыла қойған жоқ. Ал әлемдік прак - тикада дамыған елдер шикізаттық өндірістен сервистік –технологиялық өнді-ріске өтіп, индустриялы – инновациялы дамуға бет алған. Ал шикізаттық өн – діріспен даму жағынан артта қалған және дамушы елдер ғана айналысады екен. Ел басымыз атап өткендей, еліміз жоғары дамыған елдер қатарына қо - сылу үшін және экономикамыз шикізаттық өндіріске тікелей байланысты емес тұрақты экономикалық өсу үшін бүгінде инновациялық саясатты тиімді жүргізіп, әлемдегі елдердің қатарына қосылуымыз керек. Сол себепті, қазіргі кезде өндіріс тиімділігін арттыруда жаңа технологиялар мен нарыққа бәсеке қабілеттілігі жоғары жаңа тауарларды шығару арқылы көрініс табады. Яғни, ұйымдастырудың жаңа техника және технологиялық шешімдері, басқарудың негізгі принциптерін дамытуды қолдану, отандық нарықтың спецификасына байланысты кәсіпорынның өндіріс үрдістерін жаңартумен кәсіпорынның экономикалық өсуіне қосымша импульс береді. Өз табиғатына байланысты тек қана техника мен технологияны дамыту емес, сонымен қатар ғылыми өндірістегі кез – келген өзгерістерді айта аламыз. Кәсіпорынның техникалық және технологиялық базасының жаңарып отыруы, бәсеке қабілетті өнім шығарудың негізгі жағдайы ретінде қарастырады. Сонымен қатар, кәсіпорынның нарықта жаңа позицияны жаулап алуға және өз позициясын жоғалтпауға; өндірісті көтеруге және кәсіпорынның тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін мыналарды орындау қажет:

қажеттіліктерді жоғары деңгейде қанағаттандыру;
кәсіпорынның бәсекелік қабілеті өнімнің сапасымен өндірістің тиімділігі арқылы көрсетілуі, тұрақтылық пен жаңа технологиялар арасындағы балансқа жету. Табыс алып келетін келетін дәстүрлі технологияны қолдана отырып, ресурстардың бір бөлігін жаңа технологияларды енгізуге бағыттау, техникалық мүмкіндіктерді әртараптандыру;
радикалды және эволюциялық өзгерістерге дайын болу, оларға тез қарқынмен бейімделе білу, сонымен қатар, жоғарыда айтылған өзгерістерге икемделу. Кәсіпорынның өзі де эволюциялық және радикалды идеяларды шығара білу, новатор болу;

Қазіргі таңда көптеген кәсіпорындардың стратегиларына өзгерістер ен- гізіліп жатыр. Олар жаппай өндіріс стратегиясынан бас тартып инновация – лық стратегияға бағытталды. Жаңалықтар кәсіпорындарға шаруашылықтың дұрыс жұмыс істеуін, тиімділікпен бәсекелестік қабілетінің жоғары болуын қамтамасыз етеді. Бәсекелестік позициялармен өндіріс тиімділігі және инновациялық потенциялдар арасында тығыз байланыс бар. Кәсіпорынның тиімділігін арттыруға өнімнің сапасы, шығындарды тиімді пайдалану саясаты, жаңа бәсеке қабілетті проектілерді жарыққа шығару және рентабельді бизнес проектілерді таңдай білу әсер етеді.

Еліміз «Қазақстан - 2030» ұзақ мерзімді стратегиялық бағдарламасына сәйкес мақсатты даму үстінде. Елбасымыз атап көрсеткендей, бүгінгі күн тәртібінде әлем қоғамдастығындағы Қазақстанның және барлық қазақстан - дықтардың – ғалымдардың, менеджерлердің, бизнесмендердің, мамандар мен жұмысшылардың бәсекеге қабілеттілігі мәселе болып отыр. Осы орайда ша – руашылықтың жаңа жағдайларында нарықтық қатынастарға бейімделген басқару жүесін құру процесін жеделдеткен жөн.

Нарықтық жағдайда қазақстандық кәсіпорындар басшылары мен top менеджерлеріне басқарудың әдістері мен іс – қимылдарын игеру қажет. Со – лардың қатарына кәсіпорындарға бәсекелік басымдылықтарды ұстап қалу және сыртқы орта өзгерістеріне икемделу негізінде болашақтағы мақсаттарға тиімді жолмен қол жеткізуге мүмкіндік беретін стратегиялық менеджмент жатады.

Әдебиеттерде көп қарастырылатын, тәжірибеде өзін өзі ақтай білген кәсіпорын стратегияларының кең тараған түрін базистік немесе эталондық стратегиялар деп атайды. Олар мынадай элементтердің біреуіне немесе бір – нешеуінің жай күйінің өзгеруіне байланысты болады: өнім, нарық, сала, ұйымның сала ішіндегі жағдайы және технология. Бұл элементтердің әрқай – сысы ағымдағы немесе жаңа жағдайда болады.

Этолондық стратегиялар кәсіпорынның төрт түрлі тәсілімен өсіп келе жатқандығын білдіреді:

Эталондық стратегияның бірінші тобын шоғырландырылған өсу стратегиялары құрайды. Бұл стратегияларды сала ерекшелігін, қызмет аясы мен өндірілетін өнімді өзгертпей – ақ жалпы көрсеткіштерді арттыру үшін қолданылады. Осы топтың нақты стратегиялары мыналар:

- нарықтағы позициясын күшейту. Мұнда кәсіпорын берілген нарықты белгілі бір өніммен жаулап алу үшін қолынан келгеннің бәрін жасайды.

- нарықты дамыту стратегиясы. Мұнда өндірілген өнімге жаңа нарық іздестіріледі.

- өнімді дамыту стратегиясы. Мұнда берілген нарыққа жаңа өнімді енгізу және оны өткізу көзделеді.

Кәсіпорынды дамытудың екінші стратегиясын әртараптандырыл - ған өсу стратегиялары құрайды. Мұндай стратегиялар кәсіпорынмен беріл- ген нарықта бұрынғы өнімімен ары қарай дами алмаған жағдайда қолданады. Мұндай стратегиялардың негізгі түрлері:

- өндірісте жаңа өнім түрін өндіруге жаңа мүмкіндіктерді пайдалану негізінде орталықтындырылған әртараптандыру.Бұл жерде жұ- мыс істеп тұрған өндіріс бизнестің ортасында қалып қояды да, жа -ңа өндіріс игерілген нарықтағы мүмкіндіктерге орай немесе кәсіп - орын іс - әрекетіндегі басқадай күшті жақтарында пайда болады.

- көлденең әртараптандыру, нарықта жаңа технологиямен өндірілген, қолданыстағы тауарға ұқсамайтын ерекше тауар көмегімен өсу мүмкіндігін қарастырады. Мұнда компания ең алдымен жаңа өнім өндіруге құзыреттілігін бағалағаны жөн.

Жаңа құрылымдарды қосу есебінен кәсіпорындарды кеңейтуге бай - ланысты біріктірілген өсу деп аталатын стратегиялар. Оған мыналар жата – ды:

- сатылап біріктірудің кері стратегиясы, жабдықтаушылардың үстінен қатаң қадағалау және жабдықтаушының еншілес компания құруы есебінен өсуге бағытталған. Стратегияның бұл түрін қолда – ну кәсіпорынның жабдықтаушылардың бағасы мен жабдықтар ба -ғасының өзгеруіне тәуелді болмайтын жағдайын жасайды.

- алға ұмтылатын сатылас біріктіру стратегиясының мәні – ком – пания мен түпкі тұтынушы арасындағы құрылым, яғни сату және бөлу жүйесінің үстінен қатаң бақылау жүргізу немесе жаңа құры - лымдар құру есебінен кәсіпорындарды кеңейтуден тұрады.

Эталондық стратегияның төртінші түрі қысқарту стратегиясы деп аталады. Кейбір жағдайларда кәсіпорынды жаңартудың бұл стратегиясы ең соңғы мүмкіндік болуы мүмкін. өйткені жаңару және жаппай тездету – көбі – не кәсіпкерлікті дамыту жолындағы бір – біріне қайшы процестер. Кәсіпо – рынның мақсатты қысқарту стратегиясының 4 түрін бөліп көрсетуге болады:

- кәсіпорын бизнесін ары қарай жүргізе алмайтын жағдайда қолда – нылатын жою стратегиясы;

- кәсіпорын өзінің қызмет ету аясына ұзақ мерзімді өзгеріс енгізу үшін бизнесінің немесе бөлімшелерінің бірін сату немесе жабу арқылы қысқарту стратегиясы.

- өндірістік шығындарды кеміту мүмкіндіктерін қарастыруға және шығындар көлемін азайту бойынша іс – шаралар жүргізуге бағыт- талған стратегия. Бұл стратегияны жүзеге асыру шығындарды азайту, өнімділікті арттыру, персоналды қысқарту және тіпті жұ - мыстан шығару, пайдалы тауарлардың өндірісін тоқтатумен байла- нысты.

Іс жүзінде кәсіпорын бірнеше стратегияларды бірге қолдануы (әсіре – се көп салалы кәсіпорындарда) және оларды белгілі бір жүйе бойынша жүзе - ге асыруы мүмкін. Бұл жағдайларда құрамдастырылған стратегия ұғымын қолданамыз.

Жоғарыда айтылғандарды назарға ала отырып, стратегияны кәсіпорын саясатынан бөліп, басқарудың жеке функциясы ретінде қарастыру керек деген қорытындыға келеміз.

Кәсіпорын стратегиясы мен саясаты өзара байланысты болады. Бір жа ғынанан стратегия кәсіпорын саясатының норма мен принциптеріне бағы – нышты болады.

Стратегия кәсіпорынды тиімді басқаруға әсер ететін көптеген бәсеке– ге қабілетті амалдар мен жалпы тәсілдерге бөлінеді.

Жалпы алғанда кәсіпорын стратегиясы – барлық негізгі функциялар мен бөлімшелерді қамтитын мақсаттарды, тұтынушыларды қанағаттандыру және нарықтық позициясын нығайтуға бағытталған кәсіпорынның басқару жоспары.

Кәсіпорынның негізгі қызметі мен бөлімшелеріне жабдықтау, өндіріс, қаржы, маркетинг, кадрлар мен ғылыми зерттеулерді жатқызуға болады; олар дың әрқайсысының стратегия ішінде атқаратын міндеттері бар. Стратегияны таңдау бүкіл кәсіпорын бойынша жинақталған өндірістік шешімдер мен бәсе кеге қабілетті амалдарды бір арнаға келтіру. Амалдар мен тәсілдердің мұндай бірлігін кәсіпорынның ағымдағы стратегиясы білдіреді. Жақсы ойластырыл – ған стратегия кәсіпорынды келешекке дайындап, оның ұзақ мерзімді даму ба- ғытын белгілейді. Оның нақты іскерлік позицияға орналасу ниетін анықтай – ды.

Стратегияны қалыптастыру тек жоғары басшылықтың ғана міндеті емес. Ірі кәсіпорындарда стратегияны қалыптастыру жөнінде шешім қабыл - дауға жоғары буын басшыларымен қатар коммерциялық және өндірістік бө - лімшелердің, кәсіпорын бөлімшелері ішіндегі атқарушы (өндіріс, маркетинг және өткізу, қаржы, кадрлар, т.б.) басшылар, өнімнің шоғырлануына жауап - ты өндірістік кәсіпорын басшылары мен жетекшілері де қатысады. Әрбір кәсіпорын өзінің дамуына қолайлырақ болған стратегияны әзірлеуіне байланысты қалыптасқан жағдайды ескере отырып, мынадай стратгияларды келтіруге болады: берілген кәсіпорынның жаңа объектілерін салыстыру стратегиясы, тауарларды нарыққа жылжыту стратегиясы, персоналды іріктеу және дайындау стратегиясы, өсу стратегиясы, шығындарды азайту және әлеуметтік стратегиялар.

Кәсіпорынның стратегиялық жоспарлау үрісі басқару шешімдерін қабылдауға көмектесетін құрал болып табылады. Оның міндеті – ұйымға жа– ңартулар мен өзгерістерді жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ету. Стратегиялық жоспарлау барысында басқарушылық қызметтің төрт түрін бөліп көрсетуге болады. Олар: ресурстарды бөлу, сыртқы ортаға бейімделу, ішкі үйлестіру және ұйымдастырылған стратегиялық болжау.

Ресурстарды бөлу – қор, басқарушылық қабілет пен технологиялық тә - жірибе сияқты шектеулі ұйымдық ресурстарды бөлуді құрайды. Стратегия – лық сипаттағы барлық әрекетімен қамтитын сыртқы ортаға бейімделу кәсіпо- рынның сыртқы ортамен қатынасын жақсартады. Кәсіпорын сыртқы қолайлы мүмкіндіктерге де, қауіп қатерлерге де икемделіп, стратегияның қоршаған ортаға жақсы бейімделуін қамтамасыз етуі қажет. Талданатын объектіге сыртқы факторлардың әсері үлкен. Бұлар – сала өнімін тұтынушылар, мемлекет саясаты, халықтың төлем қабілеті.

Ішкі үйлесу тиімді біріктіру мен ішкі операциялардың оң нәтижесіне жетуін қамтамасыз етеді, кәсіпорынның күшті және әлсіз жақтарын анықтау үшін стратегиялық қызметті үйлестіруді қамтиды.

Кәсіпорын стратегиясын жүзеге асырудың құралы ретінде оны дамыту- дың стратегиялық жоспарын жасау керек.

Фирма стратегиясы таңдап алынған соң жүзеге асыру жөніндегі күрде - лі жұмыс басталады. Ол үш міндетті атқаруға бағытталады. 1 –ден, ұйым жү- зеге асыратын стратегияға сәйкес әкімшілік міндеттерге басымдық беру. Бұл жұмыс ресурстарды бөлу, ұйымдық қатынастар орнату, көмекші жүйелер құ- ру және тағы басқа міндеттерге қатысты. 2 – ден, осы таңдалған стратегия мен ұйым ішіндегі үдерістер арасында сәйкестік орнату. Сәйкестік ұйымның мынадай сипаттамалары бойынша орнатылуы тиіс: оның құрылымы, ынта - ландыру жүйесі, мінез – құлық тәртіптері мен нормалары, ортақ құндылық- тар, менеджерлер мен қызметкерлердің мамандануы. 3 – ден, жүзеге асыры- латын стратегияға сәйкес лидерлік стиль мен ұйымды басқару тәсілдерін тал- дау. Осы үш міндет өзгерістер жасау жолымен орындалады.

Сонымен, кәсіпорын айтарлықтай жеңіске ие болмаған күнде де қолда бар ресурстарға, нақты тәжірибеге сүйене отырып, өз стратегиясын әзірлеуі керек. Қолда бар ресурстар мен біліктілікті қолданбайтын стратегияны құру әрқашан тиімсіз болмақ.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазіргі күні нарықтық экономиканың қатаң заңдарына бейімделе алған тек қана 5000 – ға жуық акционерлік нысандағы кәсіпкерлік жұмыс жасайды. Бірақ, осы қоғамдардың қызмет ету жағдайы қандай, ол бастапқыда оған қойылған талаптарға сай келе ме: бағалы қағаздар эмиссиясын бағалы қағаздар нарығына орналастырып, нарық механизмдерін ескере ме?

Алғашқыда акционерлік нысандағы кәсіпкерлік (бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектісі ретінде) бағалы қағаздар нарығының қызмет етуіне әсер етеді деп болжанған, бірақ шындығында бағалы қағаздар нарығына қатысуда акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің көп бөлігі, ең жақсы дегеннің өзінде, тек қана акция эмиссиясын тіркеумен ғана шектеледі. Сонымен қатар, кейбір акционерлік қоғамдар тіптен акция эмиссиясының мемлекеттік тіркеу құжаттарын да көрсетпеген. Акцияны шығару мен орналастыру қорытындысы бойынша есеп беруін де жарияламаған.

Курс жұмысын жазу барысында «Маңғыстаугеология» АҚ – ның мәліметтері қолданылған. Каспий теңізі ойпатында орналасқан «Маңғыстаугеология» АҚ – мы Қазақстандағы мұнай және мұнай өнімдерін игеру, пайдалану және мұнай өнімдерін бұрғылауға арналған құрал – жабдықтардың тетіктерін жөндеумен айналысады. Оның мұнай және газ игеретін кен орындары Приозерный, Қарақия ойпатында, Жетібай, Өзен қаласында орналасып, жақсы нәтиже беруде. Яғни, 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы таза табыс 178,7 пайызға өсті.

«Маңғыстаугеология» АҚ – ның 2005жылы жалпы табыс 321456,2 мың теңгені құрады.

Негізінде кез келген акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің өмір сүру әдісі – акция шығару болып табылады және оның номиналды құны болуымен қатар, дивидент алуға құқық беруі тиіс, сондай – ақ акционерлік қоғамдар бағалы қағаздар нарығының дамуына жағдай жасауы тиіс.

Сонымен, Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғамдардың дамуында келесідей негізгі мәселелерді көрсетуге болады:

қарапайым халықтың көбінің акционерлік қатынастар мәселелерін түсінбеуі;
көптеген қоғамдарда акция «акция» болып табылмайды;
акционерлік қоғамдардың үлесінің көптігі;
Заңдық базадағы қайшылықтар

Осындай бірқатар мәселелерді шешу жолдары:

Заңдық базаны ретке келтіру;
Акционерлік істі білетін мамандарды дайындау (қаржыгерлер, брокерлер мен диллерлер, қаржы менеджерлері, т.б.)
Акцияның әлеуметтік қағидасын максималды түрде сақтай отырып, тарату керек.

Акционерлік нысандағы кәсіпкерлікті құрғаннан кейін салымшыларға қоғамның жағдайы туралы ақпарат беріп, акционерлік капиталдың жұмсалуын қатаң бақылау.

Міне, осындай мәселелерді шешудің бірден – бір жолы ретінде парламент акционерлік нысандағы кәсіпкерліктің жарғылық капиталының минималды мөлшерін ұлғайту арқылы акционерлік қоғамдар қызметінің олардың инвесторлар үшін тартымдылығын көтеруді ұсынды. Менің ойымша, АҚ – ды басқаруды ұйымдастыру құрылымын әлі де болса жетілдіре түсінуіміз керек. Мысалы, талдау және болжам жасау бөліміне қарайтын маркетинг бөлімшесін коммерция бөліміне біріктіріп, керісінше коммерция бөліміне қарасты қоймалар бөлімшелерін қызмет көрсету бөліміне ауыстыру қажет, сонымен қатар осы жерде талдау және болжам жасау бөлімінің орнына тек қана қызмет көрсету бөлімі деп қалдыру қажет.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ

Отчет. О научно-исследовательской работе. Разработка научно рекомендаций повышению экономической и социальной эффективности АО в промышленности РК. Руководитель темы д.э.н., профессор К.О.Окаев

Абдулина А.М. Сборник научных проектов «Казахстан на пути к новой модели развити», «маркетинг в Казахстане», Алматы, Экономика, 2000.

Уткин С. Акционеру все об АО. «Предприниматель и право»,1999, № 13, май.

Рынок Ценных Бумаг Казахстана, 1997 №4, Лабков А., стр. 37 - 42
Беквит Г. «Маркетинг услуг» 2006
Дуйсенбаев К.Ж. «Анализ финансового положения предпринимателя», 1998, Алматы, Экономика

Управления Юстиций города Алматы, Центр обслуживания предпринимательства об АО в РК

ҚР – ның «Акционерлік Қоғам туралы» Заңы, 2003. 13 мамырындағы № 415 – II, қарашадағы № 500 – II, 2004. 8 шілдедегі, № 72 – II ҚР-ның заңдарымен енгізілген өзгертулер.