Еркін экономикалық аймақтардың теориялық негіздері (курстық жұмыс)

06 июля, 2016

Еркін экономикалық аймақтар дуние жүзінің көптеген елдерінде өрістеп отыр, сондықтан еркін экономикалық аймақтардың рөлі кез – келген мемлекеттің экономикасында зор. Себебі еркін экономикалық аймағы жоқ бірде – бір мемлекет жоқ.

Еркін экономикалық аймақтардың дүниежүзілік іс-тәжірибесін талдап, олардың жетістіктері мен ортақ белгілерін және даму ерекшеліктерін көрсету маңызды мәселе. Дүниежүзілік шаруашылықтардың динамикалық дамуы еркін экономикалық аймақтардың өрістеуіне күшті әсер етеді. Сондықтан, байқалған өзгерістерге сай іс-әрекет жасау уақыт талабы.

Еркін экономикалық аймақтар дуние жүзінің көптеген елдерінде өрістеп отыр. 90-жылдардың ортасына қарай дүние жүзінде төрт мыңнан астам әр түрлі еркін экономикалық аймақтар болды. Олардың қатарына кедендік одақ аймақтары, технопарктер, еркін сауда аймақтары тағы басқалар жатады. Батыс мамандарының пікірінше, 2000-жылға дейін еркін экономикалық аймақтар арқылы дүние жүзілік тауар айналымының 30 % өтетін болды. Өз қызметі үшін тиімді мүмкіндіктерді қамти алатын халықаралық карпорациялар , еркін экономикалық аймақтарды қолайлы құрылымдар қатарына жатқызады. Олардың өз өндірістерін еркін экономикалық аймақтарда мейлінше кеңейтуге мүдделі болып отыр.

Еркін экономикалық аймақтар дегеніміз – ерекшке жеңілдіктер мен ынталандыру жүйелерін пайдаланатын ұлттық экономикалық кеңістіктің бір бөлігі. Қандайда бір нысанда болмасын еркін экономикалық аймақтың ерекшелігі – ол оңашаланған географиялық территория.

Бірқатар дамушы елдер үшін еркін экономикалық аймақтар территориясының оңашалығы, ондағы өмір сүру деңгейі мен өндірістік мүмкіндіктердің шоғырлануы жағынан арнайы экономикалық аймақ болып табылады.

Экономикалық тәрбие өндірістік қатынастар жағдайында қоғамды жан-жақты дамытудың ең күшті тәсілдерінің бірі. Бүгінгі таңда шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген мамандардың экономикалық білім дәрежесі де жеткілікті деңгейде болуы қажет.

Қазақстанда жүргізіліп жатқан реформалардың алға басуы негізінен бүгінгі күнге дейін әлі аяқталмаған зерттеу жұмыстарынан құрылымдық және де ауқымдық саясаттың дұрыс жолын табу болып саналады. Басқа жағынан қарастыратын болсақ басқару стратегиясына байланысты әрдайым түрлі ұйымдардың және де зиялы қауымның көз ұшында тұр: реформаларды жүргізуді жеделдету және бюджеттің шығындарын қатаң қадағалау. Осыған байланысты Қазақстанда ұлттық еркін экономикалық аймақтардың құрылуы тұрғын жерін есепке алумен қатар шетелдерден үлгі алуы қажет.

І Еркін экономикалық аймақтардың теориялық негіздері

1.1. Еркін экономикалық аймақтардың халықаралық экономикада алатын орны

Еркін экономикалық аймақтарды ұйымдастыру ашық экономика принциптерін қолдауды білдіреді. Олардың шаруашылық жүргізу мүмкіндіктері сыртқы экономикалық ерекшеліктердің еркіндігі мен белсенділігіне байланысты.

Еркін экономикалық аймақтардың баж, салық және инвестицияға байланысты ахуалы шетелдік және ұлттық кәсіпкерлер үшін қолайлы.

Басқаша айтқанда еркін экономикалық аймақтар дүниежүзілік шаруашылықтағы уақытша бес капиталдарға құрған « топ » сияқты десек те болады.

Еркін экономикалық аймақтарды құруды, әдетте төмендегі үш мәселені шешумен байланыстырады:

1) Өндіріс өнімдерін экспорттауды ынталандыру, сол арқылы валюталық қаражат табу;

2) Халықты жұмыспен қамту деңгейін жоғарылату;

3) Шаруашылық жүргізудің жаңа әдістерін сынақтан өткізіп қолдану.

Қандай бір мемлекет болмасын өз экономикасын шетел капиталына «айқара» ашпайды, сондықтан қолайлы инвестициялық ахуалды елдің бір бөлігін де ғана арнайы экономикалық аймақ ретінде жасауды жөн көреді.

Еркін экономикалық аймақтың экономикадан алатын орны зор. Еркін экономикалық аймақтардың халықаралық экономикадағы орны. Қажетті өндіріс салалары мен шаруашылық объектілерін қолдау үшін арнаулы шаралар жүйесін жасайды. Олардың қатарына, мысалы, артта қалған аудандарды дамыту бағытында қолайлы инвестициялық ахуал жасау шаралары жатады.

ХХ ғасырдың II жартысындағы әлемдік шаруашылықтың аса көзге көрінер құбылысы «Еркін экономикалық аймақтар» болып табылады.

Еркін экономикалық аймақтар көптеген мемлекеттерде кеңінен таралды. 90 жылдың орта шенінде әлемде 4 мыңнан астам түрі еркін экономикалық аймақтар қалыптасты (кедендік аймақтардан технопарктерге дейін, еркін сауда аймақтардан оффшорлы аймақтарға дейін).

Еркін экономикалық аймақтарды не үшін құрады? Неге олар әлемге кеңінен таралды?Еркін экономикалық аймақтарды құру керекті мәселе ретінде оны бақылаушыларға ашық экономиканы балағаттау үшін қажет.

Еркін экономикалық аймақтың сыртқы әлемге деген көзқарасы жоғары дәрежелде, ал кедендік, салықтық және инвесторлық бағдарлама сыртқы және ішкі инвесторларға тиімді болып келеді.

Бұрын дамымай қалған елді мекендерді динамикалық дамитын елдерге айналдыру мақсатында дамушы елдерде еркін экономикалық аймақтар құрылған.

Еркін экономикалық аймақтар құрудың себептері мен мақсаттары әрбір нақты жағдайға байланысты өзгеріп тұрады. Өнеркәсібі дамыған АҚШ, Ұлыбритания сияқты елдер де еркін экономикалық аймақтар кіші және орта бизнесті жандандыру мақсатында құрылады. Ол үшін кіші және орта кәсіпкерлерге едәуір шаруашылық жүргізу еркіндігімен қатар, қаржы жеңілдіктері де беріледі.

Кейбір дамушы елдерде осы мақсатта құрылған еркін экономикалық аймақтардың оңды әсері артта қалған аудандарды жедел жетілдіріп отыр. Дегенмен, дамушы елдер еркін экономикалық аймақтар құру барысында дамыған мемлекеттер сияқты өз қаражатына емес, көбінесе шетел капиталына сүйенеді.

Еркін экономикалық аймақтардың ішіндегі біздің елді алатын болсақ, халықты жұмыспен қамту басқармасы есебіндегі жұмыссыздардың саны 2000 жылдың тамыз айының соңына адам болып отыр, оның тек ауылдық жердегілері жеті жарым мыңнан астам адам бар. Экономикалық қызметтің барлық түрімен шұғылданған ірі және орта кәсіпорындар мен ұйымдардағы қызметкерлерге жалақысының жалпы қоры екі мыңыншы жылдың қаңтар шілдесінде тоғыз мың бес жүз алпыс жеті милион теңге болды,бұл осының алдындағы жылдың осы мезгіліне жүз отыз төрт пайызын құрады.

Экономикалық тұтыну секторында екі мыңыншы жылдың тамыз айында тауарлардың және қызмет көрсетудің бағасы мен тарифтері мың тоғыз жүз тоқсан тоғызыншы жылдың желтоқсанына қарағанда төот бүтін оннан бес пайызға,ал халыққа ақылы қызмет көрсету пайызға өсті.Өнеркәсіп өнімдерін өндіруші кәсіпорындарда баға оның алдыңғы жылмен салыстырғанда өсті. Үстіміздегі жылдың есепті мезгілінде көліктің барлық түрлерімен көлік ұйымдарына жатпайтын мекмелер және коммерциялық тасымалдаумен шұғылданатын кәсіпкерлер тасымалдағанжүктердің көлемін есепке алғанда.

Еркін экономикалық аймақтың халықаралық экономикадан алатын орны үлкен маңызға ие болады. Оның алғышарттары жоғарыда аталып өтілгендей. Дамушы елдер арасындағы еркін экономикалық аймақтардың құрылуындағы шетел инвестицияларының алатын орны ерекшеленіп атап өткен жөн.

1.2. Еркін экономикалық аймақтардың ұйымдық құрылымы.

Еркін экономикалық аймақтардың ұйымдық–функционалдық құрылымы әр алуан. Оларды құруда негізінен елі түрлі аумақтық (территориялық) және функционалдық әдістер қолданылады. Бірінші әдіс бойынша барлық резидент – кәсіпорындар өздерінің шаруашылық жүргізуі үшін белгілі аумақта жеңілдіктер алады.

Резидент – бір елде қызмет ететін басқа бір елдің жеке немесе заңды тұлғасы. Екінші әдіс бойынша еркін экономикалық аймақтағы іскерліктің белгілі бір түріне жеңілдіктер береді.

Аумақтық әдіс бойынша ұйымдастырылған еркін экономикалық аймақтан Қытайда кеңінен тараған. Функционалдық әдісті қолданудың нәтижесінде жеңілдіктерді пайдаланатын оңаша кәсіпорындар қалыптасады. Еркін экономикалық аймақтардың ең қарапайым түрлерінің бірі еркін (салықсыз) баж аймақтары. Мұндай аймақтар еркін экономикалық аймақтардың бірінші буынына жатады. Оларды, әдетте еркін баж территориялары деп атайды. Еркін баж аймақтары тауарларды келтіру мен әкетуден босатылады.

Еркін сауда аймақтары да дүние жүзінде кеңінен тараған. Мұндай аймақтар АҚШ-та жақсы дамыған. Бұл аймақтар АҚШ территориясының шектеулі бір бөліктерінде заңды жеңілдіктерді пайдаланып, өз шаруашылық қызметтерін жүргізеді.

Қабылданған заң бойынша әрбір төрт қалада ең кем дегенде бір сыртқы сауда еркін аймақ құрылуы мүмкін.

АҚШ-тағы еркін сауда аймақтары жалпы міндетті және арнайы міндетті болып екіге бөлінеді.

Жалпы міндетті аймақтар аздаған территорияға (бірнеше шаршы метр) араласады да ұлттық баж салығы ауқымынан бөлектенеді. Ол жерлерде әкелінген тауарларды жинастыру және өңдеу жұмыстары атқарылады.

Арнайы аймақтар жалпы міндеттегі аймақтар шеңберіне сыймайтын істермен шұғылданады. Оларда ірі территориялардың қатысуымен экспортталатын және импорттың орнын басатын бөлімдер босатылады.

Кейбір дамушы елдерде осындай мақсатта құрылған еркін экономикалық аймақтардың оңды әсері артта қалған аудандарды жедел жетілдіріп отыр. Дегенмен, дамушы елдер еркін экономикалық аймақтар құру барысында дамыған мемлекеттер сияқты өз қаражатына емес,көбінесе шетел капиталына сүйенеді.

Еркін экономикалық аймақтың халықаралық экономикадан алатын орны үлкен маңызға ие болады. Оның алғы шарттары жоғарыда айтылып өткендей. Дамушы елдер арасындағы еркін экономикалық аймақтардың құрылуында шетел инвестицияларының алатын орны ерекше. Функционалдық әдісті қолданудың нәтижесінде жетістіктерді пайдаланатын оңаша кәсіпорындар қалыптасты.

Еркін экономикалық аймақтардың ең қарапайым түрлерінің бірі еркін баж аймақтары. Мұндай аймақтар еркін экономикалық аймақтардың бірінші буынына жатады.Оларды , әдетте еркін баж территориялары деп атайды.Еркін баж аймақтары тауарларды келтіру мен әкетуден босатылады. Еркін сауда айммақтары да дүние жүзінде кеңіне тараған. Мұндай аймақтар АҚШта жақсы дамыған. Бұл аймақтар территориясының шектеулі бір бөліктерінде заңды жеңілдіктерді пайда болды.

Еркін экономикалық аймақтардың әлем экономикасында тәжірибе ретінде орны өте орасан. Қазіргі таңда еркін экономикалық аймақтардың экономикаға тигізер әсері мол. Әлем тәжірибесі көрсеткендей бұл мәселе кез келген елдің экономикасына тиімді болып есептелінеді.

1.3. Еркін экономикалық аймақтардың қызметінің ерекшеліктері

Еркін экономикалық аймақтардың дүниежүзілік іс-тәжірибесін талдап, олардың жетістіктері мен ортақ белгілерін және даму ерекшеліктерін көрсету маңызды мәселе.

Еркін экономикалық аймақтардың дамыған елдердегі іс-тәжірибесін алып қарастырсақ, олардың бастапқы даму жоспарларының барынша жоғарғы деңгейі мен аймақтарды басқарудың мейлінше икемділігін байқар едік. Дүниежүзілік шаруашылықтың динамикалық дамуы, еркін экономикалық аймақтардың өрістеуіне күшті әсер етеді. Сондықтан, байқалған өзгерістерге сай іс-әрекет жасау – уақыт талабы.

Дамушы елдердегі еркін экономикалық аймақтар қызметінің бірқатар ортақ белгілері бар. Ең алдымен бұл елдерде экспорттық - өндірістік аймақтар кезінен тараған. Ол түсінікті де. Дамушы елдердің мүдделері экспорт үшін тауар өндіруді дамыту, елге шетелдік капиталды, үздік ғылыми – технологиялық жетістіктерді қазіргі техникалық ақпаратты келтіру шеңберінде жатыр.

Еркін экономикалық аймақтарда шаруашылық жүргізудің ерекше тәртібі шетел іскерлері үшін бірқатар жеңілдіктер береді. Мұның өзі халық аралық бәсекеде еркін экономикалық аймақтардың салыстырмалы артықшылықтарын пайдаланудан туындайды.

Еркін экономикалық аймақтардың қызметі барысында сауда-өндірістік диверсификациясы басталып, кешенді даму процестері қарқын алады. Диверсификация – шаруашылық әрекеттерінің жаңа сфераларда (өріске) тарады.

Еркін экономикалық аймақтың халықаралық экономикадан алатын орны үлкен маңызға ие болады. Оның алғы шартттары жоғарыда айтылып өткендей. Дамушы елдер арасындағы еркін экономикалық аймақтардың құрылуында шетел инвестицияларының алатын орны ерекше. Функционалдық әдісті қолданудың нәтижесінде жетістіктерді пайдаланатын оңаша кәсіпорындар қалыптасты.

Еркін экономикалық аймақтар дуние жүзінің көптеген елдерінде өрістеп отыр. 90-жылдардың ортасына қарай дүние жүзінде төрт мыңнан астам әр түрлі еркін экономикалық аймақтар болды. Олардың қатарына кедендік одақ аймақтары, технопарктер, еркін сауда аймақтары тағы басқалар жатады. Бұлар еркін экономикалық аймақтардың екінші буынына жатады. Олар сауда аймақтарының өрістеуі нәтижесінде тек қана тауар емес, капиталдардың да кемуіне байланысты болады. Капиталды келтіру тек сауданы ғана емес, сондай-ақ өндірістік қызметті де жандандырады.

Еркін экономикалық аймақтарды құрудың әлеуметтік - экономикалық пайдасы айтарлықтай мол. Мысалы, көптеген жаңа жұмыс орындарының пайда болуы, халықаралық сауда айырбасының жандануы, сыртқы сауда тиімділігінің орнауы т. б. Дамыған елдердегі еркін экономикалық аймақтардың маңызды ерекшелігіне олардың тек дүниежүзілік рыногында ғана емес, елдің ішкі рыногында да тиімді жұмыс істеуі жатады. Қазіргі ғылыми-техникалық революция алғашқы орынға жаңа және жоғары технологияларды жасайтын өндірістің ғылыми сыйымды салалары жабдықталған еркін экономикалық аймақтарды қояды.

Еркін экономикалық аймақтардың түрлері.

2.1. Еркін экономикалық аймақтар түрі. Өнеркәсіптік өндірістік аймақтар.

Бұлар еркін экономикалық аймақтардың екінші буынына жатады. Олар сауда аймақтарының өрістеуі нәтижесінде тек қана тауар емес, капиталдардың да кемуіне байланысты болады. Капиталды келтіру тек сауданы ғана емес, сондай-ақ өндірістік қызметті де жандандырады.

Өнеркәсіптік - өндірістік аймақтарда баж тәртібі бар, экспортқа шығаратын өнімдерді өндіретін территорияларға орналасады. Бұл аймақтар едәуір салық және қаржы жеңілдіктерімен пайдаланады. Экспорттық өндірістік аймақтар еркін экономикалық аймақтардың бұл түрі дамушы елдерде кеңінен тараған. Кейбір дамушы елдерде осындай мақсатта құрылған еркін экономикалық аймақтардың оңды әсері артта қалған аудандарды жедел жетілдіріп отыр. Дегенмен,дамушы елдер еркін экономикалық аймақтар құру барысында дамыған мемлекеттер сияқты өз қаражатына емес,көбінесе шетел капиталына сүйенеді. Еркін экономикалық аймақтың халықаралық экономикадан алатын орны үлкен маңызға ие болады. Оның алғы шартттары жоғарыда айтылып өткендей. Дамушы елдер арасындағы еркін экономикалық аймақтардың құрылуында шетел инвестицияларының алатын орны ерекше. Функционалдық әдісті қолданудың нәтижесінде жетістіктерді пайдаланатын оңаша кәсіпорындар қалыптасты.

АҚШ-та өндірістік аймақтар қалалық және аудандық кіші және орта бизнесті жандандыру бағыттарында туындаған. Осы аймақтар аудандардың алға басуының орталығы болып табылды. Заңдық статус бойынша АҚШ - тағы өндірістік аймақтар 3 типке бөлінеді – федералдық,штаттық және жергілікті.Осы немесе басқа да құрылып жатқан аймақтар,басқару органдарының шешіміне байланысты федералдық, штаттық және жергілікті дәрежеде өтеді. АҚШ-тың қала сыртындағы аудандарда және 700 қалада барлық дәрежедегі 1400-ден астам өндірістік аймақтар бар. Өндірістік аймақтар негізінен ішкі экономикалық ахуалды шешуге жергілікті капитал мен жұмыс қолдарына негізделгенін еске сала кеткен жөн. Экспорттық - өндірістік аймақтардың пайда болуы дамушы елдердің объективті экономикалық мұқтаждықтарына байланысты. 60-жылдардың орта шенінде дамушы елдерде шетел капиталының көмегімен өнеркәсіп өкілдерін экспорттауды және жұмыспен қамтуды жүзеге асыру үшін экспорттық-өндірістік аймақтар көптеп құрыла бастады. Републикада бұрын – соңды болып көрмеген өндіріс игерілу үстінде. 1998 жылғы ақпанда «Тыныс» АҚ суық және ыстық су шығынының есебін алатын құралдар шығаруды бастады. 1998 жылғы 28 мамырда түрлі-түсті теледидар шығаратын «LG Electronics Алматы Қазақстан» жаңа зауыты ашылды.

2.2. Қызмет көрсету аймақтары және технопарктер

Бұлардың қатарына оффшорлық аймақтар және салық айлақтары (налоговые гавани) жатады. Аталған аймақтар өзінің тартымды валюта қаржылық және фиксальдік саясатымен, банк және коммерциялық қызметтер құпиялылығының жоғары деңгейі мен мемлекеттік реттеудің әділдігімен іскерлер үшін қолайлы болып отыр. Оффшорлық аймаққа тіркелген және сол арқылы салық төлеу т. б. жеңілдіктерге үміткер компанияларға негізгі талап – оффшорлық орталық орналасқан елдің резиденті (өкілі) болмақ және оның территориясынан пайда іздемеу болып отыр.

Салық аймақтарының оффшорлық аймақтардан айырмашылығы, олар салық жеңілдіктерін қызметтің барлық түріне немесе белгіленген түрлеріне асады. Қазір дүние жүзінде 300-ден астам оффшорлық орталықтар жұмыс істейді. Еркінэкономикалық аймақтар дуние жүзінің көптеген елдерінде өрістеп отыр. 90-жылдардың ортасына қарай дүние жүзінде төрт мыңнан астам әр түрлі еркін экономикалық аймақтар болды. Олардың қатарына кедендік одақ аймақтары, технопарктер, еркін сауда аймақтары тағы басқалар жатады. Бұлар еркін экономикалық аймақтардың екінші буынына жатады. Олар сауда аймақтарының өрістеуі нәтижесінде тек қана тауар емес, капиталдардың да кемуіне байланысты болады. Капиталды келтіру тек сауданы ғана емес, сондай-ақ өндірістік қызметті де жандандырады.

Еркін экономикалық аймақтар дегеніміз – ерекше жеңілдіктер мен ынталандыру жүйелерін пайдаланатын ұлттық экономикалық кеңістіктің бір бөлігі. Қандай бір нысанда болмасын еркін экономикалық аймақтың ерекшелігі – ол оңашаланған географиялық территория. Еркін экономикалық аймақ термині алықаралық ұйымдар қабылдаған термин. Бұл термин еркін экономикалық аймақтың мәнін толық ашып бере алмайды, себебі аталған аймақтарда қолданылатын экономикалық тәртіп оларды мемлекеттің құқықтық және шаруашылық жүргізу заңдарын, ережелерін орындаудан босатылады.

Еркін экономикалық аймақ термині халықаралық аймақтық ұйымдар қабылдаған термин. Бұл термин еркін экономикалық аймақтың мәнін толық ашып бере алмайды, себебі аталған аймақтарда қолданылатын экономикалық тәртіп оларды мемлекеттің құқықтық және шаруашылық жүргізу заңдарын, ережелерін орындаудан босатпайды. Осындай еркін экономикалық аймақтардың үшінші буынына жатады. Мұндай аймақтар мемлекеттің арнайы қолдауымен ірі ғылыми орталықтардың жанынан құрылады. Бұл аймақтарда ұлттық және шетелдік ғылыми – зерттеу, жобалау, ғылыми- өндірістік фирмалар жұмыс істейді. Олар салық және қаржы жеңілдіктерін бірдей пайдаланады. Жаңа техниканы енгізу аймақтары кеңінен тараған елдердің қатарына АҚШ, Жапония, Қытай жатады.

АҚШ-та оларды технопарктер, Жапонияда – технополистер, Қытайда – жаңа және жоғары технологияларды дамыту аймақтары деп атайды. Еркін сауда және кәсіпкерлік аймақтарға қарағанда технопарктерді құру үшін бұл екі өндірістік органдарға сияқты рұқсат қажет емес. Оларды құру үшін белгілі бір лайықты орта қажет, ол ортада мына қасиеттер болуы қажет: географиялық, экономикалық, ғылыми және социалдық факторлар. Соңғы жылдардың ішінде кейбір штаттар өздеріне осындай ортаны, басқа жолдармен құрғысы келгендер болды.

Қазіргі жағдайда технопарктер АҚШ-тың әлемдік рынокта бәсекелестігін жоғарылату үшін және де ұлттық базалардың жоғары технологиялық өндірістің дамуында үлкен роль ойнайтынын айта кетпеуге болмайды.

Парктердің басыңқы бөлігі мемлекттің тарапынан ешқандай да мүмкіндіктерге ие болмайды. Олардың жұмыс мезгілі дәл жоғары технолоогиялық өндірістің фирмаларыныңкіндей.

АҚШ-та технопарктің 2 түрі бар: Біреуі кездейсоқ пайда болған технопарктер, яғни белгілі бір тұлғалардың немесе жеке мекеменің сұранысы бойынша; Екіншісі, бөлек бір штаттың нұсқауы бойынша құрылған. Парктердің осы екінші түрі қазіргі уақытқа дейін құрылып келеді, бірақ атағы шыққан және қарқынды әсер ететін технопарктер бірінші рүріне жатады. Соның арасында: Сан - та – Кларадағы (Калифорния) Станфорд университетінің жанындағы Силиконовая долина технопаркі; Массачусетс технологиялық институтыны мен Гарвард университетінің жанында орналасқан «Бостонский маршрут 128»; Парк – треугольник Солтүстік Каролина, ол ауданның орталығында, онда 3 университет – Унивеситет Дюка, Солтүстік Каролина университеті және Солтүстік Каролинаның штатының университеті. Осы 3 технопарк дәл осындай орталықтарды АҚШ - тың тек басқа аудандарында ғана емес, сондай – ақ шетелдерде де құрмақ мақсаты бар.

Мұндай аймақтар мемлекеттің арнайы қолдауымен ірі ғылыми орталықтардың жанынан құрылады. Бұл аймақтарда ұлттық және шетелдік ғылыми-зерттеу, жобалау, ғылыми-өндірістік фирмалар жұмыс істейді. Олар салық және қаржы жеңілдіктерін бірдей пайдаланады.

Түрлі бағалауларға қатысты, қазіргі шақта АҚШ- та 80 – нен 150 – ге дейін технопарктер саналған. Бірақ олардың нақтылы формалары мен басқару процестері бірдей емес, технопарктер университеттің іскерлік бастамаларында, акционерлік қоғамдарда, ассоциацияларда жеке меншігі болып саналады.

Технопарктерді қаржыландыру түрі көздерден алынады: фондтардан, университеттерден немесе қайырымдылық қорлардан, министерстволардан, фирмалардан, сондайақ жеке құралдардан. Кейбір технопарктер табысты болып келеді де, ал енді біреулері табысты емес мекемелер болып саналады.

Жаңа техниканы енгізу аймақтары кеңінен тараған елдердің қатарына АҚШ, Жапония, Қытай жатады. АҚШ-та оларды технопарктер, Жапонияда – технополистер, Қытайда – жаңа және жоғары технологияларды дамыту аймақтары деп атайды.

Қазақстандағы арнайы еркін экономикалық аймақтар

Қазақстанда ең алғаш еркін экономикалық аймақтар 1991 жылы: Жезқазғандағы Жайрем – Атасу; Талдықорған облысындағы Алакөл мен Жаркент; Талдықорғандағы «Талдықорғанвнештранс» мекемесі; Қостанай облысындағы Лисаков пен Алматы қаласындағы «Атакент» еркін сауда аймағы. Тағы бірқатар облыстар (Атырау, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Маңғыстау) еркін экономикалық аймақ деп жарияланған.

Алайда еркін экономикалық аймақтарды құрудағы бірінші тәжірибе көзегеніне жетпеді, өйткені қаржы, салық және т.б. мәселесін шешуде айтарлықтай сенімділік болмады. Қайта бастау алып жатқан арнайы экономикалық аймақтар Қазақстан Республикасының шектеулі территориясын алып отыр. Еркін экономикалық аймақты «аудандардың дамуын жеделдету үшін, әлемдік шаруашылық байланыстарына республиканың экономикасын кіргізу, жаңа шығарылған өндірістің түрлерін игеру, инвесторларды қызықтыру, басқарудың жаңа түрлерін игеру және шаруашылықтандыру, сондай-ақ әлеуметтік ахуалдарды шешу мақсатында құрады».

Лисаковский арнайы экономикалық аймағының экономикалық өсуінің көрсеткіштері аймақтағы экономикасының қалыпты жағдайын куәландырады. Жұмыс істеп жатқан мекемелер сол қалпында сақталып, ондаған жаңа жеңіл және тамақ өнеркәсіптері пайда болды. Соғае байланысты өндіріліп жатқан өнімдердің алуан түрі пайда болды.

Ақмолалық еркін экономикалық аймақтың алғашқы жылдарындағы жұмысы құрылымдық мекемелерді жандандыру мен сауықтырудан байқауға болады. Ай сайын шығарылып жатқан өнімнің ұлғаю көлемі 1.5 – 2 % болады.

Экономикалық және әлеуметтік қор құралдарының дамуы еркін экономикалық аймақтардың іске асыру бағдарламасына бағытталған, жаңа астананың ұлғаюы мен қайта құрылуы мақсатына негізделген.

Қызылорда қаласына арнайы экономикалық аймақ статусын беру мерекелік іс-шараларды шындауға, жаңа өндірісті игеруге, кіші және орта бизнеске көмек көрсету, инвесторларды қызықтыруда үлкен роль ойнады.

1кесте

1996-2000ж.ж. нормативтік санақтан бюджеттікке % -ке шаққанда ЕЭА

ЕЭА	1996	1997	1998	1999	2000
Ақмолалық	40	40	40	40	40
Лисаковтық	20	25	30	35	40
Жайрем - Атасулық	10	10	20	30	40
Қызылордалық	-	20	40	40	40

Қорытынды

Қорыта келгенде еркін экономикалық аймақтар әрбір ел үшін мейлі ол дамушы ел болсын, мейлі ол дамыған ел болсын қайсы бірінде болмасын үлкен роль атқарады. Сол себептен де мен бұл тақырыпты алып отырмын. Мен үшін бұл тақырып өте қызықты да қиын болды. Себебі мен өзім үшін көп жаңалықтар аштым, іздендім, білдім.

Жалпы эконмикалық тәрбие өндірістік қатынастар жағдайында қоғамды жан-жақты дамытудың ең күшті тәсілдерінің бірі. Бүгінгі таңда шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген мамандардың экономикалық білім дәрежесі де жеткілікті деңгейде болуы қажет.

Еркін экономикалық аймақты «аудандардың дамуын жеделдету үшін, әлемдік шаруашылық байланыстарына республиканың экономикасын кіргізу, жаңа шығарылған өндірістің түрлерін игеру, инвесторларды қызықтыру, басқарудың жаңа түрлерін игеру және шаруашылықтандыру, сондай-ақ әлеуметтік ахуалдарды шешу мақсатында құрады».

Еркін экономикалық аймақтар ерекше жеңілдіктер мен ынталандыру жүйелерін пайдаланатын ұлттық экономикалық кеңістіктің бір бөлігі. Қандай бір нысанда болмасын еркін экономикалық аймақтың ерекшелігі – ол оңашаланған географиялық территория.

Мұндай аймақтар мемлекеттің арнайы қолдауымен ірі ғылыми орталықтардың жанынан құрылады. Бұл аймақтарда ұлттық және шетелдік ғылыми-зерттеу, жобалау, ғылыми- өндірістік фирмалар жұмыс істейді. Олар салық және қаржы жеңілдіктерін бірдей пайдаланады.

Еркін экономикалық аймақ термині халықаралық ұйымдар қабылдаған термин. Бұл термин еркін экономикалық аймақтың мәнін толық ашып бере алмайды, себебі аталған аймақтарда қолданылатын экономикалық тәртіп оларды мемлекеттің құқықтық және шаруашылық жүргізу заңдарын, ережелерін орындаудан босатылады.

Бұл жұмыс мен үшін қандай қызықты болса, сіздер үшін де сондай қызықты болды деп есептеймін.

Пайдаланылған әдебиеттер

Қазақстан Республикасының «Еркін экономикалық аймақтар» туралы заңы. Алматы. 1995.
Әубәкіров Л. Экономикалық теория негіздері. Алматы. 2000.
Әубәкіров Л. Экономикалық теория. Алматы. 2003
Әубәкіров Л. Экономика. Әлемдік классика. 10 томдық Алматы. 2005.
Мәуленова Р. Экономикалық теория. 2 томдық. Алматы. 2005.
Байгішев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы. 2003.
Доземова Ә. Экономикалық теория негіздері. Алматы. 2005.
Мамырова П. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы. 2005.
Нәбиев С. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы. 2004.
Әубәкіров Л. Байжумаев Қ. Экономика. Алматы. 2005.
Осипова Г. Экономикалық теория. Алматы. 2004.
Шеденов Ө. Жалпы экономикалық теория. Алматы. 2004.
Есимова Ә. Еркін экономикалық аймақтардың болашағы // Саясат 2005 № 7.
Жандарбек А. Әлем экономикасындағы еркін экономикалық аймақтардың орны // Егемен Қазақстан 2005 №120.
Рыстаева Қ. Еркін экономикалық аймақтар: бүгінгі мен ертеңгі. Автореферат. Алматы. 2005.
Булатова Г. Экономика. М. 2004.
Сәбден О. ХХI ғасыр экономикасы. Алматы. 2004.
Сәбден О. Рыночная экономика. Алматы. 2005.
Байайтуов С. Экономика. Алматы. 2005.
Камаев И.Б. Экономика. М.2004.
Шарипова Г. Экономикалық теория. Алматы. 2005.