Канада (Canada) - Солтүстік Америкада орналасқан мемлекет. Жер көлемі - 9970610 км кв. Халқы - 31,0 млн. Адам (1999). Тұрғындарының 48% ағылшын канадалықтар, 29%-ы француз канадалықтар, 23% -ы басқада еуропалықтар, 3%- ы америкалық үндістер мен эскимостар. Қала халқы 77,9 % (1996). Ресми тілдері ағылшын және француз тілдері. Тұрғындары христиан дінінің католик және протестант тармағын ұстанады. Канада парламентті монархия. Британ достастығына кіретін федерация болғандықтан Ұлыбритания королі (королевасы) формальды түрде мемлекет басшысы болып саналады. 1952 жылдан – Елизавета ІІ. Ол Канада премьер министірінің ұсынысымен бес жыл сайын генерал губернатор тағайындайды. Жоғарғы заң шығарушы орган – екі палатадан (Сенат пен қауымдар палатасы )тұратын парламент. Сенат мүшелерін премьер министірдің ұсынысы мен генерал губернатор тағайындайды. Үкіметті премьер министр басқарады. (1997 жылдан - Жан Кретьен). Оған өте кең құқық тар берілген. Ол – Қарулы күштердің Бас қолбасшысы Ел әкімшілігі жағынан 10 провинциямен 3 территориядан тұрады. Астанасы – Оттава қаласы. Ақшасы – Канада доллары.
Табиғаты - Канада арктикалық, субарктикалық, қоңыржай белдеулерде орналасқан. Оның батысында ( таулы ) жылы тынық мұхит, шығысында (жазық) суық арктика ауа ағыны әсер етеді. Негізінен ,жазық жіне үстүртті келетін шығыс және орталық канада Гудзон ойпаты, Лаврентий қыраты (биіктігі-100м). Орталық және Ұлы жазықтар орналасқан. Елдің батыс шетінде Кордильер таулы жүйесі (ең биік жері Логан тауы, 6050 м), ал оңтүстік шығыс шетінде Аппалач таулы қыраттары орналасқан. Пайдалы қазындалры: уран, темір, никель, мыс, мырыш, қорғасын, алтын, мұнай, көмір, табиғи газ. Климаты арктикалық, субарктикалық, оңтүстігінде қоңыржай, континенттік. Қаңтардағы орташа температура- 35-30С (солтүстікте және 4 - 7С (оңтүстікте). Шілдеде 4-7С (солтүстікте) және 21 С (оңтүстікте). жауын шашынның жылдық мөлшері 150 мм-ден (солтүстікте) 2500 мм-ге (батыста) дейін. Аса ірі өзендері Макензи, Фрейзер, Юкон, Колумбия, тағы басқа. Атлант, Солтүстік мұзды және Тынық мұхиттарға құяды. 200-ден аса ірі көлдер бар. Солтүстігінде қынамен мүк қана ссе, орталығында тундра, тайга өсімдіктері, оңтүстігінде аралас ормандар (шырша, майқарағай, көктерек, қылқан жапырақты ағаштар) өседі. Жан-жануарлардан солтүстік бұғысы, ақ аю, сусар, поляр түлкісі, бизон, қызыл тиын, сілеусін, таутеке кездеседі. Ірі көледрі мен теңіз жағалаулары балққа бай. Ел территориясында көптеген ұлттық парктер орналасқан. Еуропалықтар келгенге дейінгі Канада халқы эскимостар мен үндіс тайпаларынан тұрған.
Канада - мәдениетін және шығармашылығын сақтау федералдық үкімет бағдарламасына, заң және саяси мекемелерге байланысты, Радио – Канада Ұйымы Алертеда аралында (82,5%, 834 км – 450 теңіз шақырымы - Солтүстік полюстен) Канада – дүние жүзіндегі екінші үлкен мемлекет.
Тарихы. Еуропалықтар келгенге дейінгі Канада халқы эскимостар мен үндіс тайпаларынан тұрған. 1605 жылы француздар Пор –Руаяль қонысын, 1608 жылы Квебек қаласының негізін қалады.1620 жылы алғашқы ағылшын отарлары пайда болды. Елде тері –терсек саудасымен айналысатын компаниялар құрыла бастады. Үндіс тайпалары қырғынға ұшыратылып, жерлері тартып алынды.
Канаданы отарлау Англиямен Францияның Солтүстік Америкада үстемдік ету үшін бәсекелестігі жағдайында өтті. Алғашқы ағылшын француз әскери қақтығысын 1680-1690 жылы өтсе, кейін испан мұрагерлігі үшін болған соғыстан кейін 1713 жылы Франция көптеген жерлерінен айырылды. Ал, жеті жылдық соғыстан кейін (1756 -1763) ағылшындар Францияны Канадан мүлде ығыстырып щығарды. 1791 жылы Ұлыбританияның конституциялық актісі бойынша Канада 2 провинцияға - Төменгі Канадаға ( халқы французша сөйлейтін) бөлінді. Жоғарғы Канадаға (халқы ағылшын тілінде сөйлейтіндер) бөлінді. Отардағы билік ағылшын тектілерінен шыққан ақсүйектер мен шенуніктер қолында болды. 1820 – 30 ж нарықтық қатынастар тез дамып, елге метрополиядан эмигранттар қаптады. 1837 жылдан бастап Британ аралынан келген эмигранттарға Канаданың Француздар тұратын бөлігі ашық қарсылық көрсете бастады. 1841 жылы жоғарғы және төменгі Канада бір провинцияға бірігіп, солтүстік америкадағы ағылшын отарларын бір орталыққа біріктіру жолында күрес бастады. Нәтижесінде елде либералдық және консерваторлық партиялар құрылды. 1867 жылы ағылшып парламенті Канада доминоны федерацясын құру жөніндегі акт қабылдауға мәжбүр болды Федерацияның құрамына жаңадан провинциялар енгізіліп, ақ нәсілдер үндістер мекендеген территорияларды жаппай тартыпала бастады. 19 ғасырдың аяғы - 20 ғасырдың бас кезінде Канада экономикасы жедел дамып, халық саны 64%-ға көбейді, елтауарлы бидай өндірудің экспортты аймағына айналды. 1-дүние жүзілік соғыста, сол ылдарда Канада Ұлыбританияға көмекке жарты млн жауынгер берді, бірақ елде метрополияның ролі әлсіреп, оның есесіне АҚШ позициясы нығайды. Соғыстан кейін Париж бітімшартына (1919-1920) Канада өз бетімен қол қойды және Ұлттар лигасына мүше болды. 1931 ж Вестминстер мәртебесі арқылы Канада өз егемендігін әрі қарай нығайтты. 2 дүниежүзілік соғыс басталғаннан кейін Канада 1939 жылы 10 қыркүйекте Германиямен оның одақтастарына соғыс жариялады. Олгитлерге қарсы одақ елдерін, ең алдымен Ұлыбританияны шикізатпен, азық - түлікпен, қару –жарақпен қамтамасыз етті. Соғыс жылдарында ( 1939 -1945 ) ел өнеркәсібі 2,5 есе өсіп, әскери тапсырыстарды орындау нәтижесінде қуатты әскери тапсырыстарды орындау нәтижесінде қуатты әскери өнеркәсіп дамыды. Соғыстан кейін Канаданың ішкі сыртқы саясатына АҚШ-тың монополиялары өздерінің ағылшындық әріптестерін мүлдем ығыстырып шығарып, канада өнеркәсібінің жартысына жуығына және сыртқы саудаға өз бақылауларын орнатты. 1949 жылдан бастап Канада НАТО блогын құрушылардың бірі болды. Елде АҚШ әскери базалары орналастырылды. 1960 жылдан бастап француз тілді Квебек провинциясы өз тәуелсіздігі үшін күрес жүргізе бастады. Ұзаққа созылған "Тыныш революциядан" кейін Квебек партиясы 1976 жылы өз территориясына толық бақылау орнатты. 1980 жылы өткен референдумда провинция халқы тәуелсіздікті жақтап дауыс берді. Бірақ Канада парламенті ел конституциясына сүйене отырып, олардың бұл талаптарын орындамай тастады.
1989 жылы АҚШ пен екі арада алым салықсыз сауда жасау жөнінде келісім жасалынып, 1994 жылы АҚШ және Мексика елдерімен Солтүстік Америка территориясында ерікін сауда ймағын құру жөнінде шарт жасасты. 1992 ж эскимостар жиі қоныстанған аймақтардың өзін -өзі басқару жөнінде арнайы заң қабылданды. 1995 жылы Квебекте өткен референдумда провинцияның тәуелсіздігін қолдаушылар аз ғана дауыс жетпегендіктен жеңіліске ұшырады.
Экономикасы. Канада – нарықтық қатынастар жоғары дәрежеде дамыған, индустриальды – аграрлы ел. Ұлттық табыс мөлшері жылына 583,9 млрд. АҚШ долларды, жеке адамға шаққанда 21860 доллар. Елдің табиғат байлықтары ол: мұнай, табиғи газ, көмір, мыс (әлемде 3-орын), никель (2-орын), қорғасын (5-орын), темір алтын, уран т.б. түрлері.
Экспортының 81% АҚШ-қа шығарыладыжәне негізінен автомобильдер, құрал-саймандар, ағаш өнімдері, қағаз, шикі мұнай, тас көмір, бидай, және көптеген өнімдерден тұрады. Импорттың 76,3% АҚШ тан әкелінеді және, негізінен автомобильдер, жолаушылар вагондары, компьютерлер, телекомуникация құралдары, азық-түлік өнімдерінен тұрады. Халқының 73,1 % тұтыну салаларында, 22,8 % өнеркәсіп, 4,1% ауылшаруашылығында жұмыс істейді. Жерінің 4,9%-ы ауылшаруашылығында пайдаланылады, астық өнімдері өсіріледі және мал шаруашылығы жақсы дамыған. Негізгі сауда серіктестіктері: АҚШ, Батыс Еуропа елдері Жапония, Қытай, Мексика Оңтүстік Корея елдері. Канада мен Қазақстан арасында дипломатиялық байланыс 1992 жылы 10 сәуірінде орнатылған 1996 жылы 25-қыркүйекте 2 жақтан салықтан босату жөнінде ковенцияға қол қойылды. 1998 жылы сәуірде Н. Назарбаев Вашингтонда Канада премьер министрі Ж. Кретеньмен кездесті. Қазақстанда 30-ға жуық бірлескен компониялар жұмыс істейді. Оның ішінде ірілері «Харри кейн Кумколь», «СНС -Левалин Интернэйшл» мұнай-газ салаларында, «Камеко», «Уран Эрц »уран экспорты жөнінде алдында. Сонымен қатар ғылым мен мамандар алмасу салаларында да көптеген келісімдер бар.
Канада - арктикалық топарлары. Солтүстік мұзды мұхитта, солтүстік Америка құрлығының қиыр солтүстік шетіндегі аралдар тобы. Жалпы аумағы 1,3 млн км.кв. Ең ірі аралдары: Баффин жері (512 мың км кв), Элсмир (200,5 мың км кв) және Виктория аралдары (212 мың км кв) Канадаға қарайды. Топарал құрлықтың солтүстік шетін төрттік дәуірде теңіз басуының нәтижесінде пайда болған. Баффин жері, девон аралы және Элсмир аралдарының ежелгі кристалдық жыныстардан түзілген шығыс бөліктері таулы – қыратты (1500-2000 м (Бұл жерлерге фьордтвқ жағалау тән. Элсмир аралының солтүстігімен Аксель–хейберг аралын каледон қатпарлығының таулары алып жатыр (абсолюттік биіктігі - 1926 м ). Топарлардың бүкіл батыс бөлігінің жер бедері тегіс, үстүртті. Тау бастарын мұз басқан (аумағы 154 мың км кв).Климаты қатаң, континенттік Қаңтар айының жылдық орташа температурасы -35С. Шілденің орташа температурасы - 10С –қа жуық. Канада тауының солтүстік арктикалық шөл, қалған бөлігін тундра алып жатыр Мұнай мен газ, темір кен орындары бар. Халқының негізін эскимостар құрайды. Олар аң және балық аулау мен айналысады. Халық өте сирек қоныстанған. Басты елді мекендері: Фробишер - Бей, Кембридж - Бей, Резольют.
Канадалықтар. Канаданың байырғы халқы. Жалпы саны 26 млн (1995) адам. Канада ағылшын тілді (48% ) және француз тілді ( 29 %) канадалықтар деген екі ұлттан, сондай-ақ, үнді-эскимос тобындағы (1,5%) аз санды ұлттардан тұрады. Канаданың құрамында Еуропаның әр алуан түкпірінен келген, толық ассимилияцаға түсіп үлгермеген халықтарда бар (20%). Оларға неміс, украйн италияндықтар, еврейлер поляк, голандтар және т.б халықтардың өкілдері жатады. Француз тілді канадалықта елдегі Квебек провинцичсы халқының 80%-ын құрайды. Солтүстік Америкаға алғашқы болып қоныс аударған француздар мен бретондар 17 ғасырдың 1-жартысында Жаңа Франция аталатын колонияны құратын, өздерін ше бір ыңғай ұлт болып қалыптасты.
1763 жылы жаңа Францияны өзіне бағындырған Ұлыбританияның отарлық саясатына қарсы күресте канадалық француздар тығыз топтасып, өз тілі мен мәдениетін сақтап қалды. 1968 жылдан бастап француз тілі ағылшын тілі мен қатар канаданың ресми әрі мемлекеттік тілі болып есептеледі. Канадаға британ отарына айналғаннан кейінгі кезде ағылшын тілді қоныс аударушылар көптеп келе бастады.
19-ғасырдың аяғы мен 20-ғасырдың басында ғана жеке ұлт болып қалыптасқан ағылшын тілдік анадасан жағынан француз тілділерден басым болып үлгерді .Олар елдегі билігі басым ұлтқа айналды. Дегенмен Ұлыбританияға қарсы тәуелсіздік үшін күресте АҚШ монополистерінің Канадаға экономикалық және саяси қысым көрсетіп, өздеріне тәуелді етуіне қарсы бағытталған күресте аталмыш екі ұлттың мақсат – мүдделері бірігіп қимыл жасауды талап етті. Ағылшын тілдік анада ағылшан тілінің жергілікті диалектісінде сөйлейді. Канада христиан дінінің әр алуан тармақтарын ұстанды. Олардың арасын христиан дінінің католик, протестант, православие тармақтарын ұстанушылар көп. Канаданың рухани және материалдық мәдениеті ағылшын, француз мәдениеті мен тығыз байланысты. Халықтың басым көпшілігі қалалы жерлерге шоғырланып, өнеркәсіпте, түрлі аларда еңбек етеді. Канада өнеркәсіп өнімін шығаруда, еңбек өнімділігімен ұлттық табыстың жан басына шаққандағы мөлшері жағынан дүние жүзінде алдыңғы орынға ие. Ауылдық жердегі канада жоғарғы өнімді, механикаландырылған астық шаруашылығымен айналысады. Ауылшаруашылығы өнімінің 60% -ын мал шаруашылығы береді. Әсіресе балық аулау жақсыдамыған.
Экономика. Канаданың экономикасы. Канада өндірісінің тізімі. Канада - әлемнің ең бай елдерінің бірі. Экономикалық бірлестік және даму ұйымының (ЭБДҰ) және үлкен сегіздіктің (Ү 8) мүшесі. Канада - бұл сауда экономикасы мемлекеттің шамалы көбірек қатысумен, Америка құрама штаттарына қарағанда, еуропалық елдер мен салыстырғанда аз қатысы бар.
Канада үнемі азық- түліктің ішкі валдық деңгйін адам басына шаққанда оңтүстік көршісіне қарағанда төмен түседі. Ал, батыс еуропаның өндірісі дамыған елдеріне қарағанда жоғары. 1990 жылы бастап мемлекеттік реформаның арқасында және мемлекетті басқаруда, мемлекеттік қарыз 64,8% (ІВД) болса, 1994 жылы 38,7% - 2004 жылы жұмыссыздық деңгейде төмен түсуіне және дефициттің азюына байланысты 19-дан 12%-ке дейін төмендеді. Қазір Канада АҚШ-қа сауда және экономикалық жүйесіне, оның өндіріс күшіне және оның деңгейінің жоғарылығы мен ұқсайды. 2004 жылы 1974 жылға қарағанда жұмыссыздық деңгейі ең төменгі дәрежеде болған. Өндірістің тау - кенсекторлары және сферасының дамуы толығымен аграрлық мемлекеттік қала тұрғындарының индустриалды мүмкіндігі жоғары болады. Өзгеде дамыған елдердегідей Канада экономикасының қызмен көрсету ортасында ¾ канадылықтар жұмыс істейді. Канаданың өзгеде дамыған елдердегідей Канада экономикасының ерекшелігі мұнай және орман шаруашылығы ерекше орын алады.
Канада - электр қуатының жеткізуде үлесі жоғары. Канаданың шығыс жағалауында мұнай мен газ қоры мол, ол көбіне Альбретта, Колумбта тұрады (2006 ж). Британ Колумбиясында, манитобеде, онтариода, Квебекте, Ньюфаундлендте және Лабродорда гидроэнергияның бай және ең арзан шығу көзі бар және уран өндіруде әлемде ең алдыңғы орында.
Канада - ауылшаруашылық өнімдерін өндіруде маңызды орын алады. Батыс аймағы – бидай және жарма өнімдері көп өндіріледі. Ал, алмаз өндіруде дүние жүзінде 2-орында тұр. Цинк және табиғи ресурстарды өндіруде ірі өндіруші болып табылады: алтын, никель, алюминий, қорғасын. Солтүстік облыстың кейбір қалалары күрделі ауылшаруашылығы мен айналысады. Онтарионың оңтүстігінде американың автокөлік гиганттарының тапсырыстарын орындайды. Ал, Квебекте аэрокосмостық комплекспен айналысады. Сонымен қатар, Канада телекомуникация, биотехнология және фармацевтика өнімдерінде өндіруде әлемнің алдыңғы қатарында тұрады.
Канададагы өндірістің мол болуына байланысты ол халықаралық саудаға тәуелді, әсіресе АҚШ-қа 1989-жылы бекітілген Солтүстік Американың ашық саудасында және оған Мексика қосылып таңқаларлықтай, жылдам қарқын мен дамыды..
Канададағы өндірістің мол болуына байланысты ол халықаралық Американың ашық саудасында және оған Мексика қосылып таңқаларлық тайдамыды. Канада доллоры канада валютасы болып табылады. Купюролардың ең көп тарағаны 5, 10, 20, 50, 100 доллар. Канаданың монеталары 1, 5, 10, 25 цент, сонымен қатар 1 доллар (луни) және 2 доллар (туни).
Екі тілдік федеральдік политика (билигвизм) және Канада тілі. Негізгі мақала Канада тілінде.
Монреаль халқы франк тілінде сөйлейді, бірақ, халықтың басым көпшілігі ағылшын тілінде сөйлейді. 2006 жылы жүргізілген халық санағында 52,6%, халық француз тілінде, ал, Монреальдың қалғаны ағылшынша сөйлейді.
Канада - екі тілді мемлекет. 1969 жылы 7-шілдеде заңмен бекітілген ағылшын және француз тілдері тең статусқа ие. Федералды судта және мемлекеттік мекемелерде канаданың премьер министірі парламентте және мемлекеттік іс-шараларда французша және ағылшынша да сөйлейді. Төрт федеральды партияның өкілдеріде 2 тілді қатар меңгерген.
Квебекпен Нью-Брансуик аумақпен аймағында ағылшын тілі негізгі басты тілі болып саналады. Ал, бірақ құжаттар француз тілінде толтырылады. Квебекте басты тіл – француз тілі 85% француз тілінде сөйлейді. Нью-Брансуйктің солтүстігінің тұрғындарының басым көпшілігі, Онтарио, оңтүстік Моитобе және Соскачта француз тілі қолданылады. Канада провинциясының мектептерінде ағылшын тілді, француз тілі кейінгі барлық сабақтарда қолданылады. Сабақ басталар алдында ата-аналар балаларының қай тілде оқыту керектігін алдын-ала белгілейді. Канаданың солтүстік жаңа аймағы Нунавудта инуктитут эккимос тілі тұрғындардың басым көпшілігінің ана тілі болып саналады.
Демография. Ванкувер канаданың динамикалық және ең жас қаласы. Негізгі мақала: канаданың халқы. Канада халқы: 33,7 млн адам (2009 жылғы тамыз) 30007094 адам (2001 жылғы халық санағы). Канаданың аумағының үлкендігіне қарамастан шамамен ¾ халқы АҚШ-тың шекарасынан 160 км қашықтықта орналасқан. Осы сияқты теңдеу қала сызығында да бар. 2001 жылғы халық санағы бойынша 30007094 канадалықтар. Статистикалық халық санағы бойынша 2009 жылы наурыз айында 33,5 млн адам, оның ішінде 8 млн франк тілді халықты құрайды. Халықтың негізгі көпшілігі иммигранттар болып табылады.
Канада – құрамы бойынша өте әр түрлі этникалық құрамдардың орталығы болып табылады. 2001 жылы халық санағы бойынша канада 34 этникалық топ өмір сүреді. Елдің құрамында кемдегенде 100000 адамды құрайды. Ең үлкен этникалық топтың аты - «Канадалықтар» - 39,4 %. Бұл аймақта негізінен канадлық ұлт өкілдері тұрады. Келесі орындағы этникалық топтың аты «Англиялықтар» - 34,4%, одан кейін «француздар» - 25,7%, «немістер» - 3,6%, «итальяндықтар» - 2,8%, «украиндықтар» - 1,7% аборигендер, яғни үндістер мен эскимостар - 1,5%, қытайлықтар -1,4%, голландықтар -1,4 %, поляктар- 0,9%, орыстар-0,1%.
Канада картасының дамуы.
Бірінші кезекте провинция мен аймағы деңгейі мен автономиясынан айырады. Осы үкімет 1867 ж Конституция актімен тапсырғандықтан, өзгеріс ендіру үшін Конституцияны өзгертуі керек. Ал, 1982 ж конституция актінде өз провинциясының конституциясын өзгертуіне шектеу қойған. Ал аймаққа байланысты, Федералды парламенттің қолында. Барлық провинциялар мен аймақтардың эмблемасы бар.
Провинциялар Канаданың ішкі шекаралық, денсаулық сақтау, білім және (табиғатқа байланысты және соның меншігіндегінің) социалды бағдарламасына жауап береді. Негізінде барлық провинциялар федералды үкіметке қарағанда көп кіріс алады. Ол провинция тек заң қабылдау заттар мен ортаның оның қызығушылығына қатысты заң бекітуіне қарамастан, федералды үкімет компетенция провинциялық облысында мемлекеттік политика жүргізіп бастауы мүмкін. (мысалы, Канаданың денсаулық туралы заңы) Бірақ әр провинция бұл бағдарламаны қабылдауғада, қабылдамауға да құқығы бар.
Барлық провинциялар таңдамалы және бір палаталы заңдандырылыған жиналыстар жүргізе алады, лейтенант губернаторға есеп беруі, ал политикалық – премьер министрге лейтенант губернатор тәжге ие Генерал губернатордың сатысымен бірдей, ал провинциалды деңгейде: Ол Канаданың премьер министірінің кеңесімен және үкімет пен кеңестен кейін тағайындалады, әр жыл сайын ол ұзақ болып жатыр.
Канада - Спутниктен түсірілген суреті. Әлемнің шеткі оңтүстікте тайга, ал, арктикалық облыста мұздықтар, алтаулы аймақта және СВ.Ильяда жазық – тегістік жер шаруашылығымен айналысу. Ал, оңтүстік – шығыста тегістік, Ұлы өзенннен С:В Лаврентия көлі ағысында халықтың басым көпшілігі өмір сүреді.
Канада Солтүстік Американың басым көпшілігін алып тұр 75% аймағын алып жатыр. Солтүстік өңірі болып табылады. АҚШ-тың оңтүстік және Оңтүстік батыс Аляскамен юкон арасы. Шығысында Атлант мұхитына, батысында Тынық мұхиты мен батыс және солтүстік бөлігінде Солтүстік мұзды мұхитымен шектесіп жатыр. Ол Дания (Гренландия) теңіз шекарасынада ие.
Канада - мәдениетін және шығармашылығын сақтау федералдық үкімет бағдарламасына, заң және саяси мекемелерге байланысты , Радио – Канада Ұйымы Алертеда аралында (82,5% , 834 км – 450 теңіз шақырымы - Солтүстік полюстен) Канада – дүние жүзіндегі екінші үлкен мемлекет.
Халқының тығыздығы (шамамен 1 км кв - 3,5 адамнан) әлемдегі ең төменкөрсеткішкеие. Ең тығыз орналасқан облысы – ол Квкбек – Виндзор коридоры С. В Лаврентя көлінің тегіс жағалауында және Ұлы өзеннің оңтүстік шығысында. Облыстың солтүстік аймағы Канаданың таулы - жарлы аймағы соңғы мұзды кезеңнен тазартылған, өнімділінен айырылған жерлер, минералдарға бай, өзендерімен көлдері, кең көлемді қорған болып тұр. Канадада өзге мемлекеттерге қарағанда тұзды судың қоры көп өзендер көп.
Шорлоттаун (Эдуард падишахтың аралы ) қыста. Канаданың оңтүстігінде С. В Лаврентий көлі С. В Лаврентия ағысына құйылады, дүние жүзінің ең ірі аысына ие. Ньюфанлендтің маңында, ал Эдуард падишахтың аралы оның оңтүстігінде орналасқан. Нью- Браунсик және Жаңа шотландианы Фанди ағысы мен белгіленген. Бұл 4 теңіз провинциясы Квебектің шығысында орналасқан. Онтарио және Гудзонов шығанағы Канаданың ортасында орналасқан. Ал Манитоба Саскчеван және Альберт арқылы кең тегістіктен тік тауларға дейін жалғасады. Олар Британ Колумбиясынан айырып тұр.
Ниагара ( Водопад ) - Сарқырамасы.
60-паралелдің солтүстігінде 3 канада аймағы орналасқан -Нунавит, Солтүстік-Батыс аймағы және Юкон, -көптеген майда ұсақ өзендері бар ( оның ішіндегі ең ірісі Үлкен Аю және Үлкен Нельниг өзені ) және әлемдегі ең үлкен Маккензи көлі қиып өткен. Бұл екі арал арасында Лабрадор теңізінің солтүстік-батыс өткелінен Баффоринов түбегі. Сонымен қатар бұл аймақта Елизавета ханшайымының аралдарының арасында солтүстік магнитті полюс бар.
Ақ Аю, Солтүстік Манитоба.
Онтарионың оңтүстігіндегі жапырақты ормандарда өсімдіктер ауысып аралас орманнан лаврентиялық ормандарға, ал солтүстіктен тайгага қарай ығысып – солтүстік ормандарда, немесе Хвойного пояса – тундраға және Солтүстік Арктикалық шөлдарге ығысады. Полярлық аралдардың беті қар мен мұздықтар жауып тұрады. Баффинов жері және өзге де жазда ерімейтін Канаданың жағалауының солтүстігіндегі аралдар тундрамен жабылған, ол Канаданың бүткіл солтүстігін алып жатыр. Мұнда ұсақ жапырақты ағаштар, қайың және кустарниктерде, ева, осокл ағаштары өседі. Тундраның оңтүстігінде және тынық, Атлант мұхиттарының арасында жалпақ орман сызығы орналасқан. Әсіресе ұлы өзен ауданында орман кең орналасқан.
Похожие материалы
