Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні

30 марта, 2016

Салық – кез келген өркениетті мемлекеттің кіріс көзі. Әлемдік тәжірбие көрсетіп отырғандай салық пен несие қаржы жағынан реттеуді ұштастырып нарықтық экономиканы басқарудың анағұрлым тиімді түрі болып табылады. Салықтардың мемлекет қазынасын толтыруға бағытталған қызмет құралы ретінде орны өз алдына, уақыт өткен сайын оның шаруашылық салаларына ықпал жасауға және өндіріс пен ғылыми- техникалық прогрессті дамытуға ынталандыруға икемді экономикалық реттеуші тұрғысындағы маңызы айқын аңғарылады.

Қазіргі жағдайда салықтардың маңызы мен рөлін мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету шеңберінде ғана бағалауға болмайды. Макроэкономикалық реттеуде олардың маңызы барған сайын орта түсуде . Қазақстан тарихында тұңғыш рет Салық кодексі жасалғанда барлық маңызды сәттер барынша ескерілді. Салыққа қатысты заң актілеріне ортақ методалогиялық және тұжырымдамалық негіздері еліміздің аумағын да берегей салық тәртібін қолдануды және барлық салық қатынастарын реттеуді қамтамасыз етуде. Әлемдік тәжірбиеде қолданылып жүрген салық салу принциптеріне және республика экономикасының даму деңгейіне жете назар аударылды. Салықтардың саны қысқартылды, салықтың анағұрлым маңызды түрлеріне бірегей ставка белгіленді, бюджетпен есеп айырысу жеңілдетілді.

Салықты жетілдіру ұзақ даму жолынан өткен көптеген елдерге қарағанда, экономиканы жедел орнықтыру және дамыту қажеттігі ескеріле отырып Қазақстанда қоғамның талабына жауап бететін және нарықтық экономиканың жағдайына икемделген салық жүйесін жасауды шұғыл қолға алды.

Салық салынатын нысандарды және нақты пайданы айқындауда халықаралық тәжірбиеде қолданылып жүрген принциптерді пайдалануға жол ашу мақсатында өнімнің өзіндік құнына әсер ететін шығындардың жүйесі қайта қаралып, түпкі нәтижені көрсететін баланстық пайда ұғымы енгізілді. Жылдық жиынтық пайданы анықтаудың жолдары белгіленді. Нақты пайдаға ғана салық салынуы үшін салықтық есеп жүйесі қолданыла бастады.

Республика экономикасы шетелдік инвестицияны тарту барған сайын ұлғая түсуіне байланысты Салық кодексінің бір тарауы халықаралық салық салу мәселесін қарады.

Қазақстанның 2030 жылғы дейінгі даму стратегиясында болашақтағы мемлекетіміздің енгізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сай сәйкес, салық жүйесінің алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушылар салынатын салықтардың тиімділігін арттыру.

Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні

Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төле-нетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.

Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен мін-деттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.

Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.

Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттілектері мен сұрау салуларына бейімделді.Салықтар тауар-ақша қатынастарының ах-уалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.

Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі- ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кіріс-терін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып та-былады. Салықтарда мемлекеттіңэкономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні,олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салық-тарды төлеу- әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ша бабында:заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.

Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:

1)пайда (алынған игіліктер) қағидаты.

2) «қайыр көрсерту» (төлем қабілеттілігі) қағидаты.

Алынған игіліктерге және төлем қабілеттігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.

Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын

А. Смит ұсынған еді. Олар мынаған саяды:

1)салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты);

2)салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықтауы керек (анықтылық қағидаты);

3)әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс(қолайлылық қағидаты);

4)салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).

Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ ет-ті, бұл процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке «салықтар- оны төлей-тіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны»деп қорытын-ды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағи-даттардың тұжырымдамалары дәлденді, толықтырылды.

Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде салық са-лудың қағидаттары баянды етілген.Қазақстанның салық заңнамасында соны-мен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төле-удің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негізделеді.

Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтың міндеттемелерін то-лық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.

Салықтар және бюджетка төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуы тиіс.Салық салудың ақындығы салық төлешінің салықтық міндеттеме-лері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.

Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.

Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.

Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерешелігі олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.Осысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болды; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жар-налар мен аударымдаржатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнім-нің, жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан (пайдадан), еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді.

Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларын толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұста-ған жөн, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың функцяларын қаржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.

Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категория-сының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.

Фискалдық функция -барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Өйткені салықтар мемлекеттік бюд-жеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік –мәдени шар-аларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді.Бұл орада салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайданылады. Бұл реттеушілер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлемі ықпал етеді.

Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс- әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімді салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы – 19,7%, 1998жылы - 16,6%, 1999 жылы – 17,4% , 2000 жылы – 22,6%, 2001жылы -22,2% болды(салыстыру үшін Украинада -29%, Ресейде – 33,3%).

Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.

Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақта-маған қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мү-шелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз етіледі.

«Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемле-кетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.

1991жылғы дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономи-каны басқарудың әміршіл- әкімшіл жүйесіне , бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті.Бюджеттің басты кіріс көз-дерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағыттал-ған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалып-тасты.

1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидатта-рын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен бастап 13 жаплы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық рефо-рмасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте- бірте халықаралық салық салу қағидат-тарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты « Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің 24- інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар меғн алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы №440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтар-ында Президент жалықтарымен және толықтырулар енгізілді.

Салықтардың, олардың төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, сал-ық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжеп-теуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.

Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағи-даттар бойынша жіктеледі:

салық салу объектілері бойынша;

салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай;

пайдалану тәртібі бойынша;

объектінің экономикалық белгісі бойынша.

Салықтарды салу объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар болып бөлінеді.

Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төлеген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын са-лықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.

Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сырқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспртқа және импортқа салынатын салық түрін-дегі кеден кірістері, ішкі рынокте салынатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.

Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.

Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызмет-тің тарифіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда салық-ты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.

Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жал-пымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.

Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (ар-наулы) болып бөлінеді.

Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты (арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әдет-егідей түрлі арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.

Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салық-тар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлармен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.

Салық салу объектілерін есепкеалу және оларды бағалау тәсілдеріне қа-рай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық*, салық тө-леушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.

Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объекті-лерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге ас-ырылады.

Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдік-терді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер ( арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспаған-да)салық органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейін жылдың 31-інші наурызына береді.

Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеуші-лер:

төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;

тұлғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материалдарын са-тып алуды қоспағанда салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жо-ғары сомаға біржолғы ірі сатып алуды асырғандар;

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктерінде-гі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;

Қазақстан Республикасының сылайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктел-ген адамдар;

Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс ете-ді.

Салық төлеушілен салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген мер-зіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзар-туға құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу мерзімін өзгертпейді.

Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.

Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне беріле-тін патент негізінде төленеді. Патент- арнаулы салық режімін қол-дану құқы-ғын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төлен-гендігін растай-тын құжат.

Салық есебінің екі әдісі қолданылады:

кассалық ;
есептеу әдісі.

Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қыз-мет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады.

Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарарды өткізу және кіріс-ке алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады.

Бұл әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері қолдануға қабылданған.Төлеушілер үшін оның кемшілігі – сал-ық төлемдері жеткізіліп тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.

Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салық службасының органдарын қамтиды.

Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың тізбегі мыналарды қамтиды:

1.Салықтар

1.Корпорациялық табыс салығы.

2.Жеке табыс салығы.

3.Қосылған құнға салынатын салық.

4.Акциздер.

5.Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.

6.Әлеуметтік салық.

7.Жер салығы.

8. Көлік құралдарына салынатын салық.

9.Мүлікке салынатын салық.

10.Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы.

11.Қазақстан Республикасының жасалған келісім шарттары бойынша өнімді бөлу жөніндегі үлесі.

2.Алымдар.

Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.

2.Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркенегі үшін алынытын алым. 3.Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелер-ді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

4.Радиоэлектрондық құралдарды және жилігі жоғарғы құралдарды мемлекеттік тіркегені үшін алым.

5.Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

6.Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

7.Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.

8.Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.

9.Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы.

10.Акциондардан алынатын алым.

11.Елтаңбалық алым.

12.Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.

13.Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.

3.Төлемақылар:

1.Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.

2.Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.

3.Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.

4.Жануарлар дүниесін пайдаланған үшін төлемақы.

5.Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.

6.Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.

7.Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.

8.Кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.

9.Сыртқы(көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.

4.Мемлекеттік баж.

5.Кеден төлемдері:

1.Кеден бажы.

2.Кеден алымдары.

3.Төлемақы.

4.Алымдар.

Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы «Бюджет жүйесі туралы» заң мен тиісті жылға арналған респуб-икалық бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.

Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының –Қаржы министірлігін, облыстардағығ аудандардағы, қалалардағы және қалалардағы аудандардың салық комитеттерін қамтиды.Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, мін-детті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамта-масыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттеме-лерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.

«Салық» және «салық салу» ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші жағ-дайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде – экономи-калық – құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу және алу) процесі.

1.1 Салық механизмін ұйымдастыру

Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары ысандарының элемент-ерін, яғни салық түрлерінің нақты аттарын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі мен әдістерін, іс-қимылының тәсілдерін қамтитын салық механизмін құруға және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизмінде өзара байла-нысты элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады.

Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру және алудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық тәртібін белгілейді.

Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады:салық субъектісі, салық салынушы, объектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі(единицасы), салық мөлшерлемесі, үлес(квота), салықпұл, салық жеңілдіктері, салық төлеудің мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттіліктері мен құқықтары, салықтарды төлеуді бақылау, салық заң-намасын бұзғаны үшін санкциялар және басқалары.

Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол – салықты және бюджетке басқа төлемдерді төлеуші тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін.

Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.

алық объектісі. Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық салуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланыс-ты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.

Салық базасы. Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құндық, заттық немесе өзге де сипаттамалары, олар-дың негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомасы анықталады.

Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:

табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке табыс салығы жатады;

тауарларға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын салықтарды, кеден баждарын қамтиды;

капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық және басқалары жатады;

Салық мөлшерлемесі. Салық мөлшерлемесі – салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасын білдіреді. Ол салық базасының өл-шем бірлігіне пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.

Салық салу практикасында мөлшерлемелердің мынадай түрлерін ажы-ратады:

тұрақты (берік)салық мөлшерлемесі. Олар табыс көзіне қарамастан сал-ық салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді(мысалы, мұнайдың 1тонна-сына, газдың 1текше метріне);

үйлесімді салық мөлшерлемесі. Олар салық объектісіне (оның мөлшерін саралауды есепке алмай) бірдей пайыздық қатынаста іс-әрекет етеді;

прогрессивті салық мөлшерлемесі. Бұл жағдайда прогрессивтік салық мөлшерлемесі табыстың артуына қарай өсіп отырады. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Прогрессивті мөлшерлемелер ең алдымен табысы көп тұл-ғаларға ауыртпалық түсіреді;

регрессивті салық мөлшерлемесі. Олар табыстың өсуіне қарай төмен-дейді, және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адам-дардың иығына ауыртпалық түседі.

Салық кезеңі. Жекелеген салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі салық кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған соң салық базасы анықталады және бюджетке төленуге тиісті слықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептеледі.

Салықпұл – субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.

Салық жеңілдіктері – заңнамаға сәйкес төлеушілерді слықтан толық не-месе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:

салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын са-ық объектісінің ең аз бөлігі;

табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер( асыраудағы жандарға, мүгедектерге – халықтан алынатын табыс салығы бойынша; күр-делі қаржыларға, әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шаралары-на жұмсалатын шығындардың сомасынан – пайдаға салынатын салық бойын-ша және т.т.);

салық салынатын табыстың құрамына кіріктірілмейтін сома ( мыса-лы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, халықтан алынатын табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің сомасы);

салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін салық мөлшерлемесін төмендету.

Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша бересіні есептеп шығару да жатады.

Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктер-дің іс-әрекет ететін уақыты.

Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндетті-ліктері – билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен рет-теледі

Салықтық бақылау – салық службасы органдарының салық заңнама-сының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылауы.

Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:

салық төлеушілерді тіркеу есебі;

салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді есепке алу;

бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;

қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;

салық тексерістері;

салық төлеушілердің қаржы- шаруашылық қызметінің мониторингі;

фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;

акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік пос-тыларды белгілеу;

мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру;

уәкілетті органдарға бақылау жасау.

Кедендік бақылау агенттігі өз құзыры шегінде Қазақстан Республика-сының кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төлеуге тиіс салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді

өндіріп алу жөніндегі салықтық бақылауды да міндетті төлемдерді өндіріп алу жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және кеден заңнама-сына сәйкес жүзеге асырады.

Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы- шаруашылық қызме-ті туралы салық службасы органдары алған кез келген мәліметтер құрайды .

Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сома-сын, төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлем-дер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.

Салықтар түрлері

2.1 Жанама салықтар.

Жанама салықтар – жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу про-цесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуі жақсырық. Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені: олардан жалтарыну қиынырақ; олармен эконоликалық бұзүшылық аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмларды аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы жағдай-ында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса тұтынушыға таңдау құқығын салықтап қалады; салықтың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.

Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл кем-шіліктерге олардың инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға бо-лады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм кіріктіріле-тін болады.

Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет: экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта -өндірістегі, сауда-дағы және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа объективті қайда бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шы-ғыстары мұндай жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қа-мтылуының төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту, экономиканың құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын қолдауға жұмсалатын шығыстарды арттыру қажеттігінен көбейе-ді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп тұтынатындарға ауыстырудың қаж-еттігі пайда болады.

Бөлгіштік процестегі белгілі бір теңестіруге жанаа салықтардың өзіндік әлеу-меттік бағыттылығы осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірбие мұндай практи-каны қолдап отырады.

Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қо-сылған құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көте-ру жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі материалдық шығындарсыз өндірілген өнім (амортиза-циясы бар таза өнім) болып саналатын қосылған құн болып табылады: қосыл-ған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамылуы мүмкін.

Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі са-тудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім-ақша емес, тек салық салынатын айна-лым мен салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табыла-тындығында. ҚҚС дүниежүзінің 40-тан астан елдерінде, соның ішінде Еуро-па экономиукалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың артық-шылығы мынада: біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де есеп-теудің салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді және үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді.ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан Республика-сының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып саналады. 20-01жылы мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасында бұл төлемнің үлес салмағы 21,8% құрайды.

Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған құн-ға салынатын салық деп тауарларды ( жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өн-діру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі ау-дарымды айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған тауарлар (жұмыскер, қызмет көрсету) үшін есептелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсету) үшін төлеуге тиісті ҚҚС сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу механизмі көрінісін табады. Заңнамаға сәйес салық са-лынатын айналым және салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу объе-ктілері болып есептеледі. ҚҚС-ты төлеушінің тауарларды (жұмыстарды, қыз-меттер көрсетуді) өткізу бойынша жасаған айналымы салық салынатын ай-налым болып табылады, оған Салық кодексіне сәйкес қосылған құн салығын-ан босатылған және өткізу орны Қазақстан Респупликасы болып табылмай-тын айналым қосылмайды.

Салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын қоспай, мә-міле жасаған тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отыр-ып, өткізілетін тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) құны негізінде анық-талады. Өткізілген тауарлардың (жұмыстардың, қызметтер көрсетудің) құны қандай бір өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын айналым мөлшері ти-істі түрде түзетіледі. Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес мағлұмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін немесе әкелінген та-уарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны,сондай-ақ қосылған құнға салынатын салықты қоспағанда, Қазақстан Респуб-ликасына тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары қосылады.

Тауарларға қатысты өткізу бойынша айналым:

тауарға меншік құқығын беруді (тауарды сатуды, тиеп жөнелтуді, тауар экспортын, тауарды тегін беруді, жарғылық капиталға жарна төлеуді, жұмыс берушінің жалдамалы қызметтерге жалақы есебінен тауар беруін);

тауарларды төлем мерзімін ұзарту шартымен тиеп жөнелтуді, мүлікті қаржы лизингіне беруді;

комиссия шарттары бойынша тауарларды тиеп жөнелтуді;

қарызды төлемеген жағдайда кепіл берушінің кепіл ұстаушыға кепілге қойылған мүлкін (тауарын) беруін;

кәсіпкерлік қызмет мақсаты үшін салып алынған тауарды басқа мақсат-қа пайдалануын;

қосылған құнға салынатын салықты дербес төлеуші болып табылатын бір құрылымдық бөлімшенің екінші құрылымдық бөлімшеге тауар жөнелтуін білдіреді.

Жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша айналым кез келген жұмыстарды орындауды немесе қызмет көрсетуді, соның ішінде олардың те-гін орындалуын, сондай-ақ тауардың өткізуден өзге сыйақы үшін кез келген қызметті білдіреді.

Қосылған құнға салынатын салық – көп дүркінді, тауарды өндіру мен өт-кізудің әрбір сатысында өндіріп алынатын салық, ол өзіне тауар қозғалысы-ның өткен стадияларындағы барлық алымдарды қосып алады, бірақ мемле-кетке тек осы тауардың өндірушісі тауарды өндіру мен өткізу стадиясында алынған қосылған құнға салынатын салық түседі.Сөйтіп, салықты өндіріп алу механизмі баға құрамындағы салықты дәйекті және тұрақты қордалану есебінен баға өсуінің нәтижесін бермейді:баға салық салудың бір дүркіндігі

Дайын- даушы кәсіп- орын	Сатып алу құны	өзіндік құнға жатқы- зылады	Қосыл- ған құн	Өткізу құны	ҚҚС 5грх16%	Сату құны 5грх16%	Бұрын төленген ҚҚС есепке алынады
1	2	3	4	5	6	7	8	9
I	-	-	100	100	16	116	-	16
II	116	100	200	300	48	348	16	32
III	348	300	150	450	72	522	48	24
Жиыны			450					72

кезіндегідей өсіп отырады. Сонымен бірге кәсіпкерлердің салық жүйесі алды-ндағы теңдігі пайда болады, түпкілікті тұтынушыға түсетін баға қысымы аз-аяды.

Қосылған құнға салынатын салық бойынша есепке жатқызу механизмі сызбада көрсетілген.

Үш кәсіпорындағы ұқсату өнімінің тізбектік қозғалысы кезіндегі 16 пайыздық мөлшерлемедегі ҚҚС- тың іс-әрекет механизмінің сызбасын мына сандық мысалдан бақылап отыруға болады (шартты ақша өлшемінде). Сауда кәсіпорны үшін тауар құны 522 шартты өлшемді құрайды; сауда үстемі, мыс-алы, 20 пайыз кезінде еркін баға 626 шартты ақша өлшемін (522х1,20) құрай-ды және сауда кәсіпорны 104 шартты ақша өлшеміне тең (626-522) осы үсте-меден 14 шартты ақша өлшемі (104х16:100+16) мөлшерінде салық төлейді; сөйтіп, сауда кәсіпорнының шығындары мен пайдасы 90 (104-14) шартты ақшаны құрайды.

Қосылған құнға салынатын салық мөлшерлемесі 16 пайызға тең және салық салынатын айналым мөлшеріне қолданылады. Түсті және қара метал-дар сынығының экспортын қоспағанда экспортқа тауарлар өткізу бойынша айналымға, халықаралық тасылымдарға байланысты орындалатын жұмыс-арға, көрсетілетін қызметтерге нөлдік ставка бойынша қосылған құн салығы салынады. Кеден заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының кеден аумағынан тауарлар әкету тауарлар экспорты болып табылады.

Салық салынатын импорт бойынша ҚҚС мөлшерлемесі салық имп-орт мөлшерінің 16 пайызына тең болады. Салық салынатын импорт мөлшері-е кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауарлардың кеден-дік құны, сондай-ақ ҚҚС-ты қоспағанда, Қазақстан Республикасына тауарлар импорты кезінде салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасы кіріктіріледі.

Жанама салықтар арасындағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден төлемдері - әкелем, әкеттілім, сондай-ақ транзит тауарларынан, затта-ры мен қызметтер көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар бо-ып табылады.

Жанама салықтардың үшінші тобына акциздер кіреді. Бюджет кіріс-теріндегі салықтың түсімдерінде олар 3% құрайды.

Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшалықты ерекшеліктеріне қарай монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауар-ларды өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілетін қызметтерге де салынуы мүмкін,бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.

Акциздер әмбебаптық және жеке-дара акциздер болып бөлінеді. Әм-бебаптық акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы айна-лымнан өндіріледі; оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын сал-ықтарды жатқызуға болады. Жеке-дара акциздер айтарлықтай көп болуы мүмкін.Мәселен, акциздер Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және оның аумағына импортталатын мына тауарларға, акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлеріне салынады: спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары, құрамында темекі бар басқа өнімдер, бекіре мен қызыл балық уылдырығы, алтыннан, платинадан, немесе күмістен жасалған зергерлік бұй-ымдар, бензин (авиациялық бензинді қоспағанда), дизель отыны, жеңіл авто-мобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын автомоби-льдерден басқасы), атыс және газ қарулары (мемлекеттік билік органдары-ның қажеттіліктері үшін алынғандардан басқасы), шикі мұнай (газ конденса-тын қоса), ойын бизнесі, лотореяны ұйымдастыру және өткізу.

Сөйтіп, тізбенің едәуір бөлігін ең қажетті заттарға жатпайтын тауарлар мен өнімдер қамтып отыр. Акцизделетін тауарлардың тізбесі де олардың мөлшерлемесі сияқты өзгеріп отыруы мүмкін, мұның өзі кейбір тауарларды тұтынуды реттеудің қажеттігімен және мемлекеттің ағымдағы фискалдық саясатымен айқындалады.

Акциз мөлшерлемелерін Үкімет бекітеді және тауар құнына пайызбен (адвалорлық) және (немесе) заттық нысандағы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада (тұрлаулы) белгіленеді. Алкоголь өніміне акциз мөлшерлемелері жо-ғарыдағыға сәйкес не онда су араластырылмаған (жүз пайыздық) таза спирт-тің болу көлеміне қарай бекітіледі. Спиртің барлық түрлеріне акциз мөлшер-лемелері спирттің бұдан әрі пайдаланылу мақсаттарына орай сараланады. Алкоголь өнімдерн өндіру үшін өткізілетін спиртке акциз мөлшерлемесі ал-коголь өнімдерін өндіру үшін пайдаланбайтын адамдарға өткізілетін спиртке белгіленетін базалық мөлшерлемеден төмен белгіленуі мүмкін.

Ойын бизнесі объектілеріне акциздің базалық мөлшерлемесінің ең жо-ғары және ең төмен шектерін Үкімет бір жылға есептеп белгілейді. Жергілікті өкілді органдар ойын бизнесі объектілеріне белгіленген базалық мөлшерлемелер шегінде қызметін бір әкімшілік- аумақтық бірлік аумуғында жүзеге асыратын барлық салық төлеушілер үшін бірыңғай акциз мөлшерлемесін белгілейді.

Қазақстан өндірілетін тауарларға, қызметтерге акциз салығы салу объектілері республика аумғында акцизделетін тауарларды өткізу немесе оларды алыс-беріс негізінде ұстауға беру, көрсетілетін қызметтерді, акцизделетін қызметті жүзеге асыру операциялары болып табылады, импорт кезінде импортталатынакциз тауарларының көлемі (оларға қатысты акциздердің тұрлауы акциздері белгіленген) немесе тауардың кедендік құны болып табылады.

Қазақстан Республикасы аумағында өткізілетін алкоголь өнімі мен темекі бұйымдары акциздерді жинаудың толықтығын қамтамасыз ету және оның аумағында жасырын әкелу, өндіру және өткізуді болдырмау мақсатында міндетті түрде таңбалауға жатады.

2.2 Корпорациялық табыс салығы

Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады (23,2%). Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда Қазақстан Республикасы резидент- заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы көздерден табыс алатын бейрезидент- заңды тұлғалар төлейді. Арнаулы салық режімін қолдаушы заңды тұлғалар – шағын бизнестің субъектілері, шаруа (фермерлік) қожалықтары, заңды тұлға – ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер, кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлері корпорациялық табыс салығын төлейді.

Корпорациялық табыс салығын салу механизмі заңды тұлғалар салықты есептеу, төлеу тәртібін, алу шарттарын, жеңілдіктер мен санкцияларды, төлеу уақытын айқындайды.

Негізгі шектерде бұл механизм заңдамаға сәйкес мынаған саяды. Салықты табыс алатын заңды тұлғалар, резиденттер мен бейрезиденттер, соның ішінде кәсіпкерлік қызметтен алатын табыстары бойынша коммерциялық емес ұйымдар да, бюджет ұйымдары да төлейді.

Корпорациялық табыс салығын салу үлкейтілген түрде келтірілген.

Мыналар – салық салынатын табыс, төлем көзінен салық салынатын табыс және Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын бейрезидент-заңды тұлғаның таза табысы корпорациялық табыс салығы салынатын объектілер болып табылады.

2.3 Жеке табыс салығы

Бұл төлем бойынша қаражаттардың түсімі (2001 ж. дейін – жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы) барлық салық төлемдерінің 9% алады.

Салық салу объектілері бар жеек табыс салығын төлеушілер болып есептеледі. Салық салу объектісі төлем көзінен салық салынатын табыстар мен төлем көзінен салынбайтын табыстар болып табылады.

Салық мөлшерлемесі баспалдақты үдеме бойынша табыстың мөлшеріне қарай 5 пайыздан 30 пайызға дейін белгіленген (кестені қараңыз).

Дивидендтер, сыйақылар мен ұтыстар түріндегі табыстарға 15% мөлшерлеме, адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10% мөлшерлеме бойынша салық салынады.

Төлем көзінен салық салынатын табыстарға мыналар жатады:

қызметкердің табысы;

біржолғы төлемдерден алынған табыс;

жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері;

дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;

стипендиялар;

жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс

Жеке табыс салығы (4-кесте)

15еселенген жылдық есептік көр-сеткішке дейін	Салық салынатын табыс сомасына 5 пайыз
15еселенген жылдық есептік көр-сеткіштен 40 еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін	15еселенген жылдық есептік көр-сеткіштен салық сомасы+одан асатын сомадан 10пайыз
40еселенген жылдық есептік көр-сеткіштен 600 еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін	40 еселенген жылдық есептік көр-сеткіштен салық сомасы+ одан асатын 20 пайыз
600 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен және одан жоғары	600 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық сомасы +одан асатын сомадан30 пайыз

3.Қазақстандағы 1992,1995,2002 жылдардағы салық жүйесіндегі өзгерістер

Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабыл-данған «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылды. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі; меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатыстардың құқықтық негізінде жүргізілуі т.б.

Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын бекітілді.

Қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан Республикасында:

13 – жалпы мемлекеттік салықтар;

11 – міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;

18 – жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

Салықтар негізін пайдаға салынатын салық, табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б.салықтар құрады.

Қазақстан Республикасының салық жүйесін құруда ең алғашқы тарихи құжат болған жоғарыда көрсетілген. Заңның ел экономикасын реформалау-дағы маңызы мен алар орны ерекше.

Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл Заңда да тыс қалмаған сияқты. Яғни Қазақстан Республикасының алғашқы құрылған салық жүйесінде бірқатар шешуін таппаған мәселелер, кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес.

Әрине, бұл кемшіліктердің түрлі себептері де бар. Басты себеп, ол біз салық жүйесін құрғанда елімізде жиынтықталған ғылыми немесе практикалық тәжірбие болған жоқ. Салық қызметі органдары да, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Еліміздің алғаш қабылдаған салық жүйесінде біз жоғарыда айтып кеткен дүниежүзілік тәжірбиеде қолданып келген салық принциптері сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге мүмкіндік болмады. Ең бастысы салық жүйесінің өндірісті дамытуға ешқандай ықпал етпеуі, бюджет кірісін құраудағы өз рөлін жете атқара алмауы, яғни салық көзі табыс немесе пайда емес, керісінше тұтыну болып табылды.

Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалуы және т.б. кемшіліктер салық жүйесінің одан ары қарай реформалаудың қажет екеніе айқын көрсетті.

Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімде концепциясын қабылдады. Бұл құжатта, негізінен, салық жүйесін салық заңдылығын бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген.

Осы концепцияны іс жүзіне асырудағы бірінші кезең Қазақстан Республикасы Президеғнтінің 24.04.95 жылы қабылдаған Заң күші бар «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Жарлығы болып табылады. Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да нарықтық қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірбеге мейлінше жақындатылған.

Енді бұрын қызмет еткен 42 түрлі салықтар мен алымдардың саны едәуір қысқартылып, жалпы салықтар мен алымдар саны 11-ге жеткізілген.

Салықтың ең басты түрі болып табысқа салынатын салық, яғни пайда емес табыстан салық алынатын болды.

Салық салудың негізгі принциптері сақталып, салық салуда қарапайымдылық, әділеттілік салыстыру принциптері біршама өз шешімін тапқан.

Қазақстан Республикасы Президентрінің 1995 жылдың 21- желтоқсанында қабылданған Заң күші бар «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Жарлығы 1996 жылдың 1-қаңтарынан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізді.

Енгізілген өзгерістер мен толықтырулардың қатарына мына төмендегілерді жатқызуға болады:

- салық салынбайтын минимумды анықтауда, ең төменгі жалақы орнына есептік көрсеткіш енгізілген;

- арнайы экономикалық аймақтарда тіркеліп, қызмет жасайтын заңды тұлғалар, табыс салығын 20 проценттік ставка бойынша төленетін болады.

- заңды тұлғалардың жалақыға жұмсалатын шығындары шектеліп, белгіленген нормадан асқан жалақыға жұмсалған шығындарға салық салынады;

- жер қойнауын пайдаланушылардың барлығы Қазақстан Үкіметімен контрактіге тұрар алдында Бас салық инспекциясынан салытық экспертизадан өтулері тиіс.

Салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-тәжірбиелер, экономикасы дамыған елдердің тәжірбиелерін талдап-жиынтықтау барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түсуі тиіс.

Қазастан Республикасының Мемлекеттік бюджетіне түсетін салықтық төлемдердің ішіндегі жалпы мемлекеттік салықтардың үлес салмағы

(5-кесте)

	1995жыл	1996жыл	1997жылдың 1-жартысы
Мемлекеттік бюджетке түсетін салықтық төлемдер – барлығы Соның ішінде: Жалпы мемлекеттік салықтар Жергілікті салықтар меғн алымдар	100 64,1 35,9	100 68,5 31,5	100 70,8 29,2

2002 жылы Салық кодексінің енгізілуі қазақстандық салық заңнамасын дамытудың маңызды кезеңі болады, ол салық саласындағы құқықтық тетіктердің тиімділігін бір мезгілде арттыра отырып, алдындағы жылдары құрылған салық жүйесінің тұжырымдамалық негіздерін нығайта түсті.

Кеден ісі саласындағы құқықтық нормаларды біріктіретін және жүйе-лейтін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, кеден рәсімдерін оңайлатуға және сонымен бір мезгілде тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін халықаралық нормаларды барынша пайдаланатын Қазақстан Республикасының Кеден кодексі қолданысқа енгізілді.

Салық кодексін қолданудың оң нәтижелерімен қатар елдің экономикалық өсуі және инвестициялық ахуалды жақсарту үшін жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында салық жүйесін жетілдіру проблемасы шешілмеген күйіндк қалып отыр.

Қолданыстағы салық заңнамасының ережелері жеке тұлғалардың та-быстарын ресми емес айналымнан шығаруға, негізгі жабдықтарды ұдайы өндіру мен жаңартуға инвестициялар салу үшін оңтайлы жағдайлар жасауға толық жәрдемдеспей отыр.

Инновациялық қызметті ынталандырудың пәрменді тетіктері жоқ, бұл ғылымды көп қажет ететін және жоғарғы технологиялы өндірістердің дамуына белгілі дәрежеде кері әсер етуде.

Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесін одан әрі жетілді-ру қажет.

Мақсаттары

Республикада жүргізілетін салық саясатының мақсаты экономикаға инвестицияларды одан әрі көтермелеу, инновациялық белсенділікті ынталан-дыру, төлем қабілеті бар сұранымды арттыру үшін халықтың қолында бар табысты көбейту болып табылады.

Шешу жолдары

Әлеуметтік салық бойынша ставкалардың регрессивті шәкілін және табыс салығы бойынша неғұрлым ырықты ставка шәкілін белгілеу;

қосылған құн салығының ставкасын төмендету;

ғылыми және инновациялық қызметті көтермелеу, оның ішінде қосыл-ған құн үлесі жоғары өндірістерді дамыту үшін экономикалық жағдайлар жасау.

инвестициялардың өсуін көтермелеу мақсатында амортизациялық саясатты жетілдіру;

мұнай операцияларына салық салуды жетілдіру;

салық әкімшілігін жүргізуді автоматтандыру процестерін дамыту;

шағын бизнесті дамыту және ауыл шаруашылығы тауар өндірушілер үшін жағдайлар жасау мақсатында арнайы салық режимдерді нормаларының әдіснамасы мен оларға әкімшілік жүргізудің нормаларын жетілдіру.

Салық жүйесін жетілдіру жөніндегі көзделген шаралар салық салу деңгейін нақты төмендетуге мүмкіндік береді, бұл экономикалық өсу қарқынын одан әрі арттыруға ынталандырады.

Мемлекеттік бюджеттің кірістерін ұлғайту, кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау, заңсыз көлеңкелі айналымды қысқарту, салық салынатын базаны кеңейту есебінен жүргізілетін болады.

3.1 Қазақстан Республикасындағы салық саясаты

Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін, басқа ТМД республикалары сияқты қысқа мерзімде мемлекеттік салық жүйесіне заң шығару базасы айналуына мәжбүр болды. Салық реформасының концепциясы 1992 жылы өңделген.онда жекелеген екі тармағы бар: біріншісі (1993-1995жж) жаңа салық салу жүйесінде іс-қимыл тұжырымында істелген, және екіншісі (1996-1998жж) салық жүйесін өзінің мақсатын құру мен аяқтау, нарықтық экономикада жауаптылық талап етеді.

«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының заңында 1995жылы сәуірде бұл процессте бірінші кезең аяқталды. Бірақ бұл заң қатаң бәсеке білдірмеді, керісінше өзгертулер мен толықтырулар нарық реформасын тезарада жылжытуы бағытталды, ҚР Перзиденттінің Жарлығы мен Заңдары бойынша 1999жылға дейін осы құжатқа енгізілді.

«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдар туралы» «Заңға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар» Үкімет ұсынған заң 2001жылдың 16 сәуірінде ҚР Сенаты қабылдады. Қабылданған заң өндірістің дамуына бағытталған және кәсіпорынның инвестициялық іс-әрекетінің ұлғаюына жаңа Салық Кодексінің өңделу жолында маңызды қадамына саналуына болады.

Қазақстанның салық жүйесі өзінен нені көрсетеді? Экономикасы нарықтық қатынастарға негізделген кез-келген елде ( бұл экономикасы дамушы және дамыған немесе постсоциолисттік елдер болсын) салық 2 қызмет атқарады: фискалды ( мемлекеттік бюджетке қаржыны жұмылдыру) және жинақтаушы (жинақтау қорының мемлекеттік инвестициялар есебінен және экономикалық қызметтің басты бағыттардағы салық жеңілдіктері арқылы).

Сонымен салықтардың экономикалық табиғатында қайшылықтар бар, ол мемлекет – салық төлеуші (заңды немесе жеке тұлға болсын) қатынасында байқалады. Салық мөлшерлемесі артқан сайын, мемлекеттің бюджет қаржыларын шоғырландыру артта, онда әлеуметтік бағдарламаларда көбейеді. Сонда бұл жүзеге асады ( тегін білім беру немесе медициналық қызмет көрсету, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және жағдайлары төмен адамдарды әлеуметтік қорғау бағдарламасы).

Осылармен қатар, практика көрсеткендей, экономикасы дамыған елдердегі ЖІӨ-нің жинақтаудың салмағы төмендеуде. Нарықтық даму жолын таңдаған елдерге осы әдісті қолдануға болады, мемлекеттік бюджеттің салық жасаулары есебінен өсуі , өндірістік емес тұтынуға көбірек жұмсалады, ол өндірістің мемлекеттік сектор инвестициясынан көп. Ал салықтың жинақтау қызметі мемлекеттің халық шаруашылығының басты салаларына салық салымының жеңілдік жасаған пайда болады.

Қазақстан – ТМД елдерінің ішіндегі салық саясатын экономика өсіруге және бұрыннан дайындалған стратегия шеңберінде қолданған ел болып табылады. Бұл ұлттық экономика саласындағы мемлекеттік меншіктің үлесінің минималды мөлшерге жеткенін көрсетеді( 1999жылы тіркелген заңды тұлғалардың 18% ғана мемлекеттік мәртебеге ие). Бұл заңдылық, себебі Қазақстанның мақсаты мемлекеттік инвестицияларды көбейту емес, оның экономиканы реттеудің басты механизмі және салық саясатын халық шаруашылығының дамуының басты механизмі ретінде қолдану(мысалы: мақсатталған жеңілдіктер қолдану)

Қазақстан Республикасының салық саясатының басты бағыттары:

азаматтарды қорғауға бағытталған мемлекеттік бағдарламаларды орындау ( әлеуметтік, әскери, экономикалық, саяси);
өндірістің басты салаларын дамыту;
салық мөлшерлемесін көтеру арқылы емес, салық төлейтін жеке және заңды тұлғалардың санын көбейту арқылы бюджет табыстарын қалыптастыру.

Қазақстан Республикасының территориясында 17 салық түрі бар. Олардың барлығы тікелей және жанамаға бөлінеді. Жанама салықтарға (азаматтардың мүліктік жағдайымен тікелей байланысты емес) ҚҚС және акциздер жатады. Қазақстан Республикасындағы басқа салықтар тікелей болып саналады, және де олар салық төлеушінің мүлікке немесе табысқа тікелей қатысты. (бұл – табыс салығы, пайдаға салық, әлеуіметтік салық, жер салығы, мүлікке байланысты салық түрлері, пайдалы қазбаларды қолдануға салық және т.б.)

1998жылы мемлекеттік бюджеттің 70% салық түсімдері есебінен, 90% мемлекеттік меншік және салықтық емес түсімдерден құралды. Бірақ бюджетті қалыптастыруға қатысу үлесі жөнінен, жеке тұрғындарды қамту жөнінен, жене тұрғындарды қамту жөнінен мыналар үлкен орын алады(6-кесте)

жеке тұлғалардан табыс салығы;
заңды тұлғалардан табыс салығы (немесе бөлінбеген пайдаға салынған салық);
қосымша құн салығы(ҚҚС)
әлеуметтік салық.

Бұл салықтардың Қазақстан мен Ресей мемлекеттерінде мемлекеттік бюджетке түскен салық салымдарының қанша пайызын құрайтынын салыстырайық (6- кесте).

Қазақстан мен Ресей мемлекеттерінің бюджеттік табыстарының қалыптасуындағы салықтың салмағы, 1998жыл (%). 6-кесте

Салықтар түрлері	Қазақстан	Ресей
Барлық салықтар және де	100	100
Табыс салығы	12	13
Пайда салығы	18	18
ҚҚС	40	29
Әлеуметтік салық	12	24
Басқалары	18	16

Қазақстан бюджетіне түсетін табысты ҚҚС береді, негізінен осы ҚҚС төлемдері өндіріс саласымен байланысты. Ресеймен салыстырғанда қоғамдық тұтыну қорларының негізін құрайтын әлеуметтік салық салымдары (социалистік елдерде таралған) бізде екі есе аз. Бұл (басқа факторлармен қатар) Ресейді Қазақстанмен салыстырғанда, Қазақстанның нарықтық өзгерістер жолында алға шыққанын байқатады. Егерде Ресейде қызмет көрсету саласы қоғамдық тұтыну қорлары есебінен жұмыс істесе (социалисттік үлгіде), онда Қазақстанда бұл сала нарықтық негізге ауыстырылға, яғни мемлекеттік емес ұйымдар қоғамдағы жергілікті халыққа қызмет көрсетеді.

Жеке тұлғадан алынатын табыс салығы Қазақстан Республикасында тікелей салық болып есептеледі және Қазақстанның әрбір тұрғыны өзінің табыс көлеміне қарамастан оны жыл бойына төлеуге міндетті. Қазақстанда барлық салық жинақтары бойынша іріктемелі тәсілді қолдану байқалады. Жеке және заңды тұлғалардың ішінде жеңілдік санаттары бар салық төлеушілер санының көптігі анықталды. Табыс салығын алуға байланысты жеңілдіктер негізінен жағдайлары төмен және әлеуметтік қорғалмаған тұрғындарға берілген. Салық салынатын табыс сомасының 5% табыс салығына минималды мөлшерлемесіне тең, бірақ салық салынатын табыс үлесі жиынтық табыстан аз болады, ал әлеуметтік қорғалмаған салық төлеушілер ( мүгедектер, ҰОС қатысушылар және т.б.) көбірек. Бұларды салыстыру үшін: Ресейдегі табыс салығының минималды мөлшерлемесі 2000жылы 12% болса, 2001жылы 13% болды. Қазақстан экономистерінің есептері бойынша жылдық табыс 680$-дан кем емес болса 5%, ал одан жоғары болса 10%, ал жылдық табыс 3000$ жоғары болса 30% алынады. Н. Назарбаев Үкіметпен бірге «« салық туралы»заңға толықтырулар мен өз-герістер енгізу» жөнінде талқылау жасалғанда мынаны айтты: Қазақстан тұрғындарының 53% – 5%-дан төлейді, ал 40%-10% мөлшерлемесімен төлейді. Тек 7%-ы 20-30 %-дық мөлшерлемемен төлейді.(1)

(Салыстыру үшін Ресейде жағдайлары төмен азаматтарға табыс салығының минималды мөлшерлемесін азайту жөнінде ешбір сұрақ талқыланбауда, керісінше қазіргі кезде табыс салығының мөлшерлемесі 15% өсіруі туралы сұрақ талқыланады). Қазақстандағы Салық Кодексінде жағдайлары төмен тұрғындарды қорғау тиімділігінің деңгейі жөнінде әлемдік стандартқа жақындау.

Қазақстанның салық жүйесінің нарыққа бейімделуі неден байқалады? Нарықтық реформада 2001 жылғы 1 шілдедегі ҚҚС 20%-дан 16-%-ға және әлеуметтік салық мөлшерлемесін 26%-дан 21%-ға кемітуі. (2)

Пезиденттіміз Н.Назарбаев былай деді: « Салықтың бұлай төмендеуі техникалық жабдықтардың жаңаруына және ұлттық экономикадағы бәсекелестіктің өсуіне әкеледі»

Бұл шарадан ЖІӨ-нің өсетіні күтілуде. Мемлекет өзінің ипвестициялық қызметі үшін мемлекеттік бюджеттің қаржыларын шоғырландырайын деген жоқ, керісінше, салықтың фискалды қызметін жұмсарту арқылы кәсіпорындарының жинақтау қорын өсіруге ұмтылуда. Осы мақсатта халық шаруашылығының басты салаларын дамытуда инвестициялап жатқан кәсіпкерлерге салықтық жеңілдіктер қызмет етуде. Мұндай жеңілдіктер заңды тұлғаларға тек « тікелей инвестициялауды мемлекеттік қолдау туралы» ҚР заңына сәйкес және мемлекеттік уәкіл органдардың заңды тұлғалармен инвестиция туралы шарттардың негізінде ғана беріледі. Қазақстан Республикасының нарықтық өзгерістерге әсер ететін салықтың негізгі түрлерін сипаттаймыз.

Заңды тұлғалардың Қазақстандағы бөлінбеген пайдасынан алынатын салық тікелей салық болып табылады. Ол Қазақстанның жеткілікті қамтамасыз етілген тұрғындардың меншігіне әсер етеді. Бірақ Қазақстандағы пайдаға салынатын салыққа берілген жеңілдіктер мөлшерлемесі түрленбелі(0-30%). Сондықтан мемлекеттік жанама түрде кәсіпорын балансына әсер ете алады. ( жинақтау қоры – тұтыну қоры). Пайдаға салынатын салық жеңілдіктері басты салығы ашылған өндіріс өнеркәсіптеріне беріледі. Мысалы: халық шаруашылығын жаңа салаларында ашылған біріккен кәсіпорындарға 5 жыл пайда салығынан босату жеңілдіктері беріледі.

ҚҚС – жаңа салық болып табылады. Ол салық төлеушінің мүліктің жағдайына тікелей әсер етпейді, бірақ оның көлемі өндірілген товар немесе қызметтің бағасында жатады. Бірақ ұл жердегі салық салымының объектісі болып товар немесе қызмет өндіруден түскен пайда және материалдық шығындардың арасындағы айырмашылық есептеледі. ҚҚС кәсіпкерлер төлейді және мемлекеттік бюджетінің негізін құрайды – 40%-ға дейін. ҚҚС мөлшерлемелерінің 20 % - 16%-ға кемуі 2 фактарға байланысты мүмкін:

Біріншіден ҚР-ның экономикалық динамикасының тұрақтануы, екіншіден мемлекеттік бюджеттің табысының салмақты бөлігін осы салықтың құрауы(1995жыл 20%-дан, 1998 жыл – 40% дейін). Осы ҚҚС-тың төленбеуі кәсіпорындардың инвестициялық қызметтеріне ынталандыру және негізгі қорларының жаңаруына көмектесті. Қазақстанда ҚҚС-тың мөлшерлемелері-нің төмендеуі арқылы өзінің салық жүйесін Европаның дамыған елдеріндегідей болды. (1990 жылы Ұлыбританияда ҚҚС -15%, Германияда -14%, Францияда – 18%). Пайдаға салынатын салық сияқты өндірістің басты салаларына және кіші бизнестің дамуына арналған іріктелмелі жеңілдіктер ҚҚС-ке де берілген. Мысалы: электрондық БАҚ толығымен бұл салықты төлеуден босатылған.

Әлеуметтік салық тікелей салық болғанымен кәсіпкер оны еңбек төлеу қорының көлеміне байланысты төлейді. Бұл салықта мемлекеттің салық салымының әлеуметтік және нарықтық бейімделуінің моделдерінің арасындағы қайшылық жатыр. Әлеуметтік салық жұмыспен қамту және жәрдемдесу қорының жиынынан – еңбекке төлеу қорының 2%, медициналық сақтандыру қорының 3%, зейнетақымен қамтамасыз етудің 15% және әлеуметтік қамтамасыздандырудың 1% құрайды. Ресейде бұл салық 2000жылы 38,6%-дан 2001жылы 35,6% төленді. Бұған кіретіндер: медициналық сақтандыру жинақы 3,6%, әлеуметтік сақтандыру 4% және зейнетақымен қамтамасыздандыру 28% құрайды.

Бұл салықтың көмегінен қоғамдық тұтыну қорының көлемі мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыздандыруға мүмкіндік туады. Ресейдегі әлеуметтік салықтың үлкендігі нарықтық өзгеруге кері әсер етуімен қатар еңбекті төлеу қорының кемуіне әкелді.

Қазақстан және Ресей мемлекеттік бюджеттерінің шығындарының құрылымдарын салыстырсақ екі мемлекеттің салық саясатыда қызықты әрекеттер байқалады.(Салыстыру үшін АҚШ-тың да мәліметтерін қарастырымыз)

1996-1999жж Ресей, АҚШ, Қазақстанның мемлекеттік бюджет шығындарының құрылымы . 7-кесте

Мемлекет, жыл	Барлық шығындар	Әлеуметтік қажеттілік	Экономикалық қызмет	Қорғанысжәне қоғамдық тәртіп
Қазақстан
1996	100	37	34	11
1999	100	44	8	13
Ресей
1996	100	22	29	16
1999	100	36	22	13
АҚШ
1996	100	33	14*	16
1999	100	29	14*	15

*инвестициялық негізгі капиталға (8%), және субсидия мен тағы басқа көмекке (6%)

Қазіргі таңда Қазақстанда экономиканың ырықтандыру нысаны өтуде. Осы кезде халық шаруашылығына мемлекеттің қатысуы минималды көлемге кемиді. Экономикалық қызметке жұмсалған Қазақстан Републикасының мемлекеттік бюджетінің көлемі 1996жылмен салыстырғанда 1999 жылы 22% кемиді. (3%-дан 8%-ға жалпы бюджет шығыны өсті). Мемлекет тұрғындардың өмір сүруін қамтамасыз етуге көп көңіл бөледі. Мысалы: алдағы көрсетілген период ішінде әлеуметтік қажеттілікке жұмсалған мемлекеттік бюджет шығыны 7%-ға өсті. (37%-дан 44%-ға жалпы бюджет шығыны өсті). Қазақстанның салық саясаты социалистік елдер үшін жақсы бейімделген кешен құрады – мемлекеттік меншіктің толығымен жекешелендіру, интерактивті әдістер мен қуатты шаралар блогы арқылы тұрғындарды әлеуметтік қорғауды нарықтық экономика жағдайларында басқару.

Осы көрсеткіш Ресей мен салыстырғанда Қазақстанда 1999 жылы 8%құрады, бұныңөзі әлеуметтік және табыс салығының төмен мөлшерлемесі кезінде жүзеге асты, сонымен қатар Қазақстан Ресейге қарағанда қызмет көрсету саласын реформалауды жүзеге асырып үлгерді, яғни қоғамдық тұтыну қорының есебінен жүргізілген қызмет көрсетудің орнына, нарықтық қатынастырға осы қызметтердің бір бөлігін ауыстырады. Бұл туралы Қазақстандағы үй шаруашылығына жұмсалған шығындардың құрылымының өсуі байқатады. 1990ж 12%-дан 1999ж 27%-ға, ал Ресейде осы жылдары қызмет көрсетуде жұмсалған шығындардың үлесі 12%-14% дейін өсті. Экономикалық дамыған елдер, мысалы, АҚШ немесе Жапонияда 60% құрады.

Бұл жерде мынаны айтқан жөн, қазіргі таңда Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің құрылымы экономикасы дамыған елдердікіне жақындауда, бірақ абсолютті жұмылдыру көлемі, яғни бюджетқаржысы жағынан экономикасы дамушы елдерге ұқсайды. Жалпы Қазақстан Республикасының саляқ саясатының мақсаты бюджет шығындарын өсіру емес (ондай шығындар ЖІӨ-де 1999ж 21,6% құрады, салыстыру үшін; Ресей – 28% ,ал АҚШ –та 39%) оны әлеуметтік маңызы бар қызметке қолдану.

3.2Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру жөніндегі ІС-ШАРАЛАР ЖОСПАРЫ

№	Іс-шара	Аяқтау мақсаты	Орындауына жауаптылар	Орындау мерзімі
1	2	3	4	5
1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10	Салық төлеушілер мен салық салу объектілерінің мемлекеттік тізімін (СТж-СО) Есеп-бақылау маркаларын қолданып,алькогольөнімінің айналымын бақылау жүйесін енгізуді қамтамасыз ету Республикалық мониторин-гке жататын салық төлеу-шілер тізімін көбейту Мұнай өнімдерінің жекеле-ген түрлерін мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету Темекі бұйымдарының өн-дірісі мен айналымын мем-лекеттік реттеуді қамтама-сыз ету Шағын бизнесті дамытуға және ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне жағ-дайлар жасау мақсатын-да арнайы салық режимдерін әкімшілендіру әдіснамасы мен нормаларын жетілдіру Салық жүктемсін төиенде-туді, сондай-ақ инновация-лық технологияларды да-мыту бойынша арнайы эко-номикалық аумағында қыз-метін жүзеге асыратын ұй-ымдардың салықтық ынта-ладыруды көздейтін «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Респуб-ликасының Кодексіне өзгер-істер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Заңының жо-басын әзірлеу Сслық кодексіне амортиза-циялық саясатты жетілдіру бөлігінде өзгерістер толық-тырулар енгізу жөнінде Қазақстан Республика сы Заңының жобасын әзірлеу Ғылыми және инновация-лық зерттеулер мен ынта-ландыру, сондай-ақ ғылыми жетістіктер мен инновация-лық әзірленімдерді өндіріс-ке енгізуді ынталандыру мәсе-лесі бойынша салық заң-намасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде ұсыныстар дайы-дау Салық кодексіне мұнай операцияларына салық са-луды жетілдіруді көздейтін өзгерістер мен толық-тырулар енгізу жөнінде Қазақстан Республиасы Заңының жобасын әзірлеу	ҚазақстанРеспубли-касының Үкіметіне пайдалануға беру туралы есеп Қазақстан Республи-касының Үкіметі қаулысының жоба-сы Нормативтік құқық-тық кесімдердің жо-басы Нормативтік құқық-тық кесімдердің жо-басы Нормативтік құқық-тық кесімдердің жо-басы Нормативтік құқық-тық кесімдердің жо-басы Қазақстан Республи-касы Заңының жо-басы Қазақстан Республи-касы жобасы Қазақстан Респуб-ликасы Заңының жобасы Қазақстан Республикасы Заңының жобасы	ҚарМ,ККМ, СА, ӘдМ, ІІМ, ЕХҚМ, ЭМРМ, АШМ, ҚОҚМ, ЖРА, ҚДА ҚарМ ҚарМ ҚарМ, ЭМРМ, ККМ, ИСМ, КБА ҚарМ ҚарМ, ИСМ , АШМ ЭБЖМ, ҚарМ, ИСМ, ЭМРМ, БҒМ ЭБЖМ, ИСМ, ҚарМ ЭБЖМ, ИСМ, БҒМ ЭБЖМ, ҚарМ, ЭМРМ, ИСМ	2003жылғы IV тоқсан 2004жылғы IVтоқсан 2003жылғы IIIтоқсан 2003жылдғы IIIтоқсан 2004жылғы Iтоқсан Тұрақты 2003жылғы IIIтоқсан 2003жылғы IVтоқсан 2004жылғы IIтоқсан 2003жылғы IVтоқсан

Қорытынды

Қазақстан егеменді ел болып жаңа экономика - әлеуметтік даму жолына түскенімен, әлі де болса қоғамның дамуындағы нарықтық экономиканың философиялық дүние танымын адамдардың санасына қалыптастуы. Қазіргі бюджеттік мәселелерді шешу және деңгей аралық бюджеттік қаржылық ағымдарды оңтайландыру үшін бюджеттік жүйенің барлық деңгейлеріне салықтардың бекіту жүйесін жетілдіру қажет. Басты мақсат – оларды бюджеттік жүйе деңгейлері арасында негізгі тарату.

Қазіргі кезде және жақын арада аумақтық экономикалық даму деңгейлерді жедел күрт дифференциалдау кезінде олардың юджеттерін «бір салық – бір бюджет» формуласы негізінде қалыптастыру жағымсыз салдарға алып келеді. Кейбір қаржыларды қайта таратылу механизмінің болмауынан экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан артта қалған аумақтар жойылуға мәжбүр болады.

Қандай да болмасын мемлекеттің салық саясаты екі қызметтен тұрады. Біріншісі фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайтын себебі кез келген мемлекеттің өмір сүру үшін қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Екіншісі реттеуші қызмет әркімнің , мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өмір сүруі кәсіпкерлердің болсын, аса қызықтырытын мәселесі болып табылады.

Салық – халық несібесі. Бюджет байлығы салық түсіміне тіреліп тұр. Бұл – ел экономикасына әсер ететін фактор.

Қазір қолданылып жүрген заңдылықтарға сәйкес салықтарды толық көлемде уақыттылы жинау – басты міндет. Салықтардың толық көлемде уақыттылы аударылуы және алуы бюджет қорының толығуын айқындайтын фактор болып табылады.

Салық төлеуші мен оны жинаушы салық төлеу процесінде қарым- қатынасқа түседі. Бұндай ққарым-қатынас неғұрлым дұрыс, өзара тиімді әрі объективті болса, соғұрлым салықтың жинау деңгейі жоғары болады.

Мысалы, Ресейдің салық кодексі туралы айтатын болсақ, Ресейде біздегідей емес, талап қатаң.Әрі салық салынатын базаның саны да көп.

«Қазақстанда қазіргі ТМД елдерінің ішіндегі ең жақсы, жетілген Салық Кодексі»,бар деп елбасымыз Н.А.Назарбаев тегін айтқан жоқ.

Салық саясаты Қазақстан Республикасында дамыса, халықтың әл-ауқаты жақсаратыны сөзсіз. Заңдылықтарға сәйкес салықтарды толық көлемде уақыттылы жинау – басты міндет.

Бүгінгі таңда Қазақстанның қолында экономикалық өсудің жоғары қорынын қамтамасыз ететін серпінді дамып келе жатқан отын- энергетика, металлургия және химия кешендері бар. Сонымен бір мезгілде біздің алдымызда экономикалық теңдестірмелігін қамтамасыз ету, өндеуші өнеркәсіпті, жоғары технологиялы және ғылыми қамтымды өндірістерді, өндірістік инфрақұрылымды және агроөнеркәсіп секторын ілгерілете дамыту жөніндегі аса маңызды міндеттер тұр.

Салық азайған сайын, жеке инветициялар көбейе түседі дегенлі даусыз ақиқат санауға әбден болады.

Сондықтан да мен Үкіметке жекеленген салықтардың пәмін одан әрі кеміту туралы Парламентке ұсыныс енгізуді тапсырамын

Мен 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап:

қосылған құнға салынытын салықтың пәмін 16-дан 15 пайызға дейін кеміту;
жұмыс берушілердің регрессивтік шәкіл бойынша еңбекке ақы төлеу шығыстарының деңгейіне қарай әлеуметтік салықты 20-дан 7 пайызға дейін сақтау арқылы оның пәмін кеміту;
жеке табыс салығының ең жоғарғы пәмін 30-дан 20 пайызға дейін кеміту қажет деп санаймын

Үкіметке шағын бизнес субъектілерінің оңайлатылған салық салу жағдайындағы қызметінің оңды тәжіптерінің аясын кеңейту мүмкіндігін зерделеуді тапсырамын.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Алматы. 2005ж (209-259бет)

2.Ермекбаева Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар. Алматы.Экономика,1997ж. (3-11бет; 17-22бет)

Қазақстан Републикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы .№36. Астана, 2004 (65-6ет)
Қазақстан Республикасының Кодексі. Алматы, 2004ж
Егемен Қазақстан.№79 5-сәуір 2003жыл (1бет)
Казахстанская правда № 2001г.

7.Статистический ежегодник Казахстана . Алматы 1999г (344 бет).

8.Статистический сборник. Госкомстат России. Москва, 1999г (492бет)