Австрияның жақында, 4 желтоқсанда орын алған президенттік сайлауы, билікке оң жақ ұлтшыларды әкелейін деп қалды және бұл қайғылы жыл үшін айқын кода болды. Бүгінде көптеген адамдар сезінетін белгісіздік және қорқыныш сезімдері У.Х. Оденнің «1 қыркүйек, 1939 жыл» атты поэмасындағыдай «опасыз онжылдықтың ақылды үміттері біткен кездегідей».

Бұл көптеген елдердің оңға қарай қисайып, бірбеткей жеке мүдделерін және тар басына қызмет ететін басшылары мен саяси партиялар жылы болды. Бұл үрдіс өткінші ауытқу емес: ызалы саясатқа өту қазір шегіне жеткен экономикалық өзгерістер салдарынан да болып жатыр.

Кедей және орта класс, олардың жұмыс орындарының жойылып және табыстарының бұзылуын көріп келеді, және олар өздерінің бар мәселелерді одан да қатты қиындататын көшбасшыларды таңдап жатқандарын елемей, бұрыннан келе жатқан статус-квомен алысуда.

Мәселенің негізгі себебі халықшылдар дауласқандай көші-қон немесе сауда емес, бірақ технологиялардың тұрақты дамуы. Жұмыс орындары машиналармен алмастырылып немесе дамушы экономикаларға орын ауыстырғанда,  жаһандық ЖІӨ кеңеюде, бірақ пайда біркелкі үлестіріліп жатқан жоқ, тіпті кейбір топтар мүлдем ұтылуда. Көптеген елдер теріс ЖІӨ-нің өсу жағдайында жоғары теңсіздікке тап болды -мысалы, Бразилияда -3,3%, Венесуэлада -10%, Аргентина -1,8%, ал Ресейде -0.8%. Жапония және Италия сияқты басқалары, дамып келе жатқанымен, өзгерістері шамалы.

Қытай мен Үндістан, өз тарапынан, өте жақсы өсіп жатыр. Бірақ Үндістан жақында ғана епсіз деноминация саясатымен экономикалық қозғалтқышының ішіне сомынды бұрайтын кілтті лақтырды; ал Қытай, корпоративтік борыштың жиналуы  арқасында өсуді сақтап отыр, бірақ бұл жартылай жасырын болғанымен, жаңа жоғары өнімді қаржы өнімдері айрықша көрсетіп тұрған ірі тәуекелдерді тудыртады. Ең маңыздысы, жаңа түлектер өз мансабын бастау алдында үзіліс  алып отыр деп қытай шенеуніктерінің айтуына қарамастан, өндірістік жұмыспен қамту нашарлап жатыр. 1995 жылы, Қытайда жалақы ЖІӨ-нің 53%-ын құрады, бұл мөлшер қазір 47%.

АҚШ-та, номиналды жұмыссыздық деңгейі төмендеді, бірақ бұл басқа жаман бір үрдіске қарама-қайшы келуде. Ресми деректер бойынша, халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ айтарлықтай өссе де, орташа тұрмыстық жағдай 1999 жылдағыға қарағанда нашарлаған. Бұл барлық пайда жоғарғы деңгейде табыс табатын жұмысшыларға кетті деп болжайды.

Осы тенденцияның артында екі негізгі күштер бар: шарасыз және асыға күткен технологиялық инновациялар, және сөзсіз күтілмеген, жақтырмайтын болып табылатын адам еңбегін ығыстыратын жаңа машиналардың иелерінің қызметкерлерінің табыстарын иемденуі. Проблема жиі еңбектің еңбекке қарсы ретінде сипатталады: озық экономикадағы қызметкерлер дамушы елдердегі адамдармен жарысады. Шын мәнінде, ол капиталдың еңбекке қарсы проблемасы болып табылады. Өйткені, өңдеуші сектордың өзі емес, өндірістік жұмыс орындарының саны қысқаруда.

Өндірісі соңғы онжылдықта қарағанда басқа түрлі нысанда қайта дамып жатқан қала - Буффало, Нью-Йорктегі Eastman Machine мысалын қарастырайық. Eastman Machine тоқыма секторына арналған машиналар мен құралдарды өндіреді, және ол жиі Бангладеш пен Вьетнам сияқты дамушы елдерге өз өнімінің жартысын экспорттайды. Оның табыстылығының құпиясы- ол іс жүзінде ешқандай адам еңбегіне сүйенбейді; онда жұмыс жасайтын 122 адам жалпы өндірістік шығындардың жай ғана 3% -ын құрайды.

Осыған байланысты тағы да бір проблема бар. Ауқымды экономика құратын жаңа технологиялар арқылы, Eastman Machine тәрізді фирмалар - елеулі старт-ап шығындарынан кейін - шамалы шекті өзіндік құнымен өнімдерін өндіре алады. Бұл кейбір нарықтарды одан да олигополиялық етіп, тіпті кейбір жағдайда монополиялық қылды. Бұл үрдіс жалғасатын болады.

Сонымен қатар, компаниялар ауқымды клиенттер мен пайдаланушы туралы ақпаратпен қаруланғаны арқасында, олар бағамен кемсітушілік жасап, бұрынғыға қарағанда, тұтынушылардан барлық профицитті оңай шығарып ала алады. Бұл өзгерістер реттеушілер үшін жаңа қиындықтарды тудыртты.

Джон Мейнард Кейнс, экономикалық өмірдің көптеген ерекшеліктері туралы сәуегейлік сөздер айтып өтсе де, бір үлкен қателік жасады. Оның 1930 жылы жазған «Біздің немерелерімізді күтіп тұрған экономикалық мүмкіндіктер» эссесінде, ол барлық ірі экономикалық мәселелер жүз жыл ішінде «шешілетін» болады, және бізге тек уақытты қалай өткізе алатынымызды анықтау қалады деп болжаған. Бірақ ол экономикалық мәселелер үздіксіз дамитынын болжай алмады. Мысалы, бизнес-стратегиялар әрдайым өзгереді,себебі үкіметтердің тұтынушылардың мүддесіне қызмет ететін ережелерді енгізген сайын, өндірушілер өздеріне пайдалы жаңа жолдарды табады.

Бізге теңсіздікті кеңейту және нарықты монополияландыруды тоқтата алатын жаңа, инновациялық шарттар қажет. Мұндай шаралар баға кемсітушілігінің алдын алу үшін жаңа тұтынушылық қорғау, қызметкерлер үшін корпоративтік пайда бөлісу сияқты бір кездері радикалды көрінген идеяларды қамтуы керек.

Сенімді болу үшін, кез келген жаңа нормативтік режим, кәсіпкерлердің өз бизнесін кеңейтуге, инновациялар мен өндіруге ынтасын жоймауға тырысу керек. Бірақ коммерциялық мотивті қамтамасыз ету нарықтық фундаментализм үшін алиби болмауы тиіс. Біздің 2016 жылы үйренгеніміз ол нарыққа бәрін қалдырып салу әлеуметтік және саяси сілкіністерге әкелуі мүмкін.

Әрине, қазіргі таңда, теңсіздікпен күресуге мемлекеттік араласудың инновациялық формаларын насихаттау коммунистердің құдалануына әкелуі мүмкін. Бірде, Калькутта қаласында, әлемдегі жетекші экономистер қатысатын әлеуметтік қамсыздандыру бойынша алдағы халықаралық конференцияға қатысатыным туралы анама айтып едім, кейін мен оның бір туысына менің әлемді жақсарту туралы  талқылау үшін басқа «коммунистермен» кездеседі деп мақтанып отрығанын естідім. 90 жасқа толып, ол айтылуы ұқсас сөздерді шатастыра бастады. Бүгінгі трольдарда мұндай сылтау жоқ - тек барған сайын қауіпті бола бастаған статус-квоға патологиялық қызығу бар.

Автор туралы: Каушик Басу - Дүниежүзілік банктің бұрынғы бас экономисті және Үндістан үкіметінің бас экономикалық кеңесшісі, қазіргі таңда Корнелл университетінде экономика профессоры болып қызмет атқарады.