Нарықтық экономикада кәсіпкерлік орталық орынға ие және ол әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде кең спекторлы қоғамдық қарым-қатынастарды қамтиды. Мүнда құқықтық, психологиялық, тарихи сәттер көрініс алады. Сондай-ақ, көсіпкерлік орекет тіршілігіміздің экономикалық жағдайларына да қатысты.

Қазақстан экономикасы әкімшілік басқарудан нарықты экономикаға етудегі қиын жолда тұр. Қазақстан Үкіметі нарықтық реформаларды жүзеге асыруда жаңа бағдарламаларды жасады. Оларға — мелекеттік мүлікті жекешелендіру, қаржылық, несиелік саясат, құнды қағаздар нарығы, нарықты инфрақүрылымдъі күру кіреді. Осы айтылғандардың ішінде кәсіпкерлік қызметті қолдау маңызды роль атқарады.

Қазақстанның шет елден келетін импорттық тауарларға халықтың сүранысын төмендетіп, отандық кәсіпорындардың өнімдеріне халықтың сүранысын көтеру үшін қазіргі уақытта кәсіпкерлікке үкімет, екімет тарапынан тиімді жағдайлар жасалуда. Атап айтсақ, Қазақстан Республикасындағы шағын, орта және ірі косіпкерлік еркіндігін қорғауға және меммлекеттік қолдауға бағытталған, қолданыстағы зандарға өзгерістер мен толықтырулар енгізу және жаңа заңдар мен нормативтік актілерді шығару үрдісі қарастырылды. Сонымен қатар, жалпы кәсіпкерлікті күкықтык түрғыдан қолдау жоне қорғау тәжірибесі үйретіліп, косіпкерлер одағы мен бірлестігінің қатысуымен оларды дамыту және жетілдіру ұсыныстары беріледі.

Мен осы жұмысымда мынадай бөлімдерге тоқталуды жөн көрдім:

1. Кәсіпкерліктің маңызы жоне қызметтері
2. Кәсіпкерліктің формалары

Кәсіпкерліктің маңызы және қызметтері

Нарықтық экономикаға өту - ол кәсіпкерлік типі бар экономикаға өту. Кәсіпкерліктің дамуына жағдай жасау өтпслі экономиканың басты құрылымдарының бірі болып табылады. Сондықтан да кәсіпкерліктің дамуының зандылықтарын ашу үлкен роль атқарады.

Бұрын айтылғандай, көптеген шет елдік ғалымдар кәсіпкерліктің және кәсіпкердің маңызын ашуда үлкен мән берді, өйткені нарыктық экономиканың дамуымен кәсікерліктің ролі күшейе түсті, ал шаруашылық басқару субъектілерінің алдыңғы орнында кәсіпкерлік ұйымдар (фирмалар, компаниялар және тағы басқа - да кәсіпкерлік ұйымдар) түр. Ғылыми одебиеттердс кәсіпкерліктің маңызы туралы нақты аныктама жоқ, өйткені білімнің әр сала өкілдері (экономистер, философтар, социологтар, қүқықтанушылар және басқалар) бұл терминді түрліше түсіндіреді.

Енді шет елдерде косіпкерліктің маңызына деген көзқарастарды атап өтейін. Мысалы, американдық ғалымдардың түсінігі бойынша кәсіпкерлік — ол қажетті, күрделі, батыл істерді жүзеге асыру. Кәсіпкерлік — ол тәуекелдік іс, адамдардың өз еркімен (олардың ұйымдасуымен), өз тәуекеліне және өз жауапкершілігіне атқарылады.

Шетелдік теория мен тәжірибеде кәсіпкерлік жаңа бизнесті құру процесі ретінде және ол адамның қажеттілігін тауар мен қызмет түрінде қолда бар материалдар, еңбек және қаржы ресурстарын пайдалану арқылы қанағаттандыратын процесс болып түсіндіріледі. Кәсіпкерлік экономиканың  дамуына үлкен үлес қосады, өйткені кәсіпкерліктің дамуының нәтижесінде ұлттық табыстың қомақты бөлігі болады, жаңа жұмыс орындары ашылады, техника мен технология дамиды, өнеркәсіп пен қызметтің жаңа салалары ашылады.

Американдық ғалым Р.С.Ронстандтың пікірінше, кәсіпкерлік — байлықты көбейтудің динамикалық процесі. Байлық мына адамдармен құрылады: кім көбірек өз қаржысымен, мүлкімен тәуекелге барса, жеке іс ашуға уақытын аямаса, тұтынушыларға жаңа тауар немесе қызмет үсынса. Бұл тауар немесе қызмет өзгеше, дара болуы міндет емес: ең бастысы, кәсіпкер күш пен қаражатын жұмсау нәтижесінде оларға жаңа сапа, құндылық қосқаны абзал. Ал әйгілі американдық ғалымдар Р.Хизрич пен М.Питерс кәсіпкерлікке мынадай анықтама береді және олардың ойынша ең терең, кәсіпкерліктің барлық түрін қамтитын анықтама: "Кәсіпкерлік — ол уақыт пен күшті алатын және барлық материалдық, қаржылық, моральдық, қоғамдық міндеттерді өзі алатын және осының нәтижесінде пайда мен ләззат алу процессі. Және осы авторлар кәсіпкерлікпен айналысқысы келген адамның өмірі сенімге, өкінішке,уайымға және еңбекке толы.

Біздің ойымызша Р.Хизрич кәсіпкерліктің маңызына ең қысқа түсініктеме берді: ол — құны бар жаңа бір нәрсені құру процесі.

Қазакстан Республикасының Азаматтық кодексінде кәсіпкерлік былай түсіндіріледі: " Кәсіпкерлік — меншік турлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардық, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанагаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік) не мешекеттік кәсіпорынды шаруошылық басқару құқығына (мешекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердіқ атынан, оның тәуекел етуімең және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады.

Дамыған нарықтық экономикада мына қызметтерді атқарады: жалпы экономикалық, шығармашыл-іздену, ресурстық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық.

Дамыған нарықты экономикада кәсіпкерлік ұйымдарды және жеке кәсіпкерлерді нарықтың субъектісі ролін атқаратын - жалпы экономикалық қызмет. Бұл қызмет, негізінен, тауар өндірісіне және ол тауарды тұтынушыларға жеткізуге бағытталған.

Кәсіпкерліктің ең басты қызметтерінің бірі — ол ресурстық. Кәсіпкерліктің дамуы қайта өндірілетін және шектелген ресурстарды тиімді пайдалану ретінде түсіндіріледі. Әрине, ең бірінші орынға еңбек ресурстарын, жер және табиғи ресурстар, өндіріс құралдары мен ғылыми жетістіктер және де кәсіпкерлік талантын жатқызамыз. Егер кәсіпкер өз ісінде ғылыми-техникалық жетістіктерді дұрыс ұштастыра білсе, жоғары мамандырылған жұмысшы күшін пайдаланса және барлық ресурстарды тиімді пайдаланса, онда ол кәсіпкер өзіне үлкен пайда табуға жол ашады. Бірақ, көптеген кәсіпкерлер үлкен пайда табу жолында ресурстарды тиімсіз пайдалануда.

Кәсіпкерілкке, яғни антибюрократтық экономикалық шаруашылыққа тән - шығармашыл-іздену қызметі. Ол тек қана жаңа ойларды қолдану ғана емес, сол сияқты жаңа өндіріс факторларын да пайдалану деп түсіндіріледі. Шығармашыл-іздену қызметі кәсіпкерліктің басқа қызметтермен тығыз байланысты.

Кәсіпкерлердің өздері кәсіпкерлікті ұйымдастыру туралы, баскару түрін, кәсіркеліктің структуралык. стратегиясы жайлы шешімді қабылдайтын жоне де кәсіпкерліктің ең басты қызметтерінің бірі - ұйымдастырушылық қызметі. Бұл қызмет әсіресе, кіші және орта кәсіпкерлікті дамытуда анықталады.

Кәсіпкерліктің ұйымдасу формалары

Кәсіпкерліктің формаларын ұйымдасу-құқықтық және ұйымдасу-экономикалық түрлеріне бөлуге болады. Біздің Республикамызда ұйымдасу-кұқықтық формасы қызмет атқарады.

Серіктестік. Кәсіпкерлік қызметпен айналысу мақсатында адамдардың ұйымдасуы. Егер кәсіпорынның ұйымдастырылуына екі немесе одан да көп адам қатысқан жағдайда ғана серіктестік қүрылады. Серіктестіктің ең тиімді жақтарының бірі - косымша капиталды қолдану мүмкіндігінің болуы, ал тиімсіз жақтарының бірі — барлық косіпкерлер қосқан қаржыларына қарамастан бірдей материалдык. жауапкершілікте болады.

Серіктестіктер толық серіктестік және коммандитті серіктестік формасында құрылуы мүмкін.

Толық серіктеспгік. Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болғаи жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын серіктестікті атайды. Азамат бір ғана толық серіктестіктің катысушысы бола алады. Толық серіктестікке қатысушының өз үлесін оның басқа қатысушыларына немесе үшінші жақтарға қалған барлық қатысушылардың келісімімен ғана беруіне болады.

Сенім (коммандиттік) серіктестігі. Серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен (толық серіктерімен) қосымша жауап беретін бір немесе одан да көп қатысушылармен қатар, серіктестіктің мүлкіне өздері салған салымдардың жиынтығымен шектелетін бір немесе одан көп қатысушыларды да енгізетін және серіктестіктің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға катыспайтын серіктестік - сенім серіктестігі деп танылады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік. Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік - жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып танылады; жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне байланысты залалдарға өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тәуекел етеді.

Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік. Қатысушылары серіктестік міндеттемлері бойынша өздерінің жарғылық капиталға салымдарымен жауап беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда, өздеріне тиесілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде енгізген салымдар арқылы жауап беретін серіктестік қосымша жауапкершілігі бар серіктестік болып танылады. Қатысушылардың бірі банкрот болған жағдайда оның серіктестік міндеттемелері жөніндегі жауапкершілігі, егер құрылтай құжаттарында жауапкершілікті бөлудің өзгеше тәртібі көзделмесе, қалған катысушылар арасында олардың салымдарына қарай бөлінеді

Шаруашылық         серіктестік.          Жарғылық          капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесіне (салымдарына) бөлінген коммерциялық ұйымды — шаруашылык. серіктестік деп атайды.

Акционерлік қоғамдар. Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын занды түлға акционерлік қоғам болып танылады. Акционерлік қоғам ашық және жабық болуы мүмкін.

Ашық акционерлік қоғам — акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғамды атайды.

Жабық акционерлік қоғам - акцияларды өзінің құрылтайшылары мен алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылатын қоғамды атайды.

Өндірістік кооператив. Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олардың өз еңбегімен қатысуына және өндірістік кооператив мүшелерінің мүліктік жарналарын біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік кооператив деп аталады. Кооператив мүшелері екеуден кем болмауға тиіс.

Мемлекеттік кәсіпорын. Мемлекеттік кәсіпорындарға:

1)  шаруашылық жүргізу құқығына негізделген;

2) оралымды басқару құқығына негізделген (қазыналық кәсіпорын) кәсіпорындар жатады.

Мемлекеттік кәсіпорындар — бұл негізгі қорлары мемлекет меншігінде болатын және басқару органдарын мемлекет тарапынан ұйымдар тағайындайтын кәсіпорындар болып табылады.

Акционерлік қогам. Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын занды түлга акционерлік қоғам болып табылады. Қоғам өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлікті иеленеді және олардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Акционерлік қоғам ашық жоне жабық болуы мүмкін. Ашық қоғам — акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғам болып табылады. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді. Акциялары белгіленген тортіппен өзінің қүрылтайшылары мен алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылатын қогам - жабық коғам болып табылады.

Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік туралы түсінік

Серіктестік дегеніміз — бірнеше адамның немесе занды түлғалардың бірлесе косіпшілік жасауы. Серіктестіктің мынадай түрлері бар: а) толық серіктестік; ә) коммандитті серіктестік немесе "сенім артқан серіктестік"; б) жауапкершілігі шектеулі серіктестік; в) қосымша жауапкершіліктегі серіктетік; г) серіктестіктердің тағы бір ерекше түрі — акционерлік қоғамдар деп аталады. Енді мен жауапкершілігі шектеулі серіктестік туралы кеңінен тоқталып өтемін.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік - бір немесе бірнеше адам қүрған, жарғылық капиталы қүрылтай күжаттарымен белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп танылады; жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне байланысты залалдарға өздерінің қосқан салымдарының күны шегінде тәуекел етеді.

Егер серіктестіктің құрылтай құжаттарында оньщ белгілі бір мерзімге немесе нақты бір мақсатқа қол жеткізу үшін құрылатыны көзделмесе, жауапкершілігі шектеулі серіктестік белгіленбеген мерзімге құрылған болып есептеледі.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің салымдарды толык, қоспаған қатысушылары оның міндеттемелері бойынша орбір қатысүшының салым салмаған бөлігінің қүны шегінде ортак. жауапты болады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылардың саны жүзден аспауға тиіс. Егер жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылардың саны жүзден асып кеткен жағдайда, ол бір жыл ішінде бөлінуге, не бөліп шығарылуға, не өзге де шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам немесе өндірістік кооператив болып қайта құрылуға, ал бұл мерзім өткен соң, егер қатысушылар саны жүзге дейін азайтылмаса, серіктестікті мемлекеттік тіркеудегі жүзеге асырған органның немесе өзге мүдделі адамның өтініші бойынша сот тәртібімен таратылуға жатады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің серіктестік атауын, сондай-ақ "жауапкершілігі шектеулі серіктестік" деген сөздерді немесс "ЖШС" деген аббревиатураны қамтуға тиіс фирамлық атауы болады. Серіктестіктің фирмалық атаудың қысқарған нысанын жоне оның шет тілдеріндсгі бағдарламаларын пайдалануға да қүқыгы бар.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құрылтайшылары, сондай-ақ ол қүрылғаннан кейін серіктестік мүлкінен үлеске құқық алған адамдар оның қатысушылары болып табылады. Мемлекеттік көсіпорындар жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге мемлекет оның келісімімен уәкілдік берген орган арқылы ғана кдтысушы бола алады және мемлекеттік органдардың жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге катысуға құқығы жоқ.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік оған қатысушылардың қабылдаған шешімі бойынша ез еркімен қайта қүрылуы немесе таратылуы мүмкін және олар өзге де шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам немесе өндірістік кооператив болып қайта қүрылуға қүқылы. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қатысушысы заң актілерінде немесе қүрылтай құжаттарында белгіленген серіктестік алдындағы өз міндеттерін бүзған жағдайда серіктестік жалпы жиналыстың шешіміне сойкес сот бойынша осындай катысушының үлесін серіктестіктің қатысушымен келісімінде белгіленген бағамен мәжбүрлеп сатып алуды талап етуге құқылы. Келісімге қол жетпеген жағдайда мәжбүрлеп саты алынатын үлестің бағасын сот белгілейді

Қазақстандағы мемлекеттік кәсіпорын

Кәсіпорын — экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және жүмысшы мен жұмыс қүралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін өнеркәсіп кәсіпорны дегеніміз өндірістік-техникалық, үйымдастыру-окімшілік жоне шаруашылык, еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Косіпорындар белгілі бір ендіріс өнімін шығару үшін, не болмаса жүмыс атқару үшін, ортүрлі қызметтер көрсетулер арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және пайда табу мақсатында қүрылады.

Өндірістік жүйе ретінде косіпорынның ішкі және сыртқы ортасы болады.

Сыртқы ортаға — экономмкіалық саясат, қүқықтық жағдаіі. олеуметтік, экологиялық жоне технологиялық жағдайлар жатады.

Ішкі орта - еңбек ресурстары, техника және технология, босекелестік, маркетинг және тағы басқалар жатады.

Мемлекеттік кәсіпорындар - бүл негізгі қорлары мемлекет меншігінде болатын және басқару органдарын мемлекет тарапынан үйымдар тағайындайтын кәсіпорындар болып табылады. Егер мемлекеттік кәсіпорын бюджеттік болса, ол мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Ал, егер кәсіпорын мемлекеттік үйымдардың қарамағында болса, ол кәсіпорын қазыналық болып есептелінеді.

Кәсіпорындар түрлі белгілеріне кдрай бөлінеді:

• сала түріне байланысты;
• шаруашылық іс-әрекетінің түріне байланысты;
• қүқықтық жағдайына байланысты;
• меншік жагдайына байланысты.

Меншік формасына байланысты кәсіпорындардың түрлі мемлекеттік; кооперативтік; 60 ұжымдық;

Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты — бәсекелесуге қабілетті өнім шығару арқылы неғүрлым көп пайда табу және ең аз шығынмен ең жоғарғы пайда табу негізінде сұранысқа ие жоне бәсекелесуге қаблеті бар енім шығару болып табылады.

Мемлекеттік кәсіпорынның мүлкі бөлінбейді және оны салымдар бойынша, соның ішінде кәсіпорын қызметкерлерінің арасында белуге болмайды.

Жедел басқару құқығымен мемлекет мүлкіне ие болған кәсіпорын қазыналық кәсіпорын деп танылады. Бұл кәсіпорын Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органның шешімі бойынша құрылады. Жедел басқару қүқығына негізделген кәсіпорынның фирмалык атауында кәсіпорыннын казыналық болып табылатындығы көрсетіледі.

Мемлекеттік кәсіпорын уокілетті мемлекет органның шешімі бойынша қүрылады, таратылады және қайта ұйымдастырылады және осы кәсіпорынның органы уәкілдік берілген мемлекеттік орган тағайындайтын және оған есеп беретін басшы болып табылады.

Қазіргі уақытта Қазақстандағы кәсіпорындардың жұмыс істеу қарқыны оңтайлы болып келеді. Төменгі диаграммада 2000 - 2001 жылдардағы  көрсетілген  салалар бойынша  кәсіпорындардың  іске қосылуын көруге болады:

Бүл диаграммада көріп отырғанымыздай, Қазакстандағы косіпорындар 2000 жылмен салыстырғанда, 2001 жылы жүмыс қуптын ұлғайтты. Бұл әрине, жұмыс істеуге жасалынып жатқан жағдайларға, салық салу саясатына, өнімдерге сүраныстың жоғары болуына байланысты.

Қазіргі уақыттағы кәсіпорындар акциялары шетелдік компанияларға сатылуда. Олар өз кезегімен, кәсіпорындарға жаңа технологияларды енгізіп, жүмысшы күшінің сапасын арттырып, сонымен катар қамқорлық қызметпен де айналасуда.

Акционерлік қоғамдар - кәсіпкерліктің бір формасы ретінде

Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды түлға акционерлік қоғам болып табылады. Қоғам өз акционерлсрінің мүлкінен оқшауланған мүлікті иеленеді және олардың  міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Қоғам өз міндеттемелері бойынша жауап бермейді.

Егер қоғам өзінің жаңа акциялар немесе акцияларға конверсияланатын басқа да бағалы қағаздар шығаратын ниеті туралы хабарласа, қоғам осы жаңа акцияларды немесе акцияларға конверсияланатын бағалы қағаздарды олардың қолындағы акцияларға барабар артықшылықты сатып алу қүқығына сәйкес акцнонерлерге бірдей жағдайларда ұсынуға міндетті. Конверспяланатын бағалы қагаздар - бүл акционерлік қоғам шыгарған, конверсияланатын бағалы қағаздарды шығарған кезде белгіленген шарттар бойынша осы акционерлік қоғамның басқа түрдегі бағалы қағазына айырбасталуға тиісті бағалы қағаздар.

Акционерлік қоғамның негізгі принципі — акционерлер әкімшілік түтқаларына қолдары жетіп, бақылай алады: экономикалық жағынан (капитал нарығы) жоне заң жағынан да ("даусы бар" акциялар арқылы директорлар кеңесін сайлау). Бірақ кез-келген акционер қоғамның мүлкін бөлу мен басқару ісіне нақты араласа алмайды. Ол үшін акцияның бақылау пакетін иемдену керек.

Акционерлік қоғам — занды үйым. Бүл қоғамның ең жоғарғы органы - акционерлердің жалпы жиналысы, ол жылына бір рет шакырылады. Акционерлер жиналысы арасындағы кезенде оны басқарма немесе директорлар кеңесі басқарады. Акционерлік қоғамның ең басты артықшылығы — сол қоғамның міндеттемелері жөнінде жауапкершілігінің болмауы, яғни жауапкершілігі шектелген. Қазіргі кезеңде нарықтық экономикадағы меншік құқығын жүзеге асырудың ең тиімді және кең жайылған түрі акционерлік қоғам. Қазақстан Республикасы жағдайында акционерлсу экономиканың бүгінгі ахуалымен сипатталады: экономикалық байланыстардың бұзылуы, инфляциялык, процестер және тағы басқалар. Мүндай жағдайларда акционерлік қоғамдады қүру — акцияларды жабдықтаушылар мен тұтынушылар арасында орналастырып, үзілген байланыстарды қайтадан қалпына келтіру. Дефицитті өнімдер өндіретін компаниялардың акцияларын сатып алу арқылы оларға қол жеткізуге болады.

Қазақстан Республикасында қоғамның екі үлгісі - ашық және жабық үлгілері құрылады.

Акциялары белгіленген тәртіппен өзінің құрылтайшылары мен алдын ала айқындаған адамдар тобының арасынан орналастырылатын қоғам - жабық қоғам болып табылады. Жабық қоғам акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс, бұған жабық қоғам коммерциялық емес үйым болып табылатын жағдайлар қосылмайды. Жабық қоғамның өз акцияларын сатқысы келетін акционері олардың басқа акционерлеріне, ал олар бас тартқан жағдайда - қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға міндетті. Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты қүкығы акциялар сатуға үсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады. Егер акционерлердің ешқаіісысы аталған мерзімде осы қүқықты пайдаланбаса, ол қоғамға әтеді жоне онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты қүқығын акционерлердің жалпы жиналысының тиісті шешімін қабылдау жолымен іске асырады. Қоғамның жарғысында сатуға үсынылған акцияларды артықшылықпен сатып алу қүқығын қоғамның акционерлерінде немесе оның өзінде қалдырудың езге мерзімдері .белгіленуі мүмкін, бірақ ол кемінде отыз күн болады. Қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартқан немесе белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес қүны бойынша үшінші түлғаларға сатуға хақылы.

Жабык қоғамның жарғысында өзінің орекетімен немесе орекетсіздігімен қоғамның мүдделерін едәуір бүзушы акционерді сот тортібімен акционерлер қатарынан шығару мүмкіндігі көзделуі мүмкін.

Ашык қоғам — акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғам болып табылады. Ашык қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.

Ашык коғам акциялары жабық, жеке және ашық әдіспен орналастыруға хақылы.

Бағалы кағаздардың үйымдасқан рыногында акциялар бағаланатыы, активтерінің мөлшері кемінде айлық есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерін қүрайтын және акционерлерінің саны бес жүзден кем болмайтын ашық қоғам халықтық қоғам болып табылады. Халықтык. қоғамның белгілеріне сойкес келетін ашық қоғам күнтізбелік жыл аяқталғаннан кейін отыз күннің ішінде бүл туралы уәкілетті органға хабарлауға міндетті.

Қоғамды күру туралы шешімқабылдаған жеке жоне/немесе заңды түлғалар коғамның қүрылтайшылары болып табылады жоне қоғамның қүрылтайшысы жалғыз түлға болуы мумкін. Қоғамның құрылтайшылары оны қүруға байланысты жөне ол мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған міндеттемелер бойынша бірлесіп жауапты болады.

Қазақстандағы кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту

Қазақстан Республикасындағы шағын, орта және ірі косіпкерлік еркіндігін қорғауға жонс мемлекеттік қолдауға бағытталған, қолданыстағы зандарға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жоне жаңа заңдар мен нормативтік актілерді шығару үрдісі қарастырылуда. Сонымен қатар, жалпы кәсіпкерлікті қүқықтық түрғыдан қолдау және қорғау тожірибесі үйретіліп, косіпкерлер одағы мен бірлестігінің қатысуымен оларды дамыту жоне жетілдіру үсыныстары беріледі.

Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің осы саладағы басты жобаларды атқаруына колдау көрсету мақсатында оларды мемлекеттік несиелермен камтамасыз ету қолға алынуда, шағын жоне орта бизнескс шетелдік компанияларды және жеке косіпкерлікті қолдау жөніндегі халықаралык ұйымдар мен қорлардың қаржыларын тарту процестерін күшейтуде. Кәсіпкерліктің дамуына негіз болатын экономикалык. ортаны жақсартуға бағытталған сақтандыру ісі, несие және салық жүйелеріне қажетті өзгерістерді енгізу қарастырылған. Сондай-ақ, экономиканың барлық салаларында, әсіресе, халықтық түтыну тауарлары мен азық-түлік өндірісінде шағын бизнестің дамуына мүмкіндік туғызатындай деңгейде салықтық алымдар мен міндетті төлемдср мөлшерін белгілей отырып, салық саясатында маңызды толыктырулар жасалуда. Мәселен, Қазақстан Республикасының президенті Нүрсұлтан Назарбаевтың жыл сайынғы халқына Жолдауында 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап:

• қосылған қүнға салынатын салықтың помін 16-дан 15 пайызға дейін кеміту;
• жұмыс берушілердің регрессивтік шәкіл бойынша еңбекке ақы төлеу шығыстарының деңгейіне қарай өлеуметтік салықты 20-дан 7 пайызға дейін шақтау арқылы оның пәмін кеміту;
• жеке табыс салығының ең жоғарғы пәмін 30-дан  20 пайызға дейін кеміту жоспарланған.

Кез келген косіпорынның, оның ішінде шағын жөне орта бизнес субъектілерінің табысты жүмыс істеу үшін банк торабына кіру жоне оның сапальг кьпметтерін пайдалану мүмкіншілігі қалыптастырылуы тиіс. Сондыктан да, Қазақстан Республикасында банк ісін дамыту міндетін атқару жоспарланып отыр.

Қазіргі жағдайда көптсген кәсіпкерлер, шағын жонс орта косіпорындар қызметіне қажетгі қүрал-жабдыктар мен қозғалмайтын мүліктерді теч арада сатып алу үшін жеткілікті қаржыға ие емес. Сол себептен, ендірісті үйымдастыру барысында лизингтік фирмалар мен компаниялар аукциондар мен инвестициялық саудаларды жүргізетін орталықтар қызмет істеліп отыр.

Кәсіпкерлік қызмет күрылымдарын қалыптастырудың ең маңызды элементі нарықтық экономикалық білімі бар мамандарды дайындау болып табылады. Әрбір кәсіпкер табысқа жету үшін маркетинг, қаржылық менджмент, бизнесті басқару және тағы басқа пәндерді жетік білу тиіс. Мұнымен қоса, кәсіпкерлік кызметтің өте қажетті. абыройлы және пайдалы іс екендігі жөнінде қоғамдық ой-пікірді калыптастыра отырып, кәсіпкерлік білім беру шараларын жүзеге асыру кажет.

Осыған байланысты білім жоне кеңес беру орталықтарын үйымдастыру арқылы келесідей міндеттерді атқару көзделуде: кәсіпкерліктің негізгі бағыттары бойынша оқытушы-мамандарды жетілдіру; кәсіпкерлік      қызмет      құрылымдарында      жұмыс       істейтін қызметкерлерді дайындау; шетелдік ғылыми орталықтар мен компанияларда білім алу және кәсіби   деңгейін   жақсарту   ушін   мамандар   арасында   конкурс өткізу жүйесін орнату;

Үкіметтің нарықтық қатынастар мен кәсіпкерлікті дамыту жоніндегі саясаттың маңызды міндеті жастарды білім беру жүйссінің барлық кезеңдерінде бизнесті жүргізу біліктілігіне баулу болып табылады.

Осыған байланысты, оқу бағдарламаларынн бизнес жонс косіпкерлік негіздері бойынша курстарды енгізу жөнінде үсыныс жасау көзделуде.

Нарықтық қүрылымның ажырамас болігі болыл табылатын  ақпараттық камсыздандыру ісінің кәсіпкерлікті дамытудағы орны срекше. Сондықтан, ақпараттык. қамсыздандыру мен қүқықтық, статистикалық, ғылыми-әдістемелік, конъюктуралық және үйымдық қызметтерді қамтитын мемлекеттік жүйені орнату; әрбір потенциалды кәсіпкерді барлық қолданыстағы зандық актілер, экономикалық және конъюктуралық моліметтер туралы хабардар етуге мүмкіндік беретін кеңейтілген ақпараттық орталықтар жүйесін қүру қажет. Мүнадй орталықтар барлық жергілікті окімшіліктер қүрамынан ашылып, республикалық және жергілікті бюджет есебінен қаржыландырулары тиіс.

Кәсіпкерлікті ақпараттык. жоне ғылыми-әдістемелік түрғыдан дамыту үшін шетелдік тәжірибеге негізделген ғылыми-әдістемелік оқу'қүралдары мен материалдарын басып шығару керек.

Қазіргі таңда, шаруашылық-қаржылық қызметті реттейтін, қолданыстағы зандық жоне нормативтік актілер пакеті мен өзге де жарғы, келісімшарт секілді қүжаттарды бір орталықтан жариялау сәті туындап отыр.

Үкіметтің жүргізіп отырған әлеуметтік-экономикалық саясаттарының қүрамдас бөлігі ретіндегі кәсіпкерлікті қолдау мен дамытуға бағытталған концептуалды одістерді өндеу және осының негізінде біртүтас мемлекеттік қолдау механизмдерін жасау барысында басқару аппараттары органдарының қазіргі құрылымын жақсарту, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының мәжіліс метсенатында шағын және орта бизнесті қолдау мәселелерін карайтын, орі түрақты жүмыс істсйтін комиссияны қүру көзделуде.

Қазіргі уақытта Қазақстан Үкіметінің косіпкерлерге қолдау жасап отырған шаралары жылдан-жылға үлғаюда. Моселен, 2003 жылдың басында Қазақстан Республикасындағы барлык косіпкерлік субъектілеріне 9 ай мерзімінде тексерулерге мониторинг енгізілді. Мүндай мониторинг кәсіпкерлерге жағымды жаңалық болды және олардың жүмыстарына жеңілдік береді.

Кіші кәсіпкерлікті дамытудагы проблемалар

Кіші кәсіпкерліктің дамуы Үкімет назарында болғанымен де, оның қүрылу процесі қиын жолмен жүрді, яғни ауыспалы кезеңді сипаттайды. 90 жылдың басынан, отандық кіші кәсіпкерліктің туылған уақыты, периодты түрде кэсіпкерліктің үйымдасу-қүқықтық формалары, есеп пен есеп беру жүйесі, нормативтік-қүқықтык, база өзгеріп отырды. 2000 жылдың басында мемлекеттік статистиканың моліметтері бойынша, республикада 147,4 мыңға жуық кіші косіпкерлік субъектілері болды және онда 740-755 мың адам, яғни барлық еңбекке жарамды қазақстандықтардың 10,2-10,5% қүрайды.

Есеп бойынша өндірістегі өнеркэсіптің кіші косіпкерліктегі үлесі жуық шамамен 2,4-2,8% қүрайды. Ал ауыл шаруашылығындіі кәсіпкерліктің алатын үлесі 15,7-16,4% күрайды, яғни өндіріспен салыстырғанда аса мағызды роль атқарады.

Осыған орай косіпкерлік субъектілерінің және онда еңбек ететін адамдардың саны үлғаюына қарамастан, кіші кәсіпкерлік секторы өндірістің жоғарлануына, жүмыссыздықтың азаюына әлі басты роль атқармайды.

Мұндай жағдай Қазақстанда кіші кәсіпкерліктің қүрылуынан бастап салық салу, несие беру, мемлекеттік органдармен қарым-қатынасындағы проблемаларға байланысты. Айта кету керек, мүндай проблемаларды шешу норамтивтік- құқытык және бағдарламалық қүжаттарда бар.

Қалыптасқан жағдайды объектівті түрде шешу үшін, проблемалық-бағдарлық әдіс арқылы зерттеудің қажеттілігін тудырады. Бүл әдістің ең басты басымдылығы — мониторинг кезінде арнайы мамандар кіші кәсіпкерлік субъектілерін қүпия түрде сауал жүргізеді және тікелей кәсіпкерлермен сүхпат жүргізуі. Осы одіс Қазақстанда кіші косіпкерліктің дамуына кедергі болып отырған нақтылы проблемаларды, олардың шығу себептерін,   әсер ету дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.

2000 жылдың екінші жартысында "Ғылыми-зерттеу институтындағы" Кіші және орта бизнес орталығы, кіші кәсіпкерлік субъектілерін проблемалық-бағдарлық әдіс арқылы зерттеу жүргізді.

Сұхбатта 178 кіші кәсіпорындар қатысты. Соның ішінде: Алматыда - 112, Павлодар облысында - 15, Оңтүстік Қазақстан облысында - 51. Сұхбат барысында экономиканың нақты секторында қызмет ететін кәсіпорындарға көңіл көп белінді. Сүхбатқа қатысқан кәсіпорындардың салалары бойынша былай орналасты: қайта өндеу өндірісі — 28,7%; ауыл шаруашылығы — 24,2%; кызмет көрсету саласы - 35,.6%; сауда - 11,5%. Осыған орш'і 50%-дан астам косіпорындар қайта оңдеу өнеркосібінде жоне ауылшаруашылығы салаларында қызмет етеді. Мүндай саралау қүрылымы назарымызды кіші кәсіпкерліктің тауар өндіру саласына, ондағы проблемаларды айқындауға мүмкіндік берді.

Үкіметіміздің Қазақстан Республикасында кіші кәсіпкерліктің кестесі.

Монипюрипг жүргізгеннен ксйінгі  кәсіпкерліктің дамудагы проблемалардыц    корсеткіші

Кедергілер	Кедергілерді орын-орындарына орналастыу
	1996	1997	1998	1999-2000
Салық саясаты	1	1	2	1
Жалпы экономикалык. Жағдайдың тұраксыздығы	-	2	1	2
Несиелік саясат	2	4	4	3
Тауарды откізу проблемалары	-	-	-	4
Шикізатпен қамту	4	5	5    -	5
Мемлекеттік органдармен карым-қатынас	3	3	3	6

дамуына, проблемаларына, дамуына кедергі болатын қолданатын шаралар жылдан-жылға өзгермей, сол қалпында қалып жүр. Мұны 1996 жылдан бері Экономикалық зерттеулер институтымен жасалынып келе жатқан нәтижелер дәлелдейді.  Оны жоғарыдағы кестеден көруге болады.

Төмендегі кестеден, Қазақстан кәсіпкерлігінің дамуына басты кедергі болып отырған - салық саясатының жетілмегендігі. Ал, ол өз кезегінде норамтивтік - қүқықтық актілердің жиі өзгеруіне, есеп беру жүйесінің қиындығына, салык ставкасының жоғары болуына жоне салық жинаудағы заңсыздықтарға байланысты. Екінші орында түрған проблемалардың бірі — жалпы экономикалық саясаттың түрақсыз болуы, яғни АҚШ доллар курсының түрақсыз болуы, инфляция мен тоуекелдің жоғары болуы, макроэкономикалық көрсеткіштердің негативті әзгеруі. Үшінші орында несие алудың қиындықтары жатыр. Олар мына түрдс аныкталады: пайыздық ставкалардың жоғары болуы, несие берудің мерзімі қысқа болуы және несие берушіге беретін мүліктің болмауы. Қаржылық-несиелік ресурстардың тапшы болуы жылдар бойы косіпкерліктің дамуына кедергі болатын проблемалардың ішінен алдыңығы орындарды иеленеді.

Аса көп проблемаларды шикізатты сатып алу және дайын енімді сатуда орын алады. Мониторингтік зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей, кәсіпкерліктің басым көпшіліг шикізатты сатып алуда және де дайын өнімді сатуда қиындықтарды бастан кешіреді. Басты проблема - кіші косіпорындардың өз өнімдері басқа орта немесе ірі косіпорындардың өніміне босеке ете алмауында. Осы айтылған мәселенің басты себептері мынада:

• тауар бағасының жоғары болуына осер ететін - жүктасымалдаудағы тарифтердің жоғары болуы;
• нарықта арзан импорттық тауарлардың болуы;
• делдалдық кәсіпорындарға көп  қаржы  жүмсайды,  яғни  сауда жүйесінің дамымағандығы;
• нарықта болып     жатқан     өзгерістер,     ақпараттар     алудың орталықтардың дамымауы;
• қымбат тауарларға сүраныстың аз болуы.

Проблемалар арасында алтыншы орынды басқару мен мемлекеттік орандардың кәсіпкердің ісіне араласуы, яғни парақорлық, қайырымдылық көрсетуді міндеттеу және тағы басқаларда айқын көнеді.

Қорытынды

Қорыта келгенде осы жұмысымда кәсіпкерлікті жан-жақты ашуға тырыстым. Сонымен, көсіпкерлік - меншік - түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды түлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сүранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке косіпкерлік) не мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады.

Бірінші бөлімде кәсіпкерлік туралы Р.С.Ронстанд, Р.Хизрич, М.Питерс сияқты ғалымдардың көзқарастарын жазып өттім. Сонымен қатар осы бөлімде кәсіпкерліктің қызметтеріне тоқталып, олардың беске бөлінетінін білдім.

Екінші     белімде     кәсіпкерліктің     ұйымдасу     формаларын барынша ашып жазуға тырыстым.

Үшінші бөлімде қазіргі уақыттағы Үкіметіміздің кәсіпкерлікке жасап отырған қолдауы, мысал ретінде осы жылдың басында басталған тексерулерге мониторинг жарияланғаны туралы жазып өттім.

Төртінші бөлімде қазіргі уақытта кәсіпкерлік субъектілеріне салықтың жоғары болуы, несие алу қиындығы, мемлекеттік органдар тарапынан болып жатқан қысымдар және тағы басқа проблемаларға тоқталдым.

Қорыта келгенде, Қазақстан Республпкасы экономикасының дамуына және жалпы халықтың тұрмысының жақсаруына ықпал жасайтын - кәсіпкерліктің субъектілеріне Үкімет тарапынан қолдау көрсетіп, арнайы зандар шығарып, олардың жұмыстарына кедергі келтірмеу керек.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жеті Жарғы, 2000ж
2. "Акционерлік қоғамдар туралы" Қазақстан Республикасының заңы. Алматы, 1999ж.
3. Закон Республики Казахстан "О товариществах с ограниченной и дополнительной ответственностыо".
4. Қазақстан Республикасы президентінің халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан газеті, 2003ж.
5. Предпринимательство//под ред. М.Г. Лалусты.-Москва:"ИНФРА-М",2000Г.
6. Б.Модешсв "Нарықтық экономика теориясына кіріспе" Алматы: "Экономика", 1995ж.
7. Прсдпринимательство в    Республике    Казахстан//    под    ред. К.О.Окаева Алматы:"Экономика", 1999г.
8. Государство и   бизнес//   под   ред.   Н.К.   Мамырова.   Алматы: "Экономика",1999ж.
9. Г.Ө.Жолдасбаева. Кәсіпорын экономикасы. Алматы: "Экономика", 2002ж.
10. АльПари 2002, №2-3.
11. АльПари 2002, №4-5.
12. АльПари 2002, №3-4.
13. Транзитная экономпка, 2002, № 1.