Шаруашылық субъектілердің нарытық экономикаға өтуіне байланысты кәсіпорынның қаржылық жағдайы үлкен мәнге ие болып,оны іскерліктің тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында,оның қаржылық жағдайын жоғарылату жолдарын іздестіруде.

Нарықтық экономика жағдайында кез-келген кәсіпорынның банкроттыққа өзі ұшырауы немесе басқа кәсіпорынның банкротқа ұшырауына байланысты іскерлігінің кез-келген уақытта тоқтап қалу мүмкіндігі жоғары.Батыс елдерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай,әр бір жеке фирма әр түрлі жағдайлардан банкротқа ұшырауы мүмкін.Бірақ бұл жерде кез-келген банкроттыққа ұшыраудың алдын-алудың әмбебап жолы бар ол кәсіпорынның жұмысына жүйелі түрде қаржылық талдау жүргізу.

Талдау-жалпы адам іскерлігінің ғылыми-тәжірибелік негізінде қаралатын терең мағыналы түсінік.Аналитикалық әдістер өте кең таралғанына байланысты көбінесе талдау сөзінің мағынасында кез-келген зерттеу жұмыстарын түсінеді.Талдаудың әдістемелері кез-келген ғылыми-тәжірибелік зерттеу жұмыстарының құрамына кіре отырып,көптеген жағдайларда оның бірінші деңгейінде көрініс табады.

Қаржылық жағдайды талдау-банкроттықтың орын алуына әкелетін іскерліктің әлеуетті қауіпті жақтарын анықтау,болуы мүмкін өндіріс барысындағы іскерліктің әр түрлі үзілістерінің алдын-алумен байланысты болатын қаржылық талдау.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау-шаруашылық жүргізуші субъектінің жұмысының барысындағы басты мәселенің бірі және шешім қабылдаудың негізін құрайды.Кез-келген экономикалық субъект өз қатарында ішкі және сыртқы құраушыларының арасындағы күрделі байланыстан тұрады.Тәжірибе үшін осы қарым-қатынастарды сипаттап қана қою жеткіліксіз.Маңыздысы:талдау әдістерінің көмегімен іскерліктің мәндірек және маңыздырақ бағыттары анықталып оның болашағына болжаулар ұсынылып,осы жоспарлардың негізінде нарықтық және өндірістік белсенділіктің болжамдары анықталып және олардың орындалуын қадағалайтын іс шараларды өңдеп дайындау.

Барлық экономикалық ғылымдар үшін жалпы зерттеу объектісі болып өндірістік қарым-қатынастар табылады,және олар жүйелі түрде бір-бірімен тығыз байланысты.Өндірістік қарым-қатынастар мен экономикалық байланыстардың даму дәрежесіне байланысты жеке шаруашылық субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіне талдаудың де рөлі жоғарылай түсті.Ол өз қатарында жаңа теориялық базалар мен жаңа әдістемелерді қажет етті.

Нақтылай келгенде шаруашылық субъектінің қаржы-шаруашылық талдауының объектісі болып кәсіпорындағы ақпараттық ағымдардың мәні мен құрылымын зеттеу табылады.Жалпы кәсіпорынның қаржы-шаруашылық жағдайы туралы сөз қозғағанда келесідей ерекшеліктерді ескеру қажет:

Біріншіден,кәсіпорынның іскерлігі мен оның іскерлік белсенділігінің  жалпы жүйелі сипатта қарастырылуы қажет.

Екіншіден,шаруашылық үрдістің жүзеге асуында оған көптеген объективті және субъективті факторлар әсер етеді.

Үшіншіден,кәсіпорынның жағдайына толық баға беру үшін,оның іскерлік белсенділігінің сандық параметрлерімен қатар сапалық та параметрлерінің маңызы зор.

Төртіншіден,кәсіпорындарда талдауға қаржылық және өндірістік аямен қатар,заңдық ,әлеуметтік және экологиялық аспектілер де кіреді.

Бесіншіден,бухгалтерлік есеп іскерлігінің аясымен қаржы-шаруашылық қызмет аясын теңдестірудің қажеті жоқ.Бірақ екеуі де шаруашылық субъектілердің шаруашылық іскерлігін зерттесе де біріншісі үшін қаржы көздерінің және оның қаржылану көздерінің қозғалысын ақшалай түрде үздіксіз тіркеу болса,ал екіншісі үшін басты мәселе-шаруашылық іскерліктің нәтижесін бағалау,осы кезеңде орын алған жетістіктер немесе шығындар әсер еткен факторларды анықтау,сонымен қатар болашақтағы кәсіпорынның іскерлігін болжау мен жоспарлау жатады

Ұйымдағы аудиттің басты бағытының бірі оның қаржылық жағдайына талдау екені анық.Ұйымның қаржылық жағдайы оның қаржы-қаражатының құрылу көздерімен қолданылуын көрсететін кәсіпорынның қаржылық жағдайының көрсеткіштерінің жиынтығы.Нарықтық экономикада кәсіпорының қаржылық жағдайы оның іскерлігінің соңғы нәтижесін көрсетеді.Ұйымның іскерлігінің соңғы нәтижесі ұйымның құрылтайшыларын,оның іскерлік серіктестерін және салық органдарын қызықтырады.

Құрылтайшылар қаржылық есептілікті өздерінің пайдасын жоғарылату және ұйымның оң тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында талдайды.

Кредиторлар мен инвесторлар қаржылық есептілікті  қарыз қаражаттар мен салымдар бойынша тәуекел деңгейін төмендету үшін талдайды.Қабылданатын шешімдердің барлығы тек қана талдаудың нәтижесіне сүйенеді деп анық айта аламыз.

Кәсіпорынның іскерлігіне қаржылық талдауда ақпараттың негізгі көзі болып бухгалтерлік есепілік табылады.Ұйымның есептілігі қаржылық есептіліктің ақпараттарының негізінде жасалып ұйымды қоғаммен және іскерлік серіктестерімен байланыстыратын ақпараттық буын болып табылады.

Бухгалтерлік есептілік бухгалтерлік есеп беру құжаттарының толық жинағынан тұрады,сонымен қатар Қазақстан Республикасының бухгатерлік есептілікті қадағалауға арналған нормативтік актілеріне сәйкес арнайы формалардан тұрады.

Соңғы жылдары есептілік формаларында мазмұнды және сандық аспектілері бойынша да біртіндеп оңайлату үрдісі байқалуда.Бұл өзгерістер бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттардың талаптарына байланысты орын алып отыр.Есептілікте тлдаушылардың үлкен қызығушылығын тудыратын оңдаған ақпараттар бар.Қаржылық жағдайды бағалау қаржылық көрсеткіштерге анықтап тұрып талдау жасап алмай мүмкін емес.

Тек қаржылық талдау жасау негізінде кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы күшті және әлсіз жақтарын анықтау арқылы оларды күшейту мен жоғалту шаралардың тізбегін жүзеге асыруға болады.

Біздің Қазақстан Республикасы көбінесе Ресей мемлекетінің тәжірибесіне сонымен қатар батыс тәжірибесіне де сүйенеді.

Бұл мәселе бүгінгі таңда өте актуалды және үлкен дамыту жолында,оның мақсаты кәсіпорынның қаражатын дұрыс орналастырудың,пайдаланудың жолдарын іздеп, яғни оптималды пайда мен минималды шығынға қол жеткізуге барынша ұмтылу.Теориялық негіздемесіне келетін болсақ бүгінгі таңда біздің елімізде әдебиеттер жазылған,бірақ қазақ тіліндегі әдебиеттер шамалы екенін айта кеткен жөн,сонымен қатар бізде интернет жүйелерінен біршама ақпарат алуға болады,онда әсіресе ҚҚА мен KASE және т.б сайттарды көптеп қолдануға болады.Мұндағы ақпарат көздеріне тағы кәсіпорынның қаржылық есептілігі,оның балансы,табыстар мен шығындар туралы есептілігі және ақшалай қаражаттар туралы есептіліктері ұсынылады.Зерттеу әдістерінде онда жалпы талдаудың бір түрін(көлденең,тікелей,SWOT талдау және т.б) жүргізіп,яғни бұл жерде сәйкесінше экономика-математикалық,статистикалық әдістердің біреуі қолданылады, қаржылық коэфиценттерді есептеу жолымен кәсіпорынның толық қаржылық жағдайына баға беру және оны жақсартужолдарын ұсынып оларды жүзеге асыруға қадам жасау.

Осы дипломдық жұмысымның басты мақсаты- жоғарыда ұсынылған принциптермен әдістерді басшылыққа ала отырып ЖШС СП «FIAL» кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау.

Дипломдық жұмысым кіріспеден,яғни кіріспе бөлімінде жалпы кәсіпорынның қаржылық жағдайының маңыздылығы оның бүгінгі нарықтық экономика жағдайындағы рөлі мен алар орны сипатталған.

Бірінші бөлімінде жалпы кәсіпорынның қаржылық жағдайына түсінік және қаржылық талдауда қолданылатын ақпарат базалары көрініс тапқан.

Екінші бөлімінде, ЖШС СП «FIAL» мысалында кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау қарастырылған.

Үшінші бөлімінде,жүргізілген талдау нәтижесі бойынша оны жетілдіру жолдары ұсынылды.

Қорытынды бөлімінде жалпы дипломдық жұмыста қарастырылған барлық мәселелердің түйіндісі мен оны дамытудың ұсынылған жолдары жинақталып жазылған.

1 бөлім  Кәсіпорынның қаржылық жағдайының теориялық негіздері

1.1Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оны бағалаудың маңыздылығы мен әдістемелері

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы  деп оның  өз іскерлігін қаржыландыру мүмкіндігін айтады.Ол кәсіпорынның  ағымдағы іскерлігінің дұрыс жүруі үшін қаржылық ресурстардың жеткіліктілігімен,оны қолданудың тиімділігімен,оны орналастырудың мақсаттылығымен,басқа жеке және заңды тұлғалармен қаржылық қатынастары,төлем қабілеттігі және қаржылық тұрақтылығымен сипатталады.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты,тұрақты емес және дағдарысты жағдайда болады.Кәсіпорынның уақтылы төлемдерді төлеп тұруы,өз іскерлігін қаржыландыруы  кең мағынада оның қаржылық жағдайының жақсы екенін көрсетеді.Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның өндірістік, коммерциялық және қаржылық іскерлігінің нәтижесіне байланысты.Егер өндірістік және қаржылық жоспарлар жақсы орындалып жатса,онда бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайына оң әсер етеді және керісінше,өнімді өндіру мен оны сату жоспарының орындалмауы оның өзіндік құнының өсуіне,пайданың түсімі мен сомасының азаюына,осының әсерінен кәсіпорынның қаржылық жағдайы  және төлем қабілеттігінің төмендеуіне әкеледі.

Тұрақты қаржылық жағдайы өз кезегінде өндірістік жоспардың орындалуына және өндірісті қажетті ресурстармен қамсыздандыруға  оң әсер етеді. Сондықтан қаржылық жағдай шаруашылық іскерліктің негізгі бөлігі ретінде ақшалай қаражаттардың  жоспарлы түсуімен шығындалуын қамсыздандыруға,есептік тәртіптің орындалуына,меншікті және тартылған қаражаттың рационалды арақатынасы мен оның тиімді қолдануына бағытталады.

Нарықтық экономика жағдайына төтеп беру және кәсіпорынның банкротқа кетуіне жол бермеу үшін,қаржыны қалай басқаруды,капиталдың құрылу көзімен құрамының қандай болуы керектігін,яғни қанша бөлігін тартылған,ал қанша бөлігін меншікті қаражат алатынын жақсы білу қажет. Нарықтық экономиканың келесідей түсініктерін де білген жөн,оларға-іскерлік белсенділік,өтімділік,төлем қабілеттілік,кәсіпорынның несиелік қабілеттігі,рентабельділік шегі,қаржылық жағдайдың қоры,тәуекел дәрежесі, қаржылық тұтқа нәтижесі және тағы басқалармен оларды талдаудың әдістемесін білу керек.

Сондықтан қаржылық талдау қаржылық менеджменттің және аудиттің маңызды бөлігі болып табылады.Тәжірибеде қаржылық есепті қолданушылардың барлығы қаржылық талдаудың әдістерін өздерінің мәселерін шешу мақсатында оптималды шешімдер қабылдау үшін қолданады.

Меншік иелері қаржылық есепті капиталдың табыстылығын  және кәсіпорынның тұрақтылығын арттыру үшін талдайды.Кредиторлар мен инвесторлар қаржылық есептілікті өздерінің қарыздарымен салымдары бойынша тәуекелдерін төмендету үшін талдайды.Қабылданатын шешімдердің сапасы шешімнің аналитикалық негізінің сапасына тікелей тәуелді деп нық айтуға болады.Соңғы жылдары қаржылық талдауға арналған көптеген басылымдар шыға бастады.Шетел тәжірибесі де белсенді түрде қолданылуда.

Талдаудың мақсаты кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап бағалау ғана емес оның ілгері басуына бағытталған жұмыстар кешенін жүргізу.Кәсіпорынның қаржылық жағдайы іскерлікті қандай бағыт бойынша жүргізу керектігін анықтап,кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы әлсіз және күшті жақтарын анықтауға мүмкіндік береді.Осыған сәйкес талдаудың нәтижелері кәсіпорынның іскерлігінің белгілі бір мерзіміндегі қаржылық жағдайын жоғарылатудың негізгі әдістері қандай деген сұраққа жауап береді.Бірақ талдаудың негізгі мақсаты болып қаржылық іскерліктің қателіктерін уақытында анықтап оларды жою және кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен төлем қабілеттігін жоғарылатудың жаңа көздерін табу болып табылады.Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштердің жүйесі қолданады-

1.капиталдың пайда болу көздеріне байланысты құрылымы

2.оны қолданудың тиімділігі

3.кәсіпорынның төлем қабілеттігі мен несиелік қабілтеті

4.оның қаржылық жағдайының қоры

Көрсеткіштер кәсіпорынмен экономикалық қатынастағы барлық субьектілер оның қаншалықты сенімді әріптесі екеніне және бастысы онымен қарым-қатынасты жалғастырудың қаншалықты тиімді екеніне жауап бере алатындай болу керек.Кәсіпорынның қаржылық жағдайы біріншіден салыстырмалы шамаларға сүйенеді,оған инфляция жағдайындағы баланстың абсалютті көрсеткіштері жатады.

Талдаудың негізгі мәселелері:

1. қаржылық іскерліктің қателіктерін уақытында анықтап оларды жою және кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен төлем қабілеттігін жоғарылатудың жаңа көздерін табу.
2. Нақты шаруашылық іскерліктің нақты жағдайына негізделе отырып мүмкін болатын қаржылық нәтижелерді, экономикалық рентабельділікті  болжау,меншікті және тартылған қаражаттың болуы,ресурстарды қолданудың әр түрлі нұсқаларында қаржылық жағдайдың әдістерін өңдеу.
3. қаржылық ресурстуарды қолданудың тиімділігін жоғарылатуға және кәсіпорынның қаржылық жағдайын тұрақтандыруға бағытталған нақты бағдарламалар дайындау.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайының талдауымен тек қана басшылар ғана емес,сонымен қатар кәсіпорынның сәйкес қызметкерлері,оның құрылтайшылары,ресурстардың қолданылуының тиімділігін зерттеу мақсатында инвесторлар,несиелеу жағдайын және тәуекелін бағалау үшін банктер,төлемдерді уақтылы алу үшін жабдықтаушылар бюджетке төлемдердің төленуі үшін салық инспекциялары және т.б айналысады.

Бухгалтерлік есептің шоттарының жаңа жоспарын жүргізу,бухгалтерлік есеп берудің формаларын халықаралық стандарттар талабына сай келтіру қаржылық талдаудың нарықтық экономикаға сай жаңа әдісін қолдануды талап етеді.Мұндай әдіс іс жүргізетін серіктесіңді,кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының дәрежесін анықтау,іскерлік белсенділікпен кәсіпорын әрекетінің тиімділігін бағалауға негізделген таңдаманы жасау үшін керек.

Кәсіпорынның қаржылық әрекеті туралы негізгі ақпарат көзі ретінде бухгалтерлік есеп саналады.Нарықтық экономикадағы кәсіпорынның есептілігі қаржылық есеп ақпаратын жалпылауға негізделеді және кәсіпорынды қоғаммен және кәсіпорын әрекеті туралы ақпаратты пайдаланушы-серіктестер арасында байланыстырушы буын болып табылады.

Кейбір жағдайларда қаржылық талдаудың мақсаттарын іске асыру үшін бухгалтерлік есеп пайдалану жеткіліксіз болып табылады.           Пайдаланушылардың кейбір топтары мысалы басқарушылар мен аудиторлар қосымша ақпарат көздерін (өндірістік және қаржылық есеп ақпаратын) тартуға мүмкіндігі бар.Сонда да жылдық және тоқсандық есептілік сыртқы қаржылық талдаудың бірден-бір көзі болып табылады.

Қаржылық талдау әдістемесі 3 өзара байланысты блоктардан тұрады:

1.кәсіпорын әрекетінің қаржылық нәтижелерін талдау

2.қаржылық жағдайды талдау

3.қаржы шаруашылық қызметінің тиімділігін талдау

Қаржылық жағдайды талдау үшін негізгі ақпарат көзі ретінде кәсіпорынның бухгалтерлік балансы қолданылады,оның маңызы өте жоғары,тіпті оны кейде баланстық талдау деп атайды.Қаржылық нәтижені талдау үшін ақпарат көзі болып қаржылық нәтижелермен олардың пайдалануы туралы есеп табылады.

Қаржылық талдау әдісі ретінде шаруашылық үдерістердің құрылуы мен дамуын зерттеудің әдістемелік жолы танылады.

Әдістің өзіне тән ерекшеліктеріне :көрсеткіштер жүйесін пайдалану,олардың арасындағы өзара байланысты анықтау мен өзгерту жатады.

Қаржылық талдау үдерісі кезінде бірнеше арнайы әдістермен тәсілдер қолданылады.

Қаржылық талдауды қолдану әдістерін шартты түрде 2 топқа бөлуге болады: дәстүрлі және математикалық.

Бірінші топқа:абсолютті салыстырмалы және орташа шамаларды қолдану;салыстыру,жинау және топтау тәсілі,тізбелі топтау тәсілі жатады.

Қаржылық есептілікті талдаудың негізігі әдістеріне:көлденең және тікелей талдау,трендтік,қаржылық көрсеткіштер әдісі,факторлы талдау жатады.

Көлденең талдау-әрбір позицияны өткен кезеңмен салыстыру.

Тікелей талдау-есептіліктің әрбір позициясының жалпы нәтижеге әсерін анықтай отырып,соңғы қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау.

Трендтік талдау-Есептіліктің әрбір позициясын өткен мерзіммен салыстырып,график құру арқылы трендін анықтау.Трендтың көмегімен болашақтағы мүмкін мәндері қалыптасады, сәйкесінше перспективтік талдау жүргізіледі.

Салыстырмалы көрсеткіштік талдау-есептіліктің жеке позициялары арасындаға немесе есептіліктің басқа түрлерінің позицияларының арасындағы қатынасты есептеу,көрсеткіштердің өзара байланыстылығын анықтау.

Салыстырмалы талдау-бұл шаруашылық ішіндегі және шаруашылық аралық талдау жасау.

Факторлы талдау-жеке факторлардың жалпы нәтижеге әсер етуіне детеминирленген және стохастикалық әдістерді қолдану арқылы талдау жасау.

Көптеген математикалық әдістер:корреляциялық талдау,регресиондық талдау және т.б аналитикалық өңдеулер кірді.

Жоғарыда аталған әдістердің барлығы талдаудың формальді әдісіне жатады.Ал формальді емес әдістеріне: экспорттық бағалау, сценарилер, психологиялық және т.б олар логикалық деңгейде талдау жасауға негізделген.

Бүгінгі таңда  қаржылық талдауда бұрын қолданылмаған  әр түрлі тәсілдермен әдістер қолданылады.

Қаржылық жағдайды талдаудың негізгі мақсаты-ол кәсіпорынның ағымдағы жағдайын есептеу ғана емес, сонымен қатар  негізгі қаржылық көрсеткіштердің өзгерістерін,әлсіз позицияларды анықтау,осы көрсеткіштерді жоғарылатуға бағытталған шараларды жүргізу.

Зерттеу барысында негізгі статистикалық әдістер қолданылады: топтық, орташа және қатысты шамалар,графикалық,индекстік, салыстырма әдіс.

Қаржылық жағдайға талдау жасауда негізгі орынды :

-белгілі бір көрсеткіштің құрылымын зерттеу

-көрсеткіштің динамикасын сипаттау

-негізгі көрсеткіштердің өзгеруіне әсер ететін факторларды зерттеу және бағалау.

Қаржылық жағдай талдауының методикасы кәсіпорынның қаржылық жағдайын басқаруды қамтамасыздандыру және нарықтық экономика жағдайында іскерлік серіктестерінің қаржылық жағдайын бағалауға арналған.Оған ішкі және сыртқы талдау элементтері кіреді.

Әдістемеге талдаудың келесідей блоктары кіреді: есепті мерзімге кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайын бағалау мен оның өзгерісі; кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына талдау;кәсіпорынның балансының өтімділігініне,іскерлік белсенділігі мен төлем қабілеттігіне талдау.

Салыстырмалы аналитикалық баланс бойынша есептік мерзімге қаржылық жағдайды бағалау мен оның өзгерісі,сонымен қатар қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерінің талдауы қаржылық жағдай талдауының қорытынды блогының қисынғы түрде дамуына итермелеуші пункт болып табылады. Баланс өтімділігінің талдауы ағымдағы төлем қабілеттілікті бағалау және болашақтағы қаржылық тұрақтылықтың сақталуы мүмкіндігіне қорытынды беруі қажет.Салыстырмалы аналитикалық баланс пен қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері қаржылық жағдайдың негізі болып табылады.Баланс өтімділігі қаржылық жағдайдың сыртқы көрінісі. Есептілік ақпараттары негізінде талдауды тереңдету ішкі талдауға жататын мәселелерге алып келеді. Қаржылық тұрақтылықтың факторларын зерттеу қорлар мен шығындарға ішкі талдау жасауды қажет етеді, ал баланс өтімділігін бағалауды анықтау дебиторлық және кредиторлық берешектің жағдайына ішкі талдау негізінде жүзеге асады.[1, 18-22 беттер ]

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау дегеніміз-ұйымның іскерлігінің әр жақтарын сипаттайтын қаржылық көрсеткіштердің жиынтығын  бағалау,  интерпретациялау және есептеу.

Талдаудың мақсаты-басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін қажет ақпараттарды алу.Яғни,ішкі қолданушылар оны кәсіпорынның қаржылық саясатына түзетулер енгізу үшін,ал сыртқы қолданушылар дәл осы кәсіпорынға қатысты нақты жоспарларды(сатып алу,инвестициялау,келісім шарт жасау және т.б ) жүзеге асыру үшін талдау жүргізеді.

Талдауда алға қойылған мәселелердің айырмашылығы  ақпаратты ішкі және сыртқы қолданушылардың басқарушылық шешімдерін анықтайтын көрсеткіштердің айырмашылығында.Әрине екеуіне бірдей дәрежеде маңызды көрсеткіштерді бөліп көрсетсе болады, мысалы, өтімділік коэфиценті.Әйткенмен де көрсетілген топ қолданушылары үшін көрсеткіштердің жеке тобы қарастырылады.

Сондықтан кәсіпорынның қаржылық жағдайын есептеместен бұрын бұл жұмыс кімнің көзқарасы жағынан есептелетінін анықтап алу қажет.

Қаржылық талдауды жасаудағы негізгі  мәселелер:

-талдау мезетіндегі кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау;

-талдау жасалатын уақыт кезеңіндегі кәсіпорынның дамуының  тенденциялары мен заңдылықтарын анықтау;

-кәсіпорынның қаржылық жағдайына кері әсер ететін фактілерді анықтау;

-кәсіпорынның қаржылық жағдайын жоғарылатуға қолданатын резервті анықтау;

Талдаудың негізгі бағыттары:

-баланстың құрылымы мен таза айналым капиталын талдау;

-өтімділік және қаржылық тұрақтылық коэфицентін талдау;

-пайда және шығындар құрылымына талдау;

-ақша қаражаттарының айналымын талдау;

-рентабельділікті талдау;

-еңбектің тиімділігін талдау.

Көзделген мақсатқа байланысты талдау әр бағыт бойынша әр түрлі көлемде болуы мүмкін,бірақ қысқаша түрде барлық бағыт бойынша талдау жүргізу керек.Бұл көрсеткіштердің өзара тәуелділігімен түсіндіріледі:бір көрсеткіштің өзгеруі келесі бір көрсеткіштің өзгеруіне әкелуі мүмкін. Мысалы,рентабельділіктің төмендеуі көп жағдайда активтердің айналымдығының төмендеуімен байланысты.

Талдаудың негізгі әдістері:

-көлденең немесе үрдістік талдау,бұл әдісте көрсеткіштер басқа базистік мерзімнің көрсеткіштерімен салыстырылады.

-тігінен жасалатын талдау,бұл әдісте көрсеткіштердің құрылымын бөлшектенудің жоғары дәрежесінен төменгі дәрежесіне дейін зерттелді.

-факторлы талдау-кәсіпорынның негізгі экономикалық көрсеткіштеріне қаржылық іскерлігінің жеке элементтерінің әсерін бағалау

--салыстырмалы талдау-көрсеткіштерді осы саладағы бәсекелес кәіпорындардың көрсеткіштерімен салыстыру.

Қаржылық талдауды жүргізу үдерісі кәсіпорынның қаржылық жағдайының төмендеуінің себептерін анықтауда белгілі бір қадамдардың кезектілігімен,осы көрсеткіштерді оптимизациялайтын тұтқаларды анықтау.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы негізгі мәселелер тәжірибеде негізгі үш сипатта көрініс табуы мүмкін:

1.Ақшалай қаражаттардың тапшылығы;төлем қабылеттіліктің төмендігі

Мәселенің экономикалық мәні келесіде,кәсіпорынның жақын арада немесе дәл қазір өзінің міндеттемелерін уақтылы өтеу үшін ақша қаражаты жеткіліксіз.

Төмен төлем қабілеттіктің индикаторы болып өтімділіктің төмен дәрежедегі көрсеткіштері,несие бойынша міндеттемелердің уақтылы төленбеуі,бюджет,жұмыскерлер немесе басқа да несиелеумен айналысатын ұйымдардың  алдында нормадан жоғары мөлшердегі қарыз табылады.

2.Кәсіпорынға құйылған капиталдың қайтарымдылық дәрежесінің төмен болуы;төмен рентабельділік

Тәжірибеде бұл іскерлік иесі оның кәсіпорын жұмысына құйған ақшасын ақтамайтын шағын ғана пайда алатынын көрсетеді.Мұндай жағдайлардың мүмкін салдарлары келесідей-ұйымның менеджмент бөлімінің жұмысына теріс баға берілу,құрылтайшылардың біртіндеп кетуі.Қайтарымдылықтың төмен дәрежесінің негізгі белгісі болып-рентабельділіктің төмен дәрежесі табылады.Сонымен қатар қанағаттанарлық индикаторы ретінде меншік капиталдың көлеміне көп көңіл бөлінеді.

3.Қаржылық тұрақтылықтың төмен дәрежесі

Тәжірибеде төмен қаржылық тұрақтылық болашақта міндеттемелерді өтеуде мүмкін мәселелердің туындауымен,басқаша айтқанда кәсіпорынның кредиторларға тәуелдігімен,өзін-өзі қаржыландыра алмауымен түсіндіріледі.

Мұндай тәуекелдік жағдайдың туындауы автономия коэфицентінің төмендеуі,меншік капиталдың теріс таңбадағы көрсеткіші және капиталдың таза айналымының көрсеткіші төмендейді.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайының төмендеуіне келсек бұл жерде негізгі екі жаһандық себепті бөліп көрсетсек болады:

1.Қаржылық жағдайдың орташа жағдайын ұстап тұруға әлеуетті мүмкіндіктердің болмауы немесе алынатын пайданың төмен көлемі.

2.Іскерліктің нәтижелелерін рационалды түрде басқармау яғни қаржыны рационалды басқара алмау.

Төлем қабілеттікпен,рентабельділікпен қаржылық тұрақтылықпен мәселелердің барлығының тамыры бір:не компанияның іскерлігінің нәтижесі  қаржылық жағдайының  жеткілікті мөлшерін ұстап тұруға қанағаттанарлықсыз жағдайда,не компания қаражаттарын рационалды түрде қолдана алмайды.

Жоғарыда көрсетілген себептердің қайсысы екенін анықтау өте маңызды.Өйткені соған байланысты кәсіпорынның қаржылық жағдайын оптимизациялауға бағытталған басқарушылық шешімдерді қабылдаудың бағыты анықталады.

Ал енді бірінші себепті,яғни кәсіпорынның алатын пайдасының оның қаржылық жағдайын ұстап тұруға жеткіліксіз болған жағдайды қарастырайық.Кәсіпорынның пайдасын құрайтындардың негізгілеріне-баға,өнімді өткізу көлемі,өндіру шығындарының көлемі,және іскерліктің жанама түрлерінен табыстар жатады.

Негізгі және жанама іскерліктің табыстары мен шығындарына талдау қаржылық нәтижелер туралы есептілікті,пайдалылық көрсеткіштерін және жинақталған капитал шамасын қолдану арқылы жүргізіледі.Тұрақты және айнымалы шығындардың көлемін бағалау және сонымен қатар қолданылатын ресурс бағасымен тауардың сатылу бағасы арасындағы қатынасты анықтау үшін маржиналды талдау жасау керек.

Әрине,тауардың сатылу көлемін бағалау бірінші кезекте жүргізіледі.Тауардың сатылу деңгейі төмендеген жағдайда бірден оның себебін анықтау қажет.Көптеген жағдайда ол тауарға деген сұраныстың болмауымен түсіндіріледі.Бірақ кейбір жағдайларда кәсіпорында өзінің тауарын өткізуге деген ынтасының төмендігі де байқалады.Яғни теле экранда жарнаманың болмауы,маркетинг бөлімінің тауарды нарықта жылжыту жолдарын іздеудің орнына тек келген тапсырыстарды ғана тіркеумен айналысуында.

Ал егер кәсіпорынның тауарына сұраныс аз болған жағдайда және ол қоғамның белгілі бір бөлігіне ғана арналған болса,онда тауардың жаңа түрін нарыққа шығару қажет.Бұл өз қатарында өткізу көлемін өсіреді,бірақ оған арналған жаңа құрылғыны сатып алуға қаражатты қажет етеді.

Кәсіпорынның тауарын жылжытуды ұйымдастыру жоғары деңгейде орындалсын,нарықта кәсіпорын мүмкін максималды дәрежені алды делік,бірақ сонда да пайданың көлемі төмен болған жағдайда оның себебі шығынның дәрежесі үлкен болуы мүмкін.Ол шығынды құраушыларға-шикізаттың,материалдардың қымбаттығы,жадықтаушылар ұсынатын қызметтердің бағасы табылады.Бұл жерде қызметті арзанырақ бағамен ұсынатын жабдықтаушыларды іздеу кәсіпорынның шығындарының көлемін едәуір азайтуға мүмкіндік береді.

Шығынның дәрежесінің үлкен болуы тек жабдықтаушылардан емес,кәсіпорынның өзінен де болуы мүмкін.Оған жарықтандыруға,суға,жылыту жүйелеріне үлкен дәрежедегі шығындардың  бақыланбай жұмсалуы.Бұл әсіресе ірі кәсіпорындарда байқалады.

Ал шағын кәсіпорындар үшін телефон үшін төлемдер,іс сапар т.б шығыдар болуы мүмкін.Бұл жағдайда шығындардың көлемін қысқарту үшін телефонмен хабарласуды электронды жүйемен хат алмасуға ауыстыруға болады(әрине тек кәсіпорынның әріптестері арасында).

Кейбір жағдайларда шығындарды қысқарту үшін өндірістік қорлардың көлемін азайтуға тура келеді,бұл тұрақты шығындардың көлемін азайтуға мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның тапқан пайдасы толығымен оның қолына берілмейді,оның бір бөлігі уақтылы төленбеген салықтар үшін айыппұлдарға,несие үшін төлемдік ақы өсімі,өндірістік емес сипаттағы шығындарға кетуі мүмкін.

Ал енді екінші жағдайға,кәсіпорынның өзінің қаражатын тиімсіз қолдануына тоқталайық.Мұнда негізгі үш құраушыны бөліп көрсетуге болады:айналым қаражаттарын(айналым капиталын),инвестициялық саясатты және қаржыландыру көздерінің құрылымын басқару.

Инвестициялық саясатты қарастырайық.Кәіпорын өзінің қаржылық мүмкіндігінен артық мөлшерде қаржылық салымдар жасауы мүмкін.Бұл жерде кәсіпорынның қаржылық мүмкіндігі деп-алынған пайданың сомасы мен тартылған ұзақ мерзімді несиенің көлемін ұғу керек. Кәсіпорынның қаржылық мүмкіндігінен жоғары мөлшерде инвстициялық салымдар жасау оның қаржылық жағдайының төмендеуінің себептерінің бірі болуы мүмкін.

Инвестициялық саясатты сипаттайтын таза айналым капиталының қозғалысы мен өзін-өзі қаржыландыру көрсеткіштерін есептеу және ақшалай қаражаттардың есептілігін талдау қажет.[2,32-41 беттер]

Бірқатар кәсіпорындар қаржылық жағдайының төмендеуінің себебі айналым қаражаттарын рационалды басқармауында,яғни кәсіпорында қалыптасқан басқарушылық әдістер қазіргі экономикалық өзгерістерге сай келмейді.

“Айналым қаражаттарын басқару” ұғымына материалды-техникалық қамсыздандыру,өткізу,кәсіпорынның клиенттері және жабдықтаушыларымен өзара есеп-айырысуға бақылауды орнату үрдістері біріктірілген.

Кәсіпорында қалыптасқан айналым капиталын басқарудың әдісін талдауда-баланс құрылысы,ағымдағы активтер мен пассивтердің айналым көрсеткіштері сонымен қатар ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есептілік қажет.

Материалдарды сатып алудың периодын міндетті түрде дәл анықтап,сол қағиданы сақтау қажет.Яғни керек көлемнен артық мөлшерде алмау қажет,бұл кәсіпорынға арзан бағадағы шикізат тапқан кезде атып алу мүмкіндігінен айырады.

Және келесі ескеретін жәйт,қойманы дайын өніммен толтыруға болмайды,яғни сатылым дәрежесінен артық көлемде өндіруге болмайды.Міне осы жағдайдың барлығы айналым қаражатының бір орында қалып қалуына әкеледі.

Әрбір кәсіпорын шикізатпен оған толықтырғыштарды жабдықтаудың үзілмейтін үрдісін қамтамасыз ету қажет.

Кәсіпорын осы ережелерді сақтай отырып өзінің қаржылық жағдайын жоғарлататынын түсінуі керек.

Дебиторлық қарыздың үлкен көлемі-көптеген кәсіпорындардың мәселесі.Дебиторлық қарызды уақтылы талап ету қаржылық жағдайды оптимизациялаудың тағы бір жолы.Дебиторлық қарызды оптимизациялаудың ұйымдастырылған әдістеріне төленуге тиісті шоттардың тізімін жасауды жатқызуға болады(сатып алушылардың реестрі,шот жасалған дата,шотты төлеу датасы,сатып алушының төлемге жауапты тұлғасы).Дебиторлық қарызды оптимизациялаудың заңды тәсілдеріне келсек оған сату-сатып алу келісім шартына сатушының қоймасын инвентаризациялау немесе шоттарды уақтылы төлемегені үшін айыппұлдың қаралатыны туралы пункті қосу болып табылады.

Меншікті капиталдың рентабельділігіне қаржыландыру көздерінің құрылымының(пассивтердің құрылымы) әсерін бағалау-қаржылық тұтқаны талдау арқылы шешілетін мәселе.Оны келесідей мағлұмдаса болады: меншікті капиталдың рентабельділігін жоғарылататын пасссивтердің құрылымымен қаржылық тұрақтылықтың жеткілікті деңгейін қамтамасыз ету.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың интегралды әдісіне тоқтала кетейік.Қаржылық жағдайды талдаудың көптеген есеп-қисаптар мен көрсеткіштердің жиынтығынан тұруы ұйымның қаржылық жағдайын бағалауды қиындатады.Сәйкесінше,қаржылық жағдайды талдау мен бағалауда белгілі бір басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін итегралдық көрсеткіштерді қажет етеді.

Интегралдық бағалау деп дәл осы уақыт мезетіне кәсіпорынның қаржылық жағдайын толық әрі нақты сипаттайтын бір ғана көрсеткішті есептеп шығаруды айтады.Оның мәнін қандай да бір өткен кезеңнің(тоқсан немесе жыл) мәндерімен салыстыра отырып кәсіпорынның қаржылық жағдайының өзгерісін,себебін анықтап ұйымның қаржы-шаруашылық іскерлігін рационалды басқаруға болады.

Бірінші кезекте қаржылық жағдайды бағалаудың интегралды моделінде қандай көрсеткіштер қолданылатынын анықтап алайық.Оларға кәсіпорынның табысы,шығысы және оның кредиторлық берешегінің өзгеруі жатады.

Оның формуласы келесідей:

ИБ=(Д/Р)*(1-КЗк/КЗн)                                                                                        

Мұндағы:

ИБ-кәсіпорынның қаржылық жағдайын интегралды бағалау;

Д-Табыс;

Р-Шығыс;

КЗк-кезең соңына кредиторлық берешек көлем;

КЗн-кезең басындағы кредиторлық берешек көлемі;

Интегралдық көрсеткіштің мәні неғұрлым жоғары болса,соғұрлым кәсіпорынның қаржылық жағдайы жақсы.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды қаржылық тұрақтылықты талдаудан бастаған жөн,ал ол өз қатарында өзіне келесі элементтерді біріктіреді:

Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының өзгерісін талдау;

Баланс активтерінің құрылу көздерінің құрамыы мен құрылымын талдау;

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін абсолютті және салыстырмалы талдауы;

Баланс тиімділігін талдау;

Кәсіпорынның несиелік және төлем қабілеттілігін талдау. [3,32-36 беттер]

Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының өзгерісін талдау кәсіпорының барлық мүлігінің салыстырмалы және абсолютті азаюының немесе өсуінің көлемін анықтауға мүмкіндік береді.Активтердің өсуі(азаюы)кәсіпорынның іскерлігінің кеңейгенінің(тарылғанының) белгісі.

Қаржылық есептіліктің басты элементі болып табылатын активтерге талдау жасағанда олардың бар болуы, құрамы,құрылымы және онда орын алған өзгерістер зерттеледі.Активтердің жалпы және жеке топтары бойынша құрылымын талдау олардың қаншалықты рационалды орналастырылғанын анықтауға мүмкіндік береді.

Активтердің өсуі кәсіпорынның жұмысының оң жүріп жатқанын білдіріп,оның одан әрі дамуына кепіл бола алады.[4,334-359 беттер]

Бірақ кәсіпорынның мүлкінің бағасының өсуінің себептерін талдауда,инфляцияның әсерін де ескеру керек.Отандық тәжірибеде негізгі құралдардың баланстық құнын қалыптастыруда ғана инфляцияны ескереді.

Активтерді талдауда олардың орналастырылуына,кәсіпорынның өндірістік потенциалына,мүліктің өтімділігіне үлкен көңіл бөлу қажет.Ол үшін ең алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының мәнін білу қажет.Көптеген әдебиетттерде оны анықтаудың бірнеше әдістері бар.Бір әдіс бойынша оның құрамына негізгі қорлардың құнын,өнгдірістік қорларды,аяқталмаған құрылысты,ауыл шаруашылығы саласы бойынша асыраудағы малдың да құнын қосады.

Екінші бір әдіс бойынша жоғарыдағыларға аяқталмаған капитал салымдары және орнатылмаған құрал-жабдықтың құны қосылады.Осы әдіс кәсіпорынның даму үрдісін және оның материалды-техникалық базасын толық,анығырақ көрсетеді.А.Д.Шеремет және Р.С. Сайфулин  жазуы бойынша өндірістік бағыттағы мүлік коэфицентінің мәні:Кn>0.5 Көрсеткіштің мәні көрсетілген шектен төмендеген кезде өндірістік бағыттағы мүліктің көлемін көбейту үшін кәсіпорынның қаржылық іскерлігінің нәтижесі мүліктік активтерді толықтыруға жетпесе,ұзақ мерзімді қаражат тартқан дұрыс.

Келесі қадам баланс валютасындағы ағымдағы активтердің үлесін анықтау-ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлігінің құнына қатынасымен анықталатын,кәсіпорынның активтерінің мобильділігінің коэфицентін жоғарылату.Ол қарыздарды жабуға арналған қаражаттардың көлемін сипатттайды.Коэфиценттің мәні неғұрлым жоғары болса,соғұрлым кәсіпорын өзінің ісінің үзіліссіз жүріп тұруын қамтамасыз етіп,кредиторлармен есеп айырысуға мүмкіндігі жоғары.Қаржылық тұрғыдан алып қарағанда оның өсімі мүлік құрылымына оң әсер етеді:мобильділігі жоғарылайды,ал ол өз қатарында оның айналымын жоғарылатып,оны қолданудың тиімділігінің жоғарылағанының кепілі болады.

Кәсіпорынның активтерінің орналаластырылуының тиімділігін сипаттайтын келесі көрсеткіш мобильді және имммобильденген қаражатттарының арақатынасының коэфиценті.оның мәні кәсіпорынның қандай салада жұмыс істеуіне байланысты.Өнеркәсіп саласында жұмыс істейтін кәсіпорын үшін бұл көрсеткіштің мәні 0,5-тен кем болмауы керек.

Кәсіпорынның негізгі құралдарының құны кәсіпорынның балансының 50 %-дан көп бөлігін құрауы керек.

Тәжірибеде маңызы зор элементтердің бірі-активтердің қозғалмалы(жұмыс машиналарының құны,өндірістік құрал-жабдық,транспорт) бөлігін анықтау.Оның көлемінің жоғарылауы негізгі құралдарды қолданудың тиімділігін көрсететін қор қайтарымдылығының жоғарылауына әкеледі.

Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипатттайтын маңызды көрсеткіштердің бірі болып-төзімділік коэфиценті табылады.Ол негізгі құралдардың тозуының сомасының оның бастапқы құнына қатынасымен анықталады.

Келесі кезең баланс активтерінің қалыптасу көздерін талдау болып табылады.Кәсіпорынның мүлкін қалыптастыру қатынасы оның қаржылық тұрақтылығын анықтайтын тартылған және меншікті қаражаттың есебінен жүретінін ұмытпаған жөн.

Нарықтық қатынастар заманында кәсіпорынның іскерлігі және оның дамуы өзінің қаражаты,яғни меншік қаражат есебінен жүреді.Тек олардың көлемі жетіспеген уақытта ғана қосымша қаражат тартылады.Бұл жерде кәсіпорынның сыртқы қарыз көздеріне тәуелсіздік деңгейіне көп көңіл бөледі,бірақ сыртқы қарыз көздерінсіз істі жалғастыру мүмкін емес.Сондықтан қаржылық есептіліктің ағымдағы активтерінің қалыптасу көздерін шектеу қажет.Оның минималды бөлігі өндірістік бағдарламаны қамтамасыз ету үшін меншікті айналым капиталынан құралады.Белгілі бір периодтарда қажеттілік туындайтын ағымдағы активтерді банктердің қысқа мерзімді несиелері немесе коммерциялық несиелер,яғни тартылған қаражат есебінен жабады.

Активтердің қалыптасу көздерін талдауда меншік және тартылған қаражаттың нақтылы көлемі анықталады,есепті периодтағы олардың өзгеруіне әкелген себептері анықталып,сәйкесінше бағаланады.Меншікті қаражаттардың қоры-қаржылық тұрақтылықтың кепілі болғандықтан,басты назар меншікті капиталға аударылады.

Меншікті капиталдың нақты көлемі мен қатар,оның жалпы капитал сомасындағы үлесін анықтау қажет.Бұл көрсеткішті әр түрлі әдебиттерде әр қалай атайды(меншік коэфиценті,тәуелсіздік коэфиценті,автономия коэфиценті),бірақ мағынасы бір:кәсіппорынның қаншалықты сыртқы қаражаттарға тәуелсіз екендігін,және өзінің қаражаттарын қолдана алу мүмкіндігін сипаттайды.

Тәуелсіздік коэфиценті меншікті капиталдың жалпы авансталған капиталға қатынасымен анықталады:

Кн=Ск/Ак,

Мұндағы:

Кн-тәуелсіздік коэфиценті;

Ск-меншік капитал;

Ак-авансталған капитал(баланс валютасы,яғни жалпы қаржыландыру сомасы);

Оның өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігінің өскенін,болашақтағы қаржылық тапшылықтың тәуекелінің төсмендегенін білдіреді.Батыс экономистерінің айтуынша бұл коэфицентті жоғары деңгейде ұстаған дұрыс.Бұл қаржыландыру көздерінің құрылымын тұрақты деңгейде ұстап тұруға мүмкіндік береді.Дәл осындай қаржыландыру көздерінің құрылымына инвесторлар мен кредиторлар үлкен мән береді.Неғұрлым кәсіпорынның меншікті қаражаты көп болса,соғұрлым оның ісінің үзіліссіздігін қамтамасыз ету оңай болады.Сондықтан алысқа қарайтын кәсіпкерлер әр түрлі резервтік қорларды жасау арқылы меншікті капиталдың көлемін үлкейтуге тырысады.

Бірқатар әдебитеттердің авторларының мағлұматтары бойынша бұл коэфиценттің мәні 0,6 көлемінде болуы керек,А.Д.Шеремет,А.И.Ковалев О.В.Ефимова,В.Привалов және т.б оның минималды көлемін 0,5-тің көлемінде көрсеткен.

АҚШ-да және Еуропа елдерінде тәуелсіздік коэфицентінің жеткілікті жоғары деңгейі болып 0,5-0,6 аралығы саналады.Ал нарықтық экономикасы дамыған елдерде,сатып алушылармен жабдықтаушылар арасындағы келісім шарттың талаптары сақталатын және кәсіпорынның беделіне үлкен кңіл бөлетін Жапония сияқты елдерде осы коэфиценттің 0,2 болғаны да жеткілкті.

Жоғарыда көрсетілген коэфиценттің 0,5-0,6 аралығында орындалуы тек қарыз беруші үшін ғана емес сонымен ққатар кәсіпорын үшін де маңызы зор.Сондықтан талдаушы қаражат көздерінің құрылымын зерттеп бағалауы керек ал ол өз қатарында оларды орналастырудың рационалдығын анықтауға мүмкіндік береді.Басқарудың нарықтық жағдайларында оны ақпаратты пайдаланушылардың  ішкі де және сыртқы да субьектілері жүзеге асырады.Сыртқы ақпаратты пайдаланушылар,мысалы банктюер мен кредиторлар,жалпы авансталған капитал құрамындағы меншікті капиталдың үлесінің өзгеруін мүмкін келісім шарттар жүргізген кездегі қаржылық тәуекелдің көлемін бағалау үшін жүргізеді.Егер меншікті капиталдың көлемі азайса сәйкесінше тәуекелде жоғарылайды.Кәсіпорынның қаражат көзінің құрылымын зерттеу кәсіпорынның іскерлігінің кеңейгенін немесе керісінше арнасының тарылғаны туралы талдау жасауға мүмкіндік береді.

Тәуелсіздік коэфицентіне қарама-қарсы шама-тәуелділік коэфиценті. Ол келесідей формуламен анықталады:

Кз=Пк\Ак немесе К3=1-Кн;

Мұндағы:

К3-тәуелділік коэфиценті;

Пк-тартылған капитал;

Ак-авансталған капитал;

Бұл коэфицент жалпы авансталған капитал құрамындағы қарыз көлемін сипаттайды.

Неғұрлым оның көлемі жоғары болса соғұрлым кәсіпорын қаражаттың сыртқы көзденріне тәуелділігі жоғары.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын келесі шама қаржыландыру коэфиценті.Ол меншікті капиталдың тартылған капиталға қатынасы мен анықталады:

Кф=Ск/Пк

Мұндағы:

Кф-қаржыландыру коэфиценті;

Ск-меншікті капитал;

Пк-тартылған капитал;

Бұл коэфиценттің деңгейі неғұрлым жоғары болса соғұрлым банктер мен инвесторларға қаржыландыру тиімділігі жоғары.

Коэфицент кәсіпорынның іскерлігінің қандай бөлігі меншікті капитал есебінен ал қандай бөлігі тартылған капитал есебінен қаржыландырылып отырғанын көрсетеді. Қаржыландыру коэфицентінің шамасы < 1 (кәсіпорынның активтерінің үлкен бөлігі тартылған қаражат есебінен құралған ) болған жағдайда төлем қабілетсіздіктің белгісі болып табылып көптеген жағдайларда несие алуды қиындатады.

Бірақ тәжірибеде меншщікті кеапитал авансталған капиталдың жартысынан аз бөлігін құраған кездеде ондай кәсіпорындар жеткілікті қаржылық тұрақтылықты сақтап тұрады.Бұл жағдай әсіресе іскерлігі активтердің жоғары айналымдылығымен,өндіретін өнімге тұрақты сұраныспен,қаржыландыру мен өткізудің тұрақты қалыптасқан арналарымен,және тұрақты шығындардың төмен дәрежесімен сипатталатын кәсіпорындарға тән. (мысалы,сауда мен делдалдық ұйымдар).

Батыс фирмаларында қаржыландыру коэфицентіне қарағанда оның кері көрсеткіші-тартылған және меншікті қаражаттардың қатынасының коэфиценті жиі қолданылады.Ол тартылған капиталдың меншікті капиталға қатынасымен анықталады:

Кз/с=Пк/Ск

Мұндағы:

Кз/с-тартылған және меншікті капиталдың қаражаттардың қатынасының коэфиценті;

Пк-тартылған қаражаттар;

Ск-меншікті капитал;

Бұл коэфицент кәсіпорында активтерге салған меншікті капиталдың әрбір бір теңгесіне қанша қарыз көлемінің тартылғанын көрсетеді.

Арнаулы әдебиеттерде бұл көрсеткіштің жеткілікті шамасы: Кз/с<1.

Егер оның мәні 1-ден жоғары болса кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі мен тұрақтылығы критикалық нүктесіне жетеді,бірақ бұл жауап әрқашан  дәл келе бермейді.Тартылған капитал мен меншікті капиталдың қатынасының коэфиценті кәсіпорынның салалық ерекшеліктеріне,кәсіпорынның шаруашылық іскерлігінің сипатына, ең бастысы айналым қаражаттарының айналым жыддамдығына тәуелді.Материалды айналым қаражаттарының жоғары жылдамдығында және дебиторлық қарыздың одан да жоғары айналым жылдамдығында коэфиценттің критикалық мәні кәсіпорынның қаржылық автономдылығына әсерінсіз бірден анағұрлым жоғары болуы мүмкін. Кәсіпорынның минималды қаржылық тұрақтылығын сақтау үшін бұл коэфицент ағымдағы және ұзақ мерзімді активтердің қатынасының коэфицентінің мәнімен шектелуі керек.

Кәсіпорынның тәуелсіздігінің дәрежесін көрсететін маңызды көрсеткіштердің бірі-қаржылық тұрақтылық коэфиценті немесе оны инвестицияны жабу коэфиценті деп те атайды.Ол жалпы капитал сомасындағы меншікті және ұзақ мерзімді қаражаттардың үлестерін сипаттайды,яғни келесідей формуламен анықталады:

Кф.у=Ск+До/Ак

Мұндағы:

Кф.у-қаржылық тұрақтылық коэфиценті;

До-ұзақ мерзімді қарыздық қаражаттар:

Ак –авансталған капитал;

Батыс тәжірибесінде оның мәні 0,9-дың шамасында, оның 0,75-ке дейін төмендеп кетуі критикалық шама деп саналады.[ 5,33-83 беттер]

Кәсіпорынның пайдалылығын талдаудың мақсаты –кәсіпорынға салынған қаражатқа кәсіпорынның табыс әкелу мүмкіндігін бағалау.

Пайдалылық деңгейіне ұйымның инвестициялық тартымдылығы,  дивидендтік төлемдер көлемі тікелей байланысты.

Кәсіпорынның пайдалылығына сипаттама негізгі 3 көрсеткішті есептеуге негізделген-жалпы капиталдың,меншікті капиталдың және акционерлік капиталдың пайдалылығы.

Жалпы капиталдың пайдалылығы - кәсіпорынға салынған қаражаттың әрбір теңгесіне қарыз капиталды ескермегенде таза пайданың қанша бөлігі тиетіндігін көрсетеді.Қаржылық талдаудың халықаралық тәжірибесінде жалпы капиталдың пайдалылығының көрсеткіші келесідей формуламен анықталады:

Жалпы капиталдың =Таза пайда+пайыз-1+пайыз-2* (1-тс қойылымы)/баланс табыстылығы валютасы(жалпы пассив) %

Мұндағы:

пайыз-2-(ақша бірлігіндегі) талданатын кезеңдегі салық салынатын пайданы азайтатын, несиелер бойынша жинақталған пайыздар көлемі

пайыз-1-(ақша бірл.) талданатын кезеңдегі салық салынатын пайданы азайтпаитын, несиелер бойынша жинақталған пайыздар көлемі.

ТС ставкасы- пайдаға салық ставкасы,%

Баланс валютасы қарастырылып отырған кезеңдегі пасивтердің жалпы көлемінің орташа көлемі ретінде анықталады, яғни:(жалпы пассивтер(период бас.)+жалпы пассив(период соңы))/2.

Есептеулерде кезең бойынша ақпараттар қолданылады.

Бүгінгі таңда жалпы капиталдың пайдалылығын есептеуде есептеулердің классикалық алгоритмдарынан алшақтау байқалады-формуланың бөліміне тек қана таза пайда алынады. Есептеудің бұл жолы пайдалылықтың негізгі үш көрсеткішін сәйкестендіреді, өйткені бұл жағдайда есептеудің  біртұтас базасы қолданылады-таза пайда көлемі.

Меншікті капиталдың пайдалылығы  ұйымға салынған меншікті қаражаттардың қолдану тиімділігін сипаттайды.Меншікті капиталдың пайдалылығы меншікті қаражаттардың әрбір теңгесіне таза пайданың қандай бөлігі тиесілі екенін көрсетеді:

Меншікті капитал = Таза пайда /меншікті капитал % пайдалылығы

Акционерлік капитал пайдалылығы да дәл осындай есептеліп сипатталады, яғни таза пайданың ұйымның акционерлік капиталының жалпы көлеміне қатынасына тең.[6,35-43 беттер]

Жеке кәсіпорындардың іскерлігін бағалау және оларды өзара салыстыру үшін пайдалылық көрсеткіштері салыстыруға адекватты түрде көрсетілгені жөн.

Өйткені пайдалылықты есептеуде талданып отырған мерзім көрсеткіштері қолданылады, есептеудің нәтижесі осы периодтың ұзақтығына тікелей байланысты.Пайдалылық көрсеткіштерін салыстыру  Re1=5% (кәсіпорын-1) және Re2=8% (кәсіпорын-2)дұрыс болады егер, ол кофиценттерді есептеу барысындағы периодтар ұзақтығы тең болса.

Егер кәсіпорын-1 есептеуді тоқсан бойынша,ал кәсіпорын-2 есептеуді жыл бойынша жүргізсе онда сәйкесінше пайдалылық көрсеткіштері келесідей мәнге ие болады:  Re1=5% [360 күн/90күн] =20%,  Re2=8%

Одан шығатыны, пайдалылық көрсеткіштері тек сол жағдайда ғана сәйкестенеді,егер талдау интервалдары бірдей болса,мысалы жыл.[7,46-57 беттер]

Пайдалылық көрсеткіштерін жылдық интервалда көрсету анағұрлым ыңғайлы болып табылады. Нарықтағы капитал құны (пайыздық және депозиттік ставкалар) және макроэкономикалық ақпараттар жылдық сипаттағы көрсеткіштермен беріледі.Пайдалылықты жылдық мерзімде есептеуде белгілі бір кәсіпорынның іскерлігінің нәтижелерін бағалау мен кез-келген басқа кәсіпорын көрсеткіштерімен салытыру үшін адекватты база құрылады.

Пайдалылық көрсеткіштерін жылдық мерзімге айналдырған дұрыс. Көрсеткішті жылдық мерзімге айналдыру үшін көбейкіш қолданылады.

[360/ талдау интервалының күн бойынша ұзақтығы]

Кәсіпорынның қаржыландыру көздерін басқару тиімділігін талдау үшін тұтқа тиімділігі  есептеледі. Тұтқа тиімділігінің мәні-келесіде:

Қарыз қаражаттарды қолданушы кәсіпорын меншікті капиталдың пайдалылығын не өсіреді,не төмендетеді.Меншікті капиталдың пайдалылығын өсіру немесе төмендету тартылған қаражаттың орташа құнына және қаржылық тұтқа көлеміне тәуелді.

Қаржылық тұтқа деп ұйымның тартылған қаражаттары мен меншікті қаражаттарының қатынасы айтылады:

Қаржылық тұтқа = тартылған қаражат/меншікті қаражат

Есептеулерде талдау мерзіміндегі тартылған және меншікті капиталдың орташа мәнін қолданған дұрыс - (жыл басындағы мәні+жыл соңындағы мәні)/2 . Бірақ кейбір жағдайларда орташа мінін емес тартылған және меншікті капиталдың абсолютті мәнін қолданады.Таңдау индивидуалды түрде жүзеге асады.[8,56-60 беттер]

Орташа пайыздық қойылым талданушы кезеңдегі тартылған қаражаттың жалпы құнының, тартылған қаражатының көлеміне қатынасы ретінде есептеледі.

Орташа пайыздық = пайдадан пайыздар+ӨЗ-ға пайыздар*(1-пайдаға салық қойылымы)/тартылған қаражат, %

ӨЗ-ға пайыздар - (ақша бірл.) талданатын кезеңдегі  несиелер бойынша жинақталған пайыздар.

Пайдадан пайыздар -(ақша бірл.)  қаржылық нәтижелерге жатқызылатын талданатын кезеңдегі несиелер бойынша жинақталған пайыздар.

Тартылған қаражаттар келесідей анықталады :[тартылған капитал (жыл басы ) + тартылған капитал (жыл соңы)]/2

Жалпы капиталдың пайдалылығымен орташа пайыздық ставканың айырмасы- тұтқаны дифференциалы деп аталады.Тұтқаның дифференциалы қаржыландыру көздерінің мақсатты құрылымын таңдауға ақпарат береді. Яғни кәсіпорын үшін қаржыландырудың арзан көзін таңдауда ақпарат береді. Қаржылық тұтқаның оның дифференциалына көбейтіндісі тұтқа нәтижесін береді.

Тұтқа = жалпы капитал пайдалылығы-орташа пайыздық қойылым* тартылған қаржы/менш қаражат нәтижесі

Тұтқа нәтижесінің таңбасы тартылған қаражаттың өсуінің мақсаттылығын білдіреді:

Тұтқа нәтижесі оң болса тартылған қаражат көлемін өсіру меншікті капиталдың пайдалылығын жоғарылатады.

Меншікті капитал = таза пайда/СТ*сатудан түсім(СТ)/жалпы активтер*жалпы активтер/менш капиталдың пайдалылығы

тұтқа нәтижесі теріс болса –тартылған қаражат көлемінің артуы мақсатты емес.

Яғни егер жалпы капиталдың пайдалылығы тартылған қаржаттардың құнынан төмен болса, меншікті қаражаттар үлесін арттырған мақсатты.

Тұтқа нәтижесінің абсолютті мәні қаржыландыру көздері мен құрылымдарының меншікті капитал пайдалылығына әсерін сипаттайды. Оны келесідей формула арқылы көрсетуге болады.[9,76-84 беттер]

Меншікті капитал = жалпы капитал пайдалылығы+тұтқа нәтижесінің пайдалылығы 

Меншікті капитал пайдалылығының өзгеруіне әсер етуші факторларға талдау  Dupont формуласы арқылы есептеледі.Ол формула меншікті капиталдың пайдалылығымен кәсіпорынның негізгі 3 қаржылық көрсеткіштері :сатудың табыстылығы, жалпы активтердің айналымы және қаржылық тұтқа арасында байланыс орнатады.

Жоғарыды көрсетілген көрсеткіштерді бағалаудың меншікті капитал пайдалылығына әсер етуі тізбекті түрде болады.

Меншікті капитал пайдалылығы мен қаржылық тұрақтылық кері байланыста. Келесіге назар аударсақ :

Меншікті капитал

Пайдалылығы =      Таза пайда/менш капитал

 Автономия коэфиценті = менш кап/ тартылған капитал

Меншікті капитал көлемі өскенде ұйымның қаржылық тұрақтылығы артады және меншікті қаражаттың пайдалылығы төмендейді.Осы тұжырымға сәйкес –кәсіпорынға әрқашан меншікті капиталды өсіру тиімді емес. Меншікті капиталдың көлемі қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін жеткілікті болса болғаны. [10,36-40 беттер]

Сонымен қаржылық менеджментте ең маңызды болып келесі коэфиценттер табылады:

1.Жалпы өтімділік коэфиценті;

2.Іскерлік белсенділік коэфиценті;

3.Рентабелділік коэфиценті;

4.Төлем қабілеттілік немеесе капиталдың құрылым коэфиценті;

5.Нарықтық белсенділік коэфиценті;

Жалпы өтімділік коэфиценті кәсіпорынның есептілік периодта қысқа мерзімді міндеттемелерін төлей алу қабілеттілігін бағалауға мүмкіндік береді.Оның ішінде ең маңыздылары келесілер:

-ағымдағы өтімділік коэфиценті;

-жедел өтімділік коэфиценті;

-абсолютті өтімділік коэфиценті;

-таза айналым капиталы.

Ағымдағы өтімділік коэфиценті айналым қаражаттарын қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасымен анықталады.Қабылданған халықаралық стандарттар бойынша бұл коэфицент 1-2 аралығында болуы керек.

Ағымдағы өтімділік коэфицентінің жеке көрсеткіші болып жедел өтімділік коэфиценті табылады ол өз қатарында айналым қаражаттарының өтімдірек бөлігінің (ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді салымдар мен дебиторлық міндеттемелер) қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы.Қабылданған халықаралық стандарттар бойынша бұл коэфиценттің мәні 1-ден жоғары болуы қажет.

Көптеген жағдайларда өтімділікті тек ақшалай қаражаттардың көрсеткіштері бойынша есептеген сенімдірек деп саналады.Бұл көрсеткіш абсолютті өтімділік коэфиценті деп аталып, ақшалай қаражаттардың қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасымен анықталады.Батыс тәжірибесінде абсолютті өтімділік коэфицентін өте сирек есептейді.Ресейде оның оптималды мәні болып 0,2-0,25 аралығы табылады.[11,42-47 беттер]

Кәсіпорынның өтімділігіне талдау жасауда таза айналым капиталын зерттеудің маңызы зор, ол кәсіпорынның айналым активтерімен қысқа мерзімді міндеттемелерінің арасындағы айырма ретінде есептеледі.Таза айналым капиталы  кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын ұстап тұруға қажет,өйткені айналым қаражаттарының қысқа мерзімді міндеттемелерден асуы кәсіпорын өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін жауып қана қоймай болашақта өз іскерлігін кеңейтуге мүмкіндігі бар.

Іскерлік белсенділік коэфиценті кәсіпорынның өз қаражаттарын қолдануының тиімділігін көрсетеді.Әрине бұл топқа айналымның әр түрлі көрсеткіштері кіреді.

Айналым көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалағанда алатын маңызы зор, өйткені қаражаттар айналымының жылдамдығы,яғни оның ақшалай формаға ауысу жылдамдығы кәсіпорынның төлемқабілеттігін тікелей әсер етеді.Қаржылық менеджментте айналымның келесідей көрсеткіштері ең көп қолданылады:

Активтердің айналым коэффиценті-өнімді өткізуден түскен табыстың баланстың жалпы активінің сомсына қатынасы-(фирманың ресурстарды тарту көзіне байланыссыз қаншалықты тиімді қолданатынын),яғни жылына қанша рет өндіріспен айналымның толық циклы жүретінін,немесе активтің әбір ақшалай бірлігі сатылған өнімнің әрбір бірлігі қанша ақша әкелгенін көрсетеді.

Дебиторлық міндеттеменің айналым коэфиценті бойынша есептілік кезең ағымында канша рет дебиторлық міндеттеме ақшалай қаражатқа айналғанын анықтайды.Бұл коэффицент өнімді өткізуден түскен түсімді таза дебиторлық міндеттеменің орта жылдық құнына қатынасымен анықталады.Бұл шаманы кредиторлық міндеттеменің айналым коэфицентімен салыстырған пайдалы.Мұндай талдау жасау кәсіпорынға өзі қолданатын басқа кәсіпорындардан алған коммерциялық несиемен өзі басқа кәсіпорындарға тура сондай жағдай мен ұсынатын несиені сәйкестендіруіне мүмкіндік береді.

Кредиторлық міндеттеменің айналым жылдамдығының коэфиценті өнімді өткізуден түскен түсімді таза кредиторлық міндеттеменің орта жылдық құнына қатынасымен анықталып кәсіпорынға ағымдағы шоттарын жабу үшін қанша айналым қажет екенін көрсетеді.

Материалды-өндірістік қорлардың айналым коэфиценті бұл қорлардың сатылу жылдамдығын көрсетеді.Ол сатылған өнімнің өзіндік құнын материалды-өндірістік қорлардың жылдық құнына қатынасына тең.Оны көбінесе күнмен есептейді сонда ол қордың ақшаға айналуы үшін қанша күн керектігі анықталады.  Осы коэфицент неғұрлым жоғары болса соғұрлым кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты деп саналады.

Операциондық цикл ұзақтығы-бұл көрсеткіш бойынша кәсіпорынның өнімін өндіру үшін қаншаи күн оташа керектігін анықтайды

Рентабельділік коэфиценттері кәсіпорынның іскерлігі қаншалықты пайдалы екеніні көрсетеді.Бұл коэфиценттер табылған пайданың сатылған өнім көлеміне қатынасымен анықталады.

Қаржылық менеджментте ең көп қолданыс табатын кәсіпорынның барлық активтерінің рентабельділігі, өнімнің сатылу рентабельділігі және меншікті капитал рентабельділігі коэфиценттері.

Кәсіпорынның барлық активтерінің рентабельділік коэфиценті таза пайданы кәсіпорынның активтерінің жылдық орташа құнына қатынасымен анықталады.Ол кәсіпорынға пайданың бір бірлігін алу үшін ақшаның қанша бірлігі керек болғанын көрсетеді.Бұл көрсеткіш кәсіпорынның бәсекелестігінің маңызды индикаторларының бірі болып табылады.

Өнімнің сатылу рентабельділігі пайданы сатылған өнімнің көлеміне қатынасымен анықталады.Оның екі негізгі көрсеткіші есептеледі: жалпы пайда бойынша есетеу, екіншісі таза пайда бойынша есептеу.

Бірінші көрсеткіш кәсіпорынның баға құру саястындағы өзгерістермен сатылған өнімнің өзіндік құнын қадағалай алу дәрежесін көрсетеді.Ал екінші көрсеткіш сатылған өнімнің әрбір ақшалай бірлігі пайдаға қанша ақшалай бірлік қосқанын көрсетеді.

Меншікті капиталдың рентабельділік коэфиценті меншік иелері салған қаражаттың қолдану тиімділігін көрсетеді және осы көрсеткішті дәл осы қаражаттарды басқа бағалы қаражаттарға орналастырғандағы түсетін пайдамен салыстыруға мүмкіндік береді.

Талдау жасаудың басқа негізгі әдісі болып активтердің рентабельділігі, өнімді өткізу рентабельділігімен активтердің айналымының арасындағы өзара байланысты анықтау табылады. Егер активтердің рентабельділігінің коэффицентінің алымымен бөлімін өнімнің сатылу көлеміне көбейтсек онда келесіні аламыз:

ЧП/А=ЧП*РП/А*РП=ЧП/РП*РП/А

Мұндағы:

ЧП-таза пайда(салық төленгеннен кейінгі пайда);

А-кәсіпорынның барлық активтерінің құны;

РП-сатылған өнім көлемі.

Бұл теңдеу Дюпон формуласы деп аталады.Бұл формула активтердің рентабельділігін тек қана өнімнің сатылу рентабельділігімен байланысын көрсетіп қана қоймай активтердің айналымына қатынасын және:

-активтердің рентабельділігінің бәсекелестікке қабілеттігін қамтамасыз ету үшін активтердің айналым коэфицентінің мәнін;

-сатылған өнімнің коэффицентінің мәнін;

-активтердің рентабельділігінің сәйкес деңгейін сақтап қалу үшін немесе мәнін өсіру мақсатында активтер айналым жылдамдығы мен өнімнің сатылу рентабельділігінің арасында таңдауға мүмкіндік береді.

Капитал құрылымының көрсеткіштері кәсіпорынға ұзақ мерзімге қаражат салған инвесторлар мен кредиторлардың  мүмкін жоғалтулардан қорғаныс дәрежесін көрсетеді.Яғни кәсіпорынның ұзақ мерзімді қарыздарын өтеу қабілетін көрсетеді.Бұл топтың коэфиценттерін төлемқабілеттік коэфиценті деп те атайды оларға: меншік коэфиценті,қаржылық тәуелділік коэфиценті және кредиторлардың мүмкін жоғалтулардан қорғаныс коэфиценті кіреді.

Меншік коэфиценті кәсіпорынның жалпы капиталындағы меншік капиталының үлесін көрсетеді.Батыс тәжірибесінде оның көлемі 60 % -дай және одан жоғары болғаны кәсіпорынның жеткілікті қаржылық тұрақтылығын көрсетеді деп саналады.

Қаржылық тәуелділік коэфиценті кәсіпорынның қаражаттың сыртқы көздерінен тәуелділік дәрежесін көрсетеді.Оның мәні неғұрлым жоғары болса соғұрлым кәсіпорынның қарыздарының көлемі жоғары.Нарықтық экономика жағдайында оның мәні бірден аспау керек деп қабылданған.

Кредиторлардың мүмкін жоғалтулардан қорғаныс коэфиценті ұсынылған несие үшін пайыздардың өтелмей қалу жағдайынан кредиторлардың қорғаныс дәрежесін көрсетеді.Осы көрсеткіш бойынша есептілік период ағымында кәсіпорын қарыздар бойынша пайыз өтеу үшін қанша қаражат тапқанын көрсетеді.

Кәсіпорынның нарықтық белсенділік коэфиценті кәсіпорынның акциясының құнымен пайдалылық дәрежесін сипаттайтын көптеген көрсеткіштерден тұрады.Бұл топтағы маңызды көрсеткіштер келесілер:

-бір акцияға пайда;

-бір акцияға келетін пайдамен оның нарықтық бағасының арасындағы қатынас;

-бір акцияның баланстық құны;

-бір акцияның нарықтық құнымен оның баланстық құнының қатынасы;

-бір акцияның пайдалылығы және төленген дивиденттердің көлемі;

Қаржылық менеджменттің маңызды элементі болып бұл көрсеткіштерді есептеп басқа кезеңдегі мәндерімен салыстыру ғана емес сонымен қатар бәсекестік қабілеттікті жоғарылату мақсатында олардың өзара оптималды пропорциясын анықтау болып табылады.[12,76-81 беттер]

1.2 Қаржылық жағдайды бағалаудың ақпараттық базасы

Ұйымның қаржылық жағдайын бағалау үшін ақпараттың негізгі көзі болып бухгалтерлік есептілік табылады.Бухгалтерлік есептілік-ұйымның қаржылық және мүліктік жағдайы мен оның шаруашылық іскерлігінің нәтижесі туралы ең негізгі ақпарат көзі болып табылады.Бұл құжат кәіпорынның іскерлігіне сипат берумен қатар бухгалтерлік есептіліктің формаларының толық жинағын ұштастырады,сонымен қатар Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп пен есептілікті қадағалайтын нормативтік актілерге сәйкес бекітілген арнайы формаларды да қамтиды.

«Бухгалтерлік есеп туралы»заңға сәйкес 1997 жылдан бастап қаржылық есептіліктің құрамына келесідей құжаттар кіреді:

1)Бухгалтерлік баланс

2)Кәсіпрынның қаржылық-шаруашылық іскерлігі туралы есептілік

3)Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есетілік

Сонымен қатар қосымша түсініктемелер және қаржылық есептілік негізінде құрылған басқа да құжаттар мен бірге жинақталған түрлері болады.Түсініктемелік құжатта осы субьект қандай есепке алу мен есептіліктің саясатын қолданатыны мен қатар қаржылық есептілікті қолданатындардың сұранысына қарай басқа да маңызды ақпараттар болады.

Субьект бухгалтерлік есептіліктің стандарттарына сәйкес қаржылық есептіліктің оңайлатылған формасы бойынша құрап ұсына алады.Бұл жерде төмендегі үш жағдайдың кез-келген екеуі орын алуы тиіс:

1)Қазақстан Республикасындағы зейнет ақы,жәрдем ақы және басқа да әлеуметтік төлемдерді есептеуге арналған Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген көлемдегі айлық есептік көрсеткіштің 10 000 көлемінен жылдық табыс аспаса.

2) активтердің жалпы құны 60 000 АЕК-тен аспаса.

3)қаржылық жыл ішіндегі жұмысшылардың орташа саны 50-ден аспаса.

Қаржылық есептілік жүйесінде басты рөлді бухгалтерлік баланс алады.Ол келесідей маңызды функцияларды орындайды.Бухгалтерлік баланс,біріншіден меншік иелерін,менеджерлер мен басшыларына шаруашылық субьектінің мүліктік жағдайы туралы толық ақпарат береді.Екіншіден,баланс бойынша кәсіпорын үшінші тұлғалардың алдында жақын арада өз міндеттемелері бойынша есептесе алу мүмкіндігін көрсетеді.Үшіншіден актив пен пассив бөлімдерінің мазмұны ішкі және сыртқы қолданушыларға қолдануға мүмкіндік береді.Қаржылық есептіліктің басты құжаты бола отырып, бухгалтерлік баланс есептілік мерзімдегі кезеңге кәсіпорынның мүлкінің құрамы мен құрылымын,ағымдағы активтердің өтімділігі мен айналымын,меншікті капитал мен міндеттемелердің көлемін, дебиторлық және кредиторлық міндеттемелердің жағдайы мен динамикасын,кәсіпорынның несиелік қабілетімен төлемқабілетін көруге болады.Баланстың ақпараттары бойынша кәсіпорынның капиталының орналасуының тиімділігін,оның ағымдағы және болашақтағы іскерлігі үшін жеткіліктілігі мен оларды тарту көздерінің тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.Баланс екі бөлімнен тұрады:актив және пассив бөлімінен.Активтер есепті мерзімге кәсіпорын бақылап отырған мүлкімен құқықтардың құны ретінде сипатталған.Пасивтер кәсіпорынның несиелік міндетемелері мен қарыздарын көрсетеді.Мүліктің түрлері мен оның құралу көздері сапалы белгісі бойынша сипатталған.

Баланстың актив бөлігіндегі мүліктер өтімділігі төменнен бастап жоғарыға қарай орналастырылған.Балнастың пассив бөлімінің баптары мен бөлімдері төлемнің мерзімі жоғарысынан бастап ұзағына қарай орналастырылған.

Бухгалтерлік баланс есептіліктің негізгі формасы ретінде бухгалтерлік баланстың стандарттарының № 2 бөлімінде көрсетілген.Онда активтер, меншікті капитал мен міндеттемелерді көрсету тәртібі,ақпараттарға қойылатын талаптар ұсынылған.Ағымдағы және ұзақ мерзімді активтердің,меншікті капиталдың,ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің түпкі сомасы бухгалтерлік баланста ашып көрсетілуі керек.

Ақпараттарға басты қойылатын талаптар болып келесілер табылады:біріншіден ол оны қолданушы адамға пайдалы болуы қажет яғни осы ақпараттарды белгілі бір шешім қабылдау үшін қолдануға болатындай болуы керек.Ақпарат пайдалы болуы үшін ол келесідей көрсеткіштерге сай болуы керек:

Орынды яғни бұл ақпарат мағыналы және шешім қабылдауға қатысы барын көрсетеді.Сонымен қатар ақпарат орынды деп саналады,егер перспективті және ретро перспективті талдау жасауға яғни,ағымдағы және болашақтағы қабылданатын шешімдерді болжауға,өткен жылдарда қабылданған шешімдердің дұрыстығын нгемесе қателігін көруге мүмкіндік беруі қажет болғанда.Орынды деген ақпараттың уақтылы ұсынылуын көздейді.

Анықтылық ақпараттың шындылығын,оның экономикалық мағынасының заңдық мағынасынан жоғары тұруын және басқа құжаттармен негізделуін талап етеді.

Бейтараптық яғни қаржылық есептіліктің барлық қолданушылары үшін бірдей қолжетерлікте болуын көрсетеді.

Түсініктілік яғни қолданушылар есептіліктің мағынасын арнайы дайындықсыз түсіне алатындай болуы керек.

Сәйкестемелік осы кәсіпорында қолданылған  бухгалтерлік есептіліктің тізбектілігінің сақталуын талап етеді.

Есептілік ақпаратың құралу барысында ақпаратқа деген кейбір шектеулер қойылады:

1.Шығын мен табыстың оптималды арақатынасы,яғни есептілікті құрайтын шығындар табылған табыстарға сәйкес келуі керек.

2.Консервативтік қағидасы,есептіліктің құжаттары активтердің, пайданың және міндеттемелердің жоғары дәрежеде бағалануына жол берілмеуі керек.Бұл жерде тағы айта кететін жайт кәсіпорынға әлеуетті шығындар мен шығыстарды көрсетуде,әлеуетті табысқа қарағанда аз негіз қажет.Бұл қағиданың басты ережесі төмендетіп бағалау әдісі:өзіндік құны бойынша немесе нарықтық бағасымен.Бұл ереже бойынша,егер кәсіпорын өзінің айналым қаражаттарын бір бағамен алса,ал дәл қазіргі уақыт кезеңінде оның бағасы төмендеп кеткен жағдайда онда сол төмен баға бойынша көрсетіп екеуінің арасындағы айырма ағымдағы кезеңнің шығыстары ретінде көрініс табады.Бірақ,егер сол активтерге нарықтық баға өссе,кәсіпорын ол активтерді сол жоғары бағамен сатпағанынша өз құжаттарына ешқандай өзгерістер енгізбейді.Бұл әдіс нарықтық жағдайдың өзгеруіне байланысты кәсіпорынның шаруашылық іскерлігіне байланысты тәуекелдің өзгеруін қадағалауға мүмкіндік береді.

3.Құпиялылық,бұл жерде септіліктегі ақпарат бәсекелес фирмаларға өзінін зиянын тигізбеуін қарастырады.

Әр түрлі экономикалық белгілерге сәйкес,есептіліктің барлық ақпараттары жеке баптарға жіктеледі.Олар халықаралық тәжірибеде қаржылық есептіліктің элементтері деп аталады.Қаржылық есептіліктің негізгі элементтері болып активтер, міндеттемелер,меншік капитал, табыстар, шығындар,пайдамен шығыстар табылады.

Бірінші үш элемент кәсіпорынның белгілі бір кезеңге қаражаттарымен оның құралу көздерін көрсетеді,ал қалған элементтер осы үш элементтпен есептілік кезеңінің мерзімінде жүрген операциаларды көрсетеді.Қаржылық есептіліктің барлық элементтері есептілік формаларында көрсетіледі,оның ішінде барлық мемлекеттер де бастысы болып Баланспен табыстармен шығындар туралы есептілік табылады.

Қаржылық менеджмент үшін өткен мерзімнің шешімдерінің тиімділігін көрсететін кейбір параметрлерді бөліп көрсету керек:

-кәсіпорының активтерінің жалпы құны;

-жалпы активтер сомасындағыұзақ мерзімді және қысқа мерзімді активтердің үлесі;

-жалпы актив сомасындағы физикалық және қаржылық активтерге орналастырылған қаражат үлесі;

-меншікті капиталдың жалпы құны;

-орналастырылған капиталдың өсу құны;

-қарыз капиталдың құны;

-жалпы пассивтер сомасындағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаражат көздерінің үлесі.

Бұл көрсеткіштерджің кей біреуі баланстың өзінде көрсетілген.Бірақ көрсеткіштердің кейбіреуі баланс ақпараттарымен қосымша есептеулер жүргізгеннен немесе бухгалтерлік есептің қосыша құжаттарынан алынады.

Кәсіпорынның активері оның барлық іскерлігінің мерзімінде қабылданған инвестициялық шешімдерді көрсетеді.Баланстың актив бөлігінің бөлімдерінің орналасу тәртібі олардың өтімділігіне негізделген.

Қаржылық менеджмент үшін ативтердің ұзақ және қысқа мерзімді болуының өте үлкен маңызы бар.Ұзақ мерзімді активтер-бір жыл ішінде сатуға арналмаған бір есептілік мерзімнен көп қызмет ететін шаруашылық іскерлік барысында қолдану мақсатында сатып алыған активтер жатады.Қысқа мерзімді немесе айналым қаражаттарына-ол бір есептілік мерзім көлемінде сатывлған немесе қолданылған активтер.Ол мерзім көпшілік жағдайда бір жылды құрайды.Айналым активтері баланстың актив бөлімінің екінші және үшінші бөлімдерінде көрсетілген.

Қаржылық шешім қабылдау үшін айналым қаражаттарының құрамынан ресурстардың келесі тобын бөліп көрсеткен жөн:

-ақшалай қаражаттар;

-қаржылық қысқа мерзімді салымдар;

-дебиторлық міндеттеме;

-материалды-өндірістік қорлар;

Айналым қаражаттарының өтімдірек бөлігі-ақшалай қаражаттар.Бұл касадағы және банктағы ақшалай қаражаттар оған валютадағы ақшалай қаражаттар да кіреді.Ақшалай қаражаттар ағымдағы ақшалай төлемдер жасау үщін қолданылады.

Баланстың келесі бабы-дебиторлық міндеттеме,яғни фирмаға тиесілі бірақ әлі алынбаған қаражатар.Айналым қаражаттарының құрамында жабылу мерзімі бір жылдан аспайтын дебиторлық міндеттемелер көрініс табады.Дебиторлық міндеттеме баланста фактілік бағасы бойыша тіркеледі,яғни бұл міндеттеме жабылған кезде алынатын сомаға тікелей байланысты.бірақ қаржылық менеджмент үшін дебиторлық міндеттеме туралы бұдан да анығырақ ақпарат қажет.Бұл мақсатта таза дебиторлық міндеттеме есептелуі қажет-дебиторлық міндеттеменің фактілік соммасымен күмәнді қарыздар.

Баланс бойынша келесі бап-«Материалды-өндірістік қорлар».Материалды-өндірістік қорлар-ол келесілрге арналған материалды активтер:

-қарапайым жұмыс циклының ағымындағы сатылым көлемі;

-кәсіпорын ішіндегіөндірістік тұтынуға арналған;

-сатылатын өнімді әрі қарай өңдеу мақсатында өндірістік тұтынуға арналған.

Бұл бапқа аяқталмаған құрылыстың материалдары мен шикізат,дайын өнім сонымен қатар кәсіпорынның шаруашылық іскерлігіне орналастырылған қысқа мерзімді салымдарды сипаттайтын басқа да баптар кіреді.

«Материалды-шаруашылық қорлар» бабына талдау жасау өз қатарында тиімді қаржылық басқару жүргізу үшін тиімді.Қорлар тек қана айналым аражаттарының құрамында ғана ауқымды үлес алып қоймай сонымен қатар кәсіпорының жалпы активтерінің құрамында да үлкен үлес алады.Бұл кәсіпорының өз өнімін нарықта өткізуінде қиындықтар көріп жатқанының куәсі бола алады,ал ол өз қатарында өнімнің сапасының төмендігімен,өндіру технологиясның бұзылуымен,тиімсіз сату арналарының таңдалғанымен немесе нарықтың сұранысы мен конъюктурасын толық зерттелмеуімен негізделуі мүмкін.

Келесі кәсіпорынның негізгі құралдары мен айналыстан тыс активтері туралы ақпараттарды қарастырайық.

Негізгі құралдар-материалды формадағы ұзақ мерзімге қолдануға арналған құралдар.Құралдардың бұл категориясына ғимарат пен оған тиесілі құрылғылар,машиналар мен оған тиесілі жабдықтар,транспорт және т.б.Негізгі құралдардың барлық баптарына амортизация есептеледі.Ереже бойынша бұл баптардың құралдарының бәрі балансқа олардың қалдық құны бойынша тіркеледі,яғни ол бұл құралдарды сатып алуға байланысты,жеткізуге байланысты,жөндеуге байланысты шығындардан амортизацияны шегергендегі соманы көрсетеді.Нормативті актілерге сәйкес,кәсіпорын амортизация есептеудің әр түрлі әдістерінен таңдағанын қолдануға құқылы.Ал ол өз қатарында таза пайдаға,ақша айналымына,қаржыландырудың ішкі құрылымына әсерін тигізіп қаржылық менеджмент үшін  өте маңызы зор.

Келесі бап материалдық емес активтер.Бұл бапқа физикалық негізі жоқ бірақ кәсіпорынға табыс әкелетін құралдар жатады.Оларға патенттер, тауарлық белгілер,саудалық маркалар,авторлық құқықтар,лицензиялар, ғылыми-зерттеу жұмыстарына шығындар,бағдарламалық қамсыздандыру шығындары жатады.

Баланстың актив бөлігінде басып көрсететін бап-ұзақ мерзімді қаржылық салымдар, яғни басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарына,облигацияларға орналасырылған қаражаттар мен басқа кәсіпорындарға бір жылдан ұзақ мерзімге берілген несиелер кіреді.

Баланс ақпараттары бойынша қаржылық менеджментке қажет көрсеткіштерді есептеу кестесін қарастырайық:

№1 кесте Активтердің көрсеткіштері есептеу көрсеткіші

Көрсеткіш	Есептелінуі
1.Активтердің жалпы сомасы 2.Айналымнан тыс активтер 3.Айналымдағы активтер 4.Ақшалай қаражаттар 5.Қысқа мерзімді ақшалай салымдар 6.Таза дебиторлық міндеттемелер (сатып алушылар бойынша ғана) 7.Материалды-өндірістік қорлар 8.Негізгі құралдар 9.Ұзақ мерзімді қаржылық салымдар 10.Материалды емес активтер	141жол-140 жол 090 жол+110 жол 140 жол 130жол 120 жол   110 жол 100 жол-114жол 040жол+046 жол 075 жол 010 жол

(қосымша №3-форма №1- ЖШС СП ”FIAL” кәсіпорнының бухгалтерлік баланс 01.01.06-31.12.06)

Сонымен қатар келесідей көрсеткіштерді есептеу қажет:

1)Баланс активінің сомасын шығыс сомасына түзету енгізу керек.

2)Айналымнан тыс активтер құрамына ұзақ мрзімді дебиторлық міндеттемелерді қосу қажет.

3)материалды-өндірістік қорлар құрамынан болашақ мерзімнің шығындарын алып тастау қажет.

Тағы да айта кететін жайт, көптеген қаржылық коэфиценттерді есептеу үшін неізгі құралдардың жалпы сомасын есептеп алған дұрыс.Оған экономикалық көзқарас бойынша аяқталмаған құрылыс та кіреді.

Нарықтық экономикадағы есепке алу қағидасына сәйкес және дұрысырақ шешім қабылдау үшін қаржылық менеджментте келесі ақпарттарды анықтап алған дұрыс:

1.Негізгі құралдар құрамында заңи формасына қарағанда экономикалық мән мағынасының жоғары тұру принципіне сәйкес жалға алынған негізгі құралдарды ескеру қажет.

2.Дебиторлық міндеттемелер құрамынан күмәнді дебиторлық міндеттемелер мен қатар есепті мерзім соңында алынған пайданың аз болуына байланысты жабылмай қалуы мүмкін дебиторлық міндеттеменің бағаланған сомасында алып тастау қажет.

Баланстың пассив бөлігінде кәсіпорынның қаржыландыру көзін таңдау бойынша қабылданған шешімдерін көркге болады.Қаржылық менеджменттің мақсаты үшін баланстың пассив бөлігінің келесі элементтерін бөліп көрсеткен жөн:

-қысқа мерзімді міндеттемелер;

-ұзақ мерзімді міндеттемелер;

-меншікті капитал.

Қысқа мерзімді міндеттемелер- бұл жаңа қысқа мерзімді міндеттемелер ашылған кезде немесе айналым активтерімен жабылатын қаражаттар.Қысқа мерзімді міндеттемелердің мерзімі әдетте бір жыл көлемінен аспайды.Оған келесідей баптар кіреді:осы мерзімде төленуге тиісті шоттар мен вексельдер,кәсіпорынның қысқа мерзімге алған қарыздары туралы куәләндырғыш,салықтар бойынша қарыздар немесе салықтар бойынша мерзімі өткен төлемдер,жалақы бойынша қарыздар,алынған аванстар жатады.Қысқа мерзімді міндеттемелерді жеке топқа бөлу кәсіпорынның өтімділігіне мониторинг жүргізу үшін қажет.

Ұзақ мерзімді міндеттемелер- бір жыл мерзімінен жоғары мерзімде жабылуы тиіс міндеттемелер.Оның негізгі түрлері болып ұзақ мерзімді қарыздар мен несиелер, облигациялар, төленуге тиісті ұзақ мерзімді вексельдер, зейнет ақылық төлемдері бойынша міндеттемелер және ұзақ мерзімге жалға алынған құралдар бойынша жалдық төлемдер.

Келесі көрсеткіш болып меншікті немесе кәсіпорын акционерлік кәсіпорын болып табылса акционерлік капитал табылады.Қаржылық менеджер үшін баптардың бұл тобында осы кәсіпорынға салынған капитал мен жинақталған пайданы бөліп алу маңызды.

Кәсіпорынға салынған капитал-бұл меншік иелерімен осы кәсіпорынға салынған капитал.Оған келесідей баптар кіреді салынған капиталдың номиналды құны,эмиссиондық сыйақы,және салыған капиталдың құнына әсер ететін кейбір баптар.

Жинақталған пайда-кәсіпорынның барлық іскерлігі барысында жинақталған пайдасының сомасынан салықтар мен дивиденттерді алып тастағанға тең.Бұл бапқа өткен жылдардағы бөлінбеген пайда, резервтік капитал,жинақтау қорлары және есептік жылдағы таза пайда кіреді.

Енді есептілік мерзімнің қаржылық нәтижелерін көрсететін табыстар мен шығындар туралы есептілікке тоқталайық.

Табыстар мен шығындар туралы есептілік қаржылық менеджмент үшін келесідей маңызды көрсеткіштерді анықтайды:өнімді өткізуден түскен пайда,салық салынатын табыс,кәсіпорынның қолында қалған пайданың қолданылу бағытын көруге болады.

Табыстардың алынған көзін анықтау үшін кәсіпорынның іскерлігі үшке бөлінеді:

-негізгі және операциондық іскерлік (өнімді,жұмысты,қызметті өндіру және өткізу)

-қаржылық іскерлігі(несиелерді алу және оларды басқа компанияларға беру,басқа кәсіпорындардың іскерлігіне қатысуы,кәсіпорынның қаржылық нарыққа қатысуындағы операциялар, курстық айырмашылықтар және т.б)

-әдеттен тыс баптар (кәсіпорынның іскерлігіне қатысы жоқ операциялар).

Мұндай жіктеме өте маңызды өйткені іскерлік түрлері бойынша алынған пайданың көлемі,бұл жерде әсіресе оның іскерлігіне қатысы жоқ операциялардан алынған тұрақты емес қаражаттар толығырақ қарастырылады.

Осыдан келе қаржылық басқару жүйесінде келесідей көрсеткіштердің анықтаудың маңызы зор:

Табыстар мен пайданың көрсеткіштері:

А)Өнімді(жұмысты,қызметті) өткізуден түскен таза түсім-бұл қосымша құн салығын,акциздерді,қайтарылған тауарлар мен жеңілдіктерді шегергендегі өнімді өткізхуден түскен таза түсім.

Б) Өнімді(жұмысты,қызметті) өткізуден түскен жалпы пайда-сатылған өнімге өндірістік шығындарды алып тастағандағы өнімді өткзуден түскен таза пайда.Бұл көрсеткіш кәсіпорынның өндірістік іскерлігінің тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.

В)негізгі іскерліктен пайда(зиян,(операциондық пайда немесе операциондық зиян)-өнімді өткізу бойынша шығыстар мен басқару бойынша шығыстарды шегергендегі жалпы пайда. Бұл көрсеткіш өнімді өткізудің нәтижесіне басқару мен өткізуге байланысты шығындар қалай әсер ететінін көрсетеді.

Г)Қаржылық іскерліктен пайда-қаржылық іскерлік бойынша табыстар мен шығындардың сальдосы.Бұл көрсеткіш кәсіпорынның негізгі іскерлігінен түскен пайданы басқа операциалар бойынша:дивиденттер мен пайыздардан, шетел валютасымен операциялардан және т.б сол сияқты операциялардан алынған пайдадан бөліп қарастыруға мүмкіндік береді.

Д)қарапайым шаруашылық іскерлігінен түсетін пайда-негізгі шаруашылық іскерлігінен түсетін пайдамен қаржылық іскелігінен түсетін пайданың қосындысы.

Е)әдеттен тыс пайдалар.

Ж)салықтарды төлегенге дейінгі пайда-Бұл көрсеткіш бухгалтерлдік пайдадан салықтық пайдаға өту нүктесі болып табылады.Бухгалтерлік пайда-бұл бухгалтерлік есептің талабына сай есептелген пайда.Бухгалтерлік пайданы анықтаудың негізгі мақсаты-есепті мерзім ішіндегі кәсіпорынның іскерлігінің тиімділігін көрсету.Бухгалтерлік есеп жалпы кәсіпорынның шығындары мен пайдасы туралы ақпаратты жинақтап өңдеуге және оның іскерлігінің таза нәтижесін тіркеуге арналған.Бұл мақсатқа қол жеткізгеннен кейін шыққан нәтиже мемлекеттің салық туралы заңына сәйкес жөндеулер енгізілуі қажет.Осылай,салықтық пайда-салық туралы заңға сәйкес жөндеулер енгізілген бухгалтерлік пайда.

З)таза пайда-(таза шығыс)-салықтарды төлегеннен кейінгі пайда.Нарықтық экономика жағдайында бұд кәсіпорынның іскерлігіндегі маңызды көрсеткіш болып табылады.Дәл осы көрсеткіш басқарушы кәсіпорындар мен қаржы нарықтарының басты қызығушылықты білдіретін көрсеткіші болып табылады.Оның өзгерісінен кәсіпорынның нарықта жұмыс істеу мерзімі,оған алынатын жаңа жұмыскерлер санымен және акционерлерге  берілетін дивиденттердің көлемі анықталады.

Өндірістік өзіндік құн мен шаруашылық шығындарды және сонымен қатар өнімді өткізуге байланысты шығындарды  бөліп қарау соңғы нәтижеге кәсіпорынның өндірістік,әкімшілік және өндірістен тыс іскерлігі қалай әсер еткенін білу үшін қажет.

Шығындарды тұрақты және өзгермелі шығындарға бөліп қарастыру қаржылық жоспарлау мақсатында жасалады.Бұл жерде негізгі өнімнің болашақтағы өткізілу көлемінің өсуі немесе төмендеуіне байланысты тұрақты және өзгермелі шығындардың қалай өзгеретіні анықтау басты мақсат болып табылады.Тек өзгермелі шығындар ғана өнімнің көлемінің өзгерісіне пропорционалды өзгеретінін ескеру қажет.

Кәсіпорынның шығындарының көрсеткіштері:

А)сатылған өнімнің өзіндік құны.Бұл бапқа кәсіпорынның сатылған өнімнің тек өндірістік шығындары ғана,яғни материалға,жалақыға кеткен шығындар жатады.

Б)жалпы шаруашылық және коммерциялық шығындар.

В) қаржылық іскерлік бойынша шығындар-ол кәсіпорынның қарызын өтеуге байланысты қызсметтерге кететін шығындар.Нарықтық экономика жағдайларында бұл көрсеткіш кәсіпорынның өміршеңдігін көрсетеді:мұндай шығындардың үлкен көлемі кәсіпорынды банкроттыққа әкелуі мүмкін.

Г)әдеттен тыс шығындар.

Қаржылық менеджмент үшін қаржылық нәтижелермен қатар есептілік мерзімдегі ақшалай қаражаттардың қозғалысын жеке талдап, ақшалай қаражаттардың негізгі қаржылану көздерінің өзгерісін анықтап,олардың қолданылу бағытын анықтау қажет.

Ақшалай қаражаттардың қозғалысына талдау жасау үшін бюухгалтерлік есептің № 4- «Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы» формасынан білуге болады.

Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есептілік

Ақша ағымының көрсеткіштерін есептеудің екі әдісі бар:түзу және жанама.Түзу әдісі көрсетілен іскерлік түрі бойынша ақша қаражаттарының қозғалысын көрсететін бухгалтерлік есеп ақпараттарын жинақтап талдайды.ал жанама әдіс баланс ақпараттарын қайта топтау мен жөндеулер енгізіп,есетілік мерзім ағымында қаржылық ағымдардың ақшалай ағымдарға ағымға қайта шоттау мақсатында қаржылық нәтижелер туралы есептілік қарастырылады.

«Өндірістік-шаруашылық іскерлік» бөлімінде таза пайданы анықтау барысында қолданылатын баптар көрсетіледі.Онда келесідей ақша ағымдары туралы ақпараттар тіркеледі: көрсетілген қызмет немесе өткізілген тауардан түскен қаражат, басқа кәсіпорындар төлеген пайыздар мен дивиденттер, активтерді өткізуден түскен түсім.Ақша ағымдарының сыртқа қарай ағымы  жалақы төлеу, қарыздар бойынша пайыздарды өтеуден,басқа кәсіпорындардан алынған тауарлар мен қызметтер үшін төлемдер, салыққа төлемдер және т.б төлемдерден орын алады.Сонымен өндірістік-шаруашылық іскерлік нәтижесінде ақшалай қаражаттардың өскенін немесе кемігенін білу үшін келесідей операциаларды жүргізу қажет:

1.Кассалық әдіс бойынша есетеу әдісі негізінде анықталған қысқа мерзімді міндеттемелер мен айналым қаражаттарын есептеу.Айналым қаражаттар бабына жөндеулер енгізу барысында таза пайдадан олардың өсімін алып тастап,ал оның азаю көлемін таза пайдаға қосу қажет.Ол есептеу әдісі бойынша айналым қаражаттарын бағалағанда біз олардың құнын жоғарылатамыз сәйкесінше пайданың көлемі төмендейді.Негізінде,мерзім ағымында айналым қаражаттарының құнының өсуі пайда ретінде ақшалай қаражаттардың өсуіне әкелмейді сондықтан оны таза пайданың құрамынан алып тастау қажет.

Қысқа мерзімді міндеттемелерге жөндеулер енгізу барысында,керісінше олардың мерзім барысындағы өсімін таза пайдаға қосу керек,өйткені бұл өсім ақшалай қаражаттардың ағып кетуіне әкелмейді,ал қысқа мерзімді міндеттемелердің азайған көлемін таза пайдадан алып тастау қажет.

2.Ақшалай төлемдерді талап етпейтін шығындарды ескеріп таза пайдаға жөндеулер енгізу.Бұл үшін мерзім ағымындағы сәйкес шығындарды сол мерзімдегі таза пайдаға қосу қажет.Ондай шығындарға мысал болып амортизациалық аударымдар жатады.Олар пайданы есептегенде шығындар бабы ретінде тіркеледі.Бірақ,ақша қозғалысының ағымы жағынан қарағанда, амортизациалық аударымдар-кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының маңызды көзі болып табылатын,өнімді сатудан түсетін түсімнің бір бөлігі ретінде қаралады.

3.Негізгі емес іскерліктен алынған пайдамен шығыстарды алып тастау қажет, оларға ұзақ мерзімді активтерді,басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарын сатудан түскен пайда немесе шығыстарды және т.б жатқызуға болады.Бұл баптар ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы баптарда кәсіпорынның қаржылық және инвестициялық іскерлігі нәтижесінде пайда болады.Бұндай операциялардан шығыстарды таза пайдаға қосу керек те,пайданы таза пайдадан алып тастау қажет.

«Инвестициялық іскерлік» бабына көбінесе ұзақ мерзімді активтермен болған, яғни бағалы қағаздарға ұзақ мерзімді инвестициялар, материалды және материалды емес ұзақ мерзімді активтермен жүргізілген операциялар тіркеледі.

«Қаржылық іскерлік» бабына кәсіпорынның ұзақ мерзімді міндеттемелері мен меншікті капиталынада болған өзгерістер тіркеледі.Бұған жататындар:меншікті акцияларды сату мен сатып алу,кәсіпорынның облигацияларын шығару,дивиденттер төлеу,кәсіпорынмен оның ұзақ мерзімді міндеттемелерін жабуы.

Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы аналитикалық есептіліктің әр бір бөлімінде ақшалай қаражаттардың түсімі туралы және олардың әр бап бойынша шығындалуы туралы ақпараттар келтіріледі.Оның негізінде мерзім бойындағы жалпы ақша қаражаттарының өзгерісі анықталады.Одан кейін мерзім соңына ақшалай қаражаттардың қалдығы есетеледі-бұл ақшалай қаражаттардың мерзім басындағы сомасы мен осы соманың мерзім ағымындағы өзгерісі.Жалпы мұндай талдау жасау ақшалай қаражаттардың қозғалысына өндірісті-шаруашылық,инвестициялық, қаржылық іскерліктің қалай әсер еткенін анықтауға мүмкіндік береді. [13,72-81 беттер]

2 бөлім Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау

2.1 Өтімділік пен активтердің айналым коэфиценттерін бағалау

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауды мен өзім тәжірибе өткен кәсіпорын ЖШС «СП«FIAL» ақпараттар негізінде жүргіздім.

Компания туралы жалпы ақпарат бере кетейін.ЖШС «СП«FIAL»(бұдан былай қарай кәсіпорын) 1997 13 маусымда Қазақстан Республикасының мұнай құбырларын зерттеу,өңдеу және өндіру мақсатында құрылған.Кәсіпорын жауапкершілігі шектеулі серіктестік ретінде 2002 акционерлерінің өзгеруіне байланысты қайта құрылған.Оның акциясының 35 % Линхенштейн заңына сәйкес құрылған «International Finansing company estabishment LLP» кәсіпорнына, ал 65% және Виргин аралдарының заңнамасына сәйкес құрылған «Kempton business Limited» кәсіпорнына  тиесілі.

Кәсіпорын Батыс Қазақстандағы «Шығыс Мортук» құбырын зерттеу мен айналысуда.Кәсіпорын Қазақстан Үкіметімен 1999 жылдың 31 наурызында жер қойнауын қолдану туралы келісім шарт жасаған(әрі қарай жай «келісім шарт») және сол құбырда көміртегін зерттеу туралы 1997 жылдың 4 желтоқсанынан 2003 жылдың 30 желтоқсанына дейін мерзімге берілген Лицензиясы бар.Бүгінгі таңда оның мерзімі 2007 жылдың 14 тамыз айына дейін ұзартылып қол қойылған.Тіркелген заңды мекен жайы: Алматы қаласы,Достык даңғылы 105, 2 қабат.2007 жылдың сәуір айының басында кәсіпорынның жұмысшыларының саны 22 басты офиста орналасқан.

Кәсіпорын өз іскерлігін жүргізу барысында бухгалтерлік есептің «толық шығын » әдісін қолданады.Сәйкесінше, мұнай мен газ қорларын зерттеу мен өңдеуге байланысты барлық шығындар,оған тікелей шығындар да кіреді барлығы бір сомаға жинақталады.Материалдық емес активтер бастапқы құны бойынша жинақталған амортизация шегеріліп тіркелген.Материалдық емес активтерге амортизация 20 жыл мерзімінде түзу сызықты әдіс бойынша есептеледі.

Дебиторлық міндеттемелер және жабдықтаушыларға алдын-ала төлемдер дебиторлық міндетттеменің төленбеген сомасы ретінде тіркелген және жабдықтаушыларға алдын-ала төлемдерден арнайы және жалпы резервтерді алып тасталған соманы күмәнді қарыздар ретінде көрсеткен.Күмәнді қарыздарға резервтер дебиторлық міндеттемені инвентаризациялау нәтижесінде құрылады.

Есептілік мерзім ағымында жинақталған күмәнді қарыздарға резевтер табыстар мен шығындар туралы есептілікте шығындар ретінде көрініс табады.Алдын ала күмәнді қарыз ретінде резерв жинақталған дебиторлық міндеттемелер жабылған кезде,резертердің төменделген түрі ретінде қаралып,сол мерзімнің негізгі іскерліктің пайдасынан бөлек пайда ретінде қарастырылады.Ақша және оның эквиваленттері кассадағы сома және ағымдағы банктік шоттардағы соммалардан тұрады.[14]

Тауарлы-материалдық қорлар бастапқы құны бойынша немесе оларды сатудан түскен таза пайда бойынша бағаланады.Тауарлы-материалдық қорлардың бастапқы құнына: қорларды игеруге байланысты шығындар,транспорттық-дайындау шығыстары,өнімді қайта өңдеу шығыстары кіреді.Қорларды иигеруге байланысты шығындарға сатып алу бағасын, оларды мемлекетке енгізуге байланысты баж салықтары,комиссиондық төлемдер, және оған байланысты тікелей шығындар жатады.Тауарлы-материалды қорлардың құны орташа өлшемді әдіспен есептеледі.Ескірген және өтімділігі төмендеген тауарлы-материалдық қорлар бойынша резервтер табыстар мен шығындар туралы есептілікте шығын ретінде көрсетіледі.

Алдымен кәсіпорынның 2003 жылға арналған балансына көлденең талдау жасайық.Баланстың бірінші бөліміндегі материалдық емес активтерге тоқталсақ, оның бастапқы құны 31,6-ға тең, әрине оған сәйкес тозу 0,8-ге жоғарылаған,сәйкесінше қалдық құны 30,8-ге тең.

Негізгі құралдарға келейік, үйлер мен ғимараттардың бастапқы құны 2419946-ға тең,амортизация сомасы сәйкесінше 2287,1-ге тең

Келесі ағымдағы активтер бөліміне келейік.Материалдар 28265,4-ға тең назар аудартатын ол әрине дебиторлық міндеттеменің көлемі.Дайын өнім сомасы 2940,1-ге тең.

Келесі пассив бөлімін қарастырып көрейік.Меншікті капитал бөлімінде:өзгеріс орын алмаған.

Пассив бөлімінің «Ұзақ мерзімді міндеттемелер» бөлімінде ешқандай өзгеріс орын алмаған.

Пассив бөлімінің «Ағымдағы міндеттемелер» бөліміне келейік.Қысқа мерзімді несиелер 2,32%-ға өскен.Жалақы бойынша қарыздар 2243,3-ке,сәйкесінше зейнетақы қорына қарыздың көлемі 323,1-ке тең болған.

Басқа кредиторлық міндеттемелер 15,8 %-ға артқан.

Енді кәсіпорынның 2005 жылға арналған балансына көлденең талдау жасайық.Баланстың бірінші бөліміндегі материалдық емес активтерге тоқталсақ,біріншіден оның бастапқы құны 22,5 %-ке төмендеген, әрине оған сәйкес тозу 60,4 %-ға жоғарылаған,сәйкесінше қалдық құны 27%-ға төмендеген.

Негізгі құралдарға келейік, үйлер мен ғимараттардың бастапқы құны 17,7 %-ға төмендеген,машиналармен жабдықтар 28-ға төмендеген,басқадай негізгі құралдар 14,3%-ға төмендеген, жинақталған тозу сәйкесінше 58,8%-ға өскен,қалдық құны 24,5%-ға төмендеген.Аяқталмаған құрылыс өз қатарында 70,8%–ға жоғарылаған.Сонымен бұл бөлім бойынша түпкі сомасы 29,3%-ға жоғарылаған.

Келесі ағымдағы активтер бөліміне келейік.Материалдар 96,9%-ға төмендеген.Бұл жерде басты назар аудартатын ол әрине дебиторлық міндеттеменің көлемі.Ол жалпы 4,4%-ға жоғарылаған.Оның ішінде қосымша құн салығынсыз дебиторлық міндеттеме 2,5%-ға төмендеп,қосымша құн салығы бойынша дебиторлық міндеттеме 35,8%-ға жоғарылаған.Ал болашақтағы қарыздар көлемі 29,7%-ға жоғарылаған.Сәйкесінше ақшалай қаражаттар 14,9%-ға төмендеуі орын алған.Бұл бөлім бойынша түпкі сома 13,4%-ға жоғарылаған,яғни бөлім бойынша жалпы сома 21,2%-ға жоғарылаған.

Келесі пассив бөлімін қарастырып көрейік.Меншікті капитал бөлімінде:өзгеріс алып отырған шамалар:үлестірілмеген табыс көлемі72,4%-ға жоғарылаған.Соған байланысты түпкі сомасы 72,5%-ға жоғарылаған.

Пассив бөлімінің «Ұзақ мерзімді міндеттемелер» бөлімінде ешқандай өзгеріс орын алмаған.

Пассив бөлімінің «Ағымдағы міндеттемелер» бөліміне келейік.Қысқа мерзімді несиелер 70,3%-ға өскен.Ал кредиторлық қарыздың көлемі 17,7%-ға артқан.Салықтар бойынша қарыз соманың көлемі 95,5%-ға дейін артып кеткен.Оның ішіне қосымша құн салығынан басқа салықтардың барлығы кіреді.

Есептелінген шығындар 99,9%-ға төмендеген.Бұл бөлім бойынша түпкі сома 39,7-жоғарылап,барлық үш бөлім бойынша сома 21,2 %-ға жоғарылаған.[15,16,17]

Келесі кәсіпорынның 2006 жылға арналған балансына көлденең талдау жасалық.Баланстың бірінші бөліміндегі материалдық емес активтерге тоқталсақ,біріншіден оның бастапқы құны 85 %-ке төмендеген, әрине оған сәйкес тозу 5,66 %-ға жоғарылаған.

Негізгі құралдарға келейік жалпы олардың құны 77%-ға төмендеген, үйлер мен ғимараттардың бастапқы құны 88 %-ға төмендеген,машиналармен жабдықтар 28%-ға төмендеген,басқадай негізгі құралдар 45%-ға төмендеген,жинақталған тозу сәйкесінше 58,8%-ға өскен,қалдық құны 24,5%-ға төмендеген.Аяқталмаған құрылыс өз қатарында 16,2%–ға жоғарылаған.Сонымен бұл бөлім бойынша түпкі сомасы 77,6%-ға жоғарылаған.

Келесі ағымдағы активтер бөліміне келейік.Материалдар 97,8%-ға жоғарылаған.Бұл жерде басты назар аудартатын ол әрине дебиторлық міндеттеменің көлемі.Ол жалпы 24,2%-ға жоғарылаған.Оның ішінде қосымша құн салығынсыз дебиторлық міндеттеме 2,6%-ға төмендеп,қосымша құн салығы бойынша дебиторлық міндеттеме 34,5%-ға жоғарылаған.Ал болашақтағы қарыздар көлемі 25-ға жоғарылаған.Сәйкесінше ақшалай қаражаттар 14,9%-ға төмендеуі орын алған.Бұл бөлім бойынша түпкі сома 19,4%-ға жоғарылаған,яғни бөлім бойынша жалпы сома 32,2%-ға төмендеген.

Келесі пассив бөлімін қарастырып көрейік.Меншікті капитал бөлімінде:өзгеріс алып отырған шамалар:үлестірілмеген табыс көлемі 81,2%-ға жоғарылаған.Соған байланысты түпкі сомасы 82%-ға жоғарылаған.

Пассив бөлімінің «Ұзақ мерзімді міндеттемелер» бөлімінде ешқандай өзгеріс орын алмаған.

Пассив бөлімінің «Ағымдағы міндеттемелер» бөліміне келейік.Қысқа мерзімді несиелер 3,2%-ға өскен.Ал кредиторлық қарыздың көлемі 12,7%-ға артқан.Салықтар бойынша қарыз соманың көлемі 0,62%-ға дейін артып кеткен.Оның ішіне қосымша құн салығынан басқа салықтардың барлығы кіреді.

Бұл бөлім бойынша түпкі сома 5,1%-ға -жоғарылап,барлық үш бөлім бойынша сома 23,5 %-ға жоғарылаған.Бұл көрсеткіштіңштердің өзгерісіне қаржылық жағдайды сипаттайттын коэфиценттерді есептеп алғанннан кейін дипломдық жұмысымның осы бөлімінің соңында жалпы түсінік бергенді жөн көрдім.(қосымша №3)

Осы үш жыл ағымында аз да болса оң тенденция болғанын байқауға болады.

Осы дипломдық жұмысымның 1.1 бөлімінде нұсқалып кеткендей қаржылық коэфиценттердің келесідей 5 тобы бойынша есептеулер жүргіземіз:

1.Жалпы өтімділік коэфиценті

2.Іскерлік белсенділік коэфиценті

3.Рентабелділік коэфиценті

4.Төлем қабілеттілік немеесе капиталдың құрылым коэфиценті

5.Нарықтық белсенділік коэфиценті

Жалпы өтімділік коэфиценті кәсіпорынның есептілік кезеңде қысқа мерзімді міндеттемелерін төлей алу қабілеттілігін бағалауға мүмкіндік береді.Оның ішінде ең маңыздылары келесілер:

-ағымдағы өтімділік коэфиценті

-жедел өтімділік коэфиценті

-абсолютті өтімділік коэфиценті

-таза айналым капиталы

№ 2 кесте Өтімділік көрсеткіштері

Өтімділік көрсеткіштері	Формуласы	Жолдын коды	Мәні 2005жыл басына	Мәні 2005жыл аяғына
1.ағымдағы өтімділік коэфиценті	Айналым қаражаттары/ Қысқамерзімді міндеттемелер	023/042	0,32	0,26
2.жедел өтімділік коэфиценті	Ақшалай қаражаттар + қысқа мерзімді қаржылық салымдар + таза дебиторлық міндеттеме/қысқа мерзімді міндеттемелер	023-(015-019)/042	0,46	0,39
3.абсолютті өтімділік коэфиценті	Ақшалай қаражаттар/қысқа мерзімді міндеттемелер	021/042	0,005	0,003
4.таза айналым капиталы.	Айналым қаражаттары-қысқа мерзімді міндеттемелер	023-042	-8357617496	-1273787197

жолдың коды	Көрсеткіштер	2005 жыл басына мәні	2005 жыл басына мәні
100.38.023	Ағымдағы активтер бөлімінің жиынтық сомасы	401839447	455687537
100.38.042	Ағымдағы міндеттемелер бөлімінің жиынтық сомасы	1237617496	17529474734
100.38.15	Материалдар	7150847	216482
100.38.019	Болашақ мерзім шығындары	176322338	228724840
100.38.021	Ақшалай қаражаттар	6488605	5518226

(Кестеге ақпарат көзі-қосымша 1 негізінде жасалған)

Ағымдағы өтімділік коэфиценті айналым қаражаттарын қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасымен анықталады.Қабылданған халықаралық стандарттар бойынша бұл коэфицент 1-2 аралығында болуы керек.

Ағымдағы өтімділік коэфицентінің жеке көрсеткіші болып жедел өтімділік коэфиценті табылады ол өз қатарында айналым қаражаттарының өтімдірек бөлігінің (ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді салымдар мен дебиторлық міндеттемелер) қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы.Қабылданған халықаралық стандарттар бойынша бұл коэфиценттің мәні 1-ден жоғары болуы қажет.

Көптеген жағдайларда өтімділікті тек ақшалай қаражаттардың көрсеткіштері бойынша есептеген сенімдірек деп саналады.Бұл көрсеткіш абсолютті өтімділік коэфиценті деп аталып, ақшалай қаражаттардың қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасымен анықталады.Батыс тәжірибесінде абсолютті өтімділік коэфицентін өте сирек есептейді.Ресейде оның оптималды мәні болып 0,2-0,25 аралығы табылады.Кәсіпорынның өтімділігіне талдау жасауда таза айналым капиталын зерттеудің маңызы зор, ол кәсіпорынның айналым активтерімен қысқа мерзімді міндеттемелерінің арасындағы айырма ретінде есептеледі.Таза айналым капиталы  кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын ұстап тұруға қажет,өйткені айналым қаражаттарының қысқа мерзімді міндеттемелерден асуы кәсіпорын өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін жауып қана қоймай болашақта өз іскерлігін кеңейтуге мүмкіндігі бар.

Ағымдағы өтімділік коэфицентінің көрсеткішінің өзгерісіне талдау жасайық, халық аралық стандарттарға сәйкес оның мәні 1 мен 2 арасында болуы қалыпты мөлшер деп танылады.Ағымдағы өтімділік коэфицентінің келесідей ерекшеліәктерін ескеру қажет.Біріншіден көрсеткіштің алымы қорлар мен дебиторлық міндеттемелердің бағалануын ескереді.Қорлардың бағалану әдістері өзгеріске ұшырауының жиілігінен,көрсеткіштің оған сәйкес келуіне әсер етеді.Бұл жерде күмәнді қарыздардың есепке алынуын ескеру қажет.Екіншіден,көрсеткіштің мәні жұмысының тиімділігімен тығыз байланысты:кейбір кәсіпорындар технологиялық үрдістің жоғары дәрежеде ұйымдастырылуына байланысты,қорлардың көлемін үлкен мөлшерде төмендетуі мүмкін. Біздің жағдайымызда өтімділік коэфицентінің кері тенденциясы байқалады.Өзінің қаржылық жағдайына ешқандай зиян келтірмей,оның мәнін сала бойынша орташа мәнінен де төмен көрсеткішке төмендете алады.Үшіншіден кейбір ақшалай қаражаттарының айналымы жоғары кәсіпорындар ағымдағы өтімділігі көрсеткішінің төмен дәрежесінде де өмір сүре алады.Ол әсіресе сауда саласындағы кәсіпорындарға қатысты.Бұл жерде өтімділік ақшалай қаражаттардың жоғарғы интенсивті ағымының негізінде қарастырылады.Көріп отырғанымыздай біздің кәсіпорында оның мәні жыл басына 0,32 тең болған,оның одан кейінгі мәні яғни жыл соңына 0,26 төмендеген.Оның өзгеріс динамикасы бұл жерде сәйкес кезеңде дебиторлық міндеттеменің көлемінің артуына байланысты орын алып отыр. Яғни, ол кәсіпорынның активтерінің көлемі аз болуына байланысты оның өзінің ағымдағы міндетттемелерін жабуға қаражаты жеткіліксіздігінің белгісі.Талданып отырған кәсіпорында оның мәні жыл басына қарағанда жыл соңында азайғанына қарамастан бұл жерде есептеулер бойынша нәтижелердің ақиқаттығын дебиторлық міндеттеменің сапасына(пайда болу уақытына,кәсіпорынның қаржылық жағдайы және т.б.) да байланысты.Бұл жерде бұл кәсіпорында аяқталмаған құрылысқа үлкен мөлшерде қаражат кеткенін байқауға болады.

Жедел өтімділік көрсеткіші-ол мағынасы жағынан ағымдағы өтімділік көрсеткішімен бірдей,бірақ оған қарағанда айналым активтерінің шағын тобынан есептеліп шығарылады,яғни өтімділігі төмен активтер есепке алынбайды.Бұлай есептеудің қисыны мұндағы ескерілетін активтердің жоғары өтімділігін ескерілетінде ғана емес,маңыздысы өндірісітік қорлардың амалсыздан сатылған бөлігінен түскен ақшалай қаражаттар оларды сатып алуға жұмсалған қаражаттан анағұрлым аз болуы мүмкін.Нарықтық экономикада егер кәсіпорын оларды сатқан кездегі есепке алынған бастапқы құнының 40 %, немесе одан да төмен соманы алатын болса,онда ол жағдай нашар деп танылады.Бұл коэфиценттің динамикасын зерттей келе,оның өсуі өтелмеген дебиторлық міндеттемелердің есебінен болса,әрине ол кәсіпорынның іскерлігінің теріс шамада екенінің бірден-бір белгісі болып табылады.

Жедел өтімділік коэфицентін есептеу қажеттілігі кәсіпорынның айналым қаражаттарының әрбір жеке категорияларының өтімділігінің дәрежелерінің әр түрлі болып келуінен туындаған.Егер, мысалы, ақшалай қаражаттар ағымдағы міндеттемелерді жабудың тікелей көзі болып табылса,ал қорлар бұл мақсатта тек олар сатылғаннан кейін ғана пайдаланыла алады,ал бұл дегеніміз оны анық сатып алушының табылуымен оның қолында дәл ақшалай қаражаттың болу болмауы тәуекеліне байланысты уақыт қажет етеді.Халықаралық стандарттар бойынша оның мәні 1-ден жоғары болуы қажет.Бұл кәсіпорында оның мәні жыл басына 0,46-дан 0,39-ға азайған .Ол да өз қатарында кәсіпорынның қаржылық жағдайының төмендегенін көрсетеді.Яғни бұл жерде айта кететін жайт оның өнімінің өілу көлемінің темендеуі де өз әсерін беруде.

Абслютті өтімділік көрсеткіші –кәсіпорын өтімділігінің ең қатаң критериі болып табылады.Ол қысқа мерзімді қарыз міндеттемелерінің қандай бөлігі, керек болған жағдайда қолда бар ақшалай қаражаттар есебінен жабыла алатынын көрсетеді.Абсолютті өтімділік коэфицентінің мәні халық аралық тәжірибеде 0,2-0,25 аралығында орналасуы дұрыс деп танылған.

Басқа коэфиценттерге сәйкес абсолютті өтімділік коэфицентінің мәні де 0,005-тен 0,003-ке төмендеген.Бұл коэфицент қысқа мерзімді міндетттемелерді жабуға келетін таза ақшалай қаражаттарының көлемін көрсетеді. Көріп тұрғанымыздай оның да мәні шамалы.

Таза айналым капиталы кәсіпорынға айналым активтерінің жылдамдығы төмедеген жағдайда(мысалы,дебиторлық міндеттемелердің жабылуы тежелген кезде немесе өнімді өткізуге байланысты қиын жағдайлар туындаған кезде),айналым активтерінің құнсыздануы немесе олардың жоғалтулары орын алғанда(мысалы, дайын өнімге бағаның төмендеуі, дебитордың банкротқа ұшырауы) үлкен қаржылық тәуелсіздікпен қамтамасыз ете алады.Таза айналым капиталының оптималды сомасы кәсіпорынның іскерлігінің ерекшеліктеріне, кәсіпорынның көлеміне, өнімнің өткізілу көлеміне,материалды-өндірістік қорлармен дебиторлық міндеттемелердің айналым жылдамдығына,салалық ерекшеліктері мен шаруашылық конъюнктурасына да байланысты.Кәсіпорынның қаржылық жағдайында оның шамадан тым көп болуы немесе шамадан тым аз болуы да теріс әсер береді.Бұл қаражаттардың жеткіліксіздігі кәсіпорынның банкроттығына әкелуі мүмкін,өйткені ол оның қысқа мерзімді міндеттемелерін жаба алмауының белгісі.Оның жеткіліксіздігі шаруашылық іскерліктегі шығыстардан, қамтамасыз етілмеген дебиторлық міндеттеменің өсуімен,негігі құралдардың қымбат объектілерін, алдын ала осы мақсатқа ақша қорын жинақтамай сатып алған кезде,сәйкес пайданың орын алмауында дивиденттердің төленуі,кәсіпорынның ұзақ мерзімді міндеттемелерін жабуға қаржылық қамданудың орын алмауынан болуы мүмкін.Ал оның мәнінің шамадан тыс үлкен болуы қорлардың тиімсіз қолданылуының белгісі.Оған мысал болып келесілер табылады: шаруашылық іскерлігінің қажеттілігінен жоғары мөлшерде несие алу немесе акциялар шығару, негізгі құралдарды сатудан айналым қаражаттарының жинақталуы немесе амортизациялық аударымдардың оларды жаңа құрылғыларға ауыстыру орын алмай тұрып жинақталуы,шаруашылық іскерліктен түскен пайданың тиімсіз қолданылуы.Біздің қарастырып отырған кәсіпорнымызда оның мәні біршама жоғарылаған.Оның динамикасының өсуі банктерден алынған несиенің көлемінің жоғарылауынан орын алып отыр.

Іскерлік белсенділік көрсеткіштеріне тоқталайық:

№3 кесте-іскерлік белсенділік көрсеткіштері (2005 жыл бойынша).

Іскерлік белсенділік көрсеткіштері	Формуласы	Жолдын коды	Мәні
1активтер айналымы	Таза пайда/ Активтердің орташа жылдық сомасы	39.001/024жб-023жб+024жа-023жа	3
2.дебиторлық міндеттеменің айналымы	365/өнімді өткізуден түскен таза пайда/сатып алушылардың таза орташа жылдық дебиторлық міндеттемесі	365/39.001/018 орт мәні	12
3.кредиторлық міндеттеменің айналымы	365/сатылған өнімнің өзіндік құны/жабдықтаушыларға ортажылдық кредиторлық міндеттеменің сомасы	365/39.002/036/2	31
4.материалды-өндірістік қорлардың айналымы	365/сатылған өнімнің өзіндік құны/материалды-өндірістік қорлардың орта жылдық құны	365/39.002/015жб-019жб+015жа-019жа	25
5.операциондық циклдың ұзақтығы	Күнмен көрсетілген дебиторлық міндеттеменің айналымы+күнмен көрсетілген материалды-өндірістік қорлардың айналымы	П2+П4	37

жолдың коды	Көрсеткіштер	2005 жыл басына мәні	2005 жыл басына мәні
100.39.001	Тауарларды өткізуден түскен түсім	1355970
100.38.024	Ағымдағы активтер бөлімінің түпкі сомасы	7914519147	959568876
100.38.023	Ағымдағы активтер бөлімінің жиынтық сомасы	401839447	455687537
100.38.018	Дебиторлық міндеттемелер	211728308	221227989
100.39.002	Өткізілген өнімнің өзіндік құны	149349
100.38.036	Кредиторлық міндеттеме	720285134	847995659
100.38.015	Материалдар	7150847	216482
100.38.19	Болашақ мерзім шығындары	176322338	228724840

(Кестеге ақпарат көзі-қосымша 1 негізінде жасалған)

Іскерлік белсенділік коэфиценті кәсіпорынның өз қаражаттарын қолдануының тиімділігін көрсетеді.Әрине бұл топқа айналымның әр түрлі көрсеткіштері кіреді.

Дебиторлық міндеттеменің айналым коэфиценті бойынша есептілік кезең ағымында канша рет дебиторлық міндеттеме ақшалай қаражатқа айналғанын анықтайды.Бұл коэффицент өнімді өткізуден түскен түсімді таза дебиторлық міндеттеменің орта жылдық құнына қатынасымен анықталады.Бұл шаманы кредиторлық міндеттеменің айналым коэфицентімен салыстырған пайдалы.Мұндай талдау жасау кәсіпорынға өзі қолданатын басқа кәсіпорындардан алған коммерциялық несиемен өзі басқа кәсіпорындарға тура сондай жағдай мен ұсынатын несиені сәйкестендіруіне мүмкіндік береді.

Кредиторлық міндеттеменің айналым жылдамдығының коэфиценті өнімді өткізуден түскен түсімді таза кредиторлық міндеттеменің орта жылдық құнына қатынасымен анықталып кәсіпорынға ағымдағы шоттарын жабу үшін қанша айналым қажет екенін көрсетеді.

Материалды-өндірістік қорлардың айналым коэфиценті бұл қорлардың сатылу жылдамдығын көрсетеді.Ол сатылған өнімнің өзіндік құнын материалды-өндірістік қорлардың жылдық құнына қатынасына тең.Оны көбінесе күнмен есептейді сонда ол қордың ақшаға айналуы үшін қанша күн керектігі анықталады.  Осы коэфицент неғұрлым жоғары болса соғұрлым кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты деп саналады.

Операциондық цикл ұзақтығы-бұл көрсеткіш бойынша кәсіпорынның өнімін өндіру үшін қаншаи күн оташа керектігін анықтайды.(12)

Рентабельділік коэфиценттері кәсіпорынның іскерлігі қаншалықты пайдалы екеніні көрсетеді.Бұл коэфиценттер табылған пайданың сатылған өнім көлеміне қатынасымен анықталады.

Қаржылық менеджментте ең көп қолданыс табатын кәсіпорынның барлық активтерінің рентабельділігі, өнімнің сатылу рентабельділігі және меншікті капитал рентабельділігі коэфиценттері.

Коммерциялық ұйымның қаржылық іскерлік белсенділігі оның дамуының динамикасынан көрінеді,яғни ол экономикалық әлеуетті тиімді қолданудың натуралды көрсеткіштіштерін және өзінің өнімін өткізудегі арналардың кеңейюнен көрінеді. Белсенділік іскерлік көрсеткіштерін сапалы түрде бағалау үшін осы коммерциялық ұйымның көрсеткіштерін оның іскерлігінің қосымша көрсеткіштерін қолдану арқылы қол жеткізіледі.Ондай қосымша ақпараттарға:өнімді өткізу нарығынгың көлемі,экспорттың көлемі,коммерциялық ұйымның нарықтағы беделі,ал ол оның қызметін қолданатын клиенттердің әйгілігінде, және олармен байланыстың тұрақтылығы және т.б. жатады. Белсенділік іскерлік көрсеткіштеріне келсек бірінші көрсеткіш,яғни активтердің айналымдылық көрсеткіші кәсіпорының қолында бар барлық қорын пайдалану тиімділігін көрсетеді.Яғни сәйкес пайда әкелетін айналымның жыл көлемінде неше рет жүретінін көрсетеді.Іскерлік белсенділікке талдау мен сандық баға беру екі бағытта жасалуы мүмкін: 1) негізгі көрсеткіштер бойынша жоспардың орындалуы, олардың өсуіне қарқын беру 2)коммерциялық ұйымның ресурстарын тиімді қолдану.Кез-келген коммерциялық ұйымның ағымдағы іскерлігі әр жағынан бағалануы мүмкін біздің елімізге өткізілген өнім көлемі мен пайда көлемі басты болып табылады.Олармен қатар талдауда коммерциялық ұйымның іскерлігінің өндірістік іскерлігінің ерекшелігін сипаттайтын көрсеткіштер де қолданылады.Бұл көрсеткіштердің әр қайсысы бойынша, белгілі бір көрсеткіш жоспарланады немесе ішкі өндірістік норматив қойылады,сол бойынша есептік мерім өткен кезде салыстырулар жүргізіледі.Негізгі көрсеткіштердің динамикасына келсек олардың өзгерісінің қарқынын сәйкестіндергенде ғана дәл ақпаратты шешімдерге келуге болады.Көптеген жағдайларда олардың қарқындық көрсеткіштерінде келесідей қатынас ұсталады:

100 % < Тс < Тr < Tp

Мұндағы Тс,Тr,Tp-сәйкесінше жалпы өзара көрсеткіштер өзгеріс қарқыны,коммерциялық ұйымның авансталған іскерлігі,өткізілегн өнім көлемі мен пайданың өзгеріс қарқыны.Бұл солдан оңға қарай қарастырылатын теңсіздік нақты экономикалық интерпретациясы бар.Сонымен бірінші теңсіздік коммерциялық ұйымның экономикалық әлеуеті жоғарылауын, яғни оның іскерлігінің масштабтары өсуде.Екінші теңсіздік-экономикалық әлеуетінің өсіміне қарағанда,өнімді өткізу көлемінің қарқыны жоғарырақ тұратынын,яғни кәсіпорының ресурстарын қолдану тиімділігі жоғарылайды және кәсіпорынға салынған әр бір тенгенің қайтарымдылығыны жоғарылағанын көрсетеді.Үшінші теңсіздіктен пайда олардан жоғарырақ қарқынмен өсіп келе жатқанын көрсетеді,ал ол өз қатарында есептік мерзім көлемінде технологиялық үрдіс пен мердігерлермен қары-қатынасты жоғарылату барысында өндіріске кететін шығындардың салыстырмалы түрде азайғанын көрсетеді.

Біз қарастырып отырған кәсіпорнымызда оның мәні шамамен 3-ке тең.Бұл өте төмен көрсеткіш.Бұл жерде бірақ салалық ерекшеліктерді де ескеру қажет.Біздің кәсіпорнымызда бос ақшалай қаражаттарды тиімді қаржылық нарықта тиімді қаржылық құралдарға орналастыратын арнайы маманның жоқтығы да өз әсерін тигізуде.Кәсіпорын мұнай өндіру саласында жұмыс жасайды, оның өнімінің өтуі әлемдік нарықпен өте тығыз байланысты.

Келесі көрсеткіш дебиторлық міндеттеменің айналым көрсеткішіне келейік ол есептік мерзім ағымынджа дебиторлық міндеме қаншама рет ақшалай қаражаттарға айналғанын көрсетеді.Бұл көрсеткішке талдау жасау үшін басқа базалық көрсеткіштің болмағанымен оны кредиторлық міндеттеменің айналымымен салыстырған өте пайдалы.Біздің қарастырып отырған кәсіпорнымызда оның мәні 12 тең.Жалпы жоғарыда айтылған салыстырым әдісіне келетін болсақ кәсіпорын өзі алып отырған несиенің бағасын, өзі басқа кәсіпорындарға ұсынып отырған ақшалай қаражаттардың бағасымен салыстыру керек.Біздің жағдайымызда ол ешқандай кәсіпорындарға несие негізінде қаражат ұсынбайтындықтан біз оны халықаралық стандарттарға қабылданған мәнімен салытырамыз.Ол онда 8-ге тең деп көрсетілген,ал біздің көрсеткішіміз одан жоғары,яғни ол одан 4 бірлік жоғары жылдамдықта айналымда.Яғни бұл кәсіпорынның дебиторлық міндеттемесінің көлемі жоғары болғанымен ол есепті мерзім ағымында жеткілікті айналымда болғандықтан кәсіпорын уақтылы өзінің міндетті аударымдарын жасап отырған.

Кредиторлық міндеттеменің айналым көрсеткіші кәсіпорынға өзінің шоттары бойынша есептесу үшін қанша күн керек екенін көрсетеді.Біздің кәсіпорынға анықталғандай 31 күн қажет.

Келесі көрсеткіш материалды өндірістік қорлардың айналым коэфиценті.Біздің кәсіпорын жағдайында материалды-өндірістік қорлардың сатылуына 25 күн қажет екені анықталды.

Жалпы неғұрлым бұл көрсеткіш жоғары болса соғұрлым бұл айналым қаражаттар өтімділігінің аз екенін көрсетеді.Неғұрлым өтімдлігі жоғары айналым қаражаттарының көлемі жоғары болса,соғұрлым кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты деп танылады.

Әсіресе қорлардың айналымы жоғарылап көлемінің азаюы кәсіпорнның пассив бөлімінде қарыздарының көлемі жоғары болғанда тиімді.Бұл жерде нарықтың ыңғайсыз конъюктурасында қорлармен ештеңе істеп үлгермей жатып, кредиторлар жағынан міндеттемелер бойынша өтеулерді талдап етуі мүмкін.

Соңғы көрсеткіш, операциондық мерзімнің ұзақтығы.Бұл көрсеткіш жалпы кәсіпорын өнімін өндіріп,сатып,яғни ақша тоық айналымына қанша уақыт қажет екенін көрсетеді.Біздің кәсіпорын үшін оның мәні есептеулер көрсеткендей тең.

2.2 Қаржылық рентабельділікті бағалау

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда рентабельділік көрсеткіштерінің маңызы зор.Олар шаруашылық субъектінің іскерлігінің қаншалықты пайдалы екенін көрсетеді.Кәсіпорынның барлық активтерінің рентабельділік көрсеткіші кәсіпорынға пайданың бір бірлігін алу үшін ақша қаражатының қанша бірлігі қажет болғанын көрсетеді.Бұл көрсеткіш әсіресе инвесторлар қатарынан толығымен зерттеледі.Теориялық жағынан бөлшектің бөлімінде меншікті қаражатпен тартылған қаражаттың жиынтығының бағалауының мәнін алған дұрыс,яғни ол жалпы капиталдың тиімділігін сипаттайтын көрсеткіш алгоритмі.

№4-кесте-рентабельділік көрсеткіштері

Рентабельділік көрсеткіштері	Формуласы	Жолдың коды	Мәні
1.Активтер Рентабельділігі	Таза пайда/активтердің орта жылдық құны	39.011/38.024жб-38.023/2жб+38.024жа-38.023/2жа	0,7
2.Өткізілген өнімнің рентабельділігі	Таза пайда/өнімді өткізуден түскен таза түсім	39.011/39.001	238,7
3.Меншікті капиталдың рентабельділігі	Таза пайда/меншікті капиталдың орта жылдық құны	39.011/38.030жб+38.030жа/2	-0,53

жолдың коды	Көрсеткіштер	2005 жыл басына мәні	2005 жыл басына мәні
100.39.011	Таза табыс	0	323740276
100.38.024	Ағымдағы активтер бөлімінің түпкі сомасы	7914519147	959568876
100.38.023	Ағымдағы активтер бөлімінің жиынтық сомасы	401839447	455687537
100.39.001	Тауарларды өткізуден түскен түсім	1355970
100.38.030	Меншік капитал бөлімінің түпкі сомасы	446165582	769905858

(Кестеге ақпарат көзі-қосымша-1 негізінде жасалған)

Айналым көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалағанда алатын маңызы зор, өйткені қаражаттар айналымының жылдамдығы,яғни оның ақшалай формаға ауысу жылдамдығы кәсіпорынның төлемқабілеттігін тікелей әсер етеді.Қаржылық менеджментте айналымның келесідей көрсеткіштері ең көп қолданылады:

Активтердің айналым коэффиценті-өнімді өткізуден түскен табыстың баланстың жалпы активінің сомсына қатынасы-(фирманың ресурстарды тарту көзіне байланыссыз қаншалықты тиімді қолданатынын),яғни жылына қанша рет өндіріспен айналымның толық циклы жүретінін,немесе активтің әбір ақшалай бірлігі сатылған өнімнің әрбір бірлігі қанша ақша әкелгенін көрсетеді.

Біздің кәсіпорнымызда оның мәні шамамен 0,7-ге тең.Ол дегеніміз кәсіпорынның пайдасының әрбір бірлігне оның шығындарының 0,7 бірлігі келеді деген сөз.Бұл көрсеткіш кәсіпорынның өзінің бәсекелестерінің арасында әлсіздеу екенін көрсетеді.

Екінші көрсеткіш- өткізілген өнімнің рентабельділігі-біздің жағдайымызда өнімді өткізуде түскен пайда мен түсімді пайдаланып жалпы тауарлар бойынша оның рентабельділік көрсеткіші есептелген.Батыс есептік-талдау тәжірибесінде бұл көрсеткіштің әр түрлі есептелуін кездестіруге болады,ол есептеу негізіне қандай көреткіштердің алынуына байланысты.Көбінесе рентабельділіктің негізгі 3 көрсеткішін есептейді:

-Үлестік жалпы пайда(өткізілген өнімнің жалпы рентабельділігі,жалпы маржа,үлестік салымдар).Ол жалпы пайданың өткізуден түскен түсімге қатынасымен есептеледі.

-Үлестік операциондық пайда(өткізілген өнімнің операциондық рентабельділігі,операциондық маржа).Ол операциондық пайданың өткізуден түскен түсімге қатынасымен есептеледі.

-Үлестік таза пайда(өткізілген өнімнің таза рентабельділігі,таза маржа.Ол таза пайданың өткізуден түскен түсімге қатынасымен есептеледі.

Ал отандық тәжірибеде үлестік таза пайда көрсеткіштері және шаруашылықтың іскерліктің рентабельділік көрсеткіші жиі қолданылады.Өнімді өткізуден түскен пайданың өнімді өндіруге кеткен шығынға қатынасы ретінде есетеледі.Біздің кәсіпорнымызда оның мәні 238,7-ге тең,яғни ол дегеніміз әрбір өткізілген өнімнің бірлігі ақшалай қаражаттың 238,7 бірлігін әкелгенін көрсетеді.

Жалпы әрбір талдаушы үшін рентбельділікті бағалауда келесідей факторларды анықтау маңызды болып табылады:

Қол жеткізілген қаржылық нәтижелерге әсер еткен факторлар.Бұл факторлардың идентификациясы пайда жағынан да және рентабельдлікті одан ары жоғарылату жағынан да қарастырылады.Айта кететін жайт,мұндай әдістер батыс есептік талдау тәжірибелерінде де кеңінен қолданылуда.

Келесі көрсеткіш-меншікті капиталдың рентабельділігі бұл көрсеткіш бойынша меншік иелерінің кәсіпорынға салған әрбір ақша бірлігі қанша пайданың бірлігін әкелгенін көрсетеді.Біздің кәсіпорнымызда оның мәні-0,53-ке тең.Әрине бұл төмен көрсеткіш.

Пайданың көрсеткіштеріне келетін болсақ табыс пен шығындар туралы есептілікке тігінен жасалған талдау тиімді болып келеді.Оның мәні-коммерциялық ұйымның жалпы табысының негізгі элементтерінің үлестік шамасынының динамикасын,өнімнің рентабельділік көрсеткіштерін,таза пайданың өзгерісіне әсер ететін факторлардың динамикасын сипаттайды.

Меншікті капиталдың рентабельділігіне талдау жасауда нақты қорытынды шығару үшін бұл көрсеткіштің негізгі үш ерекшелігін ескеру қажет:

Біріншісі,коммерциялық ұйымның іскерлігінің жұмыс істеу мерзіміне байланысты.Өнімнің өткізілуінің рентабельділігінің көрсеткіші есептілік мерзімнің жұмысының нәтижелілігімен анықталады; ұзақ мерзімді инвестициялардың жоспарланған және ықтимал мәнін ол көрсетпейді.Коммерциялық ұйым жоғары көлемді инвестицияларды қажет ететін жаңа дамыған технологияға көшкенде немесе өнімнің жаңа түрін шығара бастағанда рентабельділік көрсеткіштері уақытша төмендеуі мүмкін.Бірақ,стратегияның құрылымы дұрыс таңдалса,орын алған шығындардың орны тез арада жабылады,немесе есептілік мерзімде рентабельділік көрсеткіштерінің төмен болғанымен оның ағымдағы қаржылық жағдайын төмен деп қарастыруға болмайды.

Екінші ерекшелігі тәуекел мәселесінде.Көптеген басқару шешімдері келесідей дилеммамен байланысты: «жақсы тамақ жеу немесе жақсы ұйықтау?(тікелей аударма)».Егер бірінші нұсқаны таңдайтын болсақ,онда жоғары тәуекелмен жоғары пайданы көздейтін шешім қабылданады.Ал екінші нұсқаны таңдайтын болсақ-керісінше.Жалпы бизнестің тәуекелдігінің басты көрсеткіштерінің бірі-қаржылық тәуекелдік көрсеткіші болып табылады:неғұрлым оның мәні жоғары болса құрылтайшыларға,инвесторларға және кредиторларға бұл кәсіпорынның тәуекелі соғұрлым жоғары болып келеді.

Үшінші ерекшелігі бағалау мәселесіне байланысты.Меншікті капиталдың рентабельділігінің көрсеткішінің алымы мен бөлімі өтімділігі әр түрлі ақшаның бірліктерімен көрсетіледі.Бөлшектің алымы ,яғни пайда-өткен кезеңдегі тауарлар мен қызметтерге құралған бағамен,іскерлік нәтижесін көрсетеді.Бөлшектің бөлімі,яғни меншікті капитал бірнеше жылдар көлемінде құралады.Ол есептілік бағамда көрсетілген.Оның мәні ағымдағы бағалау нәтижесіне қарағанда анағұрлым ерекшеленеді.

Сонымен қатар, меншік капиталдың баланспен бағалануы толық ақпарат бермейді.Одан,мысалы кәсіпорынның беделін,саудалық маркасын,жаңа заман технологияларын және жоғары білімді қызметкерлер туралы мәліметтерді көре алмайсын.

 2.3. Капитал құрылымының көрсеткіштерін бағалау

Келесі капитал құрылымының көрсеткіштерін қарастырайық.Бұл көрсеткіштер кәсіпорында ұзақ мерзімді қаражаттары бар инвесторлар мен кредиторлардың қорғаныс дәрежесін сипаттайды.

№ 5-кесте-капитал құрылымының көрсеткіштері.

Капитал құрылымының көрсеткіштері	Формуласы	Жолдың коды	Мәні
1.меншік  коэфиценті	Меншік капитал/баланстың түпкі сомасы	38.030-38.028/38.024-38.023	-1,57
2.Қаржылық тәуелділік көрсеткіші	Қарыз каитал/меншік капитал	38.033+38.042/38.024-38.023	1,9
3.Кредиторлардың қорғаныс коэфиценті	Таза пайда+пайыздарды төлеу бойынша шығындар+пайдаға салық/пайыздарды төлеу боынша шығындар	39.011+39.004(с)+39.008/ 39.004(с)	4,2

жолдың коды	Көрсеткіштер	2005 жыл басына мәні	2005 жыл басына мәні
100.38.030	Меншік капитал бөлімінің түпкі сомасы	446165582	769905858
100.38.028	Резервтік капитал
100.38.024	Ағымдағы активтер бөлімінің түпкі сомасы	7914519147	959568876
100.38.023	Ағымдағы активтер бөлімінің жиынтық сомасы	401839447	455687537
100.38.033	Ұзақ мерзіммді міндеттемелердің түпкі сомасы	149349
100.38.042	Ағымдағы міндеттемелер бөлімінің жиынтық сомасы	1237617496	17529474734
100.39.011	Таза табыс	0	323740276
100.39.004(с)	Пайыздарды өтеуге байланысты шығындар	98477571
100.39.008	Корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар

(Кестеге ақпарат көзі-қосымша 1 негізінде жасалған)

Капитал құрылымының көрсеткіштері кәсіпорынға ұзақ мерзімге қаражат салған инвесторлар мен кредиторлардың  мүмкін жоғалтулардан қорғаныс дәрежесін көрсетеді.Яғни кәсіпорынның ұзақ мерзімді қарыздарын өтеу қабілетін көрсетеді.Бұл топтың коэфиценттерін төлемқабілеттік коэфиценті деп те атайды оларға: меншік коэфиценті,қаржылық тәуелділік коэфиценті және кредиторлардың мүмкін жоғалтулардан қорғаныс коэфиценті кіреді.

Меншік коэфиценті кәсіпорынның жалпы капиталындағы меншік капиталының үлесін көрсетеді.Батыс тәжірибесінде оның көлемі 60 % -дай және одан жоғары болғаны кәсіпорынның жеткілікті қаржылық тұрақтылығын көрсетеді деп саналады.

Қаржылық тәуелділік коэфиценті кәсіпорынның қаражаттың сыртқы көздерінен тәуелділік дәрежесін көрсетеді.Оның мәні неғұрлым жоғары болса соғұрлым кәсіпорынның қарыздарының көлемі жоғары.Нарықтық экономика жағдайында оның мәні бірден аспау керек деп қабылданған.

Кредиторлардың мүмкін жоғалтулардан қорғаныс коэфиценті ұсынылған несие үшін пайыздардың өтелмей қалу жағдайынан кредиторлардың қорғаныс дәрежесін көрсетеді.Осы көрсеткіш бойынша есептілік период ағымында кәсіпорын қарыздар бойынша пайыз өтеу үшін қанша қаражат тапқанын көрсетеді.

Меншік коэфиценті кәсіпорынның капиталындағы меншік капиталдың үлесін сипаттайды.Сәйкесінше кредиторлар мен кәсіпорынның меншік иелерінің қарым қатынасын айқындайды.Жалпы батыс тәжірибесінде оның мәні,яғни меншік капитал жалпы капиталдың 60 % немесе одан жоғары мән болғаны дұрыс деп қабылданған.Біздің кәсіпорында оның мәні -1,57-ге тең әрине бұл өте аз шама.[]

Бұл кәсіпорынның сыртқы қаражаттарға тәуелділігін сипаттайды.Неғұрлым ол жоғары болса,кәсіпорынның соғұрлым қарыздары көп.Көрсеткіштің мәнінің деңгейінің жоғарылылығы да кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының тапшылығын тудыруы да мүмкін.Бұл көрсеткіштің интерпретациясы көптеген факторларға тәуелді.

Батыс тәжірибесінде бұл кәсіпорынның мәні 1-ден аспауы қажет.Біздің кәсіпорында оның мәні 1,9-ге тең.Яғни біздің кәсіпорнымыздың сыртқы қаражаттарға тәуелділігі өте жоғары.

Келесі көрсеткіш кредиторлардың қорғаныс көрсеткіші-ол ұсынылған несие үшін кредиторларға пайыздың берілмей қалу қаупінен қорғаныс дәрежесін көрсетеді.Біздің кәсіпорында оның дәрежесі өте төмен-4,2.

Әр түрлі шаруашылық субьектілердің және бір кәсіпорынның әр түрлі бөлімдерінің жұмысының тиімділігін қарастырғанда көзделген пайданың,рентабельділіктің немесе табыстылықтың шамасы туралы сөз қозғалуда.Жоғарыда көрсетілгендей рентабельділікті есептеудің алгоритмдері көп.Бірақ егер де бір көрсеткішті қарапайым алгоритммен әр түрлі есептеу әдістерін қолданып шығарғанның өзінде оның мәндері әр түрлі болуы мүмкін.Бұл жерде бухгалтерлік стандарттардың және есептілікті құрудың қағидаларының әр түрлілігінде ғана емес.Рентабельділік көрсеткішткері бір мәнді кәсіпорындардың қаржылық жағдайы бірдей деп айтуға болмайды.Және де олардың іскерлігінің қай салада болуына байланысты шығындары да әр түрлі көлемде,әрине түсетін пайданың көлемі де әр түрлі.

Екінші бөлімді қорытындылай келе жалпы ЖШС «СП «FIAL» кәсіпорнының қаржылық жағдайына келетін болсақ,баланстың көптеген бөлімінде активтер бойынша азаюлар,дебиторлық міндеттелердің көбеюі орын алып отыр.Және қаржылық көрсеткіштердің мәні де соған сәйкес қуантарлық емес.Бұл кәсіпорында ақшалай қаражаттардың үлкен бөлігі кен орнымыздағы аяқталмаған өндіріске,мұнай кен орнын зерттеуге,ондағы мұнайдың құрамын анықтауға байланысты зерттеу жүргізген университеттерінің (мысалы Актаудағы-НИПИНЕФТЕГАЗ) қызметтеріне,бас бөлімдегі,бөлімшелеріндегі және де кен орнындағы жұмыскерлердің жалақысына және тағы басқа жұмыс барысында шығындар орын алған.Ал бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының төмен болғанына қарамастан банктерден несие ала-алу қабілеті-бұл кәсіпорынның үлес иелерінің беделі және кәсіпорынның салалық ерекшелігіне байланысты.Ол үлес иелерінде бұл кәсіпорын сияқты тағы да осы салада 5-6 кәсіпорны бар.

3 бөлім Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдіру жолдары

Сонымен кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау барысында оның барлық әлсіз және күшті жақтары анықталады.Осы дипломдық жұмысымның екінші бөлімінде қарастырған ЖШС «СП «FIAL» 2003-2006 жылдардағы ақпарат бойынша есептелген барлық қаржылық көрсеткіштерінің шамасы кері динамиканы көрсетеді.Бірақ бұл көрсеткіштердің арасында да оң динамикалар да байқалады.Оған кейбір мысалдар келтір келтірейік:

1.Автономия коэфицентінің өсуі кәсіпорынның капиталының жалпы сомасы мерзім ағымындағы пайданың көлемінің артуынан орын алған.

2.Ұйымның айналым қаражаттарының өсуі орын алған,ол негізгі құралдардың құнының жоғарылауынан және материады емес активтердің құнының өсуінен орын алған.Негізгі құралдардың өсуі ЖШС СП «FIAL» кәсіпорнының техникалық қамдану саясаттын жалғастырғанын көрсетеді.Ал, материалдық емес активтердің өсуі кәсіпорынның инновациялық саясатты таңдағанын көрсетеді,өйткені ол патенттерге,лицензияларға және басқа интеллектуалдық меншикке ақша  қаражаттарын орналастырған.

3.Ұйымның сатып алушылар мен тапсырыс берушілер мен есептесуінің жақсаруы,дебиторлық міндеттеменің орта мерзімінің қысқаруы.

Бұл жерде оның жалпы іскерлігінің барысы мен оның нәтижелілігінің сипаты көрсетілген.Берілген кәсіпорын осы жылдар аралығында қаражаттың үлкен бөлігін аяқталмаған құрылысқа және алынған несиелер бойынша сомаларды өтеуге жұмсаған.

Жалпы менің өз ұсынысым бойынша, «Ұйымның қаржы-экономикалық жағдайы» деп аталатын статистикалық есептіліктің жеке формасын дайындау,ол міндетті түрде бухгалтерлік есептің ақпараттары арқылы толтырылып және өткен кезеңдер бойынша есептеліп дайын тұрған қаржылық көрсеткіштердің мәнінен құралуы қажет.Ол қосымша есептеулер жүргізіп жатпай-ақ көрсеткіштердің өзгеріс динамикасын байқау үшін қажет.

Қаржылық тұрақсыздықтың орын алуы,ЖШС СП  ”FIAL” ұйымның тиімдірек жұмыс істеуіне кері әсер ететін себептердің бар екенін көрсетеді.[18]

Бұл ұйымның ары қарай дамуына бұл себептер тікелей немесе кері әсер етеді.Себептердің әсер ету мүмкіндігіне қарай екіге бөліп қарастыруға болады-кәсіпорынның басшыларымен жоғары білімді мамандардың іскерлігіне тәуелсіз және тәуелді.

Себептердің бірінші тобына,мысалы келесідей факторларды жатқызуға болады:инфляция,мұнай өнімдерін өңдеуге жүйелі түрде бағаның өсу барысында экономикалық негізделмеген бағаның шектелуі,кәсіпорынның жұмыс жасауы барысында оған керек тауарлар нарығында бағалық конъюктураның өзгеруі,салық қойылымдарының да тікелей немесе жанама түрде әсер етуі де кәсіпорынның жұмысында өз көрінісін табады.[19,32-37 беттер]

Себептердің екінші тобына келесілерді жатқызса болады:

1.Ұйымның іскерлігінің жұмысының әр түрлі басты шығындарының көлемінгің артуы, оларға жалпы шаруашылық шығындар, коммерциялық шығыстар,өнімнің өзіндік құнының айналым шығындарының өсуі.

2.Инфляцияның әсерінен,ақшалай қаражаттардың құнсыздануынан сақтану үшін ақшалай қаражаттарды өндірістік қорларға көптеп орналастыруы.Ал оның өз қатарында өтімділігі төмен.

3.Жоспарлау үрдісінің толық жетілдірілмеуінен қаржылық ресурстар мен іскерліктің нәтижесінің анық түрде жобаланбауы.Міндеттемелер мен жауапкершіліктің дұрыс бөлініп олардың дұрыс жұмыс жасауына қадағалаудың орындалмауы.Оның салдарына бар капиталды тиімді қолданбау жатады.

Бұлардың әрқайсысына тиісті талдау жасап жақсы технологиялық жоспар мен еңбек барысында жеңіп шығуға болады.

Жалпы ұйымның басшысына келесідей нұсқаулар ұсынуға болады:

1.Материалды айналым қаражаттарының құрамын және құрылымын тереңірек талдау жасауды ұсыну керек.Оның ішінде әсіресе ағымдағы активтердің келесідей элементтерінің тенденцияларының дамуына аса көңіл бөлген дұрыс.Оған шикізат,материалдар және тағы басқа осы типтес құралдар,дайын өнім мен  қайта сатуға арналған тауарлар жатады.Қорлардың көлемінің жоғарылауы,қорларды игеруге байланысты ақшалай қаражаттардың аса үлкен ағымына әкеледі-оларды сақтауға кеткен шығындар,олардың орын ауыстыруына байланысты шығындар орын алады.Сондықтан ұйымның қаржы-экономикалық бөліміне бұған үлкен көңіл бөлу керек.

2.Ұйымның қаржылық-экономикалық бөліміне дебиторлармен есептесу барысына талдау мен инвентаризацияны жалғастыру қажет.Есептесуде сатып алушыларға аванс беру арқылы ақшалай қаражаттарды табудың мерзімін қысқартуға болады.Сонымен қатар дебиторларды несиелеудің белгілі шарттарын ұсынуға болады.Мысалы:

-Сатып алушы қаражатты тауарды алғаннан кейін үш күн ішінде төлесе 2% –дық жеңілдік алады.

-Сатып алушы тауарды сатып алғаннан кейін 3 күнннен 10 күн арасында өтейтін болса оның толық сомасын өтейді.

-сатып алушы тауар үшін соманы 10 күн көлемінде төлемеген кезде,соманы өтеу мерзіміне байланысты айыппұл өтейді.

Есептесудің мерзімін төмендету ұйымға дебиторлық міндеттеменің айналымын жоғарылату нәтижесінде келген қаражаттардың қорын қолдануға мүмкіндік береді.

3.Рентабельділіктің көрсекіштерінің лайықты деңгейіне қол жеткізу үшін кәсіпорынның операциондық іскерлігінің барлық стадиясындағы шығындардың көлемін, әсіресе тұрақты шығындардың көлемін төмендету керек.

4.Қолда бар меншікті қаражаттардың тиімді қолданылуы мен кәсіпорынның айналым активтеріндегі олардың қаржыландыру көздерінің көлемін жоғарылату туралы сұрақты қайта қарастыру керек.[20,96-108 беттер]

Екінші бөлімнің қорытындысы бойынша кәсіпорынға дұрыс жоспарлау мен басқаруды ұйымдастыру қажет.Ал оның негізгі әдісі нормалау болып табылады.Нормалау әдісінде тауарлы-материалдық құндылықтардың сәйкес қорын құруда ақшалай қаражаттарға деген оптималды қажеттілікті анықтайды.

Нормалау-жоспарлаудың басты бөлігі және келесі ерекшеліктерді ескереді:

-дайын өнімді өткізуге байланысты келісім шарттардың және оны өндіруге байланысты шикізаттарды жеткізудің салалық ерекшеліктерін ескеру.

-пайызбен немесе күнмен көрсетілген технологиялық нормалар негізінде қорларды оптимизациялау немесе минимизациялау.

Нормалау-ол норма көлемін қамсыздандыру және қорлардың сәйкес түрлері бойынша шнорманың өзін белгілеу.

Айналым қаражаттарын нормалау-өнімді өндіру мен өткізудің үзіліссіз іскерлігін қаматамасыз ету үшін ақшалай қаражаттардың жеткілікті мөлшерін қаматамасыз ету.

Айналым қаржаттарының кәсіпорынмен есептеген мөлшерлері ішкі бөлімдердің іскерлігіне бақылау ретінде қолданылады.Айналым қаражаттарына жоспарлық қажеттілікті ішкі және сыртқы факторларды ескеріп түзу есептеу,аналитикалық және коэфиценттік әдістер қолданылады.

Түзу есептеу әдісінде шикізат және материалға деген қажеттілік бір күнге деген материал мен шикізаттың қажеттігін күнмен көрсетілген қорлардың көлеміне көбейтіледі.

Аяқталмаған өндіріс бойынша өзіндік құнымен көрсетілген тауарлы-өнімнің бір күндік көлемін күнмен көрсетілген өндіріс циклының ұзақтығына және оны өндірістегі шығыс өсімінің коэфицентіне көбейтіледі.

Қоймадағы дайын өнім бойынша өзіндік құнымен көрсетілген өнімнің бір күндік шығарылымын күнмен көрсетілген қордың мөлшеріне,ал тауар бойынша тауар айналымының бір күндік айналымының көлемін күнмен көрсетілген мөлшерге көбейтеміз.

Аналитикалық әдісте есептік мерзім көлеміндегі материалдық ресурстардың нақтылы орташа қалдығын(өтімділігі төмендер ескерілмейді) келешек жылдағы өнімнің өту көлемінің қарқынына көбейтіледі.

Коэфиценттік әдіс-өнімді өндіру мен өткізудің көлемінің жоспарлы өзгерісін айналым қаражаттарының айналым жылдамдығына көбейту негізінде жаңа норматив көлемін анықтау.

Түзу есептеу әдісі ең дәл анықтайтын әдіс болып табылады.Бірақ сонымен қатар қажырлы еңбекті қажет етеді.

Айналым қаражаттарын нормалаудың барлық түрлері келесі формула арқылы есептеледі:

H=N*O

Мұндағы:H-норматив,N-қордың нормасы,O-бір күндік қорлар немесе бап бойынша немесе барлық кәсіпорын бойынша шығындар.

Бір күндік қорлар мен шығындар,әрине өндіріске деген шығындардың сметасы арқылы анықталады.Ал күн бойынша нормалар айналым қаражаттарының әр түрі бойыша әр түрлі анықталады.Жалпы кәсіпорын бойынша жиынтық нормативтер,яғни жеке нормативтердің сомасы ретінде айналым қаражаттарының жалпы бюджеті анықталады.

Өндірістік қорлардың нормативі келесідей түрде есептеледі:

Hnз=Nnз*Cnз,

Мұндағы:

Hnз-өндірістік қорлардың нормативі;

Nnз- өндірістік қорлардың нормасы;

Cnз-өндірістік қорлардың бір күндік шығыны;

Егер тәжірибеде өндірістік қорлар белгілі бір мөлшерде қарыз қаражат көлемінен құрылса,ал аяқталмаған өндіріс,әрине тек меншік қаражат есебінен құрылады.Аяқталмаған өндіріс қорлары өндірістік циклдың ұзақтығына және шығындардың өсу сипатына тікелей байланысты.

Аяқталмаған өндіріс бойынша нормативы келесі формула арқылы есептеледі:

Hhn=Nhn*Chn

Мұндағы: Hhn-аяқталмаған өндіріс бойынша норматив.Nhn- аяқталмаған өндіріс бойынша айналым қаражаттарының нормасы.Chn-жалпы өнімді өндіруге кететін бір күндік шығын мөлшері.

Дебиторлық міндеттемелерді басқаруға келейік.Дебиторлық міндеттеменің көлеміне келесі негізгі факторлар әсер етеді:

-өнім түрі мен,оның өту көлемі,клиенттердің төлем қабілеттігі,несиелік қарым-қатынастардың және төлемдердің өтелу түріне байланысты сатып алушыларды бағалау және топтау.

-дебиторлар мен есептесулерге бақылау жүргізу,дебиторлық міндеттеменің нақты жағдайына баға беру.

-инкассация коэфицентін ескере отырып ақшалай қаражаттардың ағымын талдау және жоспарлау.

Дебиторлық міндеттемені басқарудың негізінде басты екі бағыт жатыр:

1)өнімді өткізу саясатын өзгерткен кезде орын алатын қосымша пайданы бағалау;

2)дебиторлық және кредиторлық міндеттеменің мерзімін,көлемін салыстыру және оптимизациялау;

Салыстыру ақпараттары несие қабілеттігінің деңгейімен, төлемді кейінге қалтыру ұзақтығымен,жеңілдіктер стратегиясы,инкассация бойынша табыстар мен шығындар арқылы жүргізіледі.

Дебиторлық міндеттеменің нақты жағдайын бағалау,яғни үмітсіз қарыздардың қайту ықтмалдығын бағалау-айналым капиталын басқарудың басты мәселелерінің бірі.Бұл бағалау дебиторлық міндеттеменің пайда болу және мерзіміне байланысты жеке-жеке топтарға бөліп қарастырылады.Қаржылық менеджер бұл жерде кәсіпорында жинақталған статистика мен қатар сарапшы-кеңесшілердің да көмегіне жүгіне алады.[21,12-18]

Егер кәсіпорын қаражаттардың басым бөлігін ала алмайтыны анықталса,онда келісім шарт құру әдістерінің ішінде шарттары ыңғайлырақтарын таңдау қажет,яғни өтеу формасының жеңілдіктері мен ыңғайлы баға саясаты.

Жалпы бұл кәсіпорынның іскерлігі көптеген факторлардың тізбегіне байланысты:техниканың,жұмыс күшінің,капитал нарығының және т.б жағдайы.Осы барлық факторлар бір-бірімен белгілі бір тепе-теңдік дәрежеде болуы керек,бірақ әр бір берілген өндірістік факторлар комбинациясында қалғанының барлығының алға дамуын тежейтін факторлар бар.Біздің жағдайымызда дәл осы әлсіз фактор-капитал болып табылады.Яғни бұл жерде қалаған пайда көлеміне қол жеткізу мен шығындардың қажетті көлемін қаржыландыру мақсатында кәсіпорынның қаражат көздерінің рационалды құралуына көңіл бөлу керек.Бұл жерде екі басты сұрақты біріктіріп қарастырса болады:қаражат көздерінің рационалды құрылымы және дивиденттік саясат.Бір жағынан қаражат көздерінің қажет құрылымын анықтау,екінші жағынан тиімді дивиденттік саясатты құруды байланыстырудың түйіні меншікті қаражаттардың жеткілікті таза рентабельділігіне қол жеткізу мен дивиденттердің жоғары болуы қаражат көздерінің құрылымана тікелй байланысты.Меншікті қаражаттардың жеткілікті таза рентабельділігінің деңгейінде бөлінбеген пайданың ауқымды бөлігін меншікті қаражаттардың өсіміне қалдыруға бролады.Осылай,сыртқы-акцияларды эмиссиялау мен қарыз қаражат тартудың негізінде,ал ішкі-бөлінбеген пайда есебінен қаржылануы тығыз бір бірімен байланысты.Бұл екеуінің бірін-бірі алмастыра алады деген мағынаны білдірмейді,сырттан ақшалай қаражаттарды тарту ешқашан қолда бар мешікті қаражаттардың қолданылуын алмастырмауы қажет.Меншікті қаражаттардың жеткілікті көлемі ғана кәсіпорынның дамуын қамтамасыз етіп,оның тәуелсіздігін ұстап тұра алады, және сонымен қатар құрылтайшылардың арасында бұл кәсіпорынмен байланысты барлық тәуекелдерді қарастырып, серіктестер, жабдықтаушылар, клиенттер мен кредиторлардың алдында сенімін арттырады.

Меншікті қаражаттар кәсіпорынның стратегиялық қажеттіліктерін аумақты қаржыландыра отырып,нарықтың барық қатысушыларының алдында беделін жоғарылатады.[22,36-43 беттер]

Бірақ кәсіпорынның іскерлігі барысында тартылған қаражаттардың да маңызы зор. Қарыз қаражат акционерлік тәуекелді төмендетіп,акционерлер мен басшылар арасында қарым-қатынасты оңғайлатқанмен,құрылтайшылармен кредиторлар арасындағы қарым-қатынасты өршілендіре түседі.

Біріншіден,әрине басшылар өздеріне үлкен жалақы көлемі мен шығындардың үлкен бөлігін алғысы келеді,әрине бұның құрылтайшыларға ұнауы екі талай.

Екіншіден,басшылар кәсіпорынмен құрылтайшыларға қарағанда анағұрлым көп жұмыс жасайтындықтан оларға пайданың өзгеруі үлкен әсер етеді,ал құрылтайшылар болса тек өзінің салған қаражатының бөлігінің таза пайдасын қарастырып отырады.

Үшіншіден,басшылардың мақсаты олардың фирмада жұмыс істеу уақытына тікелей байланысты болғандықтан,олар көбінесе қысқа мерзімді жобаларды жүзеге асыруға тырысады.

Жалпы қазіргі таңда қаражат көздерінің ең тиімді құрылымын жасаудың келесідей критерилері басшылыққа алынады.

1.Кәсіпорынның айналым қаражаттарының айналу қарқынын жоғарылату.Айналымның жоғарылау қарқыны сәйкесінше қаражыландыру көлемінің артуын талап етеді.Ол өзгермелі,тұрақты шығындардың артуымен,сонымен қатар дебиторлық міндеттемелер де өз қатарында өседі,сонымен қатар тағы басқа көптеген салдарларды өзімен бірге ала жүреді.Оның ішінде шығындар инфляциясы орын алады.Сондықтан кәсіпорынның айналымын ауқымды өсіру көзделгенде сыртқы қаржыландыру көздерін,яғни несие алған дұрыс,өйткені акцияны шығару шығындары,оны нарыққа алғашқы орналастыру шығындары және өтелетін дивиденттердің көлемі көп жағдайларда өздерінің сомасын өтемейді.

2. Айналым динамикасының тұрақтылығы.Тұрақты айналымды кәсіпорын пассивінде тартылған қаражаттардың салыстырмалы ауқымды бөлігін ауқымды бөлігін ала отырып,өзіне тұрақты шығындардың сәйкесінше көбірек бөлігін төлеп тұра алады.

3. Рентабельділіктің деңгейі мен динамикасы.Рентабельділігі жоғарырақ кәсіпорындарда орташа ұзақ кезең ағымында ұзақ мерзімді қаржыландыру деңгейі аз болатыны байқалған.Әрине кәсіпорын өз жұмысын одан әрі дамыту мен дивиденттерді өтеу үшін табысының көлемі жеткілікті болуына байланысты ол көбінесе өз қаражатын пайдаланады.

4. Активтер құрылымы. Егер кәсіпорында несиелерге кепіл болып табылатын жалпы мақсатқа бағытталған активтердің ауқымды бөлігі бар болса,онда пассивтердің құрамында тартылған қаражаттардың көлемін арттыру логикалық жағынан әрине дұрыс.Бұл жерде жылжымайтын мүлікпен айналысатын кәсіпорындар қаржылық тұтқаның нәтижесінің үлкен мәнін,ал шағын-мамандандырылған техника-экономикалық қарым-қатынастағы кәсіпорындарға өзінің қаражатымен қанағат тұтуға дәл келеді.

5.Салық салудың салмақтылығы.Пайдаға салық неғұрлым жоғары болса және салықтарды төлеуге байланысты жеңілдіктер мен амортизацияны есептеудің жедел әдісін қолдану мүмкіндігі неғұрлым төмен болса,онда кәсіпорын үшін несиеге пайыздық төлемдерді өзіндік құнға жатқызу үшін ұзақ мерзімді қаржыландыру мен айналысқан дұрыс болады.Яғни,салықтық төлемдер неғұрлым жоғары болса,кәсіпорын соғұрлым несиеге сұранысы жоғарылайды.

6. Кредиторлардың кәсіпорынға қарым-қатынасы. Ақша мен қаржы нарығындағы сұраныс пен ұсыныс деңгейі несиелік қаржыландырудың орташа шарттарын анықтайды.Бірақ кәсіпорынның шаруашылық-қаржылық жағдайына байланысты несиенің ұсынылу шарттары өзгеруі мүмкін.Банктер өздері кәсіпорынға несие беруге бәсекелесте ме әлде несиені банктерге барып,сұрап жүріп алу керек пе-сұрақ осында.Бұл жерде әрине кәсіпорынның қаражаттардың қалаған құрылымын жасау үшін мүмкіндіктеріне байланысты.

7. Рейтингтік агентстволар мен сарапшылардың көзқарасы.Кәсіпорын басшылары үшін тәуекелдің ойға сыйымды мөлшері. Кәсіпорынның басшылары қаржылық шешімді қабылдауда қаржылық тәуекелдің мүмкін дәрежесін бағалау қажет.

Қол жеткізілген қаржы-шаруашылық жағдайдағы кәсіпорынның стратегиялық мақсатты қаржылық тұрақтамалары.Американдық оқымысты,қаржыгер Е.Ф.Бригхэм жазғандай: «фирма зерттеу бағдарламасын сәтті аяқтап жақын болашақта әр дайымға қарағанда пайданың жоғарырақ мөлшерін алу күтілуде,бірақ бұл пайда туралы инвесторлар бейхабар, сәйкесінше ол акцияның құнында өз көрінісін әлі таппаған.Әрине мұндай кәсіпоорын жаңа акциялар шығармайды,ол ұзақ мерзімді қаржы құралдары арқылы қаржылануды жөн көреді және ол бұл бағытты акцияның құнында жаңа пайда көрініп ол есепке алынбағанша жалғасады.» Кәсіпорын стратегиялық басқа кәсіпорынның құрамына кіруге мақсатталған жағдайда-бір кәсіпорын екінші кәсіпорынның құрамына кіргенде сатып алушы кәсіпорынның капиталының құрылым өзгерісі орын алады:біріншіден,көптеген жағдайларда кәсіпорынды қарыз қаражат есебінен сатып алады да,жаңа несие сатып-алушы кәсіпорынның капитал құрылымын өзгертеді,екіншіден,жаңа сатып алынған кәсіпорынның балансында қарыз қаражаттардың бар болуы сатып алған кәсіпорынның  қаражат көздерінің құрылымына әсер етуі мүмкін.Соңғысы(әрине егер қаржылық тұтқаның дифференциалы теріс мәнді көрсетпесе) қаржылық тұтқаның нәтижесінің артуынан меншікті қаражаттардың рентабельділігі,акциалар бойынша дивиденттер және бөлінбеген пайданың көлемі де артуы мүмкін.

Бұл жерде кәсіпорынның салықтарын үнемдеудің жалпы және арнайы әдістерін қолдануды ұсынуды жөн көрдім.Оның жалпы әдістерінде ағымдағы операцияларды есепке алуда,біріншіден,кассалық әдісті қосымша құн салығын үнемдеу барысында ,ал есептеу әдісті корпоративтік табыс салығын үнемдеу барысында қолданған жөн.

Екіншіден,амортизацияны есептеудің сызықты емес әдісін қолдануға көшу керек,өйткені бұл әдіс шегеріске жатқызылатын амортизация жарналарын көбейтуге мүмкіндік береді.Ал бұл корпоративтік табыс салығын үнемдеуге мүмкіндік береді.

Үшіншіден,амортизацияланатын мүліктің қолданылуының төменгі және жоғарғы шегінен,салықтарды үнемдеу мақсатында оның төменгі шегін таңдаған жөн.

Төртіншіден,техникалық құрал-жакбдықтарды лизингке алған дұрыс.Өйткені,біздің елімізде лизингтік жүйені дамыту мақсатында заңмен көптеген жеңілдіктер қарастырылған.

Бесіншіден,күмәнді қарыздарға арналған резервтің әр дайым болуы.

Алтыншыдан,дебиторлық міндеттемелермен міндетті түрде жұмыс жасау.

Дайын өнімнің сату бағасын дұрыс тағайындау.

Келісім шарт жасасқанда ондағы екі жақтың келісім шартты бұзуына байланысты санкцияларын анықтап ескеру.

Басқа кәсіпорындар мен келісім шарттар жасауда салықтарды оптимизациялауға біраз тоқтала кетейік.Онда келесідей аспектілер ескеріледі:

1.Келісім шартты жасасушы екінші жақты талдау(субьект қосымша құн салығын төлеуші ме? жоқ па?)

2.Екінші жақтың төлем көзінен салықтарды ұстауға құқығы бар ма? жоқ па?

3.Екінші жақтың осы қызмет түрімен айналысуға лицензиясы бар ма ? жоқ па?

4.Келісім шарттағы операциялардың жасалу мерзімін талдау.

5.Келісім шарттағы жауапкершілік шараларын талдау.

Ал салықтарды үнемдеудің арнайы әдісіне келесілер жатады:

Әрине біріншіден қатынастарды алмастыру әдісі,бұл әдіс бойынша келісім шарт түрін алмастыру мүмкіндігі қарастырылады.

Екінші,қатынастарды бөлу әдісін,бұл әдіс бойынша кәсіпорынның негізгі қорларына реконструкция енгізгенде оны модернизация немесе реконструкция деп көрсетпей,ремонт деп көрсетіп,шегеріске жатқызу сипатталады.23[36-43 беттер]

Қысқа және ұзақ мерзімді капитал нарығының жағдайы.Капитал мен ақша нарығындағы жағдай қолайсыз болған жағдайларда көбінесе қаражаттардың көздерінің құрылымын рационалды құруды кейінге қалдыру керек.

Бірақ тәжірибе көрсеткендей әрқашан капиталда тартылған қаражаттар мен меншікті қаражаттың рационалды деңгейін ұстап тұру мүмкін емес,оған:

1Қаржыландыруда-нақты тиімді қолдану үшін қаражаттардың көзін таңдау кәсіпорынның күрделірек стратегиялық және тактикаық мақсатттарына,нарықтардың барлық түрлерінің жағдайына,және іскерлдік ағымында әр түрлі қажеттіліктердің туындауына байланысты.Оперативті басқаруда-бастысы тартылған және меншікті қаражаттардың дәл тиімді қатынасына қол жеткізу емес,соған максималды ұзақ мерзімде жетуге тырысу орташа ұзақ мерзімде,мысалы бір жыл көлемінде сол деңгейде ұстап тұруға тырысу.

2.Ұзақ мерзімді қаржыландыруға көп жүгінудің қажеті жоқ.Өйткені бүгінгі нарық жағдайында бәрі өзгермелі,сәйкесінше тиімділікте ұстап тұру өте қиын.

Қорытынды

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы  оның  өз іскерлігін қаржыландыру мүмкіндігі болып табылады.Ол кәсіпорынның  жалпы іскерлігінің дұрыс жүруі үшін қаржылық ресурстардың жеткіліктілігімен,оны қолданудың тиімділігімен,оны орналастырудың мақсаттылығымен,басқа жеке және заңды тұлғалармен қаржылық қатынастары,төлем қабілеттігі және қаржылық тұрақтылығымен сипатталады.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты,тұрақты емес және дағдарысты жағдайда болады.Кәсіпорынның уақтылы төлемдерді төлеп тұруы,өз іскерлігін қаржыландыруы  кең мағынада оның қаржылық жағдайының жақсы екенін көрсетеді.Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның өндірістік, коммерциялық және қаржылық іскерлігінің нәтижесіне байланысты.Егер өндірістік және қаржылық жоспарлар жақсы орындалып жатса,онда бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайына оң әсер етеді және керісінше,өнімді өндіру мен оны сату жоспарының орындалмауы оның өзіндік құнының өсуіне,пайданың түсімі мен сомасының азаюына,осының әсерінен кәсіпорынның қаржылық жағдайы  және төлем қабілеттігінің төмендеуіне әкеледі.

Тұрақты қаржылық жағдайы өз кезегінде өндірістік жоспардың орындалуына және өндірісті қажетті ресурстармен қамсыздандыруға  оң әсер етеді. Сондықтан қаржылық жағдай шаруашылық іскерліктің негізгі бөлігі ретінде ақшалай қаражаттардың  жоспарлы түсуімен шығындалуын қамсыздандыруға,есептік тәртіптің орындалуына,меншікті және тартылған қаражаттың рационалды арақатынасы мен оның тиімді қолдануына бағытталады.

Нарықтық экономиканың қатал жағдайына төтеп беру және кәсіпорынның банкротқа кетуіне жол бермеу үшін,қаржыны қалай басқаруды,капиталдың құрылу көзімен құрамының қандай болуы керектігін,яғни қанша бөлігін тартылған,ал қанша бөлігін меншікті қаражат алатынын жақсы білуқ қажет. Нарықтық экономиканың келесідей түсініктерін де білген жөн,оларға-іскерлік белсенділік,өтімділік,төлем қабілеттілік,кәсіпорынның несиелік қабілеттігі,рентабельділік шегі,қаржылық жағдайдың қоры,тәуекел дәрежесі, қаржылық тұтқа нәтижесі және тағы басқалармен оларды талдаудың әдістемесін білу керек.

Сондықтан қаржылық талдау қаржылық менеджменттің және аудиттің маңызды бөлігі болып табылады.Тәжірибеде қаржылық есепті қолданушылардың барлығы қаржылық талдаудың әдістерін өздерінің мәселерін шешу мақсатында, оптималды шешімдер қабылдау үшін қолданады.

Меншік иелері қаржылық есепті капиталдың табыстылығын  және кәсіпорынның тұрақтылығын арттыру үшін талдайды.Кредиторлар мен инвесторлар қаржылық есептілікті өздерінің қарыздарымен салымдары бойынша тәуекелдерін төмендету үшін талдайды.Қабылданатын шешімдердің сапасы шешімнің аналитикалық негізінің сапасына тікелей тәуелді деп нық айтуға болады.Соңғы жылдары қаржылық талдауға арналған көптеген басылымдар шыға бастады.Шетел тәжірибесі де белсенді түрде қолданылуда.

Талдаудың мақсаты кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап бағалау ғана емес оның ілгері басуына бағытталған жұмыстар кешенін жүргізу.Кәсіпорынның қаржылық жағдайы іскерлікті қандай бағыт бойынша жүргізу керектігін анықтап,кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы әлсіз және күшті жақтарын анықтауға мүмкіндік береді.Осыған сәйкес талдаудың нәтижелері кәсіпорынның іскерлігінің белгілі бір мерзіміндегі қаржылық жағдайын жоғарылатудың негізгі әдістері қандай деген сұраққа жауап береді.Бірақ талдаудың негізгі мақсаты болып қаржылық іскерліктің қателіктерін уақытында анықтап оларды жою және кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен төлем қабілеттігін жоғарылатудың жаңа көздерін табу болып табылады.Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштердің жүйесі қолданады-

1.капиталдың пайда болу көздеріне байланысты құрылымы

2.оны қолданудың тиімділігі

3.кәсіпорынның төлем қабілеттігі мен несиелік қабілтеті

4.оның қаржылық жағдайының қоры.

Ұйымның қаржылық жағдайын бағалау үшін ақпараттың негізгі көзі болып бухгалтерлік есептілік табылады.Бухгалтерлік есептілік-ұйымның қаржылық және мүліктік жағдайы мен оның шаруашылық іскерлігінің нәтижесі туралы ең негізгі ақпарат көзі болып табылады.Бұл құжат кәіпорынның іскерлігіне сипат беру мен қатар бухгалтерлік есептіліктің формаларының толық жинағын ұштастырады,сонымен қатар Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп пен есептілікті қадағалайтын нормативтік актілерге сәйкес бекітілген арнайы формаларды да қамтиды.

«Бухгалтерлік есеп туралы»заңға сәйкес 1997 жылдан бастап қаржылық есептіліктің құрамына келесідей құжаттар кіреді:

1)Бухгалтерлік баланс

2)Кәсіпрынның қаржылық-шаруашылық іскерлігі туралы есептілік

3)Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есетілік

Сонымен қатар қосымша түсініктемелік және қаржылық есептілік негізінде құрылған басқа да құжаттар мен бірге жинақталған болады.Түсініктемелік құжатта осы субьект қандай есепке алу мен есептіліктің саясатын қолданатыны,сонымен қатар қаржылық есептілікті қолданатындардың сұранысына қарай басқа да маңызды ақпараттар болады.

Қаржылық есептілік жүйесінде басты рөлді бухгалтерлік баланс алады.Ол маңызды функциаларды орындайды.

Бухгалтерлік баланс,біріншіден меншік иелерін,менеджерлер мен басшыларына шаруашылық субьектінің мүліктік жағдайы туралы толық ақпарат береді.

Екіншіден,баланс бойынша кәсіпорын үшінші тұлғалардың алдында жақын арада өз міндеттемелері бойынша есептесе алу мүмкіндігін көрсетеді.

Үшіншіден актив пен пассив бөлімдерінің мазмұны ішкі және сыртқы қолданушыларға қолдануға мүмкіндік береді.Қаржылық есептіліктің басты құжаты бола отырып, бухгалтерлік баланс есептілік мерзімдегі кезеңге кәсіпорынның мүлкінің құрамы мен құрылымын,ағымдағы активтердің өтімділігі мен айналымын,меншікті капитал мен міндеттемелердің көлемін, дебиторлық және кредиторлық міндеттемелердің жағдайы мен динамикасын,кәсіпорынның несиелік қабілетімен төлемқабілетін көруге болады.

Баланстың ақпараттары бойынша кәсіпорынның капиталының орналасуының тиімділігін,оның ағымдағы және болашақтағы іскерлігі үшін жеткіліктілігі мен оларды тарту көздерінің тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.Баланс екі бөлімнен тұрады:актив және пассив бөлімінен.Активтер есепті мерзімге кәсіпорын бақылап отырған мүлкімен құқықтардың құны ретінде сипатталған.Пасивтер кәсіпорынның несиелік міндетемелері мен қарыздарын көрсетеді.Мүліктің түрлері мен оның құралу көздері сапалы белгісі бойынша сипатталған.

ЖШС СП «FIAL» кәсіпорнының қаржылық жағдайы толық бағаланып,оның қандай жағдайда екені анықталды.Кәсіпорынның балансына көлденең талдау жүргілізіп,барлық көрсеткіштер есептелді.Екінші бөлімнің жалпы қорытындысы бойынша ЖШС СП «FIAL» кәсіпорнының жағдайы әлсіз деп танылды.

Сондай-ақ,қаржылық жағдайды оңға қарай жылжытудың әдістері жолдары және жалпы ұсыныстар мен салықтарды оптимизациялаудың жолдары қарастырылды.

Олар «Ұйымның қаржы-экономикалық жағдайы» деп аталатын статистикалық есептіліктің жеке формасын дайындау және міндетті түрде бухгалтерлік есептің ақпараттары арқылы толтырылып және өткен кезеңдер бойынша есептеліп дайын тұрған қаржылық көрсеткіштердің мәнінен құралуы қажет.Яғни,ол қосымша есептеулер жүргізіп жатпай-ақ көрсеткіштердің өзгеріс динамикасын байқау үшін қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Журнал «Банки Казахстана»-№6,2006 «Цель,задачи,формы и методы финансового анализа экономических субьектов » Сулейменова Г.Н.[18-22 беттер]

2.Журнал «Мир Финансов» «Анализ Рентабельности» Информационно-консультативная фирма «Альт» Вед. Консультант Гусаков В.«Принципиальный подход по определенью причин ухудшения финансового состояния организации и рычагов его оптимизации».[32-41 беттер]

3.Мельников В.Д,Ильясов К.К «Финансы» ,А-2001[32-36 беттер]

4.К.Ш Дюсембаев,С.К Егембердиева.,З.К Дюсембаева «Аудит и анализ финансовой отчетности»,А-Қаржы-қаражат-1998.[334-359 беттер]

5. Под ред.Е.С Стоянова «Финансовый менеджмент» М-2006[33-83 беттер]
6. Ковалев В.В. Финансовый анализ управления капиталом. Выбор инвестиции, анализ отчетности. М.: Финансы и Статистика. 2000[35-43 беттер]
7. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. М.: Проспект. 2000[46-57 беттер]
8. Мельников В.Д,Ли В.Д «Общий курс финансов» А-2001[56-60 беттер]
9. Балабанов «Финансовый менеджмент»[76-84 беттер]

10.Анализ хозяйственной деятельности в промышленности \ под ред.                      В.И. Стражева. Мн.: Выш. шк.  2000[36-40 беттер]

11. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия, 7 – е издание. Мн: Новое здание. 2002[42-47 беттер]
12. Салық кодексі-2007 жылға арналған[76-81 беттер]
13. Гущина И.И., Агапова М.В. Финансовый анализ деятельности предприятия. // Бухгалтерский учет и налоговое планирование. 1999 [72-81 беттер]

14.2002-2003 жылдарға аралған ТОО СП «FIAL» кәсіпорнының қаржылық есептілігі.

15.2005-06 жылға арналған ТОО СП «FIAL» кәсіпорнының бухгалтерлік балансы.

16. 2005 жылға арналған ТОО СП «FIAL» кәсіпорнының табыстар мен шығындары туралы есептілігі.
17. 2005 жылға арналған ТОО СП «FIAL» кәсіпорнының ақшалай қаражаттарының қозғалысы туралы есептілік.
18. Под ред.Е.С Стоянова «Финансовый менеджмент» М-2006[182-187]
19. Журнал «Банки Казахстана»-№12,2005 «Анализ и оценка консолидированной финансовой отчетности акционерами» М.К Алиев.,к.э.н., доцент КазАТК им.М.Тынышбаева[32-37 беттер]
20. И.А Злобина «Финансовый менеджмент»-интерет жүйесі.[96-108 беттер]

21. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есептілік туралы заңы.[12-18 беттер]
22. Журнал «Банки Казахстана»-№10,2004 «Анализ наличия собственых средств,изучение причин их изменения»[36-43 беттер]
23. Ермекбаева Б.Ж «Салық және салық салу» [36-43 беттер]