Мемлекеттік бюджет және оның экономикалық мәні

27 февраля, 2016

Үкіметтің таңдап алған эконмикалық саясаты негізінде жасалынатын әрбір дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымның құрылуына және дамуындағы алдыңғы, аңықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады. Соның ішінде мемлекетке өзінің экономиалық және әлеуметтік реттеуін жүзеге асыруға беретін аса маңызды механизмдердің бірі - қоғамның қаржы жүйесі.

Осы қаржы жүйесінің ең маңызды саласы — мемлекеттік бюджет. Осы қаржы жүйесі арқылы мемлекет мемлекет органдарына жүктелген қызметтерін орындауға мүмкіндік беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы қорларының құрылуына ықпал етеді.

Бюджеттің рөлі, мәні және процедуралық аспектілері экономикада нарықтық қатынастардың белсеңді өзгеруі жағдайында түбегейлі өзгереді. Бюджет мемлекеттің саясатын жүзеге асыру бойынша негізгі құрал болып табылады. Сапалы мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім сферасын дамыту, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздандыруды көрсету. және де экономиканың нақты секторының дамуын қолдау сұрақтарын шешу бюджетке негізделеді. Нарықтық экономикасы бар мемлекеттің институционалды негізінің элементі болып бюджет табылады. Бюджеттің бағытын анықтаған кезде бюджеттік саясаттың барлық аспектілерімен тығыз байланыстағы мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігінің мүдделерін ескеру керек.

Мемлекттiк бюджет кез-келген мемлекеттiң өмiр сүруiнiң мiндеттi шарты болып табылатын ақша қаражаттарын қалыптастыруды, бөлудi және пайдалануды ұйымдастыруды қамтамасыз ететiн, мемлекеттiң негiзгi қаржылық заңы болып табылады. Мемлекеттiк бюджет мемлекеттiк органдарға өз функцияларын орындауды қамтамасыз етедi. Бюджет мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшiн экономиканың барлық секторларының қаржаттарын жинақтау құралы ретiнде қолданылады. Бюджеттiң көмегiмен ұлттық табысты сектораралық, салааралық, территорияаралық қайтабөлу, экономиканы мемлекеттiк реттеу және ынталандыру, әлеуметтiк саясатты қаржыландыру жүзеге асырылады.

Бюджетке ақша қаражаттарын жинақтай отырып, мемлекет өзiнiң алдындағы әртүрлi саяси, әлеуметтiк, мәдени бағдарламаларын жүзеге асырып, экономикалық, тұрғын үй, құрылыс, денсаулық сақтауды қамтамасыз ету, бiлiм беру, еңбекпен қамтамасыз ету, т.б. сұрақтарын шешедi.

Бюджет мемлекеттiң және мемлекеттегi барлық мемлекеттiк органдардың өмiр сүруiнiң қаржылық базасын құрайды. Мемлекеттiк аппарат, құқық қорғау органдары, атқару органдары, мемлекеттiк мекемелер, бюджет есебiнен қаржыландырылатын ұйымдар сәйкес бюджет есебiнен өмiр сүредi. Бюджетке жинақталған қаржылар мемлекеттiк әлеуметтiк-экономикалық саясатты жүргiзу үшiн, қорғанысты, мемлекеттiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн пайдаланылады. Бюджет мемлекеттiң қолындағы мықты басқарушы механизм болып табылады. Ол мемлекеттiң қаржылық саясатын жүргiзiудегi жолсапаршысы. Экономикадағы кризистiк жағдайлар және қаржылық жүйедегi ауытқушылық бюджет алдындағы тұрған мiндеттердiң толық көлемде орындалуына кедергi жасайды. Сондықтан, мемлекет бюджеттегi келеңсiз оқиға – бюджет тапшылығының болуына жол бермеу шараларын, оның зиянды салдарларын болдырмаудағы мүмкiн деген шараларын жасап отырады.

Бюжетті дұрыс пайдалану - қайта өндіру процесінің жүзеге асырылуының аса маңызды құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның орындалуына, қоршаған аймақты қорғауды камтамасыз етілуіне, ғылыми - техникалық процесті жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да мемлекеттік қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан шаруашылық механизмінің бюджеттік қаты-настарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджетті саясат орындалмай. бюджеттік процесті басқаруының эффективті жүйесі болмай дұрыс жұмыс істеуі болмайды.

Сол сияқты, біздің еліздегі эконмикалық реформалауы қоғамдық қаржы жүйесінің қайта құрылуы қай бағыттарда болтынына, мемлекеттің бюджеттік саясаты заман талаптарына сәйкестігіне тәуелді.

Қалыптастыру өз кезегінде мақсаттардың, приоритеттердің жолдарын және оларға жету құралдарын анықтаудың ғылыми негізделген процессі.

Тәжірибеде ол жоспар құру арқылы жүзеге асады. Оның негізгі ерекшелігі көрсеткіштердің нақтылығы, олардың сандық және уақыт бойынша анықталғандығы болып табылады.

1-БӨЛІМ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ - ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ

1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңыздылығы

Бюджет - мемлекеттің заңмен немесе жергілікті өкілді органдардың шешімдерімен бекітілетін, мемлекет өз міндеттерін қамтамасыз етуіне арналған және салықтар, алымдар, басқа да міндетті төлемдер, капиталмен жүргізілетін операциялардан алынатын кірістер, салыққа жатпайтын және заң актілерінде көзделген өзге де түсімдер есебінен құрылатын орталықтандырылған ақша қоры.

Мемлекеттік бюджеттің экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде өіне тән объективті сипаты бар. Оның дербес бөлу сала ретінде бар болуы дамуы орталықтандырылған сәйкес ресурстарға мұқтаж болатын қоғамдық өндіріспен алдынала объективті анықталған.

Ақша құралдарының орталықтануы барлық халық шаруашылығы масштабындағы қорлардың іркіліссіз айналымын ұйымдастыру және экономиканың барлық салаларының дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етуі үшін қажет.

Айрықша бюджеттік саланың құндылық бөлінуінің бар болуы тағы табиғат пен мемлекет функцияларымен шарттасылған. Соңғысы тез қарқынмен дамып жатқан салаларды қаржыландыру үшін, қоғамдык масштабта әлеуметтік-мәдени шараларды өткізу үшін, қорғаныс саласындағы мәселелерді шешу үшін, мемлекеттік басқарудағы жалпы шығындарды өтеу үшін орталықтандырылған қаражаттарды қажет етеді. Сол сияқты мемлекеттік бюджеттің бар болуы - адамдардың субъективті қалау емес, ол кеңейтілген қайта өндірудің қажеттіліктерімен, табиғат және мемлекет функцияларымен анықталған объективті қажеттілік.

Мемлекеттік бюджетте мемлекетпен жүзеге асырылатын қаржылық орталықтандыру қағидасы нақты қолданған. Орталықтандырылған қаржылық ресурстар мемлекеттің өндірілетің жоспарланған қарқынын және үйлесімділігін, салалық және территориялық құрылымын дамытуға, бірінші кезекте экономика салаларының прогрессивті дамуына қажетті мөлшердегі қаржыларды қалыптастыру, ірі әлеуметтік жаңғыртуларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Қаржылардың орталықтанылуы арқасында мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатының .табысты жүзеге асуына жағдайлар дайындап, қаржылар экономикалық және әлеуметтік дамудың шешімді телімдерінде шоғырланады.

Қаржылық қайта бөлудің ерекше бөлімі ретінде мемлекеттік бюджет қзіндік қоғамдық арнаулы қызметін атқарады - жалпы мемлекеттік қаржыларды қанағаттандырады.

Бюджет қатынастары арқасында ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету және қоғамдық өндірістің салалық және территориялық құрылымдардағы жоспарланған жылжытуларға жетумен байланысты өндірісті дамыту шығындары өтелінеді; жалпы мемлекеттік масштабтағы резервтік қорлар құрылды; өндіріске қатысты емес, жалпы басқару шығындары өтелінді; үжымдық қажеттіліктерді қанағаттандыру және еңбекке жарамсыздарды асырауға арналған қорларды қүруға кеткен шығындар, мемлекет шекарасын қорғауға кеткен шығындар, Қорғаныс күштерін асырауға, интеграцияның және басқа да дамуларға кеткен шығындар іске асырылады.

Біз көріп отырғанымыздай, мемлекетгік бюджет қаржылық қатынастардың аңықталған жиынтығы ретінде жалпы қаржы категорияларына тэн сипаттарға ие болады: бюджеттік қатынастардың бөлу сипаты; әрқашанда ақша түрінде іске асырылады; қалыптастыру және арнаулы ақшалай қорлармен еріп жүреді. Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет құндық бөлудің өзіндік саласы ретінде келесімен сипатталады: Мемлекет қолындағы кері өнім қүны бөлшегінің және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлу қатынастарының экономикалық түрі болып табылады;

Қүндылық түлынуға кіретін өндірістік емес саланың қаржыларын және құру мен қүнның өндірістік түтынуымен байланысты қоғамдық қызмет салаларымен, экономика секторларымен, ел территорияларымен, халык шаруашылығы салалары арасындағы қүндылықтарды қайта бөлуге бағытталған;

Қоғамдық өнімнің тауарлы түріндегі қозғалысымен тікелей байланысты емес және одан белгілі айырудағы бөлудің қүндылық сатысын білдіреді. Сол уақытта материалды өндірісте және өндірістік емес саладағы қаржылық қатынастар тауар-ақша қатынастарымен тығыз байланыста болады;

Қоғамдық өнім қүнының бюджеттік бөлу түрлері және пропорциялары қоғам дамуының әрбір кезеңінің алдында мақсаттармен жалпы кеңейтілген қайта өндірудің қажеттіліктермен анықталады;

Бюджеттік бөлу саласы қаржы-несие жүйесінің басқа салаларымен салыстырғанда алдыңғы қатарда жүріп, орталық орынды алады.

Қаржылық баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда.Ол жыл сайын заң түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және қүру бойынша экономикалық қатынастардың жүйесі болып табылады. Мемлекеттік бюджет орталықтандырылған және облыс, аудан, қала бюджеттерінен түратын жергілікті бюджет болып бөлінеді.Нысаны бойынша мемлекеттік бюджет баланс сияқты болып келеді. Оның кірісті бөлігіне салық,салықтық емес түсімдер жатады,ал шығысты бөлігіне-әлеуметтік қызметтерге кеткен шығындар, шаруашылық қажеттіліктері (кәсіпорындарға дотациялар, субсидиялар,мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру үшін кеткен шығындар), мемлекеттік өкімет пен басқару органдарын қамтамасыз етуге кеткен шығындар,мемлекеттік қарыз бойынша төлемдер және т.б. Мемлекетте салық салу шарттарын қою мүмкіндігі бар болғандықтан, ол жалпы сүраныс пен ухыныстың көлеміне белсенді эсер ете алады.

Мемлекеттік баланс концепциясы барлык мемлекеттік шығындар мен кірістердің сомаларының теңдігін қарастырады.Алайда тәжірибеде бюджеттің шығысты бөлігі кіріс мөлшерінен асады. Ең бастысы екеуінің арасы өте алшақ болып кетпеу керек. Көбінесе дефицитті немесе тапшылықты жабу көздерін ішкі және сыртқы қарыз деп бөледі. Сырткы қарыз көмегімен жабылатын жалпы тапшылық қаражаттарды қолдануды жоспарлаумен байланысты бағаланады. Елдің ішінде шығындарды үлкейтуге бағытталған сыртқы қарыз мемлекет экономикасына ынталандырушы эсер етеді. Егер де сыртқы қарыз шетелде шығындардың өсуіне әкелсе, онда ол ішкі сүранысқа эсер ете алмайды.

Қаржыландырудың ішкі көздеріне Ұлттық Банктен, коммерциялык банктерден және банктік емес сектордан алынған қарыз жатады. Ұлттык банктен алынған таза қарыз ақша массасының көлемін (қарыздың жалпы сомасы мен сол бойынша қайтару немесе қайтарым қарыз сомасының арасындағы айырым) ұлғайтады.

Мемлекеттік бюджет жалпы шығын мен табысқа эсер ететін экономикалық факторларды анықтауда басты рольді атқарады. Яғни, бюджетті құрайтын табыстың, шығыстың және басқа да қаржылық баптардың болжамы керек. Табысты болжамдауда экстрополяция әдісін қолдануға болады, бірақ мүндай есептеудің нәтижелері нақты болмауы мүмкін,өйткені ол салықтық база эволюциясын есептемейді, бүрынғы даму негізіне базаланады. Нақтырақ болжамға функционалды тәуелділіктерді құру арқылы жетуге болады. Мүндай құрылым дезагрегировалық деңгейі туралы шешім қабылдауды және де сәйкесінше есепті салықтық базаны таңдауды талап етеді. Негізгі салықтық категориялар арасындағы айырмашылықтарды талдау керек және егер де салық топтарының базалары едэуір ерекше болса, онда бұл салық топтарын дезагрегировалау керек.

Қосылған қүн салығы үшін салықтық база болып қосылған кұн мөлшері табылады, табыс салығы үшін - салық салынуға жататын пайда сомасы, акциз үшін- акциз қойылған тауарлар сатылымының сомасы, және т.б.

Салық сомасының өсімшесі салық базасының 'және де салық салудың да (мысалы,салық қойылымдарының өсуі) өсуімен байланысты болуы мүмкін. Өзгерудің бірінші түрін автоматты эсер, ал екінші түрін дискреционды деп атауға болады.

Автоматты эсер икемділік коэффициенті көмегімен өлшенеді.Мысалы: салықтық табыс өсімшесінің қарқыны мен ЖІӨ өсімшесінің қаркыны арасында қарым-қатынас құрылсын. Және салықтьіқ жүйе салыстыру мерзімі ішінде өзгермеді деген шарт қойылсын.

Дискрециондық эсерді есептеу үшін қай жылы салықтық жүйе өзгертілгені туралы ақпаратқа ие болу керек және осы өзгерістердің салықтық табыс сомасына эсер етуінің абсолютті шамасын анықтау қажет. Бүл мақсат үшін пропорционалды корректировка эдісі қолданылады.Бүл эдіс фактілі салықтық түсімдерге және дискрециондық шаралардың эсер етуінің есептелген деңгейіне негізделген. Салықтық емес түсімдерге мүлікті қолданғанынан түскен табыс, баждар және жинақтар кіреді. Бұлардың мөлшерлерінің болжамы осындай эдіспен және де қаржыландыратын ұйымдардың ақпараттарына негізделу арқылы есептеледі.

Мемлекет табыстарына қарағанда өкіметтік шығындарды болжамдауда олардың деңгейін анықтау мүмкіндіктері аз (тек жай ғана экономикалык қатынасқа сүйене отырып). Бұл мемлекеттік шығындар бойынша шешім қабылдау процесінің саяси табиғатының салдары болып табылады. Бірақ та шығыстардың экономикалық классификациясының шегінде кейбір негізгі көрсеткіштердің эндогенді анықтамаларын қарастыруға болады.Мысалы: несие бойынша пайыз төлемдері олардың мөлшерімен және мемлекеттік қарыздың көлемімен анықталады.

1.2 Мемлекеттің бюджеттік құрылымы

Бюджеттік жүйе – мемлекетте жұмыс істейтін барлық бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Бюджеттен тыс қорлардың жиынтығымен мемлекеттік қаржылардың жиынтығын құрайды. Бюджет жүйесінің құрылысы мемлекеттік басқару органдарының құрылысымен анықталады. Біздің мемлекетіміз унитарлы мемлекет болғандықтан басқару органдарының екі деңгейі бар: орталық және жергілікті. Орталық басқару органдарына ҚР Парламенті, ҚР Президенті, ҚР Үкіметі, ҚР Қаржы министрлігі және ҚР Кіріс министрлігі, орталық атқару органдары, ҚР бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитеті жатады. Жергілікті басқару органдарына жергілікті өкілді органдар – маслихаттар, жергілікті атқару органдары - әкімдер және әкімшілік жатады.

Осыған сәйкес мемлекеттік бюджет екі деңгейдегі бюджеттерден – республикалық және жергілікті бюджеттерден тұрады. Сондай-ақ мемлекеттік қаржылардың ішінде бюджеттен тыс қорлар үлкен роль атқарады. Қазір мемлекетімізде тек екі бюджеттен тыс қорлар бар. Олар мемлекеттік Зейнетақы қоры және Ұлттық қор. Бұрын, 1999 жылғы Бюджет жүйесі туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданға дейін бірнеше бюджеттен тыс қорлар болған ( жол қоры, міндетті медициналық сақтандыру қоры, геологиялық-іздестіру жұмыстарын жүргізу қоры, әлеуметтік қор, еңбекпен қамтамасыз ету қоры, табиғатты қорғау қоры, экономиканы қайта құру қоры, кәсіпкерлікті қолдау және бәсекелестікті дамыту қоры, т.б.).[1] Қазір бұл қорлар қысқартылған. Қазіргі кезде салықтар мен басқа да міндетті төлемдер республикалық бюджетке барып түседі де, әртүрлі салаларға және территорияларға бөлінеді. Жергілікті бюджеттерге барып түсетін кіріс көздер бар, бірақ олар аз көлемде.

Мемлекеттегі бюджеттер бір-бірімен тығыз байланыста бола отырып, қызмет етеді. Республикалық бюджет Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдаған Заңмен, жергілікті бюджеттер жергілікті маслихаттардың шешімдерімен бекітіледі. Бюджеттердің жобалары атқару органдарымен: республикалық бюджеттің жобасы - Қазақстан Республикасының Үкіметімен, жергілікті бюджеттің жобасы – жергілікті әкімдермен жасалады. Сосын олардың орындалуын атқару органдары қамтамасыз етеді. Жергілікті бюджеттердің орындалуын маслихаттардың жанынан құрылған тексеру комиссиялары, ал республикеалық бюджеттің орындалуын – Рсепубликалық бюджеттің орындалуын бақылау жөніндегі Есеп комитеті тексереді.

Бюджеттердің құрылысы:

1). Түсімдерден:

кірістерден;
алынған ресми трансферттерден, қайтарылған кредиттерден;

2). Шығыстардан: шығындардан, кредиттерден;

3). Бюджет тапшылығынан ( профицитетінен ;

4). Бюджет тапшылығын қаржыландырудан (профицитті қолданудан) тұрады.

Мемлекеттік басқаруды және мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін бірнеше шаралар комплексі қабылданады. Оларды біз бюджеттік бағдарламалар дейміз. Бұл бағдарламалар ағымдағы бюджеттік бағдарламалар және дамудың бюджеттік бағдарламалары деп бөлінеді. Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар заң актілеріне сәйкес, тұрақты сипатта болатын мемлекеттік басқару функцияларын орындауға бағытталған немесе бір мезгілдік шараларды жүргізуді көрсететін бағдарлама. Дамудың бюджеттік бағдарламалары Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық және институционалды дамуына бағытталған бағдарламалар болып табылады.[2]

Мемлекеттік бюджетке төленетін міндетті төлемдердің түрі:

Салықтар.

Салықтар дегеніміз - мемлекеттің функцияларын жүзеге асыру үшін, мемлекеттің шығыстарының орнын толтыруға арналған - мемлекеттік қорлар құру үшін мәжбүрлі түрде, ақысыз, қайтарылмайтын, міндетті түрдегі ақшаларды алу болып табылады.[3] Сондай-ақ, бюджетке салықтардан басқа да міндетті төлемдер келіп түседі. Оларға жататындар: алымдар, баждар, төлемдер.

Алым сияқты міндетті төлемнің құқықтық мазмұнын анықтау үшін, оның салықтық төлемнен негізгі айырмашылықтарын анықтау қажет.

А) Алым бір реттік төлем болып табылады, ал салықтық төлемдер үшін – тұрақты ұзаққа созылған қатынастар тән;

Б) Алым салыққа қарағанда экономикалық мағынада салыстырмалы эквивалентті болып табылады, заңдық мағынада салыстырмалы қайтарылатын төлем болып табылады. Алым төлегені үшін субьект белгілі бір құқықтарды иеленеді немесе мемлекеттен қандай да бір рұқсаттарды алады.

В) Салыққа қарағанда, алымды төлеу салыстырмалы ерікті түрде болады. Мысалы, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлға, егер қандай да бір қызметпен айналысқысы келсе алым төлеуге міндетті.

Баж.

Бюджетке түсетін келесі міндетті төлемнің түрі – баж болып табылады. Баж дегеніміз заңды маңызды әрекеттер жасағаны үшін немесе құжаттар бергені үшін, соған өкілеттігі бар мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар мен алынатын міндетті төлемнің түрі. Бұл анықтамаға қарап, біз баждың алымға жақындығын көреміз. Бірақ, Худяков А.И. ойынша, келесідей айырмашылықтар бар:

А) Баж – бюджеттің, яғни жалпы мемлекеттің кірісі, ал алым – төлеушіге қызмет көрсеткен ұйымның кірісі. Сондықтан, классикалық теорияға сәйкес, баж – фискалды төлем, ал алым- чиновниктік төлем.

Б) Баж – көрсетілген қызметтің бағасынан тәуелсіз алынады, ал алымның мөлшері – көрсетілген қызметтің бағасына сәйкес болады, яғни алым, мемлекеттік орган жіберген шығындардың орнын толтыруға тиісті.[4]

Төлем.

Бюджетке төленетін келесі міндетті төлемнің түрі – төлем. ҚР бірнеше төлемдердің түрлері бар. Олар мемлекеттің меншігіндегі пайдалы қазбаларды пайдаланғаны үшін алынады.

Республикалық бюджеттің кіріс көздерін атайтын болсақ, салықтардың ішінде: корпоративті табыс салығы, қосылған құнға салық, акциздер, жоспардан тыс түскен табысқа салық. Баждардан: біздің терриориямызға алып кірілетін тауарларға, алып шығарылатын тауарларға кедендік баждар, роялти, бонустар, кедендік бақылау мен кедендік процедуралардан түсетін түсімдер. Алымдардан: гербтік алым, Қазақстан Республикасы территориясынан автотранспорт құралдарының өткені үшін алынатын алым, азаматтық әуе кемелерін, теңіз, өзен кемелерін тіркегені үшін алынатын алымдар, радиоэлектрондық құралдарды тіркеу үшін алынатын алымдар, дәрілік құралдарды, радиожелілік ресурстарды тіркегені үшін алынатын алымдарды айтамыз. Сондай-ақ, салықтық еместер кірістер де бюджетті қалыптастырады. Айталық, республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың пайдалары, Ұлттық Банктің пайдасы, республикалық меншіктегі кәсіпорындардың дивиденттері, мемлекеттік лотореялардан түскен пайдалар, республикалық меншіктегі мүлікті жалға беруден түскен қаражат, орталық мемлекеттік органдар салатын әкімшілік айыптар және банктер төлейтін айыптар, Ұлттық қордан аударылған қаражат және ресми трансферттер мен капитал қозғалысынан түскен ақшалар.

Ал, жергілікті бюджеттердің кірістеріне спирттің барлық түрлеріне, темекі өнімдеріне, икра мен қызыл балыққа, қымбат металлдарға, бензинге акциздер, әлеуметтік салықтар және жеке табыс салығы, жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың мүліктеріне салықтар, жер салығы мен транспорт құралдарына салықтар, сонымен қатар, заңды тұлғаларды тіркегені үшін, жеке тұлғаларды тіркегені үшін, жергілікті маңызы бар мемлекеттік автомобиль жолдарымен транспорт құралдарының жүргені үшін, кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін рұқсат бергені үшін, жол бойына жарнамалар ілгені үшін алынатын алымдар түседі.

1.3 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі

Бюджет жүйесі ең алдымен, мемлекеттің құрылымымен анықталады. Унитарлық мемлекеттердің бюджет жүйесі екі буынды қамтиды: республикалық және көптеген жергілікті бюджеттер. Ал федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан — федеральды бюджет немесе орталық үкіметтің бюджетінен, федерация мүшелерінің бюджетінен (АҚШ-тағы штаттардың, Германиядағы жерлердің, Канададағы провинциялардың. Ресейдегі Федерация субъектілерінің), жергілікті бюджеттерден құралады.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастар мен сәйкес құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді қамтиды. Бюджеттің әр түрлі деңгейлері жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын республикалық және жергілікті бюджеттердің болуын көздейді.

Республикада келесі деңгейлердің бюджеті бекітіледі, орындалады және дербес болып табылады:

республикалық бюджет;
облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті;
ауданның бюджеті (облыстық маңыздағы қала бюджеті)[5].

Республикалық бюджет салықтық және басқа да түсімдерден құралатын, орталық мемлекеттік органдардың, оларға бағынышты мекемелердің міндеттері мен функцияларын орындауды және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын жүзеге асыруды қаржылық жағынан қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.

Облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті салықтық және басқа да түсімдерден құралатын, облыстық, республикалық маңыздағы қала, астана деңгейіндегі жергілікті мемлекеттік органдардың, оларға бағынышты мекемелердің міндеттері мен функцияларын орындауды және сәйкес экімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты жүзеге асыруды қаржылық жағынан қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры. Ол сәйкес экімшілік-аумақтык бірліктегі маслихат шешімімен бекітіледі.

Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті

Осы Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті аудан (облыстық маңызы бар қала) мәслихатының шешімімен бекітіледі.

Төтенше мемлекеттік бюджет

Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде қалыптастырылады және Қазакстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталык уэкілетті орган эзірлейді және ол Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тэртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітіледі.
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс жағдайын енгізу және оның күшін жою туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы төтенше мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан Республикасының Парламенті дереу хабардар етіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылу уақытына тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиісті қаржы жылына арналған барлық деңгейлердегі жергілікті бюджеттер туралы мэслихаттар шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла түрады.
Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген мерзім ішінде қолданыста болады. Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы жылына арналған барлық деңгейлердегі жергілікті бюджеттер туралы мэслихаттардың шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізілген ретте төтенше мемлекеттік бюджет енгізілмейді.
Қазақстан Республикасының бірнеше аймақтарының аумақтарында бір мезгілде төтенше жағдай енгізу төтенше жағдайдың зардабы ұлттык мүдделерге және республиканың экономикалық қауіпсіздігіне нақты қатер төндіруі мүмкін болатын ретте ғана төтенше мемлекеттік бюджет енгізуге негіз бола алады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры

Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің каржылық актив түріндегі, сондай-ақ, материалдық емес активтерді қоспғанда, өзге де мүлік түріндегі активтері Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры болып табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры мемлекеттің түрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қаржылық активтердің және, материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануына, экономиканың шикізат секторына тәуелділігін және қолайсыз сыртқы факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры жинақтау және түрақтандыру функцияларын жүзеге асырады. Жинақтау функциясы қаржылық активтердің және, материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің қорлануын қамтамасыз етеді. Түрақтандыру функциясы шикізат ресурстарына элемдік бағаның конъюнктурасына республикалык бюджеттің тәуелділігін төмендетуге арналған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану дүниежүзілік және ішкі тауар мен қаржы рыноктарының конъюнктурасы, мемлекеттегі және шет елдердегі экономикалық жағдай, республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтары ескеріле отырып, бұл ретте макроэкономикалық және фискалды тұрақтылық және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының негізгі мақсаттары мен міндеттері сақтала отырып айқындалады. 5. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының түсімі мен жүмсалуы ұлттық және шетелдік валюталармен жүргізіледі. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының операциялар жөніндегі есебі мен есептілігі ұлттық валютамен жүзеге асырылады.6. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік басқаруды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасында жасалатын сенімгерлік басқару туралы шарттың негізінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүзеге асырады. Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы өзаратөлем операцияларын ескермегендегі олардың жиынтығы болып табылады. Сонымен, бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту, орындау, бақылау тэртібімен, сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесін ұйымдастыру келесідей негізгі қағидаларға сүйенуі тиіс: біртұтастық қағидасы ұйымдық-экономикальіқ орталықтандырылған бюджет жүйесін көрсетеді; толықтылық қағидасы бойынша үкіметтін барлық қаржылық операцияларының бюджетте жинақталған және барлык түсетін табыстар мен жүмсалған шығындарды білдіреді; нактылық қағидасы қаржылық операциялардың бюджеттегі нақты көрінісін, бюджеттік бұрмалаушылықты болдырмау қажеттілігін қарастырады;

жариялылық қагидасы бойынша бюджеттердің шығындары мен табыстары туралы мэліметтер баспасөз беттерінде жарияланады. Дегенмен, қазіргі кезеңде Қазақстанның бюджет жүйесінде осы қағидалар толық орындальш отыр деп тұжырым жасауға болмайды. Бүгінгі күні бюджет жүйесіндегі бюджетаралық қатынастардың реттелмегендігі күрделі мәселелердің біріне айналды. Сондықтан бюджетарлық қатынастарды жетілдіру мәселелеріне жеке бөлім арналып отыр.

1.4 Мемлекеттік бюджетті жоспарлау мен жобаладың теориялық және методологиялық аспектілері

Республикалық бюджет жобасын дайындау үшін Қазақстан Республикасының Президенті бюджеттік комиссияны құрайды. Бүл комиссия Эконмиака және бюджеттік жоспарлау Министрілігімен енгізілген республикалық бюджет жобасының негізгі болжамдық көрсеткіштерін қарастырады.Бюджеттік процесте басты роль Қаржы Министрлігіне келеді. Ол ҚР-ның Президентінің жыл сайын халыққа үндеуін ескере отырығц территория дамуының экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларына және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативті жоспарының негізгі параметрлеріне негізделе отырып алдағы үш жылдық мерзімге мемлекеттік бюджеттің болжамдық көрсеткіштерін жасайды. Қазіргі уақытта Қазақстанда елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ортамерзімдік (бес жылдық) және ағымдағы (жылдық) индикативті жоспарлары құрылуда. Қоғамдық іс-әрекеттердің барлық аспектілерінің стратегиялык жоспарлануы және реттелуі бойынша практикалық жұмыстарды өкіметтің атқарушы органы Қазақстан Республикасының Үкіметі жүзеге асырады.Экономиканы реттеуге және жоспарлық жұмысқа тікелей қатысатын ҚР Үкіметінің жұмысшы органдарының жүйесіне, ең алдымен, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігін жатқызамыз. Бүл Министерства ҚР Үкіметінің кеңейтілген отырысында қарастырылатын квартал сайын "Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалык дамуының қорытындысы" атты доклад құрайды. Мүнда аналитикалық және кестелі-графикалық материалдармен көрсетілген есепті мерзім ішіндегі экономика дамуының тенденциясына көңіл бөлінеді, қалыптасқан негативті факторларды шешудің жолдары көрсетіледі, және де алдағы кварталға экономикалық дамудың болжамы беріледі. Материалдар Министерствалар мен Агенстволардың, облыстардың, Алматы және Астана қалаларының, отандық және шетелдік эксперттердің ақпараттарына негізделеді.

Индикативті болжамды көрсеткіштерімен салыстыра отьтрып экономиканың фактілі көрсеткіштерінің мониторингісі жүргізіледі. Пайда болған өзгерістердің негізінде ауытқудың себептері талданады және оларды жақсарту бойынша үсыныстар беріледі.

ҚР-ның экономика және бюджеттік жоспарлау Министерствасы басқаруды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады.Және заңдамамен көрсетілген аяда ҚР-ның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын, ҚР-ның стратегиялық жоспарын және ҚР-ның әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативті жоспарын жасаудың сала аралық координациясын басқаруды жүзеге асырады және ортамерзімге мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін және сәйкесінше қаржылық жылға республикалық бюджет жобасын құрастырады.

Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын жасаумен ҚР-ның экономика және бюджеттік жоспарлау Министерствасының құрылымдық бөлімшесі болып келетін экономикалык саясат және индикативті жоспарлау Департаменті айналысады.

Әлеуметтік-экономикалық дамудың көрсеткіштерінің накты тізімі өкілетті органмен анықталады, яғни ол ҚР Қаржы Министрлігі және ҚР Ұлттық Банкісімен келісіп жұмыс істейтін, Қазақстан Республикасының экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі.

Республикалық индикативті жоспарды жүзеге асыру екі кезеңнен тұрады. Бірінші этапта алдағы қаржылық жылға республикалық және жергілікті бюджеттердің жоспарларының және алдағы үш жылдық мерзімге мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерінің құрылуының негізі болып табылатын Республикалық индикативті жоспар жасалынады.

Министрлік орталық және жергілікті басқару органдарына,басқа да мемлекеттік органдарға, және де ұлттық компанияларға республикалык индикативті жоспар Баяндамасының құрылымы мен көрсеткіштерінің тізімін, формасын жібереді. Одан кейін Министрлік алдағы үш жылдық мерзімге арналған экономика дамуының макроэкономикалық көрсеткіштерінің болжамын жасайды және оны Республикалық бюджеттік комиссияға қарастыруға жібереді. Республикалық индикативті жоспардың Маңызды көрсеткіштерінің болжамы бюджеттік комиссиямен қолдауы жасалғаннан кейін Министірлік үш күндік мерзімде орталық және жергілікті атқарушы органдарға, басқа да мемлекеттік органдарға, және де ұлттық компанияларға жоспардың көрсеткіштерін қайта жібереді.

Екінші кезеңде елдің экономикасының дамуының болжамдық бағаларының нақты анықталуы және бюджеттік комиссиямен қарастырылғанын ескере отырып, бөлімдердің корректировкасы жүргізіледі.

Қазақстан Республикасында бюджеттің құрылуы бюджеттік заявкалардың қосылуына және бюджеттік ұйымдар арасында шектеулі қаражаттың ары қарай нақты бөлінуіне келіп тоқталуда. Нәтижесінде өз кезегінде төлемсіздік тізбегін экелетін, несиелік қарыз тудыратын,"нақты емес" бюджет құрылатын. Әсіресе, арнайы шоттар мәселесін айта кету керек. Олардың бар болуы тиімді жоспарлау сүрағын бұзатын: тәжірибеде арнайы шоттар арқылы бір соманы қабылдау кезінде мемлекеттік органдар қосымша пайда алатын, сөйтіп, олар коммерциялық іс-эрекетке бағытталған және, көбінесе, өздерінің негізгі функцияларына «тиімсізң жұмыс істеген.

Сонымен, бюджетті қүру процессі мемлекеттің нақты мәселелерін шешуге көмектеспеді және де ең бастысы қабылдау керек болған шаралардың, және іске асыруға жататын бағдарламалардың қаржылық қамтамасыз ету сұрақтарын шешпеді. Бюджетті қүру және қабылдау кезінде бағдарламалық приоритеттер есептелмеген жағдайда, елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесін шешу өте қиын.

Мысалы, осы жылдың бірінші кварталында мемлекеттік бюджеттен әр түрлі бюджеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін 264,9 млрд.теңге шығындалған. Бүл көрсеткіш жылдың алғашқы үш айында эубастан жоспарланған шығынның сомасынан 80% аз шаманы құрайды. Айта кететін жайт, бұл жерде тек қана қажетті, бірақ жоспарланбаған нәрселерге бюджеттік қаражаттың шашылуы туралы айтылып тұрған жоқ, сонымен қатар облыстық өкілдердің республикалық бюджеттік комиссия алдында айқай-шумен қорғаған бағдарламаларының қаржыландырылусыз қалды деген сөз.Қаржы Министрлігігің есебі бойынша мүндай «қаржылық диетаданң зардап көргендер отынды-энергетикалық комплекс және жер койнауын қолдану (мүнда бірінші кварталда жоспарланған істің тек жартысы ғана қаржыланд ырылған), ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау (60%-дан аз), мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік (70%-дан аз).

Көптеген аймақтарда бірінші кварталда өздерінің "аймактық" қаражаттарын дұрыс қолдана алмаған. Бұл жерде көзге түскендер, олар Батыс Қазақстан, Қарағанды және Жамбыл облыстары, сонымен қатар Астана және Алматы қалалары. Бүнымен қатар басқа барлық аймақтарда қазна табысы бюджетті қүрған кезде жоспарланғаннан көп болып шыкты. Нәтижесінде, алғашқы үш ай қортындысы бойынша барлық аймақтарды қоса алғандағы фактілі табыстары шығындарынан асып түсіп, 22 млрд.теңгені құрады.

Бүл жоспарлайбаған миллиардтар ең бастысы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің көп штаттарына және оның аймақтық бөлімшелеріне қарамастан, біздің елімізде сапалы бюджеттік жоспарлаудың жоқ екенін дәлелдейді.

Жалпы елде 1999 жылдан бастап жоспарлаудың жаңа жұмыстары жүргізіле басталған. Жаңа эдістер мен процедуралар бюджеттік қаражатты тиімді және нәтижелі босатуға көңіл аударумен бюджеттік жоспарлау процесіне енгізілді. Бүл, ең бастысы, койылған мемлекеттік мақсатқа жету үшін қажетті осы мақсаттардың табыс көлемімен есебін, жоспарланатын жүйе үшін басты мақсаттарды шешуге бағытталуын, ресурстардың бір қалыпты концентрациясын, салық төлеуші қаражаттарының мүмкіншіліктерін және басқа да мемлекеттік табысты жалпы мемлекеттік бағдарламамен өлшемдеуді талап етеді.

Бюджеттік жоспарлаудың жақсаруына республикада бюджеттік бағдарламалау эдісінің енгізілуі ықпал етті. Бүл эдіс бағдарлама экімшіліктері арасында ресурстарды бөлу, мемлекеттік приоритеттерді басқару мен қүру үшін негіз болып табылады. Сонымен қатар бюджеттік бағдарламалаудың артықшылығы құрылатын бюджеттің негіздемелі болуын қамтамасыз ету, бағдарлама жасалуының нәтижесіне көңіл бөлу: транспарантты ақпаратты қоғамға көрсете алу мүмкіндігін ашу және есепберудің жоғары болуы болып табылады.

2-БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ, ПАЙДАЛАНУ

2.1 Қазіргі жағдайдағы бюджеттің пайдалану проблемалары

Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуы

	Республикалық бюджет			Жергілікті бюджет
	2004 жылғы 1 қаңтарға кассалық атқарылуы, млн.теңге	қоры- тын- дысы- на %-бен	бір жылға бекітілген бюджетке кассалық атқарылуы ның %-ы	2004 жылғы 1 қаңтарға кассалық атқарылуы, млн.теңге	қоры- тын- дысы- на %-бен	бір жылға бекітілген бюджетке кассалык атқарылуы ның %-ы
1	2	3	4	5	6	7
Түсімдер	722034	100,0	101,7	486289	100,0	104,4
Табыстар, оның ішінде:	649000	89,9	101,7	355676	73,1	104,2
Салық түсімдері	603396	93,0	104,0	343855	96,7	104,4
Салықтық емес	39348	6,1	76,4	5575	1,6	86,8
түсімдер
Капиталмен жасалатын операциялардан түскен табыстар	6256	1,0	94,6	6246	1,8	111,5
Алынған ресми трансферттер	57630	8,0	100,0	122926	25,3	107,2
Кредиттерді қайтару	15404	2,1	106,7	7696	1,6	76,5
Шығыстар	768935	100,0	97,0	479119	100,0	99,5
Шығындар, соның ішінде	730459	95,0	97,1	471957	98,5	99,8
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет көрсету	42738	5,9	96,0	21220	4,5	146,1
Қорғаныс	40415	5,5	91,3	7153	1,5	100,3
Қоғамдық тэртіп пен қауіпсіздік	73779	10,1	99,9	17771	3,8	99,6
Білім беру	23203	3,2	98,9	130966	27,7	99,2
Денсаулық сақтау	19104	2,6	100,5	74087	15,7	98,9
						97,3
Тұрғын үй-коммуналдык шаруашылық	10321	1,4	99,5	33986	7,2	94,7
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік	12879	1,8	99,5	20910	4,4	96,8
Отын-энергетикалық кешен және жер қойнауын пайдалану	8486	1,2	99,2	783	0,2	100,0
Ауыз су, орман, балык шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау	41337	5,7	93,0	7022	1,5	98,5
Өнеркэсіп және құрылыс	1364	0,2	92,0	2501	0,5	95,5
Көлік және байланыс	58812	8,1	96,5	25620	5,4	96,1
өзгелер	68010	9,3	97,1	30973	6,6	98,1
Борыш қызметі	34338	4,7	90,8	1170	0,2	91,4
Ресми трансферттер	93630	12,8	99,8	57650	12,2	100,0 1
Кредиттер	38476	5,0	93,8	7162	1,5	82,9
Бюджет тапшылығы (профицит)	-46901			7179

2004 жылдың 1 қаңтарына Республикалық бюджетке түскен түсімдер көлемі 722 млрд. теңгені құрады, бұл 2003 жылдың тиісті кезеңінің (565,3 млрд. теңге) деңгейінен 27,7% артық. 2003 жылдың тиісті кезеңімен (541,6 млрд. теңге) салыстырғандан есиелерді есепке алғандағы шығыстар 42% өсті және 2004 жылдың 1 қаңтарына 768,9 млрд. теңгені құрады. Бюджеттің тапшылығы 46,9 млрд. теңге деңгейінде анықталып отыр.

Есепті кезеңде республикалық бюджеттің 89,9%-ын табыстар (соның ішінде салықтар - 93%) құрады. Түсімдер көлеміндегі ресми трансферттер үлесі - 8%.

Шығындардың негізгі бөлігі - 35,2% әлеуметтік сала мен жалпы мемлекеттік қызметтер - 21,5% үлесінде. 2003 жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда бұл шығындар тиісінше 27,4% және 25,5% артты, өндірістік салаға шығындар 54,8% өсті.

2004 жылғы республикалық бюджеттің шығыс бөлімі мен 2005 жылғы республикалық бюджет жобасына салыстырмалы анализ.

Осы зерттеудің негізгі мақсаты, экономиканың осы сияқты салаларына мемлекеттік шығындар динамикасын жасау:

денсаулық сақтау
білім беру
әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек
тұрғын-үй шаруашылығы
ғылыми зерттеулер
ауыл, су, орман, балық шаруашылығы мен қоршаған ортаны қорғау Республикалық бюджет елдің негізгі қаржылық құжаты болып табылады. Оның негізінде Қазақстанның барлық аймақтардың бюджетің қамтитын мемлекеттік бюджет құрылады.

Өткізілген зерттеулер келесіні көрсетті:

2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігі 977 897 923 мыңнан 1 089 756 277 мыңға дейін көтеріліп, 11,44%-ке өсті.

2004 жылғы республикалық бюджеті толығымен пайдаланбады: 01.10.2004 кезеңіне ағымдағы жыл бюджеті 700 625 000 мыңға орындалып. ол 71,65% ғана құрайды.

2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігінде білім беру шығындары 20 757 348 мыңға өсті (57,11%). Соның ішінде білім беру шығындары жалпы республикалық бюджеттің 5,24% құрып, 1,52%-ке өсті.

2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігінде денсаулық сақтау шығындары 25 658 814 мыңға өсті (85,36%). Соның ішінде денсаулық сақтау шығындары жалпы республикалық бюджеттің 5,09% құрып, 2,04%-ке өсті.

Ал 01.10.2004 кезеңіне жоспарланған 30 059 332 мың денсаулық сақтау шығындарының тек қана 16 872 000 мың жұмсалды (56,13%).

2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігінде ғылыми зерттеу шығындары 2 792 941 мыңға өсті (76,11%). Соның ішінде ғылыми зерттеу шығындары жалпы республикалық бюджеттің 0,60% құрыгт, 0,23%-ке өсті.

2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігінде әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек шығындары 46 734 252 мыңға өсті (19,59%). Соның ішінде әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек шығындары жалпы республикалық бюджеттің 26,18% құрып, 1,78%-ке өсті.

2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігінде тұрғын-үй шаруашылығы шығындары 4 182 036 мыңға кеміді (-14,67%). Соның ішінде тұрғын-үй шаруашылығы шығындары жалпы республикалык бюджеттің 2,23% қү-рып, 0,68%-ке кеміді.

2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігінде ауыл, су, орман, балық шаруашылығы мен қоршаған ортаны қорғау шығындары 3 350 557 мыңға кеміді (-5,11%). Соның ішінде ауыл, су, орман, балық шаруашылығы мен қоршаған ортаны қорғау шығындары жалпы республикалық бюджеттің 5,71% құрып, 1,00%-ке кеміді. Алынған нәтижелер бірқатар күрделі сұрақтардың туындауына әкелді, жекелеп алғанда:

2005 жылға денсаулықсақтау, білім беру және ғылым саласына түсетін қосымша қаражаттар қандай нақты мақсаттарға бағытталады? 2005 жылы осы салалардағы шешілмеген мәселелерге байланысты денсаулық сақтау және білім беру шығындарын үлғайту орынсыз. Әйтсе де, қоғам мен Парламент бөлінген қаражаттардың максималды түрде тиімді шығындалғанына сенімді болуы керек. Міне сондықтан қосымша қаражаттарды бағыттауға жоспарланған мақсаттар туралы нақты ақпарат болуы тиіс, ал ол мемлекеттік шығындарды игеру мониторингін өткізуге мүмкіндік береді.
Аймақ аралық бюджеттер арасындағы қосымша қаржыларды қайта бөлгенде Қазақстан аймақтарын бірқалыпты емес дамуының мәселесі қаншалықты ескеріледі?
3. Ауыл шаруашылық, су, орман, балық шаруашылығына, сондай-ак қоршаған ортаны қорғауға шығындар деңгейін қысқарту қаншалықты негізді? Біз білетіндей, Қазақстанның көптеген аймақтарында экологиялык жағдай бүрынғыдай өте жағымсыз болып отыр.
Тұрғын-үй шаруашылығындағы мемлекеттік шығындар деңгейінің қысқартылғаны қаншалықты негізді?
Ағымдағы жылдың денсаулық сақтау бюджетінің орындалуының төмен деңгейі немен байланысты?
6. Берілген қаражаттардың осындай төмен игерудегі денсаулық сақтау шығындары қаншалықты ақталған?
Осы жағдайды шешу үшін Министрліктер мен ведомстволарға қандай шараларды қолдану қажет?

2.2 Бюджет тапшылығы және оны ақшалай қаржыландыру

Мемлекеттік бюджет тапшылығын қысқарту шаралары. Бюджеттің түсімінен оның шығынын жоғарлатқанда теріс қалдық немесе бюджет тапшылығы құралады.Бюджет профициті – бюджеттің оң қалдығы немесе сальдосы,кірістің шығыстан артылуы. Шығындар мен түсімдер тең болған жағдай, бюджетің теңгерімділігін көрсетеді.

Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан бері көп жылдан бері 2000 жылдан бастап 2004 жылға дейін мемлекеттік бюджет тапшылық жағдайында.Біз бұны мына мәліметтерден білуге болады.

Қазақстан Республикасының 2000 – 2004 жылдардағы Мемлекеттік бюджет тапшылығының мөлшері.

	2000 ж	2001 ж	2002ж	2003 ж	2004 ж
Тапшылық(-) Профицит (+), Млн.теңге	129,2	-5642,8	-5223,4	-385,3	-10114,9

Өтпелі кезеңде экономиканы тұрақтандандыру басқару өнерін көптеп қажет ететін мәселе болып табылады.Республиканың экономикасын тұрақтандыру мақсатымен үкімет 1990 жылы 6 желтоқсанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен бекітілген арнайы бағдарлама жасалған.

Осы бағдарламаға сәйкес тұрақтандыру шараларының бірі – мемлекеттік бюджет тапшылығын қысқарту. Бұл үшін республикалық, жергілікті бюджеттің кіріс және шығыс бөліктерін қайта қарастыру ревизиясы жасалды.

Бюджет шығысын келесі баптар бойынша қарастырады:

өндірістік құрлысқа күрделі қаражатты азайту.Мемлекеттік жоспарлау практикасында ұзақ уақыт бойы өндірістік бағыттағы объектілкрдің артықшылықты даму қағидасы сақталған.Бұл қаңида экстенсивті экономикаға және оның әкімшілік - әміршілдік шараларына тән.Өндірістік бағыттағы өнімдер шығаруды күшейтуге көп көңіл бөлінеді,ал әлеуметтік салаға деген слымдар ұлттық табыстан тікелей шегеріліп отырады деп санаған.Өндірістік бағыттағы салымдар ауыл шаруашылық салымдарының үштен екі бөлігін құрайды.Өтпелі кезең жағдайларында және тек өтпелі кезеңде ғана емес, қаржылық ресурстарды басқарудың біржақты көзқарасы дұрыс емес;
жағдайдың өзгеруіне байланысты мақсатты бағытталған жоғалтқан қосымша шығындар,мерзімде игерілмеген бөлінген қаражаттар;
бұрын қабылданған барлық инвестициялық бағдарламалардың күшін жою;
тиімсіз шығындарға жасалатын мемлекеттік ұйымның тексерісі.

Бюджет кірісін жоғарлатуда үлкен рөл атқаратындар:

мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түскен түсімдер;
жергілікті өндіріс өнімдерінің кең шеңбнрлі айналымынан алынатын салықтар енгізу;
еркін бағалар бойынша импорттық тұтыну тауарларын сатудан түскен түсімнің айтарлықтай көбеюі.

Одан басқа, тұрақтандыру шараларының жиынтығына үкіметтің инфляцияны тежеу және өндірістің тиімділігін көтеруге бағытталған саясатты жүргізу әрекеті кіреді.Дайындығы төмен объектілердің құрлысы уақытша тоқталады,отын және шикізат кен орындарын ұзақ мерзімді жалға беру,тұрғындарға сатуға және мұраға қалдыру құқығымен тұрғын үйлерді сатуды күрт жандандыру кәсіпорын акцияларын өткізу жатады.

Бюджет тапшылығын ақшалай қаржыландыру

Бюджеттік тапшылықты ақшалай қаржыландыру механизмі. Егер қаржы мекемесі тапшылықты қаржыдандыру үшін орталық банктен қарыз алатын болса, онда ол ақшалай қаржыландырады деген мағынаны білдіреді. Ақшалай қаржыландыруда орталық банк қаржы мекемесінің қарызын сатып алады.

Ақшалай және қарыз алу арқылы қаржыландыру арасындағы айырмашылықты білуіміз керек.Қаржы мекемесінің бағалы қағаздарды орталық банкке сату ақшаны қарыз айналымына жіберуге жатады.Яғни орталық банк қарызды қаржыландыру үшін құнды ( күші бар) ақша шығырады.Мұндай ақша қоры негізгі микроэкономикалық құбылыс болғандықтан,қарызды қоғамға сатуы мен оны орталық банкке сату арасында маңызды айырмашылық бар.

Бұдан үкіметке тапшылыққа қарағанда артықшылық басым болатыны көрінеді.Ол кезде үкімет облигацияны сатудың немесе құнды ақша соммасын өсірудің орнына айналымдағы облигация қорын кемітеді.Немесе құны жоғары ақша ұсынымын азайтады.

Әдетте бюджет тапшылығын қаржыландырудың кең тараған түрі – ақшалай немесе қарыз алу арқылы қаржыландыру мен активті сату арқылы қаржыландыру аз қолданылады,алайда ол 1980 жылы АҚШ – та,Еуропада және басқа да дамушы елдерде маңызды бола бастады.Егер үкімет жерді немесе өндірісті жеке секторға сатса,онда одан түскен кірісі бюджет тапшылығын қаржыландыруға жұмсалады немесе мемлекеттік қарызға төленеді.Айта кететін жайт: қаржыландырудың мұндай түрі уақытша қолданылады.

Егерде Фед тапшылықты қоғамнан қарыз алу арқылы қаржыландыратын болса, онда ол – қарызды қаржыландырумен шұғылданады деген сөз.Жеке адамдар және фирмалар, оның ішінде коммерциялық банктер, басқа да қаржы мекемелері ақшаны чекпен төлейді.Ол чектер не жеке банктегі қаржы мекемесінің есебіне немесе орталық банкке салынады.Қаржы мекемесі ол қорды салық кірісі тәрізді жұмсайтын болады.

Бюджет тапшылығын артыру мемлекеттік қарыздың өсуіне әкеледі.

Мемлекеттік қарыз – белгілі бір уақыттыа жиналған бюджеттік тапшылықтың сомасы, бұл сомадан осы уақыттағы бюдджеттің оң сольдосын шегеріледі.

2.3 Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін қалыптастыру

Бюджеттік кодекс жобасының маңызын бағалау өте қиын. Соңғы уақытта біздің қоғамымыздың демакратиялануы туралы көп айтамыз. Соған байланысты менің ойымша демократияланудың ең бірінші, біздің ел экономикасының жүрегі бюджеттік кодекс болып табылады. Бізге белгілі болғандай біздің үкіметіміз салық кодексін, кеден кодексін жақында қабылданды, енді жер кодексі қабылданды. Солардың ішінде, заң шығарушы және атқарушы өкіметтің әр - бір деңгейінің жауапкершілігін ғана емес, сонымен қатар өкіметтің әр - бір деңгейінің қаржылық қайнар көздерін анықтайтын, осы органдардың құқықтарын анықтайды бюджеттік кодекс маңыздылығын анықтауға өте қиын.

Ел басы 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспарда Үкіметке бюджеттік кодексті жетілдіруді тапсырады. Парламентте 4 сэуірде талқыланған мемлекет басшысының жолдауында өкіметке бюджеттік кодекс жобасын мамырдың соңына дейін Парламентке қарастырылуына беруді керек туралы айтылады.

Бюджеттік кодексті жазу жұмысы өткен жылдың қазанында басылғандығы туралы еске түсірецін деп едік: Осы уақыт аралығында бюджеттік процесті жетілдіру саласында үлкен жұмыс жасалынды.

Менім ойымша Бюджеттік кодекс елдің бюджет жүйесі дамуының көп жолғы жұмыстың тәжіриебесін өзіне қаратып алды. Егер 1995 — 1999 жылдарындағы біздің алдымыздағы болған проблемаларды және қазіргі уақытта біз оларды қалай көшкенімізді немесе қандай жағдайымызға келгенімізді еске түсірсек, онда келесі туралы айтуға болады. Реалды емес бюджетті қабылдау сол жылдардағы негізгі проблема болды. Негізінен, реалды емес бюджет төленбеген төлемдер жүйесін экелген және жалпы біздің экономикамыздың дамуына эсерін тигізген кредиторлық қарыздың негізгі причинасы болды. Содан басқа арнайы шоттар проблемасы өріс алуда болатын. Арнайы шоттардың бар болуы мемлекеттік ұйымдарда басқарудың эффектілігі туралы сұрақ туындайды: бір сома Парламентте бекітілсе, ал екіншісі басқа бір арнайы шоттарда болды. Ол сомаларды Парламент бақылауға ала алмай, ол сомалар негізгі мануфактураны айқындайды және де ол көбінесе мемлекеттік - ұйымдық , компаниялық іскерлігіне болатындығын айқындайды. Сол уақыттағы бюджеттік кодекс өзінің барлық стратегиясында істеп тұрған құрылымдар арасындағы барлық ресурстардың пассивті бөлінуімен анықталған бюджет өтімдердің кэдімгі бірігуімен анықталады, содан кейін барлық бюджеттік ұйымдар арасында шектелген ресурстардың бөлінуі болды. Осы процесте сот көрінісіндей тәжірибе жүзінде бюджет орындалуы керек болған макроэкономикалық жағдай есептеледі және тәжірибе жүзінде экономикалық саясаттың қағидалары мен приоритеттерімен байланысты шығындарды дұрыстау жұмыстары жасалынбады. Бюджеттік пайыздың ешқандай стадияларында біздін еліміздің стратегиялық қүжат анықталған экономикалық приоритетімен байланысты шаралары көрінбеді. Сонымен, біз жүзеге асыру керек бағдарламалар мен бағыттарды қарастырудын орындалуы, бюджеттік дайындау процессі сандардың басуына экелді.

Парламентте бюджеттің соңғы қү_ны қарастырылып, дайындау процесінің соңғы стадиясында, біз шығындардың ерекше бөлімдер туралы бэстесумен шектестік, сонда да бағдарламалық шығындарды аздату жұмыс табу жоқ болды. Біздің алдымызда бюджеттік жүйе принциптерінің түбірімен қайта қарау қажет болды. Осындай логикадан бас тартып, басқа принципті қолдану қажет болды. Тандау принципі, конкурстық кезінде көптеген бюджеттік өтімдерінің ішінен таңдау.

1999 жылы бюджет қаржыларды мақсатты және эффективті жүмсау саласындағы нормалық құқық базасын дамыту, сенімді алдын — ала пайда болуын бақылау механизмдерін қүру арқылы болатын кредиторлық қарыздардың өсуін төменге бағытталған жұмыстар басталды. Қаржы институтының қазынашылық комитетіміз және жұмысы Қазыналык модорнизациясы осы мақсатты орындауға арналды. 2001 жылдың аяғында « Бюджет жүйесі туралың заңға үлкен өзгерістер енгізілді.

Бюджеттік қаражаттар негізінде жасалған барлық азаматтық құқык мәніне Қазыналық органдарда міндетті тіркелу нормасы іске асырылды. Кейбір мемлекеттік функциясын бәсекелестік ортаға беріліп және олар мемлекеттік қызмет көрсету нысанында орындалды. Бюджет ақша қаражаты жаңа қағидалары іске қосылды.

Барлық бәсеке емес қорлардың істері ашылып, олардың кірістері мемлекеттік бюджеттің құрамына кіргізілді.

Менің ойымша осы кезек мемлекеттік бюджет жүйесінің дамуының аса маңызды кезеңі болды.

Мемлекеттік ұйымдардың бөлінетін мемлекеттік тапсырмаларды орындау үшін бюджеттік қаражаттардың мақсатты пайдасына, мемлекеттік сыртқы қарыздарды борыштардың дұрыс пайдалануға және кайтаруына Қазақстан Республикасының Үкіметі келісіммен алынған мемлекеттік емес қарыздардың қайтарылуыын байқалуына біз көп қарыз аудардық.

Дұрыс жоспарлау мемлекет мақсаттарының олардың орындалуы үшін қажет сиректер көлемімен есептелуі керек және жоспарланған бағыттар мен мақсатты анықтайтын шешімдерге бағыттау керек екендігін түсініп, бағдарламалау деп аталатын жаңа эдісті қолдануға көштік Бюджеттік бағдарламалау келесі үш қағидаға негізделеді:

Даму бағдарламалық стратегиясын анықтау.
Бюджет ресурстарын анықтау
Бюджет бағдарламаларды жоспарлау.

2003 жылғы бюджетті қалыптастырғанда біз бюджеттік жоспарлау жұмыстарын мемлекеттік, салалық бағдарламалардың жасау мен жүзеге асырумен байланыстырдық.

Қаржы көздерімен қамтылмаған көптеген бағдарламалар жоғалып кетті, біз бағдарламаларды олардың іске асыруына көзделген қаражаттармен байланысты іске асырдық.

Еске түсірсек, орталық аймақтарды қаржыландырмай оған кейбір қызметтерді берді. Осы проблеманы біз 2002 жылдан бастап шеше бастадық, ол бюджеттік кодексте « Бюджет жүйесі ң туралы заңында өз көрінісін тапты. Бюджеттік ресурстардың жоспарлауы орта мерзімдік макроэкономикалық негізінде жасалғанды бюджеттік бағдарламалар бастапқы екі элемент негізіндей. 2002 жылды тағы бір жаңалығы, сіз білетіндей бюджеттік бағдарлама паспорты болып табылады.

Бюджеттік бағдарлама паспорты - мақсаттарды, күтілетін результаттарды және жауапты орындауына және результативтілігі мен оның іске асырылуын бақылайтын керек элементтер және бюджеттік экімшіліктің маңызы бар құжаты.

Менің ойымша 2002 жылдың ағымында біз мемлекеттік органдарда жоспарлау түзете алдық. 2004 жылы бірінші шарты жылдыққа экімшілер жоспарлаудың әр кезеңдерінде өз жауапкершлігін білу үшін бюджеттік комисиямен шараларды салу шешімі қабылданды. Бюджеттік кодексті дамытудың негізгі мақсаты - бюджеттік процесс саласында қолданатын нормалық құқық актілердің қосылуы мен жүйеленуі. Солардың ішіндегі негізгілері: « бюджеттік жүйе туралың заң бақылау туралы, « мемлекеттік және кепілділген мемлекеттік қарыз туралың заң, қаржылық процедуралар ерекшелігі және үкімет шешімдері бюджеттік процестермен байланысты.

Бюджеттік кодекс өзіне бюджеттік процестік әрбір кезеңдерінің нормаларын біріктірді - жоспарлау, атқарылу, кешелеу, қарыз алу және бюджет атқарылуына бақылау. Әрбір тақырыпқа бөлім арналған. Менің тағы айтқым келгенім, осы кодексті негізгі қабылдаушы. Қазақстан Республикасы және бюджеттік шаруашылық мемлекетпен бюджеттік процестеріне белсенді қатысқандардың ішінде қаржы және әрекет минздравы, есеп комитеті және Ұлттық Банк.

Сол сияқты бюджеттік кодекске бюджет процестің өзінің сапалы жаңа қағидалары енгізіледі. Біз преемственности қағидасын үсынамыз. Орталык фискалды саясаттың бағыттарын орындап, бюджетті жоспарлау. Бюджеттік кодекстің тағы бір жаңа енгізу - бюджет өтінішімізді қарастыру бойынша бюджеттік комитетінің алдында біз 3 жылға орта мерзім фискалдық саясатты қабылдау керекпіз, онда салық саясатының негізгі приоритеттері кандай, бюджеттік шығыс бөлігінде қалай приоритеттерді қолдайтымызды көрсетеді:

Приоритеттік қағидасы - әлеуметтік экономикалық дамуды алдағы орталық кезеңдермен приоритеттер байланысты болатынын жоспарлау.

Негізделу қағидасы - келесі жылғы бюджет жобасына беру үшін оған негіз болу керек.

Бюджеттік артықшылдық процессі сол сияқты, бүгін бізде бар, жиналған бюджет орындалуға байланысты тәжірибелермен көрсетеді. Егер бюджеттік жоспарлау дамытуға байланысты дүниежүзілік тәжірибелерді қарастырсақ, біз ең алдымен ТМД елдерінің тәжірибесін қарастырамыз. Сіз білетіндей, Ресей, мен Украйнада осы сияқты заң актілері қабылданып, өз қызметтерін атқаруда.

Бюджет саясаты саласында Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджет жүйесін жетілдіру жөнінде мынадай қадамдар жасады. Бюджет қаражатын тиімді жұмсау мақсатында мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіктерді ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жөніндегі, сондай-ақ бюджет заңнамасын жетілдіру жөніндегі жұмыстар жүргізілді. Мысалы, мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру түжырымдамасы қабылданды, Бюджет кодексінің және "Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне жергілікті басқару мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобалары эзірленді. Бюджет саясатының үлкен айқындылық, алдын ала болжау және тұрақтылығы үшін мемлекеттік бюджеттің қаражатын жұмсаудың перспективаға арналған басым бағыттарын нормативтік бекіту қажет.

Мақсаттары мен міндеттері

Алдағы кезеңде мыналар бюджет саясатының мақсаттары болып табылады: экономикалық өсімнің түрақты қарқындарын ұстауға жэрдемдесу;халықтың эл-ауқатын арттыру; мемлекеттік функциялардың толық көлемі орындалу қамтамасыз етілетін деңгейде шығыстарды қолдау; мемлекеттік шығыстардың тиімділігін арттыру. Бюджет саясатының мақсаттарына сәйкес 2004-2006 жылдары мынадай мәселелерді шешу қажет: стратегиялық, индикативтік және бюджеттік жоспарлауды одан әрі үндестіру; бюджет қаражатын жүмсаудың орта мерзімді кезеңге арналған басымдықтарын, іске асыру көлемдері мен мерзімдерін анықтау; бюджет кодексінде көзделген нормаларға сәйкес бюджеттік құқықтык қатынастарды регламенттейтін қолданыстағы нормаларды ретке келтіру; бюджеттік бағдарламалау эдістерін одан әрі енгізу; бюджеттердін шығыстарын жоспарлаудың нормативтік эдісін енгізу; бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалау эдістерін жетілдіру; Қазынашылықты жаңғыртуды аяқтау; инвестициялық жобаларды, оның ішінде бюджеттік даму шығыстарын қалыптастыру жүйелілігін қамтамасыз ету мақсатында бюджет қаражатының есебінен іске асырылатындарды дайындау, қарау, іріктеу процесін ретке келтіру; әрбір мемлекеттік басқару деңгейінің бюджет ресурстарын бөлудегі дербестігін күшейту.

Қойылған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу жолдары

Алдағы кезеңге арналған бюджетті қалыптастыру бірінші кезекте мемлекеттік және салалық бағдарламаларда көзделген бағыттарға негізделетін болады, яғни бюджет шығыстары бағдарламалық қүжаттарда растау табуы тиіс. Бағдарламаларды іске асыру кезінде тиімділік пен нәтижеліліктің ішкі және сыртқы бағаларына ерекше көңіл бөлінуі тиіс. Бағдарламаны одан әрі іске асырудың орындылығы туралы шешім мемлекеттік бағдарламалардың іс-шаралар жоспарын орындауға: материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын пайдалану тиімділігін талдауға; мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына эсерін бағалау. Осылайша, бір уақытта мемлекеттік органдардың жауапкершілігін арттыра отырып бюджет қаражатын тиімді жұмсау мақсатында мемлекеттік органдар өз саласында мемлекеттік саясатты іске асыра отырып барынша тиімділікпен бар ресурстарды пайдалана алатын белгіленген өлшемдерге сүйенуді қамтамасыз ету жоспарланады. Алдағы кезеңде елдің ауыл шаруашылығы мен ауылдық аумақтарын қолдау мен дамыту, әлеуметтік даму міндеттерін шешу, денсаулық сақтау мен білім беруді одан әрі дамыту, ғылым мен инновацияларды дамыту, мәдени-тарихи құндылықтарды сақтау бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттары болып табылады. Мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру түжырымдамасын іске асыру шеңберінде шығыс өкілеттіктерін мемлекеттік басқару деңгейлеріне бекіту реттеледі және бюджетаралық трансферттердің тиімді моделі анықталатын болады. Оның ішінде төменгі мемлекеттік басқару деңгейін қаржы құралдарымен қамтамасыз ету тетігін енгізу көзделеді. Бюджет кодексінің нормаларын енгізу және 2005 жылдан бастап іске асыру бюджет қаражатын жұмсаудың тиімділігін арттыруды; бюджет шығыстарының үлкен айқындылығына қол жеткізуді; бюджет қаражатының мақсатты пайдаланылуын мемлекеттік қаржылық бақылау рөлін күшейтуді көздейтін бюджет шығыстарын басқарудың сапалы жаңа деңгейіне көшуді қамтамасыз етеді. Нормативтік құқықтық актілердің нормаларын Бюджет кодексінің нормаларына келтіру және Бюджет кодексін іске асыруға бағытталған нормативтік құқықтық актілерді эзірлеу. жөніндегі жұмыстар жалғастырылатын болады. 2005 жылдарға арналған республикалық және жергілікті бюджеттерді қалыптастыру Бюджет кодексінің негізінде жүзеге асырылатын болады. Бюджет кодексінің жобасында көзделген жыл сайын Алдағы үш жылға арналған орта мерзімді фискальды саясатты эзірлеу орта мерзімді кезеңде салық-бюджет саясатын қалыптастыруға бағытталатын болады. Осы қүжат орталық және жергілікті мемлекеттік басқару органдары бюджеттердің жобаларын эзірлеу кезінде негіз болып табылады. Ұлттык қордың активтерін тиімді басқаруға бағытталған саясат жүргізілетін болады. ЖІӨ-ге проценттік қатынаста бюджеттің тапшылығын біртіндеп қысқарту және мемлекеттік борыш құрылымын оңтайландыру көзделеді. Мемлекеттік сатып алу рэсімдерін іске асырудың уақытылығы мен тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар қабылданатын болады. 2004 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметінің сыртқы борышы үкіметтік борыштың жалпы көлемінің 79%-ін құрады. Борыштық портфельдің осындай құрылымы дағдарыс нәтижесінде қаржылық шығындардың басталу рәсіміне елеулі үшырады және осы тұрғыдан экономикалық қауіпсіздіктің өлшемдеріне сәйкес келмейтін осал болып табылады. Үкіметтің борыштык портфелін әртараптандыру мақсатында ішкі рынокта қарыз алуды бір уақытта арттыру кезінде сыртқы қарыз алу көлемін қысқарту еажет.

Мақсаттары мен міндеттері

Қазақстан Республикасы Үкіметінің мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борыш саласындағы саясаты 2004-2006 жылдары мынадай 2 бағытта іске асырылатын болады: ЖІӨ-ге проценттік қатынаста үкіметтік борыштың мөлшерін дәйекті қысқарту. Бүған ЖІӨ-ге проценттік қатынаста республикалық бюджет тапшылығының мөлшерін біртіндеп және тиісінше оны қаржыландыруды қысқарту нәтижесінде қол жеткізілетін болады;

Республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландырудың жалпы құрылымында сыртқы қарыздардың есебінен республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру үлесін қысқарту жолымен үкіметтік борыш құрылымында сыртқы борыштың үлесін біртіндеп азайту.Жүргізілетін саясат шеңберінде мынадай мәселелерді шешу үйғарылады:республикалық бюджет тапшылығының мөлшерін біртіндеп қысқарту; жинақтау жөніндегі саясат шеңберінде Үкіметтік борыштың үтымды мөлшерін анықтау; міндеттемелердің орындалмау тэуекелін азайту және қысқа және орта мерзімді перспективада Үкіметтің ішкі борышын өтеу жөніндегі төлемдер төлеудің ең жоғары шегін төмендету, ол үшін басым орта мерзімді және үзак мерзімді міндеттемелерді шығаруға қайта бағдарлау үйғарылады; республикалық инвестициялық жобалардың тізбесіне енгізілген жобаларды дайындау және сараптау сапасын жақсарту және сыртқы қарыздарды тиімді пайдалану; жергілікті атқарушы органдардың қарыз алу процесін ретке келтіру. Жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы республикалык бюджеттен инвестициялық жобаларды каржыландыруға бюджеттік кредиттер алу нысанында ғана жүзеге асырылатын болады; валюталардың кросс-бағамдары және теңгені айырбас бағамы өзгерген жағдайда теріс салдарды азайту мақсатында қарыздардың валюталары жөніндегі Үкіметтің сыртқы қарыздарының портфелін әртараптандыру. Қойылған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу мемлекеттік борышты қауіпсіз деңгейде сақтауды, оның құрылымын оңтайландыруға және үзақ мерзімді перспективада бюджеттің түрақтылығын арттыруды қамтамасыз етуі тиіс.

Қорытынды

Соңғы бірнеше жыл ішінде Қазақстан экономикасының анализі дүние жүзілік тәжірибе негізінде анықталған бюджеттік саясаттың оң құрылым-дарының Қазақстан шарттарында да болуын көрсетеді. Ол - мемлекеттік міндеттемелердің реалистік деңгейі негізіндегі дефициттің төменгі деңгейі немесе жол болуын қамтамасыз ететін, несиелеу нарығындағы төменгі проценттік ставкалардың болуын және жекеменшік секторды қаржыландыруды көтеруді қамтамасыз ететін мемлекеттік шығындарды шектеу саясаты. Осындай саясат экономикалық өсудің түрақты темптеріне және жұмыссыздықтың төендеуіне экеліп, сонымен жалпы халыү жағдайы деңгейінің өсуіне экеліп соқтырады. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары болы, қаржы құралдарының аккумуляциясының негізгі құралы болып, саяси өкіметке өзінің биліктік қүзіретін орындауға мүмкіндік беріп, мемлекет қолына нақты саяси және экономикалық билікті береді. Бір жағынан бюджет биліктің бір тармағымен орындалып екіншісімен бекітілетін қүжаттар жиынтығы ғана болып, утилитарлық функцияны орындайды — ел басқарудың мемлекет таңдаған стилін бекітеді. Бюджет орындалатын биліктің экономикалы саясаты қатынасында өндіру өнімі болып, таңданған қоғам дамуының нұсқасына тәуелді және қзіндік рөлді ойнамайды.

Бірақ тек қана бюджет нақты қолда бар ресурстарды және мемлекетке қажетті қаржы ресурстарын көрсетіп, елдің салықтық райын анықтайды. Бюджет қана нақты шығындар құрылымын, территориялар мен салалар арасындағы проценттік қатынасты бекітіп, мемлекеттің экономикалык саясатының негізгі көрінісі болып табылады. Бюджет арқылы ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімнің қайта бөлу процесі жүреді. Бюдет экономиканы реттеу және жетілдіру, инвестициялық белсенділік, өндіріс эффективтілігін көтеру құралы болып, ол арқылы әлеуметтік саясат жүзеге асырылады.

Сонымен, бюджет өзінің ішіне барлық негізгі қаржылық категорияларды (салықтар, мемлекеттік несие, мемлекеттік шығындар) қосып, әрбір мемлекеттің қаржы жүйесінің алдыңғы қатарлы саласы болып. қоғамда маңызды экономикалық рөлмен катар саяси рөлді алады.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сэуірдегі №548-11 жаңа Бюджет Кодексі.
"Бюджет жүйесі туралы" 1999 жылғы 1 сэуірдегі Қазақстан Республикасының Заңы.
"Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы" 2002 жылғы 29 қаңтарыңдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
Финансы. Учебник. //под редакцией Радионовой В.М. -М., 1995. -432 с.
Худяков А. Фднансовые право Республики Казахстан (Общая часть). -Алматы, 1995.-224 с.
Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник. -Алматы, 1997. -472 с.
Государственной бюджет. Учебник. // Ильясов К.К и другие -Алматы, 1994.-267 с.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1998 жылы 19 сәуір.
Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. -Алматы, 1995. -160 с.
Эсберг К.Т. Курс финансовой науки. -Санкт-Петербург, 1913. -113 с.
Мельников В.Д., Ильясов К.К Финансы. Учебник. -Алматы, 2001. -512 с.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық дамуының 2004 -2006 жылдарға арналған индикативтік жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 12 қыркүйектегі № 926 қаулысы
Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. —СПБ., 1992. —540 с.
Пояснительная записка к проекту Закона Республики Казахстан "О республиканском бюджете на 2005 год". Постановление Правительства от 31 августа 2004 года № 20/5532.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік — экономикалық дамуының 2005 - 2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 тамыздағы №917 қауылысы.
Хурсевич С.Н. Использование нормативноғо подхода организации бюджетного выравнивания. //Финансы. -1996. -№10. -С. 7-9.
Баймуратов У.Б., Зейнельгабдин А.Б., Жансарбаев Б. Проблемы совершенствования механизмов налогово - бюджетного регулирования. //Экономические реформы: особенности переходного периода. В 2-х томах /под ред. Мамырова Н.К. Том 2. -Алматы: Экономика - 1999 -С. 96-105.
Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система. -Караганда: Санат, 2002, Том 2. 409 с.
Исентаев Г.К. Особенности стратегического планирования регионов. //Реалии и социально-экономического развития Казахстана. /Сборник научных трудов. Отв.ред. Мамыров М.К. -Алматы: Экономика. -1999.-C.143-148.
Вустер Д. Реформа межбюджетных отношений в Казахстане. //Ал-Пари.- -№2. -С.43-48.
Саткалиев М.А. Сущность и содержание финансовых ресурсов региона. //Экономические реформы: Особенности переходного периода./Сб.научных трудов. под ред. Мамыров М.К. -Алматы: Экономика, - -С.70-76.
Бримбетова М.Ж. Трансформация механизма бюджетного регулирования экономики. //Известия МО иН РК, НАН РК. -1999. -№3. -С. 14-23.
Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов: Учебник.- Алматы: Институт развития Казахстана, 2001-295с.
Исахова П. Мемлекеттік бюджет: Оқу құралы.-Алматы: Экономика, 1998-268с.