МЕНШІКТІҢ МӘНІ, НЫСАНДАРЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ТИПТЕРІ

02 сентября, 2016

«Меншік» үғымы әрбір экономикалык жүйенінің іргетасы болып табылады. Ол тарихи түрде адам және қоғаммен бірге пайда болды. Алғашқы кезде меншік деген ұғым текжермен байланыстырыдды. Сондықтан да меншік адамның дайын өнімдерге емес, жерге деген, яғни табиғи және өндіріс жағдайларына қатынастарын байкатады. Мұнда адам — өндіруші және өндіріс құрал-жабдығын иеленуші ретінде көрінеді (жер — қоғамдық өндірістің басты кұралы). Өндіріс нәтижелерін иелену қоғамдык экономикалык қатьшастар шеңберінде материаддық игіліктерді адамдар бірлесе игеру арқылы жүзеге асады.

Өткен дәуірдегі экономикалық ойлар иелері меншіктін, мәні мен мазмұнын қарастыруда ерекше кадамдар жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалаушы франиуз экономисі Франсуа Кенэ (1694-1774 жж.) «Экономикалык кесте» (1758 ж.) деген еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өнімділігі ролінің басымдығын көрсеткен. Ол, меншікті молайтудағы еңбекшінің егін шаруашылығындағы еңбек өнімділігінің басымдьшық ролін ерекше қолдап, оны барлык байлықтьщ кайнар кезі ретінде санады.

Меншіктщ пайда болу табиғатына комақты ұлесті Уильям Петги, Давид Рикардо және Адам Смит қосты. Олар алғаш рет коғамньщ тапқа яғни жалдамалы жұмысшы, капиталист және жер иеленуші больш жіктелуіне негіздеді. Уильям Петтидің «еңбек — байлықтың атасы, жер — оның анасы» деген қанатты сөздері өзінің мәнін осы күнге дейін жойған жок.

Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809-1865 жж.) меншікке өзінің көзкдрасын «Кедейліктің философиясы» деген еңбегінде баяндаған болатын. Онда ол ұсак буржуазиялық және жеке меншікті дәріптеп, капиталистік меншікті сынады. Прудон «Меншікті — бүл ұрлык» деген сөзінің мәні бар. Меншіктің мұндай сипаттамасы кең тараған жоқ және ғылыми сынға ұшырады.

К. Маркстың түжырымдауы бойынша, меншік экономикалык кятегория ретінде адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз өмір сүреді. Меншік — бүл өндіріс күрал-жабдығын иелену қатынасы және материалдык игіліктерді ендіру, бөлу, айырбастау мен түгыну процесі. Маркстік теорияға сәйкес — күралдар, заттар және т.б. меншіктің заттык. мазмүнын қүрайды. Алайда «меншік» үғымы тек кана заттык мазмүнымен немесе адамныц затка катынасымен шектеліп кана коймайды. Адам басқа адамдармен өзара тығыз байланыста өмір сүреді, еңбек өнімін өндіреді және тұтынады. Ешкімге жатпайтын нәрсені — коғамнан тыс, баска адамдармен байланыссыз иемдену мүмкін емес. Айталык. тіл бір ғана адамның өнімі болып табылады. Себебі, ондай жағдайда адам ешкіммен сейлесе алмайды. Меншікте дәл солай: ешкіммен катынаспайтын адамның меншігі — экономикалык. категория ретінде мазмүнын жояды. Меншік табиғи емес, ол заттардың коғамдық қасиеті.

Меншік теориясына сүбелі үлесті батыстьщ казіргі экономикалық мектебінің екілдері, американ эконо^іистері - Рональд Коуз (1910 ж.) және Арінен Алчиан (1914 ж.) косты. Бүл теория кейінірек Й. Барцель, Г. Демесц, Д. Нарт, Р. Познер және басқалардың еңбектерінде өзінін жалғасын тапты. Осы ғалымдардың түжырымдамасына сәйкес, ресурс өзінен өзі меншік бола алмайды, тек ресурстарды қолдану аркылы Түтас кешенді қүкық — міне осы меншіктің мазмүнын құрайды. Бүл процеске қатынасатындардың барлығы меншік құкығый өткеру кезінде «ойын ережесін» білуі кажет. Меншік. кімге жатады, және езара іс-әрекетгі үштастыруға кол жеткізу үшін олармен келісу керек пе?

Олардың ойынша, меншіктін кешенді құкығы төмендегідей он бір бөлімнен күралады:

иелену құқығы, яғни игіліктерге міндеттелген денелік (күш-қуаттылык) бакылау құқығы:
найдалану құқығы, яғни игіліктін пайдалы қасиетін өзі үшін колдану құқығы;
баскару құқығы, яғни игіліктерді колдануды кім және қашан камтамасыз етуді шешу құқығы;
табыска деген кұкык. яғни игіліктерді колдану нәтижесіне ие болу құқығы;
егеменділік құқығы. яғни бейтараптандыру, тұтыну, игілікті жою немесе өзгерту құқығы;
кауіпсіздік құқығы, яғни игілікті қанаудан және сырткы ортаның зияндылығынан қорғау қүқығы;
игілікті мұрагерге беру кұкығы;
игілікті иеленудегі мерзімсіздік қүқыны;
сыртқы ортаға зиян келтіретін әдістерді колдануға карсылык. жасау құқығы;
жауапкершілікке жазалау түрін колдану құқығы, яғни қарызды төлеуге игіліктермен жазалау мүмкіндігі;
қалдықты сипат қүқығы, яғни бұзылған құқык шараларын калпына келтіруді кдмтамасыз ету институтының өмір сүру құқығы.

Меншіктің экономикалық мазмүнына жүргізілген қыскаша талдау мынаны байқатады: меншік — бұл адамдар арасындағы материалдық және рухани игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және түтыну салаларындағы күрделі әлеуметтік-экономикалық қатынастар.

2. МЕНШІКТІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІ

Меншік қатынастары мынадай кызме ітерді қамтиды:

а) иелену (затты иеленуді жүзеге асыру, кожалық ету); ә) пайдалану (заттан өзіне пайдалы касиеттерді табу);

б) бөлу (затгың қүқыктык тағдырын анықтау — сату, айырбастау, сыйғатарту т.б.)- "*

Меншіктің экономикалық өткерілуі, онын иесіне табыс, рента, пайыз, дивиденд алып келуі арқылы жүзеге асады.

Әрине, әртүрлі игіліктерді иелену процесін қарастыру маңызды, бірақ теория үшін өндіріс құрал-жабдығын иелену процесін, сонымен қатар оның әлеуметтік-экономикалық салдарын талдау маңыздырақ.

Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің экономикалық қатынастары кез келген экономикалык моделін (нарықтық, әміршідцік-әкімшілдік, мемлекеттік, аралас және т.б.) құрастырушы болып табылады.

Адамзат қоғамының даму тарихында меншіктің тайпалық немесе қауымдастық түрлері белгілі. Алғашқы түрмыстык қауымдастықтың ыдырауы, отбасының бөлінуі және соның негізінде жеке меншік пайда болды. Жеке адам жердің меншік иесі болып, оны өндіру сол адамның өзіне және оның отрбасына берідді. Ол өзін баска отбасы қауымдастығыньщ шапқыніііылығынан қорғау үшін қайтадан кауымдастыкка біріге басгап. кауымдастык. меншігін құрады. Қалалык мекендер күрылып. калаға берілген жерлер кауымдастык. меншігіне айналады. Бүл жерде қауымдастык. меншік мемлекеттік меншіктің бейнесі ретінде көрінеді.

Тіпті, ерте дүниенің өзінде-ак үжымдық (қоғамдык), жеке еңбектік және мемлекетгік (кауымдык меншік иелері) меншіктүрлері қалыптаса бастады. Осылардын ішінен кейінірек жеке және мемлекетгік меншік түрлері көбірек дами түсті. Мемлекеттік меншік өзінін барынша дамуын әкімшілік-әміршілдік экономикалык жүйеде, бүрынғы КСРО-да (1917-1991 жж.) жүзеге асырылып, онын үлесі басқа меншік гүрлерінін жалпы қүрылымында — 88,6% қүрады. АЛайда, нарыктык экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік меншіктШ үлесі 5%-дан 30%-ға дейін ауыткиды.

Экономикалық және әлеуметтік кұрылысқа байланысты мемлекеітік меншік баска меншік түрлерімен салыстырғанда тиімді болуы мүмкін. Ол оньщ атқаратын кызметімен: жалпы коғамның экономикалық даму стратегаясының қалыптасуы, экономиканың салалык қүрылымының оңтайландырылуы нәтижесінде адамға бағытталған ең жоғарғы тиімділікке кол жеткізу арқылы сабактастырьиіады.

Экономикада бүл меншік түрінің басымдау болуы нақты өмірде жағымсыз түстарға, яғни мемлекеттік монополиялардың пайда болуына алып келді. Ол экономикаіүшін аса қауіпті еді: мемлекетгік ендірушінін түтынушыға үстемдігі пайда болып, арзан тауарлар түрлерін жою жүзеге асты және тапшылық пайда болды. Қанағаттандырылмайтын сүраным калыптасты.

Осыдан мынадай түжырым жасауға болады: мұнда мемлекетгік меншікті жою емес, оның монополиялык үстемдігін жою туралы әңгіме болып отыр.

Нарыкка өту және ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстан Республикасындағы мемлекетгік меншікті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру процесінін басталуы ~ мемлекеттік меншік үлесін кыскартуға, оның монополилялық үстемдігін жоюға бағытгалған. Сондай-ак. коғамдык өндірістің тиімділігін арттыру үшін бәсекелестік ортаны құрып, оны түрғындардың сүранымын канағаттандыруға бағыттау кажет. Мемлекеттік меншіктің үлесі 30-40% шенберінде бекітіледі.

Жеке меншіктін дамуы ХІХ-шы ғасырдыц екінші жартысының ортасына дейін жүзеге асты. Ғылыми-техникалық революцияның әсерінен ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысында жедел түрде акционерлік меншік қалыптаса бастады. Акционерлік немесе корпоративтік меншік, басқаша айтар болсақ, топтық немесе үжымдық меншік. Батыстың экономикалық теория мектебі «жеке» термині ретінде кез-келген мемлекеттік емес мүлік, шаруашылық, кәсіпорынды түсінген.

Жеке меншік үғымы түрғысынан өз еңбегімен жасалған жеке еңбектік және еңбектік емес меншікке бөліп караймыз. Соңғысында заңды негізде жасалған жер учаскісі табысы мен жалға берілген басқада қозғалмайтьш мүлік, банкке салынған пайыз бойынша және басқа көздер (жәрдем ақы, стипендия, зейнет акы және т.с.с.) есебінен жасалады.

Жеке меншікгің даму кезеңінде еркін бәсеке барынша каркындап, жеке кәсіпкерлердің өндіріс тиімділігін кәтеруге және түрғындардын өсіп келе жаткан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Сондай-ақ оның теріс түстары байкдлады: артық өндірудін экономикалықдағдарысы, жеке меншік — бүл билеп-төстеушінің, ешкім шектемейтін иегердің (иегердің өз еркі ғана бәрін шешеді) меншііс өнімімен байланысты еді. Сондыкган, мемлекетгін араласуы қажет болады. Қазіргі өркениетті қоғамда меншік иесі мінез-қүлқыньщ белгілі ережелері жасалған, сонымен қатар артық өндіру экономикалық дағдарысын ескертутэдэалы шаралар қараетырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және оның келешегі адда.

Қазіргі әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің, мағынасы өзгерді. Қазіргі уақытта жеке меншік жехеленген (еңбектік және еңбектік емес) ғана емес, сондай-ақ ұжымдық (топтық), акционерлік және кооперативтік түрде — меншік иесі үжымдарын біріктіретін болады.

Нарыққа еткенге дейін Қазақстан Республикасында кооперативтік меншік — колхоздың, кооператив меншіктің, түтыну корпорациясы, тұрғын-үй, қүрылыс және басқа да кооперативтік үжымдармен көрсетілді. Қазіргі жағдайда ол акционерлік меншік, біріккен және аралас кәсіпорын меншіктерімен толықтырылды.

Көптеген әлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан-жакты дамыған. Айталық, ендірістік кооперативтер — бүл тауар мен кызмет көрсетуді бірге өндіру мақсаты, азаматтардын өз еркінде.

Кооперативтер Англияда ХІХ-шы ғасырдың басында пайда болып, кейінірек мұндай ұжымдар көптеген Батыс Еуропа елдерінде, АҚШ-іа кеңінен тарады, Алғашкы кооперативтер Дания мен Швецияда ауыл шаруашылығы өнімдерін ондеу және өткізу бойынша пайда болды. Яғни, 100 жылдан соң әлемнің он екі елінде олардың үлесіне ауыл шаруашылығы өнімінін 60%-ы келді.

Бүрынғы Одакта да шаруашылық жеке еңбек меншігін кооперативтік (колхоздық) меншікке алмастырыдцы. Ол алғашкы бесжылдыктарда жүргізілген ұжымдастыру (коллективтендіру) ңегізінде құрылды. Алайда. шын мәнінде колхоздарға әкімшілік үйымдар билеп-төсеп үстемдігін жүргізді. Олар өзіндік өніміне билік жүргізу құк.ығынан айырылды. Себебі, енімнін. негізгі бөлігі бекітілген баға бойынша мемлекетке түсіп отырды. Бұл кооперхивтік процестердін бұзылуына алып келді. Меншіктін, кооперативтік түрінің нарыктык экономика жағдайында кооперативтік кәсіпорынньщ толык өзінше болуы — оның өндірісті дамыту мүмкіншілігінің ең жоғарлығын иеленді. Мүнда, козғаушы күші — меншік иесі, топтары — кооперативтін экономикалык мүдделері больщ табылады. Тұтыну кооперациясы өндірістік кооператі^втен өзгешелеу. Өндірістік корператив өндіріс саласында кызмет етсе, тұтыну кооперативі — айналыс саласЫнда кызмет жасайды. Ресейде тұтыну кооперативінің алғашкы үйымдары ХХ-шы ғасырдың басында пайда болды. Онын пайда болуының басты мақсаты - тауарларды сатып алуда шаруа мен тұтынушыны сауда делдалдарі?щан құткару.

Казіргі кезде әлемдік қауымдастықта түтыну кооперациясы .өзінің к.ызметін қалада да,;ауылдык жерлерде де жүзеге асырады. Ол әртүрлі фирмалар және ұйымдармен кең халықаралык байланыста болады.

Меншіктің бір түрінен баскасына етуді эволюциялық жолмен бәсекелестік күрестің, өндіргіш күштер дамуының және ҒТР-ның негізінде жүзеге асады (мысалы, ХІХ-шы ғасырдағы акционерлік меншік түрінін пайда болуы) немесе бұрынғы Одақта болған мемлекепік және колхоздык меншіктін зорлық-зомбылық жағымен калыптасуын айтамыз.

Муниципалды меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен салыстырғанда өте ерекше болып табылады. «Муниципал» — латынның «municipalis» немесе немістің «munizipalitet» сөздерінен іпыккан, «каланы басқару» деген ұғымды біддіреді. Ал, латынньщ «municipium» «сөзі каланы өзін-өзі» басқару құқығын білдіреді. Әдетте муниципалды меншікке өкімет үйымдары мүлік және әкімшілік-аумактык қүрылымдарды басқару жатады. Казакстан Республикасында осындай мүліктер коммуналды меншік деп аталады.

Әртүрлі экономикалык жүйе шеңберінде меншіктін. баска түрінін басым болуы, оның басқа түрінін — мейлі бұрынғы, мейлі қазіргі түрінің болуын жоққа шығармайды. Меншіктін барлык түрінін араласуы мен өзара іс-әрекеті, экономикаға және барлық қоғамның дамуына оң әсер етеді.

Қазіргі уакытта Қазақстан Республикасында төмендегідей меншіктщ экономикадық түрлері қалыптасты:

Кесте 2-1 Меншіктің экономикалық түрлері

ЖЕКЕ	ұжымдык	МЕМЛЕК.ЕТТ1К
Еңбек-	Еңбектік	(Жеке топтық)	Республика	Облыстык.
тік	емес		меншігі	аудандык му-
				ниципалдык
				меншігі
Енбек	Мұрагерге	а) жалгерлік меншік	Республика-	Коммуналдык
табысы	қалдырылған	ә) үжымдык. көсіпорын	лык меншік	меншік
есебі-	мүлік есебі-	меншігі (сатып	(жер.	(түрғын-үй
нен	нен табыс;	алынған)	коймауы.	коммуналдык
	сактандыру.	б) кооперативтік	сулар.	шаруашылы-
	несие меке-	меншік	осімдік әлемі,	ғы мәдениет
	мелеріне сал-	в) акционерлік	жануар олемі.	және денсау-
	ған каржы-	меншік: :і»	әуе кеңістігі)	лық сактау,
	лар;	а) коғамдык үйымдары-		халыққа
	акция,	ның меншігі		білім беру.
	облигация	ә) діни ұйымдарының		жергілікті
	және	меншігі		бюджет
	баска баға-	меншік:		корлары)
	лы қағаздар-	а) шаруашылык қоғамы
	дан түсетін	меншігі
	табыс	(серіктестігінікі)
	көздері	ө) бірлестіктер
		(ассоциациялар)
		*меншігі:*
		а) шетел мемлекетінің
		меншігі (концессия)
		ә) біріккен меншік
		(шетел мемлекеті
		кәсіпорыны)

3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ТИПТЕРІ МЕН МОДЕЛДЕРІ

Күнделікті экономикалықөмірде адамдар арасьшдағы қатынастар әрқашанда белгілі экономикалық жүйе ретінде қызмет жасайды.

Экономикалык жүйе - бүл экономикалық процестердің жиынтығы. Ол калыптаскан мүліктік катынастар мен үйымдык түрлер негізінде коғамда жүзеге асады.

Әлеіңцік экономикалық әдебиетгерде экономикалық жүйені тдагаудың кең таралған екі фактор негізінде жүргізіледі:

Меншік типтері бойынша;
Экономиканы үйымдастыру типтері бойынша.

Осындай әдістер негізіңде экономикалык жүйені төмеңцегщей тайгерге беледі:

а) дәстүрлі экономика;

ә) әкімшілдік-әміршілдік экономика;

б) еркін бәсекелестік (таза капитализм) нарықтық экономика;

в) қазіргі нарыктык экономика (қазіргі капитализм) немесе аралас экономика. л

Енді осы типтерге толығырақ тоқталайық.

а) дәстүрлі экономика түйық, окшау шаруашылықкд негізделеді. Ұрпақтан үрпакКа беріліп отырған дәстүр мен салт, қандай тауарды калай. кім үшін өндіру аркылы аныктады. Экономиканын осы түрі бұрынғы заманға карағанда, Азия, Латын Америкасы мен Африка еддеріңде қазір ете сирек кездеседі.

ә) еркін бәсекелестік нарықтық экономика ресурстарға жеке меншіктік және тауар өндірушінің еркін бәсекелік механизмімен сипатталады. «Түлға өзінің барлык материалдық және рухани мүмкіндіктерін ез пайдалылығы үшін қоддануға тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді ойламайды. Адам тек өзінің мүдцесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген басқа кездегідей, ол көрінбейтін колмен, максатка карай бағьптаңды және оньщ ойыңда бүл болғандай емес. Өзінің ойлаған мүддесін тіпті саналы түрде көздегенмен де, ол коғам мүддесіне батымды-ак жиі қызмет жасайды»1.

Мүвдай экономика ең идеадцы экономика ретінце қарастырылады. Еркін (либералды) нарықгық экономиканьщ негізін қалаушы А. Смит болды. Ол нарыктық экономикаға барынша еркіндік беру қажет деп есептеді. Алайда еркін нарыкгык. экономиканың накты кызмет аткдр-уы көрсеткеніндей, оньщ бөлінбес серігі — артык өндіру экономикалык дағдарысының үнемі туындауы болып келеді. Экономикалык дағдарыстар тарихын зертгеуі керсеткендей, олар 1825 жылдан бастап үнемі әрбір 8-10 жылда қайталанып отырады. Дағдарыс кезінде саудада тоқырау басталады, нарыкқа өтпейтін өнімдер мелшері толып кетеді, қолма-қол акшалар айналымнан жойылады, зауыт пен фабрикалар төкгатылады және жұмысшылар жүмыссыз қалады. Тоқырау жыдцарға созылады және экономика бүлінеді.

Кесте 2-2

Экономикалық жүйенің типтері мен моделдері

		Т И	П Т Е Р
Негізгі	Мемлекетгік-	Н А Р Ы Қ Т Ы Қ
белгілері	жоспарлы	XVH-X1X ғғ.	Қазіргі ХХ-шы ғасыр
	Әкімшілдік-	Еркін	Аралас	Әлеуметгік
	әміршілдік	бәсекелестік	бағытталған	аралас
Өндірісті	Қоғам	Кәсіпорын	Шаруашылык-	Ш аруаш ыл ыкты
коғамдастыру-	(мемлекет)	шеңберінде	ты бөлшекхеп	бөлшектеп
дың келемі	шеңберінде		мемлекеттендіру	мемлекеттендіру
Меншік түрі-	Мемлекеттік	Жеке инди-	Жеке ұжымдык	Жеке ұжымдык
нін басымды-		видуалды	мійкілекеттікпен	мемлекеттікпен
рак болуы
Экономиканы	Мемлекеттік	Нарыктык	Нарыктык және	Нарыктык жәнс
реттеу		өзш-өзі	мемлекегпк	мемлекеттік
		реттеушшік
Әлеуметтік-	Тұракты	Өндірістің	Экономикаға мемлекеттің араласуы.
		Әрбір 8-10	Экономикалык дағдрыстарды ескерту
		жыл саиын	мен бәсеңдету бойынша
		болатын	антициклдык шаралар.
		экономика-
		лық
		дағдарыстар
Әлеуметтік	Күшті мем-	Азаматтар-	Жеке және	Күшті элеуметтік
кепілдіктер	лекетпк алеу-	дыңәлеу-	мемлекеттік	корғау. мүлік
	меттік қор-	меттік	әлеуметтік	тепе-тенсіздіпн
	ғау, мүлік	корғалмауы	сақтандыру	азаиту.
	тепе-тең-		корларының
	сіздіпн жою	-------і---------	кұрылуы.

б) әкімшілдік-әміршілдік экономика. Нарықтык экономикадағы еркін бәсеке және оны тереңірек талдау құбылысы әкімшілік-әміршілдік экономика теориясының пайда болуына ықпал етеді. Әміршілдік экономика теориясынын үраны: «Қазіргі өндіргіш күштермен олардын үғыну бейнесінде, тіпті табиғатымен карау байкалады. Өндірістегі коғамдык анархия өндірісті қоғамдык-жоспарлы реттеумен алмастырылады».'

Әкімшілдік-әміршіддік экономиканын, нарықтық экономикаға кдрағанда артыкшылығы мынада: ол ашықтүрде жұмыссыздыкты, өндірістің тым құлдырауын болдырмайды. Ал кдын шешуші кезенде елдін материаддык, еңбектік және акдіа қорларын ірі халык шаруашылығынын міндетгері мен бағдарламасын жүзеге асыруға шоғырландырады және жұмылдырады. Сондықтанда жосяарлау жүйесін коғамдык меншікке негізделген социалистік елдер ғана емес, жеке меншікке негізделген кейбір капиталистік елдерде колданады. Айталық, екінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде бұл гитлерлік Германняда байкалды. Экономиканың ауқымды салалары мен барлык салалары орталык. жоспарлау және соғыс үйымдарынын тікелей бақылауында болды. Осы кедендерде Англия мен АҚШ-да дәл солай жүзеге асты.2

Әміршілдік-әкімшілдік экономиканың олқылықтары мынадан байкдлады.

Біріншіден, барлык шаруашылык сауалдарын коп сатылы бюрократтык инстанциясы арқылы шешу кажет болды. Олардың келісімін алуға көп уақыттың кетуі — барынша кедергі болып табылады. Мүндағы басты максат - жаңа өнімді шығару кажеттілігі, жаңа техника мен технологияны ендіру болмак. Ал келісімге кеткен уақыт бұған кедергі жасайды.

Екіншіден, кәсіпорын жоспарынын орындалуы туралы түлынушы алдында емес, жоғары жақтағы орталық үйымдар алдында есеп береді. Кәсіпорын есебі бұрыстау, боямалы акпараттан қүрылады. Сондыктанда орталык үйымдар экономика және түтынушылардың к.ажеттілігі туралы көбіне нақты көзқараста бола алмайды.

Осының барлығы әкімшілдік-әміршілдік экономиканы тиімсіз етеді және оны әртүрлі тапшьшықка алып келеді.

в) қазіргі нарықты экономика аралас экономика ретінде болуда.

Аралас нарыктық экономика дегеніміз не? Американ экономисі Пол Самуэльсон былай деген: «Аралас экономика экономикалык өмірдің нашарлауын жалпы сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады», әрі карай ол: «Аралас экономика — бүл нарықпен, бүйрық, дәстүр элементгерімен бірге болатын экономика» — дейді.

Аралас нарыктық экономика теориясынын түп тұлғасы болып «конвергенция» теориясы (авторы — Нидерланд экономикалык мектебінің профессор-экономисі Ян Тинберген) және «жана индустриалды қоғам» теориясы (авторы — Гарвард институтынын, профессор-экономисі Джон Кеннет Гэлбрейт) жатады. Дж.Гэлбрейт «жана индустриалды қоғамды» аралас экономиканын ерекше бір типі ретінде қарастырып оның нарықты және жоспарлы жүйедек тұратьшын айтқан.

Аралас экономикада «нарыктык механизм баға мен көптеген саладағы өндірісті анықтайды, олай болса, мемлекет нарықты салық салу, шығынмен ретгеп отырады» - деп жазған болатын Пол Самуэльсон.

Әлеуметтік аралас нарықтық экономика теориясынын. негізін қалаушы герман экономисі. Фрайбург университетінін. профессоры Вальтер Ойкен (1891-1950 жж.) болып табылады. Онын түжырымдамасының күрамдас бөлігі: әлеуметтік корғаудың толығырак жүйесін мүмкіндігі келгенше нарықтық экономикаға кол жеткізу негізінде жасау болмақ. Бүл түжырымдаманын үраны мынау: «... адамды экономикалық саясатка емес, экономикалык саясатты адамға бейімдеу».

Аралас әлеуметтік бағытталған экономикалык саясатқа емес экономикаға мысал ретінде «швед моделі» жатады. Мүнда барлык. негізгі қордьщ 4%-ы мемлекеттін колдануында болады, ал барлық мемлекеттік шығындардың жартысы әлеуметтік мақсатқа бағытталады.

Іргелі әлеуметгендіру қорытындысы мынада: «өндірістің қызметі көбінесе жеке кәсіпорынға жүктеледі, себебі бәсекелестік негізде іоәрекет жасайды. Ал, жоғарғы деңгейде емір сүру қызметін қамтамасыз ету (барлық әлеуметгік инфракүрылымның, оньщ ішінде мынандай саланы — жүмыссыздық, әлеуметтік сақтандыру, білім, көлік, байланыс, ғылымды қосқанда) мемлекетке жүктеледі»1.[1]

Қазакстан Республикасы кальштасуы мен дамуының стратегиялық максаты аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық экономика болып габылады. Ол бәсекелестік бастауға, меншіктің негізгі түрлгрін араластыра — өзара іс-әрекетке негізделеді. Олардың әрқайсысы жалпы экономикалык. және әлеуметтік өзара байланыс жүйесінде өз кызметтерін аткарады.

Кандайда бір экономикалык жүйедегі әртүрлі меншік түрлерінің аракатынасы кандай болуы керек? ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысына дейін өмір сүрген еркін нарықтық экономика дәуірінде (монополистік капитализмге дейінгі жүйе), үсақ жеке м^ншік артығырак сипатқа ие болады. Үсақ кәсіпкерлер өзара^еркін бәсекелесті. Бұл еркін бәсеке дәуірі еді. ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысынан бастап ҒТР-ның әсерінен акционерлік (корпоративтік) қоғам түрі қалыптаса бастады. Ал, ХХ-шы ғасырдың басынан мемлекеттік меншік үлесі көдімгідей өсе бастады.

Қазіргі уақытта жетілмеген (еркін емес) бәсеке жағдайында, нарыкты реттеу дәуірінде меншік түрлерінің қүрьшымы кәдімгідей взгерді: жеке меншік 30-35% көлейін, корпоративті (үжымдық) меншік көпте,ген бөлігін, яғни 50%-ын және мемлекеттік меншік 15-20%-ды кұрайды.

Мемлекеттік меншіктін үлесі кебінесе еддін экономикалык даму ерекшелігімен аныкталады.

4. ЭКОНОМИКАЛЫҚ МҮДДЕЛЕР, ҚАЖЕТТІЛІКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ

Қоғамда әртүрлі көптеген мүдделер өмір сүреді. Өндіруші қызметтін қозғаушы факторы — экономикалык мүдделерді ғана тек экономикалык теорияда карастырады. Экономикалық мүдделер — бұл адамдардың шаруашылық қызметін қозғаушы күштер, олардың қабілетінің байқалуы.

Мүдделер экономикалык процестің қуатты күші болып табылады. Олар коғамнын экономикалық механизіміи, қоғамдық өндірісті козғалыска келтіретін серіппе тәрізді. Мүдделерді адамдардың саналылықпен экономикалық қажеттіліктерді қарастыру ретінде ұғынып, олардың ендірістік қызметінің себебі ретінде болады және сол қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады.

Мүдделер өзінен-өзі өмір сүре алмайды. Экономикалық мүдделердің пайда болуы үшін - адамдар, адамдар тобы қажет, яғни қанағаттандырылу үшін өзінің қажеттіліктерімен бірге экономикалык субъектілер керек. Осы қажеттіліктерді еткеру үшін, адамдар бірлескен ендірістік қызмет етеді және белгілі экономикалық қатынастарға ат салысады. Экономикалык катынастарсыз, сондай-ак субъектісіз - экономикалық мүдделердің пайда болуы, олардың еткерілуі мүмкін емес. Экономикалық катынастар мүдаелердің әлеуметтік-экономикалық базасы ретінде жүзеге асады. «Экономикалык катынастар, — деп жазды Ф. Энгельс, — ен алдыменен мүдделер ретінде байқалады».1

Нарықтык қатынастар субъектілердің кеп болуы, әртүрлі экономикалык. мүдделер түрінің көп болуын тудырады. Олардын ғылыми жіктелінуі осы мүдделерді нақты жеткізушілерінін негізінде анықтайды.

Мүдделер қоғамдық, үжымдык, және" жеке мүдделер болып белінеді. Мемлекеттің үлтгық шеңберінін аумағындағы мүдделерді

- үлтгық, аймақтық, мекемелік, корпоративтік, топтык, отбасылык мүдделер деп бөлуге болады. Әрбір мүдделер тобынын артында оларды жеткізушілер бар және олар ағымдағы және келешектегі мүдделерді көздейді. Мүнда оларды беліп тұратын басты өлшемі -уақыт болып табылады.

Экономикалык мүдделер объектісіне байланысты экономикалык қызметін нарық процесінде мүліістік, кдржылық. еңбектік, моралдык - әдептілік мүдделер қалыптасады.

Экономикалык мүдделер күрамын өзгертілу сипаты бойынша жалған мүдделер үғымына белшектенеді яғни, жеке мүдде - эгоистік; үжымдык мүдде — тар топтық; аймақтық-жергілікгік; мемлекеттік

- мемлекеттік-бюрократты мүдделерге ауыстырьшады. Бір мүдденін басқа бір түріне езгеруі, экономикалык мүдденің басқа түріне кесір келтірілуі аркьшы немесе оның есебінен жүзеге асуы мүмкін,

Әрбір коғаімда (нарыктык немесе нарыктык емес) барлық мүдцелер адамдарда шоғырландырылады және олар түлғалар арқылы, солар арқылы өткеріледі және жүзеге асады. К. Маркстің пайымдауынша, олар экономикалык, саяси, ұлттық, идеологиялық, әдептілік барлық қоғамдық катынастардың жиынтығы болып табылады. Адам жүмыс күшінің иесі ретінде барлык коғамдық

Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 18 т. 271 бет.катынастардын жиынтығын және жеке сапасын бойына сіңіреді. Олар болса. адамнын кажеттілігіне, мүддесіне, іс-әрекетіне, еңбек катынасына және өндірістегі нәтижесінін жауапкершілігіне кәдімгідей әсер етеді.

Адам оидірістін түпкі максаты болып табылады. Қоғамдык. өнім бөлу мен айырбас аркылы өтіп. өзінін кездеспеген тұтынуымен аяктайды. Түтынусыз кез-келген өндірістін мән-мағынасы болмайды. Адам к.ажетгіл.іпн канағатгандыру — ендірістің жалпылама міндеті болмак. Міне. осы мағынада, адам — әрбір ендірістің түпкі мақсаты.

Адамның еңбекке және өмір игіліктерін өндіруге ұмтылысы ада*і организімінін биологиялык қажеттілігі мен емірге кұштарлык кажеттілігінен туындайды. Адамның өмір сүруі үшін ең алдыменен азык-түліп болуы керек. Ал. оған деген кажетгілік оны өндіріспен айналасуға мәжбүр етеді. Сондыкган экономикалык теория адамнын жономикалык кажеттіліктерін зерттейді.

Экономикалык кажеттіліктер - коғам ^ндірісінің ішкі себептерінін бір калыпты кызмет етуі және дамуы. Олар адамдарды нақты экономикалык нәтижелерге кол жеткізу үшін бар ресурстарды тиімді колдануға жігерлендіреді.

Зкономикалык. кджеттіліктер жұйецінен - өндірістік, коғамдык жәме жеке к.ажеттіліктер бөлінеді. Жеке кажеттіліктерді олардын даіуіу деңгейі бойынша карапайым денелік және жоғарғы (әлеуметгік) қажетгіліктер болып жіктеліп, адамзат коғамының даму деңгейімен гусіндіріледі. Олардың көлемі, күрылымы, саны коғам мәдениетінін жалпы жағдайымен аныкталады.

Тұлғанын, адамнын кажеттілігі — бұл жеке кажеттіліктер:

- 'өзінін икемділігі мен мойындауьша дәл болатындай жанына жайлы жұмыс табу:

~ өндіріс сипатына сай болатын ыңғайлы, нақтылы дәрежеде колайлы жағдайда жұмыс жасау;

- өнертапкыштык, спорт, туризммен айналысу үшін оқуға мүмкіндіктін болуы, өзінін білімін түрақты көтере білуі;

- бала тәрбиелеу үшін жағдайдын болуы үшін жаксы пәтерде түру:

- жаксы жалакы таба білу..

Ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтустын (1766-1834 жж.) ойынша, «егер әрбір адам күнделікті жай тамақпен, карапайым киіммен, жүпыны төмен үй-жаймен канағаттанатын болса, онда ол ешкашан киім мен пәтерді және баска да өнім түрлерін бүл дүниеде көрмеген болар еді».

Американ ғалым-экономисі Василий Леонтьев байкағандай. ынталылык - бүл кайык желкенін толтырған желді экономика деп аныктады.

Басқару жүйесі ете нақты ілімге сүйеніп жәке жұмысшьшын мүддгсін ынғаймен колданса ғана тиімді бола алады. Әлеуметтік түрғыдан жан-жақты адам баскарудын күрделі субъектісі болып табылады. Нарықтык. жүйеде әрбір оған қатысушынын мінез-қүлкы, онын жеке мүддесімен және кажеттілігімен ынталандырады. Әрбір экономикалык тұлға езінің табысын жеке шешім кдбылдау негізінде үзартуға үмтылады.

Әрине, адам ой-мақсатын тек кана онын непзгі материалдык қажеттілікпен шектеуте болмайды. Оның талап-тілеп әртүрлі, сондыктан атакты американ социал-экономисі Абрахам Маслоу арнайы қажеттілік «пирамидасын» үсынған, онда барлык адамнын әртүрлі кажетгіліктері мен ой-максаттары бейнелеген.

Адамдар кажеттілігінін ен жоғарғы іргетасы - негізгі материалдык қажеттіліктер болып табылады және^оларды тек экономика канағаттандырады.

Нарыққа өту экономикалық катынастар жүйесін және сонымен бірге экономикалық мүдделерді де реформалауды талап етті. Қазіргі кезде алғашқы жоспарға меншіккердщ жеке мүддесі - тауарды еткізуі болып табылады. Нарықка катысушылар езінін жеке мүдделерін көздей отырып, жалпы мүдделерге енбек етеді.

Мүдденің ерекше байқалатын түрі накты экономикалық қызмет деңгейінде ынталандыру болып табылады. Олар — адамдар кызметін тікелей анықтаушы факторлар. Ынталандыру мынандай накты түрде бояады: ақшалай табыс, жалакы, әртүрлі моралдық сый-сияпаттар, Ынталандыру іс-әрекеттің нәтижесінде экономикалык мүдделер байкдлуының сонғы түрі, материалдык мүдделіліктер пайда болуы. КАТЕГОРИЯЛАР МЕН ТЕРМИНДЕР

Меншік. иелену. пайдалану, билік ету, иемдену, рента, пайыз, дивиденд, мемлекеттік, жеке еңбектік, жеке еңбексіздік, ұжымдык, акционерлік, жалгерлік, кооперативтік, коммунаддық, муниципаддық меншік түрлері. дәстүрлі экономика, нарықтық экономика, әкімшілдік-әміршілдік экономика, аралас экономика, аралас әлеуметтік бағытталған экономика, экономикалық жүйе, мемлекетсіздендіру, жекешелендіру, экономикалык мүдделілік. экономикалық кажетгілік.

САБАКТЫҢ ҮЛП РЕТІНДЕГІ ЖОСПАРЫ

Меншікгің экономикалық мәні және оның түрлері.
Экономикалыкжүйелер және олардын модельдері.
Қазақстан Республикасында жеке меншіктін калыптасу мәселелері.

"4. Экономикалық мүдделер мен кажеттіліктер және олардын түрлері.

МӘНЖАЗБА МЕН БАЯНДАМАЛАРДЫҢ ТАКЫРЫПТАРЫ.

Қазақстан Республикасындағы аралаС меншіктер.
Казакстан Республикасындағы меншікті мемлекетсіздендіру және жекешелендіру проблемалары.

ӘҢГІМЕ ӨТКІЗУІЕ ЖӘНЕ ӨЗШ-ӨЗІ БАҚЫЛАУҒА АРНАЛҒАН СҮРАҚТАР

Меншік дегеніміз не және оның экономикалық катынастардағы орны қандай?
Сізге меншіктің кандай түрлері^елгілі?
Меншіктің экономикалык өткерілу мәселесі калай жүзеге асырылады?
Аралдағы Робинзонға Жүманың кездесуіне дейін меншіктін кандай түрі болды?
Экономикалык мүдделер және онын меншік түрлерімен байланысы жайлы сіз не білесіз?
Әлеуметтік нарықтық экономика теориясының авторы кім болады және онын мәнісі неде?
Алғашқы рет Қазакстан Ресггубликасында аралас әлеуметтік бағытталған нарыктык экономиканың калыптасу жолы қандай мемлекеттік құжаттарда қаралды?
«Жеке меншік» үғымын калай түсіндіресіз?
Халық шаруашылығынын тиімділігі үшін әртүрлі меншік түрлерінің өзара іс-әрекетінің мәнісі неде?

Қорытынды

Меншіктің тарихи бастамасы ортақ меншік. Ол ортақ еңбек пен оның нәтижелерін бірігіп иеленуге негізделді. Құқықтық мағынадан қарағанда мысалы мүлік тек бір тұлғаға ғана емес, екі немесе одан да көп тұлғаларға тиесілі болуы мүмкін. Көрсетілген жағдайда бір материалдық объектіге бірнеше субъектілік меншік құқығы пайда болады. Айтылған екі немесе бірнеше тұлғаның меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады. Мисалы: екі азаматтың меншігінде бір тұрғын үйдің болуы.

Жекешелндірудің ең қарапайым түрі өнім шығаратын кәсіпорынды сату. Бұл жағдайда сатып алушы толық меншік иесі болады. Ал, екінші бір қарапайым формасы кәсіпорын мүліктерін түгелдей бөліп беру жолы.

Ал бұлардың күрделі формасы мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамға және жауапкершілігі шектеулі қоғамға айналдыру.

Қолданылған әдебиеттер тізімі