Зейнетақы корының жүмысынын тиімділігін айқындайтын көрсеткіш оның табысынын коэффиценті болып табылады. 2003 жылдын басында қорлардын инвестициялык портфелінің орта шамамен 60-70 пайызы қаржылық қүралдардан түрған тенге түрақтана бастаған кезде ЖЗҚ шығынға үшырады, себебі олардың қүралдары доллар түрінде болды. Жанадан енгізілген зейнетақы активінің нарықтық бағасы нарықтық бағасы нарықтық бағаларды ескеріп, портфельдін нақты құнын көрсетеді. Яғни енді партфельді оның күрамындағы құралдардын нарықтык бағаларын енгізе отырып, осы уақытта каншаға сатылса, сол соммамен бағаланады. Қорлар берілген тэртіппен зейнетақы активтерін есептегеннен кейін жэне табыстарының жаңа көрсеткіштерін баспаға шығарғанда салымшылар ЖЗҚ өз партфельдерін дұрыс бағалады жэне қаражаттар өтімді құралдарға салынды ма, соны айқын көре алатын болды. Д.А.Құнаев атындағы МЕЖЗҚ жэне «Қорғау» ЖЗҚ нақты табыстарының теріс коэффицентін көрсетті. «Қазанмыс» жэне «Копитал» ЖЗҚ-ларының сэйкесінше бүл көрсеткіші 0,06 және 0,44 пайызға, ал « сенім » ЖЗҚ-ның көрсеткіші нарыктық бақалаудан, кейін 2,05 пайызға төмендеді. Бір ғана қор бүрынғы эдіс бойынша өзінің табысы туралы мэліметтер берді, ол МЖЗҚ. Сондықтан осы уақытта мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының нақты табыс коэфиценті шартты түрде ең үлкен болып келеді. Әрине, қордын нақты көрінсі тек нарықтық бағалауға көшкен кезде ңана көрінеді. Сонымен қатар, нарықта басқаларына қарағанда кейін жүмысын бастаған қорлардың сэйкесінше ЖЗҚ-на қарағанда табыстары төмен болады. Кейбір қорлардын басшыларынын айтуы боиынша нарыкгын тендік тек жылға қарай тұрақтанады. Қордын жүмысының жағдайын сонымен катар оның таза зейнетақы активтері көрсетеді. Қазақстанда өзінің зейнетакы активтерінің көлемі бойынша. 4 қор алда келе жатыр (5 сурет) МЖЗҚ ( нарықтағы үлесі 25,98 пайыз ), Қазақстанның үлттық банкінің ЖЗҚ ( 23,67 ) «Үлар Үміт» ( 16,76 ) жэне « АВЫ АМВКО - Каспий МүпаП газ ЖЗҚ» ( 7,20 ). 4 пайыздан сэл асатыны «сенім» жэне «Құрмет» (4,54 жэне 4,27), басқа қорлардын зейнетақы активтерінің көлемі 3 пайыз мөлшерінде.

ЖЗҚ -ның жэне зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымның эр тоқсандық есебі бойынша 2003 жылдың 2 тоқсанның қорытындысында жарғылық капиталы 180 млн қүрап, өзінің меншік копиталы 346 млн. 967 мың-ды, ал «Қазақ мыс» ЖЗҚ-ның жарғылык копиталы 50 млн тенге, меншікті капиталы 86 млн, 969 мың теңгені күрайды. Бүл қорлардын жэне басқалардын меншікті капиталы әр-түрлі болып өседі, жэне нарықтағы олардың жүмыс істеу мерзімі белгілі бір үлесін қосады, эрине ол өседі жэне бүл көрсеткіш олардын жүмыстарынын тиімділігін кңөрсетеді. Ал «Үлар Үміт» ЖЗҚ -ның меншікті қоры ең үлкен 405 млн, 721 мың тенгені қүрайды. Бірақ жарғылык копиталы меншікті капиталдан көп (440 млн. теңге). Зейнетақымен қамтамассыздандыру заныңа енгізілген өзгерістерді мамандар 3 топка бөліп көрсетеді: 1 Зейнетақы жинақтардысақтандыру шараларын күшейтуге бағытталған өзгерістер. 2 Зейнетақы жүйесінін жүмыстары мен инфрақұрылымын жетілдіруге бағытталған өзгерістер. (МЖЗҚ арнайы белсінділігін, алып тастау, зейнетакы активтерін өздігінше баскару мүмкіндігі, зейнетақы төлемдерін сақтандыру үйымдары арқылы төлеу, комиссиондық сыйақылардың жүйесін өзгерту, салым соммасьша шек қою). 3 Басшылығынын жауаптылығын күшейтілуге бағытталган өзгергулер {уакытътда салынбаған мІндетті зейнетакы жарналарына көніл бөлу, салық органдары тарапынан тексеру мен бақылауды ұйымдастыру, еркін мамандық зейнетақы жарналары). Егер енгізілген өзгерістерді ескерсек, онда зейнеткер өз зейнетақысын сақтандыру үйымынан ала алады, жэне «зейнетақы аннуитетін» -иемденіп, өзінің жинақтарының мүрагерлікпен берілуіне шек қояды. Бір жағынан мемлекет азаматтарга өмір бойы зейнетақы төлемдерін төлеу мақсатын кездеп отыр жэне зейнеткерлерге оларды түгелімен және тез арада құртып тастауға мүмкіндік бермейді. Ал, содан соң мемлекетке еш пайда түспейді. Екінші жағынан зейнетақы активтерінің өсуіне байланысты, болашақта бүлардың кқлемі толығымен мелексттік қарыздарды жаба алтын болады, бұл ақшаларды тартудың шарттары одан әрі қиындап жатыр эр ай сайын жүмысшылардың еңбекақысынан 10 % мөлшерінде зейнетақы қорларына төлемдерді тартады.

1*4 Зейнетақы активі. 2004 жылдын деректері бойынша республикада 16 жинактаушы зейнетақы қоры жұмыс істейді. Олар республика аудандарында 72 филиал жэне 73 өкілдікті қамтиды. Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды 10 үйым ұйымдастырады, олардың 2 - еуі жинактаушы зейнетақы қорлары, себебі олар зейнетакы активтерін басқарумен айналасуға лицензияны иемденген: Ақ « ШЖЗҚ » жэне Ак « Қазакстан ұлттық банкі{іің жинактаушы зейнетақы қоры». Есепті күні екінші денгейлі 9 банк жэне Қазакстан Республиканың Ұлттык банкі кастодиандық кызметті атқарады. Сонымен қатар жинақтаушы зейнетақы қорларының кастодиандық қызыметтін екінші деңгейлі 7 банк ұйымдастырады: Ақ « Казкомерцбанк », ЖАҚ « Н8ВС Қазақстан банкі »-нің еншілес банкі, АҚ « банк центр кредит », АҚ « Қазақстанның халык жинақтаушы банкі» АҚ « Темірбаніс », АҚ « Евразмялық банк », АҚ « АТФ банк », сонымен катар, Қазакстан Республиканың Үлттық банкі. Мікдетті зейнетақы , салымдары бойынша мына корлар еп КӨІІ салымшыны иемденіп отыр: АҚ « мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорьі» - 36,49%, « Қазақстан ұлттық банкі » - 17,60 %, « Үлар Үміт»-14,72 % барлық салымшылар санына осы үш қорға 68,81 % үлес түседі. Осы жылдың мамыр айында салымшыларсаны 37 274 адамға немесе 0,53 % өсті. Осы жылдың мамыр айында салымшылардың зейнетақы қорларындағы зейнетақы жинақтары 3.494. теңгеге өсті (2,14 %), 2004 жылдың 1 маусымда 406 100,5 млн. теңгені құрады. Зейнетақы жинақтарының өсу қарқыны басқа жылдармен салыстырғанда төменгі кестеде бейнеленген. Осы жылдың 1 маусымында алдынғы жылға карағанда зейнетақы жинақтарының қосу қарқыны 9 пайыздық пунктке төмендеді, негізінең бұл зейнетақы активтерін инвестициялаудан түскен инвестициялық табыстың өсу деңгейінің төмендеуіне байланысты. жинақтаушы зейнетақы қорларының ішіндегі ең үлкен зейнетақы жинақтары бар қорлар: « Қазақстанның халық банкі» - 100 262, 3 млн. теңге немесе 24,69 %, «мемлекеттік жинақтаушы зейнетакы корлары» -93 806,4 млн. теңге немесе 23,10 % , « Ұлар Үміт»- 70 680,2 млн. теңге немесе 17,39 % , « АВЫ АМВЯО - Каспий Мұнай Газ » -28 900,7 млн. теңге немесе 7,12 % барлық жинақталған зейнетақы соммасынан келеді. Жалпы, осы 4 қорға барлық зейнетақы жинактары соммасынан 72,3 % тиеді. Таза инвестициялық табыстын сосасы жеке салымшылардың зейнетақы шоттарына бөлініп, 2004 жылдың мамыр айында 1145 млн. теңгеге (1,15%), өсіп, 2004 жылдың 1 маусымына 100 731 млн. теңгеге жетті. Төмендегі көрсеткіштер бойынша таза инвестициялык табыстын өсу қарқының осы жылмен алдынғы жылдарды салыстырғанда өзгерісін көрсетеді.

2004 жылдың 1 маусымында басқа жылдармен салыстырканда инвестициялык табыстық өсу деңгеінің 22 %-ға төмендеуі байқалады. Сонымен катар, зейнетақы жинақтарындағы таза инвестициялык табыстың сомасы 27,6 % -дан 24,8% -ға дейін төмендеп тұр немесе 2,8 % азайды. Жалпы зейнетақы салымдары 2004 жылдың 1 маусыиында 313 943 млн. теңгені -кұрады немесе 2003 жылдың 1 маусымымен салыстырғанда 39,22 % -ға өсті. Мамырда түскен зейнетақы салымдарының сомасы 7571 млн. теңгені құрады, алдынғы аймен салыстырғанда ол 14,33% -ға төмендеді. 1998-2003 жылдар жэне 2004 жылдың қантар -мамыр аралығында қорлармен арнайы жэне еркін зейнетақы салымдарынан 22 886 млн. теңге көлемінде зейнетақы төлемдері төленеді, алдыні ы жылмен салыстырғанда бұл 5578 млн. теңгеге немесе 32,23% өсті. Осы жылдың мамыр айында зейнетақы төлемдері 418 теңгені құрады, яғни 1,86 %-ға өсті. Зейнетақы жинақтарының зейнетақы төлемдерін жеткізу үшін сақтандыру үйымына 6 млн. теңге аударылды.

Салымшылар бір қордан екіншісіне өздерінің жинақталған қаражаттарын аудару құқығын кең пайдаланып жатыр. Нэтижесінде зейнетақы жинақтарын аудару осы жылдың мамыр айында 2 109 млн. теңгеге (3,04%) өсті, 2004 жылдың 1 маусымында 71 571 млн. теңгені кұрады. Ең үлкен аударулар мына қорларда ді: «МЖЗҚ»-58,60% , « ¥лар Үміт»- 11,84 % , жэне « Қазақстан ұлттық банкі » -8,62 %. Барлық аударымдар сомасынан 79,06 % -ы осы 3 қорға келеді. 2004 жылдың мамыр айында зейнетақы активтерінің жиянтық көлемі млн. теңгеге немесе 2,18 % -ға өсті, 2004 жылдың 1 маусымына 406 212 млн. теңгені құрады. Орта шамамен 2003 жылдың 1-ші маусымы аралығында зейнетақы активтері 7,58 млрд. теңгеге өскен. 2004 жылдың 1 маусымында инвестицияланған зейнетақы активтері млн. теңгені құрады, мамыр айымен салыстырғанда 3 692 млн. теңгеге немесе 0,96 % -ға төмендеді. Статистикалық көрсеткіштер бойынша жинақтаушы зейнетакы қорларындағы инвестициялық портфелінің көп бөлігін мемлекеттік бағалы қағаздар алып жатыр жэне 201 072 млн. теңгеге немесе 52,57 % -ке тең. Алдағы оймен салыстырсак, онда мемлекеттік бағалы қағаздардың көлемі ПбЗімлн. теңгег немесе 6,15 %-ға өсті. 2003 жылдың 1 маусымымен салыстырсақ онда мемлекеттін бағалы, қағаздары млн, теңгеге немесе 34, 52 %- ке өсті. Қазақстан Республиканың эмитенттерінің корпоративтік бағалы қағаздарының өсу көлемі 226 млн. теңгені немесе 0,19 %-ды кұрады. Екінші денгейдегі банктерге салым көлемі 31 156 млн. теңге немесе 8,14 % тең болды. Бұл 2004 жылдың мамыр айында 4,1 % - ға өсті. 2004 ж. 1 маусымына қарай ЖЗҚ-ның инвестициялық портфелінің 2,16 % -ы халықаралық қаржылык үйымдардың бағалы қағаздарына тиеді. Есепті кезеңде шетел эмитенттерінің ( мемлекеттік жэне мемлекеттік ем,ес ьағалы қағаздарының ) көлемі өзгеріске үшырады. Шетел эмитентерінің мемлекеттік бағалы қағаздарынығ көлемі 14 646 млн. теңгеге немесе 68,95 % -ға төмендеді де, сонында 6 595 млн. теңгені құрады. Ал, шетел этинтерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздары 0,86 %- ғатөмендеді де, 15 701 млн. теңгеге тенесті. Өтемен жиындық жарғылық копитал 2004 жылдың 1 қантарымен салыстырғанда 678,6 млн. теңгеге, немесе 14,29 % -ға өсті, жэне 2004 жылдың 1 маусымында 5 425,6 млн. теңгені құрайды. 2004 жылдың 1 маусымында 16 жинақтаушы зейнетақы қорының ішіндегі 11 —і 1301,9 млн. теңгеге тен резерв капиталын ұйымдастырды (қорлардың өз капиталдары көлемінің 19,81 %-ын құрайды).

2004 жылдың 1 маусымында жинақтаушы зейнетақы қорлары 665,7 млн. теңге көлемінде шығынға үшырады, сонымен қатар мамыр айында-100,7 млн. теңге мөлшерінде болды. III - Тарау. Зейнетақы нарыгының жағдайы. 2004 жылғы зейнетақы нарығының жагдайы. Қазақстан зейнетақымен қамтамассыздандыруын мемлекеттін шығыны ретінде емес, керісінше қоғамнығ дамуына аса кажетті элеуметтік - экономикалық институт ретінде, экономиканың жеке саласы ретінде қарау керек. Қоғам тарапынан зейнетақы қажетсіз жүйе деген ойды жою қажет. Зейнеткерлерді кэрілік кезінде камтамассыздандыру мэселесі халық шаруашьтлық жоспардың басты элементі болып табылады. Кэрі жастағы адамдарды күту, оларды медициналық, тұрғылық, материалдық құндылықтармен камтамассыз ету болашақта аса күрделі экономикалық мэселелердін біріне айналуы мүмкін. Осы тақырып атлған позицияны үстанатын автордың айтуы бойынша экономика жэне жүмыс істейтін халык толығымен зейнеткерлерді болашакта камтамассыздандыру мэселесін шеше алады, сонымен қатар егер зейнеткерлерді камтамассыздандыруға байланысты материялдық құндылықтар базасы құрылса, онда халықтын өмір сүру денгейін көбейтуге болады. Бүл үшін зейнетакы резервтерінің инвестициялык саясаты ақшаны жинаумен ғана айналыспай, сонымен қатар табиғи - заттар пропорцияларын жасап, болашақта зейнеткерлерді қажетті тауарлар мен қызметтермен қамтамассыздандыратын базаны құрулармен айналысулары тиіс. Зейнеткерлерге аса қажетті заттар қандай? Сапалы жэне арзан тағамдар, эртүрлі жэне сапалы дэрілер, медициналык қызметтер, байланыс желілері жэне көлік , арзан электр энергиясы, жылу жэне комуналдық қызметтерді қажет етеді. Барлық осы тауарлар мен қызыметтер барлықының қолы жетерліктей, арзан, алуан түрлі жэне сапалы болу керек. Қазақстан Республиканың зейнетақы жүйесін халыкаралык стандарттарға жэне жана инвестицияларға жауап беретін шаруашылық саласына айналдыруға барлық мүмкіндік бар. Бүндай саланы күруға не бары 5-10 жыл қажет. Осыған байланысты демографиялык жағдай өзгерді. Қысқа уақыт мерзімінде зейнетақы жүиесінің материалды -заттай базасы құрылады. Түрғын үй шаруашылығына өте көп қаражат салу керек. Негізінен тұрғын жерлерді жанадан өкру кажеттілігі туындайды, олар қазіргі қалалрға мүлдем үқсамаулары тиіс. Бүл зейнеткерлерге арналған үйлер сэйкесінше мынадай инфрақұрылымдарды кіріктіруі керек: комуналдық, элеуметтік, медицинаклык, мэдени. Жана түрғын қоры қажет болады, яғни зейнеткерлерге өте тиімді үйлер түрлері. Ерекше комуналдық қызыметтер жүйесі керек. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қаражаттары жіберілетін экономикалық салалрды тексерістен өткіздіру қажет салалардын қаржылық жағдаиын бағалаудын жаңа түрлерін қолданукерек, себебі салынған қаражаттар тиімсіз болып калуы мүмкін, өндірілетін тауарлар мен қызыметтер зейнеткерлер үшін өте қымбат болып кетуі мүмкін. Қорғау қайтарылуды, енбек өнІмділігін, пайданы және сала бойынша баскада көрсеткіштерді зерттеу қажет. Өзінің мамандар дайындау жүйесі, басқару жүйесі, осы шаруашылыққа қажетті информацирндық жэне транспорттық кұрылымдары керек. Зейнеткерлердін өміріне кажетті белгілі бі элеуметтік ортаны жэне кызыметтерді қамтамассыздандыруы тиіс. Болашақта зейнеткерлер саның өсуі макроэкономикалық өзгерістерге алып келеді. Осыған байланысты болашақ жағдайдын микроэкономикалық талдауы қажет. Мемлекеттін тамақ өндірісінде өзгерістер туындайды, яғни халык өз ойын көбірек дэрі -дэрмектерге , медициналық кызыметтерге жэне күнделікті кажетті тауарларға аударады. Зейнеткерлерге бүгінгі таңда жэне болашақта аса қажетті тауарлар болып жылу жэне электр энергиясы болып табылады. Бүл екі сала бүгінгі танда капиталды көп қажет ететін салалрдын бірілері. Сондықтан зейнетақы активтері негізінен осы салаларға жүмсалуы тиіс. Негізінен зейнетақы нарығындағы қаражаттар аса қажетті салалрды қаржыландыруға жүмсалулары керек. Тұтынушыолары зейнеткерлер болып табылатын салаларда бұларға жатады. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қаражатқа белгілі бір проектке жіберу үшін тікелей жэне шаруашылық қаржылык инструменттер арқылы өтуі керек: корпоративтік акциялар жэне облигациялар, банк қүралдары, мемелекет тарапынан кепіл. Мемлекет меншігіндегі жеке қарыз алушылар жэне кәсіпорындар өздерінің облигациялары арқылы жинақтаушы зейнетакы қорына алған қарыздарын растайды жэне болашақта кайтарады. Зейнетақы инвестициялары мыналарға бағытталады: шаруашылык саласындағы басты капиталды жинақтауға, зейнетақы жүйесіне қызымет көрсетуге арналған барлық формалардағы кәсіпорындардын басты құралдарынын лизингіне, зейнеткерлерді қамтамассыздандырумен айналысатын басқа да салаларға.

Алайда, зейнетақы резервтерін орналастырғанда мемлекеттін ұзак мерзімді міндеттерін пайдаланбауға тырысу керек, себебі бүл болашак жастардан алынатын салық болып табылады. Әрине, көптеген кэсіпкерлер зейнеткерлерді қамтамакссыздандырумен айналысқылары келмейді. Себебі бұл аса көп пайда экелетін сала болып табылмайды. Бірак егер инвесторлар өз каражаттарын жоғарыда айтылған саларға салатын болса, онда жүмыс орындары өседі, осыған байланысты халықтың түрмыс жағдайы жақсарады, ал одан келе бэлкім демографиялық жағдайымыз да өсетін болар. Жүмысшылардың жинақтаушы зейнетақы корына қалып жүрген ақшалары мемлекеттін жалпы ішкі өнімін көтеру үшін бағытталуы керек. Себебі зейнеткерлерге қажетті жэне арзан тауарлары аз. Ал, ішкі өнімді ұлғайту дейміз, яғни барлық салалар біркелкі, немесе қаражаттар аз салынатын жүйеге салынуы керек. Бүгінгі танда зейнетақы қорлары өз қаражаттарын халыққаралық нарықка шығарғылары келеді. Шетелдік банктер мен қаржылық институттарға, компанияларға салуды көздеп отыр. Бүл эрине оте жақсы, бірақ шателдік нарықтың өз зейнетакы активтері бар жэне олар өз банктері мен компанияларына салынып жатыр. Ал, біздін зейнетақы активтеріміз оларға түпке де керек емес. Біздін зейнетакы қорларымыздың қаражаттары мемлекеттіміздің амортизациялык құралы ретіндесақталып жүр. Осылайша үлттық зейнетақы қаражаттарын өз мемлекетіміздің экономикасын көтеру үшін пайдаланғанымыз жөн. Шын мэнінде осы ақшаларды егер дүрыс пайдалансақ, онда эрине алға шыға аламыз. Қазір зейнетақы қорларында 1,5 млрд. АҚШ долларынан көп ақша қаражаттары жатыр, яғни бүл нарық өзінше бір аса ірі қаржылық монополия болып түр. Қорыта келсек, зейнетақы жүйесін жеке бір сала ретінде қарау керек. Себебі бүл қазіргі уақыттағы аса үлкен қаржылық инвестор болып табылады. Осыған орай бұл қаражаттарды үйымдастырып, дүрыс бөлетін арнайы жоспарды карастыру қажеттілікті туындайды. Яғни үкімет бұл мэселеге кемқұрайлылықпен кдрамауы керек.

Қорытынды Қазақстан Республикасында қызмет аткарып жаткан зейнетакы қорлары 1997 ж. 20 маусымдағы «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамассыздандыру туралы» занңын негізінде құрылып, жана талаптарға сай қызмет атқарады. Зейнетақы корлары табыс табушы түлңалардың, азаматтардың табысының 10 % жинақтау арқылы олардын қейнетке шығу жағдайыменең кұн көрісін қаисыздандыру мақсатына қызыметтер атқарады. Жинақтаушы зейнетақы қоры зейнетақы жарналарын жинақтау жэне оларды зейнетақы төлемдері ретінде төлеу максатында қүрылған кызмет атқарушы занды түлға. Зейнетақы қоры сонымен бірге зейнетақы активтерін, инвестициялык ьасқару бойынша да кызмет атқарады. Зейнетақы қорлары салымшылардлын міндетті жарналарын жинай отырып, оларды әртүрлі бағалы қағаздарға орналастырады.сонын нэтижесінде кордын инвестициялык портфелін күрады. Бүгінгі танда Қазақстан Республикасында 14 зейнетакы қоры бар болатын болса, оның біреуінін жарғылық копитплы мемлекеттін есебінен кұрылған. Сондықтан оны мемлекеттік зейнетакы қоры деп атаймыз. Ал, 2 -еуі корпоративтңк зейнетақы қоры болып табылады. Олар «Қазақмыс» жэне «Филипморис» компанияларынын жүмысшылары мен қызыметкерлерінің зейнетақы жарналарын жинақтау үшін құрылған корлары. Ал, басқа қорлар олар ашык корлар болып аталынады.

Зейнетақы жинақтарын құнсызданбауын қадағалау. Мемлекет жеке түлғалардың жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы салымдар мөлшерін белгілейді. Зейнетақы жүйесінің тағы бір зейнетақы ерекшелігі зейнетақы жинақтарын тек салымшылардың салымдары арқылы тек ғана жинау емес, сонымен қатар эр түрлі қаржылық күралдарға салу арқылы инвестициялық табыстар арқылы жүргізіледі. Зейнетақы салықтарын бағалы қағаздарға салумен зейнетақы активтерін басқару компаниялары айналысады. ( КУПА- ЗАБК) ЗАБК- ның жұмысын баға қағаздар бойынша Қазақстан Республикасының үлттық комисиясы бақылайды. Бүгінгі танда зейнетақы алымдарын тарту жэне занда белгіленген тэртіппен зейнетақы төлемдерін жүзеге асыратын бір мемлекеттік жэне он бес мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары мемлекеттік лицензияны иемденді. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары жабык акционерлік қоғам ретінде күрылады. Олар ашық немесе корпоративтік болуы мүмкін. Ашық зейнетақы қорының құрушысы заңды жэне жеке тұлға бола алады. ЖЗЖ жүмысын бақылаумен айналысатын комитет қордын эр түрінің минималды жарғылық иқорына талаптар кояды жэне нормативті активтері арқылы лицензиянын болуын, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы корларынын жұмысын қадағалайды, басқарады да, зейнетақы жинақтарының сақталуын жэне қайтарымдылығын қамтамассыздандырады. Ұлттық зейнетақы агентігінің талаптары бойынша әрбэр қор зейнетақы еретелерін құрастырады жэне өзінің кызыметі олар арқылы басқарады. Зейнетақы қоры жеделдік кызыметінің шығындарын зейнетақы салымдарынаң 1% мөлшерінде комиссиондық тқлемдер мен инвестициялық табыстар 10% мөлшерінде жабады. Зейнетақы активтерін басқаратын компания жабық акционерлік қоғам түрінде қүрылады, оның мүшелері занды жэне жеке түлғалар бола алады. Қазақстан Республиканың бағалы қағаздар жқніндегі Үлттық, комиссиясы компанияның қызметін қадағалайды, реттейді жэне лицензия береді. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры (МЕЖЗҚ) қызыметі кэсіпорындакрдың, ұйымдардын жэне азаматтардың еркін, ақша салымдарын тартуға зейнетақы активтерін басқарумен айналысатын компанияға өз активтерін салуға, зейнетақы жүйесінің қатысушыларына өмір бойы немесе үзақ мерзім бойы үнемі салымдарын төлеп тұруға бағытталған комерциялық үым.

Мемлекеттік жинактаушы зейнетақы қорының мемлекеттік емес қордан айырмашылығы, мемлекет азаматтардын салымдарыны сақтығын қамтамасыздандырады. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтері тек қана тэуекелі өте төмен және табысты аз экелетін қүралддарға, яғни мемлекеттік бағалы қағаздар, халықаралық қаржылық үйымдардын бағалы кағаздарына салынады. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы корының активтерінің үлкен бөлігін активтерді басқарумен айналысатын компания мемлеккеттік бағалы қағаздарға жэне банктердін депозиттеріне салады. Ал белгілі бір бөлігі Қазақстандық кэсіпорын дамуына үлес қосу мақсатымен, олардын акциа мен облигацияларын иемденуге бағытталады. Бірак бұларда Қазақстанның қор биржасынан алған «А» митингі болуы керек. Осылайша мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорлары мемлекеттік жинақтаушы қорға қарағанда инвестиция бойынша көбірек табыс алады. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетакы жинақтарының салығын Қазақстан Республиканың Үкіметі қабылданған шаралар жиынтығы қамтамассыздандырады. Сақтаудын ең манызды денгейі мемлекеттік емес зейнетақы қоры зейнетақы каражаттарын инвестициялаумен айналыспайды. Бұл жүмыспен жеке занды түлға яғни зейнетақы активтерін басқарумен айналысатын компания айналысатын болды. Сонымен қатар барлык операциялар, арнайы лицензияланған банк- кастодиан арқылы жүргізіледі. Үкімет тарапынан мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақыжүйесін, зейнетақы активтерін басқарумен айналысатын компаниямен банк-кастодианды бақылауды 3 органға тапсырды. Олар: жинақтаушы зейнетақы қорының жүмысын реттеумен айналысатын еңбек жэне әлеуметтік қорғау министірлігінің комитеті, бағалы қағаздар жөніндегі Қазақстан Республиканың Үлттық комисиясы жэне Қазақстан Республиканың Үлттық банкі. Заңмен қарастырылған шаралар жүйесі салымшылардың зейнетакы жинақтарының жоғары денгейдегі сақтығын камтамассыз етеді.

Қаржы нарығында мемлекеттік емес зейнетақы қорынын инвестор ретінде үлесі зор жэне активтерінің қаркыны өте жоғары, сонымен қатар кейбір мемлекеттерде мемлекеттік емес зейнетақы корларының активтері мен инвестициялаудын түсетін табыстарына салық төлеуде женілдіктер беріледі. Осыған байланысты қорлардын жүмыстарына батыс елдерінің қызығушылығы туып жатыр. Бүл күбылысты онай түсіндіруге болады, себебі: 1) Қосымша, зейнетақымен қамтамассыздандыру саласынынинституттар жүйесінін дамуы мемлекеттін халықты элеуметтік қорғау ауытпалығын төмендеуге көмектеседі 2) Мемлекет экономиканың көлемінде мемлекеттік емес зейнетақықорларынын қаражаттарды жүмылдыру жинақтардын қсуіне жэне түтынудын қысқаруына экеледі. Дамыған мемлекеттерде мемлекеттік емес зейннетакы қорларының инвестициялық шегі 40-60 жылды қүрайды. Осыцған үқсас инвесторлар жоқ, банктер және қаржылық корпорациялар ұзақ мерзімді инвестицияларын 12-15 жылға жоспарлайды. Сонымен бірге мемлекеттік емес зейнетақы қорларымен шоғырланған активтер үзақ мерзімге қаржылық кұралдарға салынады да, осы уақыттағы айналыстан шығарылады. Осылайша қаржы нарығында алыпсатарлық сүраныстың төмендеуін қамтамассыздандырады. Басқа сөзбен айтқанда, зейнетақы қорларының активтері мемлекеттің қаржы жүйесінің стабилизаторы болып табылады. Осылайша мынандай қорытындыға келеміз, зейнетакы қорлары қаржылық ресурстарды шоғырландырып, оларды біздін мемлекетке бөлудін дүрыс үйымдастыруына өз ықпалын тигізе алады. Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының активтері үзақ мерзімді айналысқа негізделгендіктен, Қазақстан экономикасына аса қажетті ұзақ мерзімді инвестицияның бір көзі, сонымен қатар Қазақстаннын қор биржасынын өзіндік стабилизаторы бола алады. Зейнетақы жүйесін бұрынғы күйінде сақтап қалу аның күйзелісіне жэне толық қүлдырауына экелетіе еді. Оны бүлдырмас үшін 1997 жылдын 20 маусымында "Қазақстан республикасында зейнетақымен қамтамассыздандыру туралы" заң қабылданды. Осы заң бойынша 1998 жылдын 1-ші қантарынан бастап мемлекетте зейнетақы жүйесі енгізілді жэне ол нарықтық экономиканың талаптарына жауап беретін болды. Жүмысшылардын есебінең қамтамассыздандырылған зейнетақы жүйесін қалыптастыру үшін басқару мен бақылауға байланысты іс-шаралар қабылданды. Бұның мақсаты зейнетақы төлемдерінің дұрыс бөлінуін, салымдары жоғалтып алу тэуекелінен аулақ жүру үшін жэне қаржылық тұрақтылығын қамтамассыздандыру. - ынтымақтастык жүйе үшін - бүл зейнеткерлер мен жүмысшылар санының, орташа зейнетақы мен орташа енбекақынын орташа мөлшерінің ара қатынасы, сонымен катар салымдарды жинау денгейі. - жинақтаушы жүйе үшін- бұл активтерді салу, болашақтағы зейнетақы мөлшері, өмір сүру денгейі мен жұмыс стажынын ара қатынасы. Өмір сүру денгеінің үзақтығы жэне өте жоғары зейнетақылар үшін екі жүйеденде салымдардын жоғары мөлшерін қажет етеді. Реформалаудын мақсаты біреу- кэрі адамдарды қорғау және экономикалық өсуге үлесін қосу. Қазақстанда жүмыс істеген зейнетақымен қамтамассыздандыру жүйесі жүмыс істеуге жарамсыз халықты қамтамассыздандыруда өзінің тиімділігін көрсетті. Қазақстан Республикамен қабылданған зейнетақы жүйесінің 3 денгейінің қалыптасуының қажеттігің айқындайды, оларға банктік жэне сақтық компаниялардын үсынатын қызметтері жэне арнайы маманданған мемлекеттік емес зейнетақы қорлары арқылы мемлекеттік емес зейнетакымен қамтамассыздандырады. Мемлекеттік емес зейнетақы корлары халықтын психологиялык қажеттіліктерін камтамассыздандырады яғни кэрілік кезінде жүмысқа қабілетсіз болған кезде жинаған ақша салымдарын материялдык негіздері ретінде пайдалану. Зейнетақы қорларынын активтері кәсіпорындардын, үйымдардын, азаматтардын салымдарымен, сонымен қатар инвестициялаудан түсетін табыстардан қүралады. Зейнетақы салымдарынын ерекшелігі олар үзақ уақытқа салынады, яғни салымдардын түскен уақыты мен оларды өтеу уақыты ұзақ болып табылады. Сонымен зейнетақымен қамтамассыздандыру жүйесі арқылы ақша қаражаттарын жинактау ұзақ уақытты болды. Сэйкесінше, бұл уақыт аралыгында инфляция жағдайында өз қүнын сақтау мақсатымен, олар қысқа мерзімді қаржылық құралдарға, сонымен қатар үзақ мерзімді активтерге жэне инвестициялық бағдарламаларға салынуы мүмкін. Қор нарығының дамуына жинақтаушы зейнетақы корлары үлкен үлес қосуда, себебі өзінің ісінің ерекшклігіне байланысты үзақ мерзімді инвестициялаумен айналысады жэне осыдан қаржы нарығынын үзақ мерзімді секторының қатысушы болып табылады. Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде зейнетакы қорлары ең мықты, сенімді жэне түрақты жүмыс істейтін элеуметтік каржылык институттар болып келеді. Осыдан, ұзақ уақыт жүмыс істейтін зейнетақы қорларында ауқымды мөлшерде қаражатар жинақталады.

II - Тарау. Нарықтық қатынастар жағдайындағы жинақтаушы зейнетақы жүйесі. Нарықтық қатынастар жағдайында зейнетақымен қамтамассыздандыру. Халықтык тэжіребе көрсеткендей халықтың салымдары инвестициялау мақсатпен дүрыс қолданып жатыр. Оларды тартумен мемлекеттік емес институттар жүйесі айналысады. Олар қаржылық делдалдар жэне ұжымды инвесторлар түрінде қызметтерін атқарады нарықтық экономикасы даиыған елдердін тэжірибесі бойынша үлттық инвестицияның барлық көлеміне бүл институттардын косқан үлесі зор. Бүндай институтарға, сонымен қатар мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары да жатады, олар халықты зейнетакымен қамтамассыздандыру арқылы әлеуметтік шараларды шешумен жэне үлкен инвесторлар ретінде кызметпен айналысады. Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің реформасы зейнетақымен қамтамассыздандыру жүйесін қалыптастыруға экелді оның басты субектілері мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары, зейнетақы активтерін басқару мен айналысатын компаниялар жэне банк кастодияндар болып табылады. Бүндай институттардын дамуынын бастапқы жылдарындағы жүмыстары арқылы мынандай шешімге келуге болады, қажетті жағдайларды жасап және сэйкес мемлекеттік реттеу кезінде жинақтаушы зейнетақы қорларынын активтері экономикаға аса қажетті инвестициялар ретінде бола алады, негізінен үзақ уақытты болады. Әлемде 2 зейнетақы жүйесі бар: ынтымақтастық жэне жинақтаушы. Біріншісінде, ынтымақтастық жүйеде бүгінгі зейнеткерлер өз зейнетақыларын бүгінгі күнгі жүмысшылар арқасында алып жатыр. Бүл жүйе бойынша жүмысшыларға үлкен ауырлық түседі, себебі зейнетақы қорларына үлкен көлемде салымдар жіберілуі тиіс. Халықтын ішінде зейнеткерлер саның өсуі бүгін үлкен қиындықтардын бірі. Бүл жүйе шығынды деп танылды. Жинақтаушы жүйеде зейнеткер зейнетақыны өз жинактарынан алады. Зейнетақы жүйесін реформалау кезінде женілдіктер қысқарады, зейнетақыға шығу уақыты өседі, жеке зейнетақы қорлары дамиды жэне т.с.с. Әлеуметтік қорғаудын кепілдігінің болмауы жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі тэуекелділік. Зейнетақы жүйесінің үйымын тандаудын басты критериі - оның қаржылық түрақтылығын қамтамассыздандыру. 1) Копитал нарықтары дамыған 2) Бюджет жетіспеушілігі қатан қадағалауға алынады 3) Зейнетақы жүйесі артық қаражатты қндіре бастайды 4) Жеке зейнетақы қорларынын жүмысын камтамассыздандыратын қүқықтық тексерушілік мжэне экімшілік салалар толығымен жасалып, түрақтанғанда 5) Сэйкесінше мамндар дүрыс дайындалса. Уақыт өтіп жатыр, ал біздін жүеде осыған байланысты ешқандай өзгерістер болып жатқан жоқ. Барлығы, күтілгендей, өзінің ретімен жүріп жатыр. Біз өз принциптерімізден кері қайтпаймыз.

Мамандардын бағалаулары бойынша ЗТМО-ғы өз жүмысын дүрыс істей алмады, сондықтан жиналған салымдардын ккдемі төмендей бастады. Ал зейнетақы жүйелерінің салымдарының тура мөлшері белгісіз болып қалды. Жеке есептеу жүйелерінде жэне зейнетақы жүйесінің салымшыларын тіркеуде көптеген қателер табылды. Арнайы зейнетақыны сақтандыру жүйесі салымшыларынын жеке есептеу механизімінің болмауы кері эсерін тигізді. Ниеттілік жүйеден жинақтаушы жүйеге көшудің механизімін ұйымдастыру қолға алынбады. Шетеулік эксперттердің бір болжамдарын таңқаларлық жағдайға жатқызуға болады. Олардын ойынша, жеке жинақтаушы зейнетақы қорларына лицензия тексерусіз беріле берді. Бүның салдарынан қорды үйымдастыру құқығына сенушілігі аз бірқатар үйымдар ие болды. Сонымен қатар бүл ұиымдардын кадорлары ешқандай стандартқа жауап бермеді. Осыған орай "зейнетақы қорларының барлық қаржылық жүйесі 1-2 жыл ішінде құлайды" деген болжам жасалған. Бірақ бұл болжам бір жарым жыл бүрын айтылған, ал жүйе элі қүлаған жоқ. Қазақстанда ендірілген зейнетақы жүйесінің барлық қиындықтарын талқылап, шетелддік мамандар тобы бірнеше шешулер берді. Олардың ойынша бұлар реформадан туындаған ауырлықтарды онайлатуға көмектекседі. Бесеуінің ішінең екеуін біздін жағдайда колдану мүмкін емес. Біріншіден, бүл жинақтаушы зейнетақы жүйесінін жүмысын тоқтатып, ондағы бар қаражатты ниеттілік жүйеге көшіру. Екіншіден, эйелдер мен еркектер зейнетакыға шығу мерзімдерін 65 жасқа көтеру. Ал, біздің елде өмір сүру денгейі ерлерде 60 жас, эйелдерде 62 жас, болып табылады. Қалған шешімлер соншалықты қиын емес, сондықтан оларды қолдануға болады. Олар: ниеттілік жүйеде тіркеу жэне есеп беру жүйелерін ендіру, сонымен қатар бүл саланы катан тексеру; зейнетақымен қамтамассыздандыру жүйесіне өзгерістер енгізу экімшілік шараларды зейнетақы төлейтін мемлекеттік орталықта шешу. Неліктен шетелдік мамандар бізге зейнетақы жүйесі жабуды үсынды? Себебі, зейнетақы жүйесінің Қазақстандық нұсқасы дұрыс жасалмаған жэне осыған орай оның кателерін тез арада дүрыстауға болмайды. Мамандардын айтулары бойынша "үкімет өз үйін фундамент пен қабырғаларсыз, төбеденг сала бастады". Сондықтан бүл қүрылғынын астындағы милиондаған азаматтардың үстілерін басып тастамас үшін оны тезірек алып тастау керек. Шетелдіктердің ойларынша егер келесідей 6 шарт орындалса, онда Қазакстанда зейнетақы жүйесін жүргізуге болады.

Зейнетақы жүйесінің басынан кешіріп отырған қиындықтары. Қазақстанның зейнетақы реформасын бағалаған шетелдік эксперттердің ойлары бойынша оның артықшылықтарына күрағанда кемшіліктері өте көп. Олардын ішінде ең негізгісі жүйенің тез арада қалыптасуы мен енгізілуі болып табылады. Ескі жүйені жанаға ауыстыру шынында да қажет болды, бірак бұған аз уақыт жүмсалғандықтан кері эсер етті. Жүйенің бөліктері түрмақ негізгі баптарын қарастырып, талқылауға уақыт жетпеді. Сонымен қатар, эксперементтердің айтулары бойынша өтелі экономикасы бар жалпы ішкі өнімімі, аз капитал нарығы дамыған жэне мемлекеттік бюджетінің жетіспеушілігі бар мемлекетке, яғни Қазақстан Чилидің моделін қолдану мүлдем мүмкін емес. Бірақ Қазақстан үкіметі жинақтаушы зейнетақы жүйесін қүрып, приватизация, капитал нарығынын дамуы жэне зейнетақымен қамтамассыздандыру реформасын бір жүйеге біріктіргілері келді. Бүл жүйемен жинақталған қаржылар, Қор биржасында Қазакстанның ірі компанияларының акцияларын және ашық саудаға үсынылатын акцияларды сатып алуға жүмсалу керек болған. Осылайша жинақталған ақшаның көлемі мен экономиканың өсуін түрақтандыру көзделді, сонымен қоса басқа да мэселелерді шешу. Шетелдік эксперттер төмендегідей қиындықтарды атап көрсетті: 1) Зейнетақымен қамтамассыздандыру механизімінің негізгі ретінде жинақтаушы жүйе қолданды, бірақ бүл төлем жалақына алатын жүмысшыларды, стажы төмен эйелдерді жэне жинақтаушы қорланға аз ақша салған адамдарды жақсы зейнетақымен қамтамассыздандырмайды 2) нормативті- қүқықтық қамтамассыздандырудың жаңа жүйесі өте тез енгізілді 3) Зейнетақы қорларын лицензиялау процесіне саяси эсер ету 4) Мемлекеттік жинақтаушы қорын күру жэне оның беделін жеке қорлардын алдында көтеру 5) Жергілікті капитал нарықтарынын болмауына карамастан жаңа жүйені енгізу 6) Салушылардын активтерін қорғауға жауап бере алмайтын қүқықтық жүйе 7) Әлеуметтік сақтандырудың дүрыс еместігі және т.б. Зейнетақы жүйесін жүргізудегі жүйелерді ұйымдастыру мен емдіру, бүлар жүйенін жүмысында тэртіппен түрақты қамтамассыздандыру керек еді. Ал, енді зейнетақыны төлейтін мемлекеттік орталық жайлы мемлекет Чили моделін кейбір өзгертулер мен қолданды. Өзгерулер МЖЗҚ кұру мен ескі кұйымақтастық зейнетақы жүйесін кұруда болды. Осылайша, Қазақстандық зейнетақы жүйесі болып табылмайды, ол Аргентина жэне Колумбия модельдеріне негізделіп жасалған. Сондықтан Қазақстандық зейнетақы реформасы Латын Американдық жолмен жүріп жатыр деп атауға болады, бірак оның негізінде қайткенменде Чили моделі жатыр.  Осылайша, Чили мен біздін мемлекеттің кассаларын байланыстыруға болмайды, себебі олар кызметтері жағынан бір-бірінен еркшеленеді. Жарты ғасыр өмір сүрген Чилидің жүйесі келесідей кемшіліктерге ие болды: эрбір салада зейнетақынын түрлі мөлшерлері тағайындалады, бюрократизм кең дамыды, зейнетақыны саяси тағайындау мөлшерлері салымдардың жоғарлауына экелді. Сондықтан мемлекеттін барлық шығындарының 28 % -ін мемлекет тарапынан элеуметтік жэне зейнетақымен қамтамассыздандыруды қаржыландыруды қүрайды. Сонымен қатар мемлекет қажетті қаржыларының жоқтығына қарамастан арнайы пособияларды берді. Осыған байланысты Чили мемлекеті зейнетақы салымдарынын мөлшерін үлкейтуге мэжбүр болды, осы себептен халық зейнетакылық салымдардан бас тарта бастады жэне т.с.с. 1981 жылдын мамырында экономика түрақты сатыға көтерілген кейін жэне мемлекттін қаржысы өскенең кейін, әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің реформасы заңға 1980 жылы қабылданған сай жасалды. Мемлекеттік зейнетақымен камтамассыздандыру жүйесі міндетті жекеге ауыстырылды Жаңа Қазакстанның зейнетақы жүйесі, жинақтаушы деп аталғанымен де, арнайы жекені білдіреді. Чилиге қарағанда, бүл жерде басынан бастап жеке зейнетақы жүйесі калыптасты, Қазақстанда жеке жинақтаушы жүйемен қоса ескі ниеттілік жүйесі де қызмет етіп жатыр. Осылайша, Чилидағы зейнетакы реформасы 10 жылдай дайындалды. Қоғам жаңа зейнетақы жүйесін қабылдауға дайын болғанда жэне экономика өскен кезде Чили үкіметі зейнетақы қабылдауға реформасын жасауға кірісті. Макроэкономиканың көз қарасынан, Чилимен салыстырғанда, 1997-1998 жылдары басталған Қазақстандық зейнетақы реформасы үшін біздін елде экономикалық жэне элеуметтік түрақтылық бар болды. Әрине, 5 жылдан кейін реформаны талқылау жеңілдірек, бірақ сол кезде зейнетақы жүйесіне көшу дүрыс шешім болған. Егер Чили зейнетақы рефармасына 10 жыл дайындалса, онда біздің жағдайда дайындық бірнеше айда ғана алды. Бүл факт Қазақстандағы зейнетақы реформасының белсенді дайындалғаның дэлелдейді. Бірақ кейбір чиновниктердің ойынша, зейнетақы жүйесінің басты мэні мемлекеттік емес зейнетақы қорының пайда болуы. Ол көптеген нарық катысушыларымен дүрыс қабылданбады. Осылайша, қазіргі кездегі Рессейде ендіріліп жатқан сызба бойынша жоспарланды, яғни еркін мемлекеттік емес зейнетақымен қамтамассыздандыру негізінде. Мүмкін, еркін зейнетақы жүйесін жүргізуге біздін мемлекетте уақыт болмады, осыған байланысты арнайы зейнетақы жүйесіне лезде көшу туралы шешім қабылданды.