Ондаған жылдар бойы қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшу экономикалық жаңа ұғымдардың пайда болуына әкелді. Жекелей алғанда "Өнімнің бәсекелестік қабілеті" ұғымы кең қолданысқа түсті. Өнімнің сапа және бәсекелестік қабілеті мәселесі қазіргі жағдайда әмбебап сипатты иеленуде. Өнімнің бәсекелестік қабілеті ұғымында негізінен оған нарықта сәтті өндірілуі мен таратылуына жағдай жасайтын барлық шарттар қарастырылады. Кей кездері бәсекелестік қабілет ұғымы тек экономикалық объект қасиеті үшін ғана емес, сонымен қатар сапаны бағалау сипатында қолданылады.

Курстық жұмыстың негізгі мақсаты болып, өнімнің бәсекелестік қабілетін арттыру жолдарымен оның бағалау әдістемесін меңгеру.

Соған байланысты өнімнің бәсекелестік қабілеті – бұл тұтынушылардың өнімге қоятын техникалық-функциялық, экономикалық ұйымдастырушылық деңгейін сипаттайтын талаптардың жиынтығы. Бәсекеге қабілетті өнім болып тек қана әртүрлі табиғи көрсеткіштерді иеленетін және бәсеке жағдайында нарықта өз орнын иеленетін тауар ғана саналады.

Кез келген өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау үшін қазіргі жағдайдағы маркетингтің әдістері арқылы нарықты кешенді зерттеу керек. Осының нәтижесінде тұтынушы өзінің қажеттіліктерін толық қанағаттандыратын өнімді сатып алуға жағдай жасайды.

Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру Қазақстан Республикасы үшін үлкен маңызға ие. Соған байланысты отандық тауарлардың шетел тауарларына бәсеке бола алатын деңгейге жеткізу алған қойған мақсаттардың бірі болып табылады.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып өнімнің бәсекелестік қабілетін арттыру нарықта өнім өндірудің негізгі шешуші факторларының бірі болатыны сөзсіз. Өнімнің бәсекелестік қабілеті сапа белгісімен қоса тұрғын халықтың өмірі үшін қауіпсіз және экологиялық таза өнім ұғымында қарастырады.

Тауардың бәсекеде жеңіске жетуі оның техникалық-экономикалық көрсеткіштері мен тауар өндірудегі технологиясынық сапасына және қолдану қасиеттеріне (сенімділігі, төзімділігі) байланысты болады. Ал соңғы кездері, әсіресе, тауардың айналадағы ортаға зиянсыздығына, кейбір эргономикалық, жалпы гигиеналық, антропометрикалық, психологиялық және басқа да талаптарға сәйкестігіне бас назар аударылуда. Бұған қоса, шетке шығарылатын тауарлар міндетті стандарттық сапаға сәйкес келуі тиіс.

Тауардың бәсекеге төзімділігін бағалағанда оның сату немесе сатып алу бағасы қарастырылады. Осыған қатысты мына жайттар ескерілгені жөн: нарықты және ақырғы тұтынушылардың сұранысын зерттеудің сапасы, тауарды нарыққа жеткізу мен оны сатуды ынталандырылып отыру, жарнама және тауардың өмірлік цикілін есепке алуға байланысты жүргізілетін жұмыстың тиімділік дәрежесі, баға стратегиясын таңдап алудың дұрыстығы, тауар өткізу мекемелері мен тауардың қозғалу бағаттарын белгілеу кезінде тауардың бәсекелік артықшылығы мен кемшіліктерін (маркетингтік құрастырушыларды) анықтау.

Экономикалық көрсеткіштер тұрғысынан қарағанда тауардың бәсекеге төзімділігі оның қолданысқа түсіуіне дейін жұмсалған шығындарға қатысты алғанда пайдалы немесе пайдасыз (залалды) екеніне қарап анықталады.

Тауардың өтімділігі мен бәсекелік дәрежесін оны өндіретін, жеткізу және оны сатумен айналысатын фирмалардың, сондай-ақ коммерциялық және сауда саласындағы мамандардың имиджі (тауардың, кәсіпорынның, елдің т.б. тіпті сол тауарды шығаратын мемлекеттің халықаралық деңгейдегі беделі) айқындайтыны белгілі.

Тауардың бәсекелік деңгейін анықтайтын деректер мен факторлар жинақтала келіп, тауардың тұтыну бағасын белгілейді. Бұл – тек тұтынушының тауарды сатып алатын бағасы ғана емес. Ондай баға тауардың қолданылу процесіндегі тиімділігі мен тауарлық таңбасының қадірлі дәрежесі жағындағы түсініктерді де қамтып отырады. Баға жөнінде саудаласу барысында, яғни тауардың сату немесе сатып алу бағалары белгіленетін тұста алдағы уақыттардағы қолданылу процесіндегі тиімділігі мен тауарлық таңбасының қадірлі дәрежесі жағындағы түсініктерді де қамтып отырады. Баға жөнінде саудаласу барысында, яғни тауардың сату немесе сатып алу процесіндегі тауардың тиімді немесе тиімсіз жақтарын мүмкіндігінше көрсетуге ұмтылады. Әрине, әсіресе, тауар сатушы өз өнімінің экономикалық артықшылығы мен құндылық жағына баса назар аудару тенденциясын берік ұстанады.

Өнім сапасын тұтыну құнымен байланысты және соған байланысты қасиеттерді қанағаттандыру деңгейі мен шегі арқылы анықтылады және өнім сапасы өнімнің бәсекелестік қабілеті механизмінің түп өзегі болып табылады. Бірақта қатысты төмендеу өнім сапасы, төмен бәсекелестік қабілеттің болуын толығымен сипаттамайды.

Бәсекелестік қабілеттің нақты мәні мен тек қана өндіруші өз тауарын нарыққа шығарып және ол тауар басқа бәсекелестердің тауар алмастыратынына бәсеке бола алатын жағдайда ғана ашылады.

Көптеген индустриалды дамыған елдер компаниялары өнімнің бәсекелестік қабілетін ішкі нарықта шешуге тырысады, өйткені болашақта өз тауарын сыртқы нақты тарату мүмкіндігіне толық сенімді болады.

Кез келген тауар ішкі нақты бәсекеге қабілетті, ал сыртқы нарықта бәсекелес қабілеті төмен болуы әбден мүмкін. Соған байланысты сомалық көрсеткіштердің өзгеріссіз, өнімнің бәсекелестік қабілеті кең шеңберде өзгеруі мүмкін. Ол нарық конъктурасының өзгерісіне жарнама және т.б. тауарға әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар негізінде жүзеге асады.

1. ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛЕСТІК ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1.  Өнімнің бәсекелестік қабілетінің негізгі түсінігі, ерекшеліктері

Өнімнің бәсекелестік қабілеті – бұл оның нарықтағы сәттілігін анықтайтын тауардың тұтынушылық және құндық сипатының жиынтығы. Бұл тауарға сәйкес нарық шарттарымен, тұтынушылардың техникалық, эстетикалық сипаттарымен қоса сапасы бойынша, сонымен қатар оны таратудағы экономикалық және коммерциялық жағдайларын сипаттайтын күрделі категория, көп функциялы ұғым.

Өнімнің бәсекелестік қабілеті қатысты өлшем болып табылады және нарықта бәсекеге түсетін тауарларды салыстыру нәтижесінде көрінуі мүмкін.

Өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау және болжау – бірнеше этаптардан тұратын күрделі жұмыс. Алғашқы этапта бәсекелестік қабілеттің мақсаты анықталады. Нақты шарттарға тәуелді олар келесідей болуы мүмкін:

• бірнеше кәсіпорындар арасында өнімнің жағдайын анықтау;
• нарықта өнімді таратудың перспективасын бағалау;
• өнім көрсеткіштерін анықтау; Оған бәсекелестік қабілет деңгейін анықтауға қажетті қажеттіліктер;
• өнімнің бәсекелестік қабілетін арттыру бойынша іс-шараларды жасау;
• тауарға баға тағайындау;
• нақты нарықта тауармен жұмыс істеу стратегиясын таңдау;

Екінші этапта өнімге талаптар қарастырылады. Оған ақпарат тұтынушылардың талаптары мен сұранысы негізінде талдау жасалынады. Келесі этап - өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалауға қажет параметрлерді қарастыру. Барлық параметрлер өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалауда үш үлкен топқа бөлінеді:

1. нормативтік
2. техникалық
3. экономикалық.

Өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау процесінде келесідей принциптерді ескеру қажет:

• нарық субъектілерінің мақсаттары мен құралдарының қарама – қарсылығы;
• нарық сегменттерінің әртүрлі ерекшеліктерін ескеру;
• зерттеу кезеңдерінің нарық конъктурасы;
• нарық субъектілерінің рационалды мінез-құлқы.

 бейнелейді. Мақсаттар мен құралдардың принципі өнімнің бәсекелестік қабілетін басқаруда аталған категорияның екі аспектіде қарастыруды белгілейді.  Бәселекестік қабілетті басқару және бағалау процесінде екі нарық қатынасының субъектілерінің (тұтынушы мен өндіруші) қөзқарасын ескеріп, олардың өзара байланысын қарастыру керек. Өндіруші үшін маңызды параметр шығын деңгейі болса, ал тұтыну үшін маңызды параметр болып, өнімнің тұтынушылық қасиеті табылады.

Тұтынушы мен өндіруші қатынас арасындағы байланыс ақша, тауар, айырбас процесінде мақсаттар мен құралдар қарама – қарсы матрицасын

Өнімді сатып алуды жетілдіру мақсатында тұтынушы үшін оның сапасын иелену болып табылады. Аталған қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін факторлар құнын тұтынушы бағасы түрінде көрсетуге болады. Әрбір тұтынушы нақты өнімді таңдағанда тұтыну қасиеттерінің деңгейімен оған кеткен иелену мен қолдану шығындарының арасындағы қолайлы қатынасқа ұмтылады. Соған байланысты әрбір шығын бірлігіне жоғары тұтыну тиімділігін алады. Қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейін өлшеу үшін Батыс Еуропа мен АҚШ мемлекеттерінде кең қолданылатын тұтынушы қажеттіліктерін қанағатттаныру индексі қолданылуы мүмкін.

Субъектілер	Бәсекелестік қабілет факторлары
	Сапа	Баға
Өндіруші	1. Өнімді өндіру процесінің сапасы (құрал)	3.Өнімді өндіруге байланысты шығындар
Тұтынушы	2. Өнім сапасы (мақсат)	4.Тұтынумен байланысты шығындар (құрал)

Сызба 1.Бәсекелестік қабілетін бағалау процесіндегі мақсаттар мен құралдарының қарама –қарсылық матрицасы

Өндіруші қөзқарасы мен өнімнің пайдалылығы екі шығын бағалы факторлармен анықталады. Кез келген өндіруші ұзақ мерзімді перспективада таратылған өнім бағасы мен оның өндіру шығындары арасында максималды айырмашылық мақсатында әрекет жасайды. Осыған байланысты өндіруші үшін алғашқы міндеттерінің бірі болып аталған өнімнің жоғарғы пайдалылық деңгейі туралы ой қалыптастыру болып табылады. Өндіріс процесінің сапалы деңгейі өндірістік – технологиялық көрсеткіштерін бейнеленіп, өнім сапасында байқалады және өндірушінің негізгі мақсаты пайда алуды қанағаттандырады.

Соған байланысты өнім нарықтың екі субъектісі үшін де тұтынушы мен өндірушіге пайдалы қасиеттер жиынтығын бейнелейді.

Нарықтың әртүрлі сегменттерінің ерекшеліктерін есепке алу принципі.

Нарықтық қатынастар тәжірибесінде негізделген және тұтынушыларды бірлік қоғам ретінде бейнелейтін шарт.

Олар бір қасиетті бір тауарға әртүрлі әсер етеді. Тұтынушы сатып алуды іске асырғанда өзінің қажеттіліктерін толық қанағаттандыратын тауарды сатып алуға ұмтылады.

Әрбір сатып алушының сатып алуы кешенді фактор негізінде жүзеге асады. Тұтынушы таңдауы, талғамы біркелкі болуы мүмкін емес. Оған байланысты әрбір тұтынушы өнімнің бәсекелестік қабілетін өз деңгейінде бағалайды. Сондықтан абсолютті бәсекеге қабілетті идеясы жоқ.

Бірақта жиынтық сұраныс белгілі бір тұтынушылар топтамасында тауардың сапасы мен бағасы шеңберінде қалыптасады. Тұтынушылар психологиялық, мінез – құлық аспектісін талдай отырып бірнеше адамның бір өнім туралы әр түрлі ой қалыптасатыны сөзсіз.

Қолайлы сегмент ретінде 20% тұтынушы иеленетін өнімді сатуды іске асырған жөн.

Соған байланысты өнім бәсекелестік қабілеті әртүрлі сегменттерде әр түрлі болады. Тұтынушылар өз сегменті бойынша өнімнің жетістіктері мен кемшілігін өздігінше бағалайды. Бәсекелестік қабілетті қамтамасыз ету үшін тұтынушылар сегментациясын дұрыс жүргізу керек.

Нарық конъюктурасының тұрақтылық принципі. Өнімнің бәсекелестік қабілеті – белгілі бір кезеңге және нақты нарық сегментіне байланысты түсінік. Өнімнің сапалық және құндық өзгерісі кезінде бәсекелестік қабілеті үлкен тербеліспен өзгеруі мүмкін.

Бәсекелестік қабілетті бағалау кезінде негізгі параметрлердің ішкі сәйкессіздігін болдырмау үшін тауардың пайдалығын психологиялық аспектілер негізінде зерттеу керек. Мысалға өндірушінің өндіру мүмкіндігі мен тұтынушының сатып алу қабілеттілігі және т.б. нарықтық конъюктурасының өзгеріссіз болуын анықтайтын негізгі фактор сипатында тұтынушының табысы мен шығындар құрылымы болуы мүмкін.

Бірақта аталған жағдай ішкі және сыртқы ортаны аз өзгерістерде экономикалық моделдерді қалыптастыру үшін ақпараттарды жинақтайды.

Нарық субъектісінің рационалды мінез – құлық артықшылық принципі. Нарықтық қатынастардағы әр субъектінің мінез – құлқына негізделген. Тұтынушы мен өндіруші алдын ала анықталған мақсатта рационалды өзара байланысты болады. Олардың байланысын әлеуметтік қажеттіліктер мен оларды қанағаттандырумен түсіндіріледі. Аталған модель көп мөлшерде өндірушімен жүзеге асады. Кез келген кәсіпкер өнімнің өзіндік құннан жоғары сатуға тырысады. Соған байланысты кәсіпорын бәсекелестік ортада өз бәсекелестерін жеңуге жол ашады. Кез келген өндіріуші қолда бар ресурстар мен жоғары пайда түсіруге тырысады. Ортадағы кез келген іс – шаралар өнімнің сапасын жоғарлату немесе төмендету қосымша пайда алуға бағытталған.

Өнімді тұтынушылар рационалды принципке сүйенеді. Аталған қажеттіліктерді қанағаттандыруға тұтынушылар өздерінің шығындар үлесінің көбеюімен жүзеге асады. Бұл фактор тұтынушының өнеркәсіптік тауарды иеленумен бейнеленеді. Кез келген тұтынушы өзінің ақшасына сапалы өнімді сатып алуға тырысады. Рационалды сұраныс басқа факторларға тәуелді. Рационалды емес сұраныс жағдайында тауарды үш негізгі түрге бөледі:

• тауардың пайдалығына сыртқы әсер
• спекулятивті сұраныс
• ирроционалды сұраныс

Рационалды сұраныс көбінесе тауардың пайдалығының сыртқы әсерінен болады. Яғни аталған тауарды көп басқа тұтынушылар көп қолданады немесе оның бағасы басқа тауарларға қарағанда жоғары.

Ол тауарды басқа тұтынушылар тобының мүшелері сатып алады.

Спекулятивті сұраныс өзінің қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында емес өзінің байлығын көбейту мақсатында жүзеге асырылады. Онда екі жағдай кездеседі:

• өнім тұтынуды және тұрақтылық принципіне сәйкес келмейді.
• тұтынушы спекулятивті сұраныс кезінде кәсіпкер ретінде, яғни өнімнің қолайлы бағалық көрсеткішіне бағытталады.

Ирроционалды сұраныс табиғаты тұтынушы мінез – құлқының негізгі факторлар арасындағы шиеленістен пайда болады. Онда тұтынушы аталған өніммен қанағаттанбайды.

Соған байланысты нарық рационалды мінез – құлқы өнімнің бәсекелестік қабілетін моделдеу процесінде пайдалық және т.б. психологиялық, социологиялық заңдары негізінде қалыптасады.

1.2. Өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау көрсеткіштері

Өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау кезінде нормативтік параметрлердің әдістемелік есебінде индексті енгізумен қамтамасыз етіледі. Ол екі мағынады болады бірнеше нөл. Тауардың міндеті стандарттарға, шарттарға сәйкес болғанда индекс бірге тең. Жалпы көрсеткіш нормативтік параметрлер бойынша бірлік көрсеткішінің әрбіреуін бейнелейді:

JНП = Пqi    (1)

   мұндағы:       JНП – нормативтік көрсеткіштер бойынша жалпы индекс

                          qi  - нормативтік параметрлер бойынша бірлік көрсеткіш

                           t – бағаларды көрсететін нормативтік параметрлер саны

                           П – нәтиже

Соған байланысты кез келген бірлік көрсеткіштер де соған тең. Бұл аталған тауардың бәсекелестік қабілетінің төмендігімен сипатталады. Бәсекелестік қабілетті бағалаудың екі топтағы параметрлері болып тауардың техникалық сипаттамасы табылады.

Нарықтық зерттеулер фирмаға тұтыну мен қандай қасиеттер қажет екенін анықтайды. Сан бойынша бір техникалық параметрлердің жалпы параметрге мөлшерін көрсетеді.

   (2)

мұндағы:     Тei – i  параметрлері бойынша техникалық көрсеткіш

                       t Ні – талданатын тауардың i параметрінің өлшемі

                       t эі – жалпы тауардың i параметрінің мөлшері

Аталған формула бойынша тауардың барлық техникалық параметрін есептеге болады, яғни олардың қуаттылығын, сыйымдылығын, сенімділігін және т.б. Техникалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіштерді қабылдау үшін бірлік көрсеткіштерді сомалау керек.

JT п = ∑ T ei * Li    (3)

 мұндағы:   Jтп  - техникалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш

                    Тei – i параметрі бойынша бірлік техникалық көрсеткіш

                     Li – жалпы параметрі бойынша коэффициент

                      п – бәсекелестік бағаланатын техникалық параметрлер саны

Бұл формулада мәселе бірлігін техникалық параметрлерінің анықталған мәнімен байланысты.

Үлкен мәнге ие объектілер талдаудағы негізгі көрсеткіштерге жатқызылады. Бұл жағдай екінші деңгейлі көрсеткіштерді алуға жағдай жасайды. Олар нарықтағы тауар үшін маңызды болап табылады. Бірақта тұтынушылар көрсеткіші көп тиімділік әкелетінін ескеру керек.

Бәсекеге қабілетті бағалауда маңызды рөлді таңдаушылар тобы мен олардың көрсеткіштерін қалыптастыру иеленеді. Тауар тұтынушыларды 100% қанағаттандыру керек. Таңдаушылар тобы келесі талаптарға жауап беруі керек.

• аталған тауар тобын сипаттайтын көрсеткіштер бір мәнді иелену керек
• бір нарық сегментіне жату керек
• аталған тауарды бағалау кезінде нарықта болу керек

     Бәсекеге қабілетті бағалау мақсатына сәйкес тәуелді тауарлар алынуы керек:

• нақты нарықта тұрақты таратылатын
• тұтынушылар санын көп иеленетін перспективалық тауар.

Базалық үлгіні талдаған кезде нарықтық конъюктураның өзгерісіне мән беру керек. Параметрлерді бағалайтын үшінші топқа экономикалық көрсеткіш жатады. Топтық экономикалық көрсеткіштерді анықтау үшін талданатын тауардың тұтыну бағасы мен бәсекелес тұтыну бағасын салыстырады.

    (4)

мұндағы:   J эП – экономикалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш

                   Ц n    - тауарды тұтыну бағасы

                   Ц nэ – талданатын тауардың тұтынатын бағасы

Тауардың тұтыну бағасы сату нарықтық бағасымен анықталады:

Ц ni = Цpi + ∑ З экс і     (5)

мұндағы:          Црі – тауардың нарықтық бағасы

                          ∑ Зэкс і – тауардың сомалық шығыны

Осы формулаға сәйкес тұтыну бағасы неғұрлым төмен болса, соғұрлым бәсекелестік деңгейі жоғары. Яғни тұтынушы салыстыратын тауардың біреуін иеленуге мүмкіндігі бар.

Техникалық нормативтік экономикалық көрсеткіштер бойынша кешенді көрсеткіш есептелінеді.

Кк = Jнп *Jтп           (6)

                                                               Jэп

мұндағы:     Кк – талданатын тауар бәсекелестігі коэффициенті немесе иеленуі

                     Jнп – нормативті параметр бойынша топтық көрсеткіш

                     Jтп – техникалық параметр бойынша топтық көрсеткіш

                     Jэп – экономикалық параметр бойынша көрсеткіш

Бәсекелестік коэффциент негізінде талданатын тауардың бәсекелестік қабілеті туралы шешім қабылданды. Егерде Кк < 1 болса, бәсекелестік қабілет төмен. Кк = 1 тең көрсеткіш, Кк > 1 бәсекелестік қабілет салыстырмалы түрде жоғары. Егерде Кк > 1 болса, онда өндіріске және аталған тауарды нарыққа шығару туралы шешім қабылдайды. Егер Кк < 1 болса, онда техникалық – экономикалық іс – шаралар жүргізу керек.

Бәсекелестік қабілетті жоғарлату мақсатында көптеген компаниялар беншмакинг – бағытын қолданады. Беншмакинг – бұл бәсекелес тауарымен өз тауарларын оның сапасын жоғарлату үшін жүргізілетін процесс.

Бәсекелестің күшті, әлсіз жақтарының стратегиясын, мақсатын білу тек қана олардың қызметін емес, сонымен қатар бағаны төмендету, таратуды ынталандыру, нарыққа жаңа тауар шығару жағдайына көз қарасын білу керек.

Бәсекелестік қабілеттің шарты келесідей түрде бейнеленеді:

       (7)

мұндағы: Э – пайдалылық

                 З - өндіру және тарату шығындары

                 К – бәсекелестік қабілет коэффициенті.

Өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау жолдары келесідей жүзеге асырылады:

І кезең: Нарықта бәсекелестік қабілеті жоғары тауарды таңдап алу.

ІІ кезең: Тауардың салыстырылатын көрсеткіштері мен параметрлерін анықтау.

ІІІ кезең: Салыстырылатын тауардың бәсекелестік көрсеткіштер деңгейін анықтау.

Тауарлардың көрсеткіштері мен параметрлерін әртүрлі белгілер бойынша топтастыруға болады:

• экономикалық көрсеткіштері: бағасы, өзіндік құны, пайдасы.
• техникалық көрсеткіштері: нақтылығы, жүк көрсеткіштігі.
• қолдану көрсеткіштері: персоналды оқыту шығындары, монтаждау және т.б.

Нарықтық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауарға деген өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатып алу, сату актісінде көрінеді. Мұндай ерекшеліктің үйлесуі, өндіруші мен тұтынушының мүдделерінің сақталуы негізінде тауарлар және тұтынушылар талабының сипаттамасын, сол сияқты нарық жағдайында тауардың толық сәйкестігін бәсекенің жарамдылығы деп атайды.

Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруна мүмкіндік беретін тұтыну кешенінің (сапалық және сандық) сипаттамасын анықтайды. Бәсекеге жарамдылығы өнім нарықта жеңіл және тез сатылады. Әрбір сатып алушы өзінің жеке мұқтажын ең жоғары қанағаттандырылатын тауарды ғана алады. Жалпы алғанда сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажына толық сәйкес келетін тауарды сатып алады. Сондықтан, сатып алушының тауарға деген қанағаттаныушылық леңгейіне жеке дара көрсеткіштер пікір жиынтығын құрайды, оның тағы да нарықтың пайда болу қарсаңында қалыптасады.

Сонымен тауарға бәсекенің жарамдылығы, оның сапалық және құндық сипаттамасының жиынтығы деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нақтылы мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді және сатып алушы тиімділігі ұқсас тауар – бәсекелестер ерекшеленеді.

1.3. Өнімді стандарттау және сапаны басқару

Қазіргі нарықтық экономика негізінде шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап қояды. Бұл қазіргі дүниеде кез келген кәсіпорынның өміршеңдігі, оның тауарлар нарығындағы және қызмет көрсетудегі орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық деңгейін көрсетеді.

Өз кезегінде бәсекеге жарамдылық екі көрсеткішке байланысты – баға деңгейіне және өнім сапасы деңгейіне. Ал екінші фактор бірте – бірте бірінші орынға шығады. Еңбек өнімділігі, ресурстардың барлық түрлерін үнемдеу өнімнің сапасына тікелей орын береді.

Өнімнің сапасы – бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Өнімнің сапалығы тек маңызды экономикалық санаты болып табылады. Экономикалық санаты ретінде ол тұтыну құнына тығыз байланысты. Егер де тұтыну құны – бұл жалпы алғанда тауардың пайдалығы болса, ал өнімнің сапалығы – бұл оны пайдаланудағы нақтылы жағдайда тұтыну құнының деңгейіндегі көрінуі.

Өнімнің сапа деңгейі оның салалық көрсеткіштері жүйесі ретінде анықталады. Бұл деңгейді анықтау үшін мұның әрбір көрсеткіштерінің сандық маңызын білу және ұқсастық өнім көрсеткіштерімен салыстыру қажет.

Сапаның көрсеткішін анықтау оның сандық маңызын өзін - өзі түсіну болып табылады. Ол үшін практикада өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты мына төмендегі әдістер пайдалынады:

өлшеуші әдіс (аспаптар, приборлар көмегімен);

тіркеу әдісі – бұл тіркеуге және есептеуге негізделген. Тіркеу әдісі мынадай көрсеткіштермен, атап айтқанда: қауіпсіздік, патенттік – құқықтық, стандарттау, сәйкестендірумен анықталуы мүмкін.

есептеу әдісі - өнімнің сапасы жөніндегі көрсеткіштерді анықтау үшін арнайы математикалық үлгілерді қолдануға негізделеді.

органолептік әдіс – адам мүшесін сезу – көру, есту, дәм, түйсінуді талдауды қамтиды. Табылған маңыздылықтың дәлдігі және растылығы адамдардың біліктілігі, дағдылығына және қабілеттілігіне байланысты;

социологиялық әдіс - өнім, оны нақты немесе тұтынушылардың мүмкіншілігі туралы пікірлерді талдау және жинау негізінде жүзеге асырылады;

сарапшылық әдіс – мамандар тобы арқылы іске асырылады. Мысалы, дизайнерлер, дәм айырушылар.

Практикада өнімнің сапа деңгейін бағалау үшін көрсеткіштер жүйесін пайдаланылады. Онда өзіне қорытындылау және өнімнің сапасы жөніндегі жеке көрсеткіштер қосылады.

Сапаны жинақтап қорыту көрсеткіштері жалпы салада немесе кәсіпорындарда өнім сапасының деңгейін сипаттайды. Бұл көрсеткішке жататындар:

• сұрыптылығы;
• маркасы;
• жүктелімі;
• пайдалы заттың мазмұны; өнімнің дүние жүзілік стандартына сай үлесі, т.б.

Жеке көрсеткіштер тым әртүрлі және не ол, не бұл өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты болады.

Нарықтық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауарға деген өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатып алу, сату актісінде көрінеді. Мұндай ерекшеліктің үйлесуі, өндіруші мен тұтынушының мүдделерінің сақталуы негізінде тауарлар және тұтынушылар талабының сипаттамасын, сол сияқты нарық жағдайында тауардың толық сәйкестігін бәсекенің жарамдылығы деп атайды.

Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруна мүмкіндік беретін тұтыну кешенінің (сапалық және сандық) сипаттамасын анықтайды. Бәсекеге жарамдылығы өнім нарықта жеңіл және тез сатылады. Әрбір сатып алушы өзінің жеке мұқтажын ең жоғары қанағаттандырылатын тауарды ғана алады. Жалпы алғанда сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажына толық сәйкес келетін тауарды сатып алады. Сондықтан, сатып алушының тауарға деген қанағаттаныушылық леңгейіне жеке дара көрсеткіштер пікір жиынтығын құрайды, оның тағы да нарықтың пайда болу қарсаңында қалыптасады.

Сонымен тауарға бәсекенің жарамдылығы, оның сапалық және құндық сипаттамасының жиынтығы деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нақтылы мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді және сатып алушы тиімділігі ұқсас тауар – бәсекелестер ерекшеленеді.

Бұл маңызды көрсеткішті анықтаудың бірнеше тәсілдері белгілі. Олардың ең көп таралғандары:

Бірінші тәсіл. Техника бәсекенің жарамдылығын анықтайтын белгісі – бұл тауарды тұтыну бағасы болып табылады. Ол мұндай формуламен анықталады:

БТ = БС + ШТ   (8)

мұнда:        БТ – сатылу бағасы

                      БС – тұтыну бағасы

                      ШТ – бұл өнімді тұтынушылардың шығындары.

Екінші тәсіл. Тауардың бәсекелестік жарамдылығын анықтағанда бұл тәсіл екі өлшемді еске алуы мүмкін; өнімнің өзіндік құны, тауарды сату және оның сапалық деңгейі. Сөзсіз, бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын тауар оны өндіруге, сатуға кеткен шығындар ең төмен, ал сапа деңгейі бәсекелес тауарға қарағанда жоғарылау болатын болса.

Үшінші тәсіл. Бұл тәсіл техникалық деңгейін жеке сату бағасын есепке ала отырып, бәсекелестік тауарларды салыстыруға негізделген. Бұл тәсілге сәйкес басында салыстырмалы сапаның сандық көрсеткіштерінің деңгейі және базалық үлгілер мына формуламен анықталады:

КК = ККЭ * ККТ * ККС    (9)

мұнда,         КК – тауар деңгейінің кешенді көрсеткіші;

                     ККЭ – эстетика – эргономикалық деңгейінің кешенді көрсеткіші;

                     ККТ – техникалық деңгейдің кешенді көрсеткіші;

                     ККС – көрсеткіш кешенінің сенімділігі.

Төртінші тәсіл. Бұл тәсілде бәсекеге жарамдылықтың деңгейі қалай, солай экономикалық параметрге саластыру негізінде анықталады. Сонымен, техникалық параметрден тек сатып алушылар осындай ең жоғары деңгейде қызықтыратындарды таңдайды.

Біздің республикамызда өткізіліп жатқан нарыққа көшу сапа және өнімнің бәсекеге жарамдылығы жөніндегі мәселеге жаңадан қарауға мәжбүр етеді. Егер бүгін емес, ол ертең бәсекелестік нарығының дамуы өнімнің сапалық даму серпінін және деңгейін арттыруға еріксіз көндіретін болады.

Стандарт – бұл қағида бойынша көптеген мүдделі жақтардың елеулі мәселелерге қарсылық білдіруді сипаттайтын, келісушілік негізінде әзірленетін және танылған органдардың бекітетін нормативтік құжаты. Бұл жалпыға бірдей және қайта пайдалану ережесі үшін стандарттаудың белгілі бір объектілердің жалпы принциптері, мінездемесі, талаптары және әдістері белгіленуі мүмкін. Сол сияқты белгілі салаларды тәртіпке келтіруді оңтайлы деңгейге жетуге бағытталады.

Республикада қолданылып жүрген стандарттық жүйе құқықтық және әлеуметтік экономикалық мақсаттарды көздейді. Бірінші заңдылық тәртіпке сәйкес тұтынушылардың және үкіметтің мүдделерін және өнімнің сапасы, қоршаған табиғи ортаны, өмір қауіпсіздігін, халықтың денсаулығын қорғауды қамтамасыз етеді. Екіншіден, өндірісті әзірлеуде, өнімді пайдалануда техникалық бірлікке кепілдік береді. Үшіншіден, стандарттық жүйе әлеуметтік – экономикалық бағдарламалардың, жобалаудың нормативтік – техникалық базасы ретінде қызмет етеді.

Мемлекеттік стандарттар, сонымен қатар барлық жұмыс түрлерін оңтайландыруды, жүргізілетін сапа жүйесінің бірін – бірін алмастыратын өнімдер мен процестер есебінен ресурстарды ұқыпты пайдалануды қамтамасыз етеді.

Стандарттау – бұл ең ұғымды нормаларды табатын қызмет, ал содан соң, стандарттық үлгілерді, нұсқауларды, өнімді әзірлеудегі талап әдістемелерді нормативтік құжаттарға тағайындап қояды. Стандарттаудың басты міндеті – халық шаруашылығының, халықтың еліміздің қорғанысының, экспорт мұқтажы үшін шығарылған өнімге үдемелі талаптарды анықтайтын, сол сияқты осы құжатарды дұрыс пайдалануды бақылау нормативтік – техникалық жүйе жасау болып табылады.

Қазақстан Республикасында стандарттау жөнінде мынадай нормативтік құжаттар бар:

• Қазақстан Республикасы мемлекетінің стандарттары (Гост);
• салалық стандарттар (ССТ);
• техникалық жағдайлар (ТЖ);
• кәсіпорындар, бірлестіктер, қауымдастықтар, концерндер, стандарттары;
• ғылыми – техникалық қоғамдар, инженерлік одақтар, және басқа да қоғамдық ұйымдардың стандарттары.

Өнімнің сапасын басқару – бұл белгілеу, қамтамасыз ету және сапаның қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді тұтыну кезіндегі жүргізілетін іс - әрекет.

Соңғы кездерге дейін кәсіпорындарда сапа проблемасын шешу кезінде нарықтылық қажеттілік есепке алынбай өнім сапасы техникалық деңгейге бағытталады. Сапаны басқару мәселелерімен техникалық бақылау және сапаны талдау бөлімдері айналасты. Олардың функцияларына бұйымдар параметрлерін (белгілер) тексеру, өндірістік процестердің әрбір операцияларында қолданылатын шикізаттар, материалдар, жабдықтардың дәлдік жұмыстары, өнімде табылған кемістіктер, оларды талдау және себептерін белгілеу кіреді.

Өнімнің сапасын басқаруды жетілдіруде отандық өндірушілердің алдында қойылатын негізгі проблемлер, олар:

• өнімнің сапалығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі механизмін қосу;
• тұтынушыға және барлық өндірістік қызметтерде сапаны басқару жүйесін қалай бағыттау;
• өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны басқару жүйесіндегі механизм әсерлерін күшейту.

Сапаны басқару жүйесін енгізу кәсіпорында мынадай міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:

• жоғары сапалы өнімнің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• өнім көлемін ұлғайту және оны сататын нарықты табу;
• жоғары бағада сататын өнімді көбейту мүмкінділігін қарастыру;
• өнімнің бәсекеге жарамдылығы және қаржы жағдайының тұрақтылығы жөніндегі проблемаларды шешу;

Сонымен өнімнің сапасын басқару әрбір кәсіпорындарда жүйелі түрде іске асқан жөн.

2. "Нурлыбаев К" ЖШС-нің ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ЖӘНЕ БӘСЕКЕЛЕСТІК ҚАБЛЕТІН ТАЛДАУ

2.1. Кәсіпорынның негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау

"Нурлыбаев К" кәсіпорыны Семей қаласы, Ауезов, 42 мекен – жайында орналасқан. Кәсіпорынның құрылуы 2001 жылы 5 ақпанда мемлекеттік тіркеуден басталып, осы жылдың мамыр айының аяғында толық іске қосылумен аяқталды.

Кәсіпорын негізінен жеке кәсіпкерлік түрінде ұйымдасқан. Ол қағаз өнімдерін соның ішінде әртүрлі бланкілер, этикеткалар, құтықтау қағаздары, спорттық дипломдар, кітаптар, жарнама қағаздарын шығарумен қоса, басып шығару түптеу, қаптау, түп негізді өңдеу сияқты бірнеше қызмет түрлерін көрсетеді. Осындай даму қысқа мерзімінде кәсіпорын нарықтың үлкен үлесін иемденіп, қазіргі таңда тұтынушылардың үлкен сұранысына ие. Өзінің даму барысында қағаз өнімдері бойынша кәсіпорын бірнеше көрмелерге қатысты: "Руками женщины", "Наурыз" т.б.

Шығыс Қазақстан аймағы бойынша соның ішінде Семей қаласында ААҚ "Семей полиграфиясымен" бірлесіп жұмыс істеуде.

Кәсіпорын жеке кәсіпкерлік негізінде құрылған. Оның жетекшісі – Нурлыбаев К. Басқару аппараты 6 адамнан құралған. Негізінен ірі бөлімдерден тұрады: өндірістік, қаржылық, маркетингтік жалпы бөлім.

Өндірістік бөлім осы бөлімдердің ішінде негізгісі болып табылады және ол келесідей бөлімшелерден тұрады: Компьютерлік, басып шығару, түптеу, кесу.

Компьютерлік бөлімшеде 2 адам жұмыс істейді. Олар.А.Сапарбаева.

Басып шығару бөлімі екі негізгі Duplo және Romayer басып шығару жабдықтары негізінде жұмыс атқарады. Онда 26 жұмысшы жұмыс атқарады.

Түптеу бөлімі әртүрлі қағаз өнімдерін түптейді. Бұл бөлімде қол жұмысшы және жартылай машинамен атқарады. Қолмен көбінесе жабыстыру, қаптау сияқты операциялар жасалынады.

Кәсіпорын қызметінің негізігі техникалық – экономикалық көрсеткіштері ретінде өндіріс көлемі өткізуден түскен табыс, негізгі қорлардың орташа жылдық құны, жұмысшылардың орташа жылдық саны, еңбек өнімділігі, активтердің орташа жылдық құны, қор қайтарымдылығы, қор сыйымдылығы табылады. Бұл аталған көрсеткіштер кәсіпорынның қаржылық – экономикалық жағдайын сипаттайды.

2002 жылғы көрсеткіштер бойынша өткізуден түскен табыс 1393490 теңге іс жүзінде іске асса, ал жоспарда 1386461 теңгеге тең болды.

2003 жылғы көрсеткіште бұл аталған сала едәуір өскен. Жоспардан қарағанда іс жүзінде өткізуден түскен табыс көп мөлшерде берілген. 2002 жылғы жұмыскерлердің орташа саны 21 адамға тең болса, ал 2004 жылы 34 адамға тең болды. Бұл дегеніміз кәсіпорын құрылымының кеңеюін сипаттайды. Толық өзіндік құн 2002 жылғы іс жүзіндегі мәліметтер бойынша 113000 теңгеге тең болса, жоспар бойынша 114854 теңгеге тең болды, яғни толық өзіндік құн іс жүзінде жоспарға қарағанда аз жұмсалады.

Операциялық табыс ретінде кәсіпорынның негізгі қызметкерлерінен түскен табыс табылады. Ол 2002 жылы жоспарда 251061 теңгеге тең келіп көрсетілсе, іс жүзінде 240943 сомасына тең. Ал 2003 жылы іс жүзінде 424914 теңге сомасына жоспарланған. Ал 2004 жылы операциялық табыстан көрсеткіш едәуір өскен.

Кәсіпорынның таза табысы ретінде өткізуден түскен табыстан барлық салықтарды және шығындарды алып тастағаннан кейін кәсіпорынның қолда бар қаражаты саналады. Ол көрсеткіш 2002 жылы іс жүзінде 300641 теңге сомасында көрінсе, 2003 жылы 132610 теңгеге, ал 2003 жылы 938418 теңге болды.

Ағымдағы активтердің айналымы 2 реттен 5 ретке дейін созылады. Олардың айналамдылығы қолда бар ақша қаражаттарына тікелей байланысты.

Таза пайда өткізуден түскен табыстың өнімнің толық өзіндік құнын алып тастағанға тең. [Қосымша 1]

Кәсіпорын негізгі өндірістік қоры ретінде еңбек құралдары негізінде қолданылатын материалдық – заттық бағалықтар жиынтығы қарастырылады. Олар натуралыды өзгеріссіз формада экономикада қолданылады және өзінің құнын дайын өнімдерге және қызметтерге біртіндеп ауыстырады.

Негізгі өндірістік қорлардың рөлі өндірістік – техникалық жиынтық ретінде еңбек процесінде қатысады. Ұзақ мерзімде негізгі өндірістік қорлар үздіксіз қозғалыста болады. Олар мақсатты бағытта қолдану негізінен шықққаннан кейін кәсіпорыннан ажыратылады. Негізгі қорлардың тиімділігін арттырудың негізгі көрсеткіші ретінде сменалық жұмысты көбейту табылады.

Өндірістік – шаруашылық қызметке тәуелді негізгі қорлар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.

"Нурлыбаев К" жеке кәсіпкерлігінде негізгі өндірістік қорларға жатады:

• ғимараттар;
• машиналар;
• станоктар;
• құрал – жабдықтар;
• қоймалар және т.б.

Кәсіпорында аталған негізігі өндірістік қорлардың бар болуына және қозғалысына есеп жүргізіледі. Кәсіпорын негізінде екі үлкен басып шығару машинасы бар. Олар: Duplo және Romayor.

Кәсіпорынның айналым қаржысына кәсіпорындағы кассадағы қолма – қол ақша сомасы, дайын өнім сомасы, банктердегі шоттар, кәсіпорын алашағы жатады. Негізгі қорларды бағалау олардың бухгалтерлік баланста келу күнімен байланысты тіркеумен түсіндіріледі. Ал негізгі қорлардың құндық бағалануы оның құрылымы мен динамикасын меңгерумен байланысты. Ескірген өндірістік қорлармен жұмыс істеу кәсіпорынға аса қымбат, бірақта сапасы төмен өнімді нарыққа шығарумен сипатталады.

Өнеркәсіп өндірістік қор жыл басындағы сомасы 157,56 теңгеге тең болса, жыл аяғында 6984,96 теңгеге тең болды, яғни жыл ішінде 827,4 теңге негізгі қор әкелініп іске қосылды. Жалпы барлық өнідірістік қор құаса, ал қалған 8% өндірістік емес қор құрайды. Оған кеңсе құралдары, материалды емес бағалықтар, яғни негізгі өндірістік қосымша жағдай туғызатын бағалықтар жатады.

Белсенді бөлігі ретінде өндіріске ұдайы қатысып тұратын негізгі өндірістік қор бөлігі саналады.

Кесте 1- ЖК Нурлыбаев К" 2004 жылғы негізгі өндірістік қорлардың қозғалысы

Негізгі құралдар	жыл басында		жүк түскен		жыл аяғында
	сома, мың теңге	%	сома, мың теңге	%	сома, мың теңге	%
Өнеркәсіп-өндірістік қор	6157,56	92	827,4	94	6984,96	92
Өндірістік емес қорлар	535,44	8	436	6	579,04	8
Барлық негізгі өндірістік қорлар	6993	100	871	100	7564	100
Соның ішінде белсенді бөлігі	2184,2	43,9	464	100	3014,2	56

Негізгі қорлардың құны шығаратын өнім түрлеріне біртіндеп ауыстыру арқылы өтеледі. Әрбір өндірістің қорға есептік жыл кезінде амортизациялық көрсеткішімен шектелінеді.

2.2 Кәсіпорынның баға саясатын талдау

Өндірістік кәсіпорында шығын ретінде кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық қызметін іске асыруға қажетті, яғни өнім өндіруге, қызмет көрсету, жұмыс орындауға кеткен ақшалай бейнені қарастырады.

Өнім өндіруге қатысты шығын өнімнің өзіндік құнын құрайды. Сонымен қатар оларға өндірістің ағымды шығындары деп те қарастырылады.

Өнімді шығаруға қолданылатын құралдардың және еңбек затының және т.б. кәсіпорын қызметін, жұмыс еңбегін т.б. шығынды өзіне қосады. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық жағдайына үлкен әсер етті.

Өндіріс шығының сметасы – экономикалық элементтер бөлімінде оның барлық қызметінің шығынының сомасы бейнеленетін жалпы көрсеткіш.  Тауар және жалпы өнімді шығарумен байланысты негізгі және қосымша өндіріс шығындары, өндірістік емес сипаттағы жұмыстар мен қызмет көрсетулер шығындары (құрылыс, ғылыми зерттеулер және жобалар және т.б.), оны қайтаруына тәуелді жаңа бұйым өндіру, меңгеру шығындары жатады. Бұл шығындар шикізаттың айналым есебімен есептелінеді.

Тауарлы өнімнің өзіндік құнына шығынның калькуляция бабындағы бөлімінде тауарлы өнімді өндіру және тауарға кәсіпорынның барлық шығындары қарастырылады. Таратылатын өнімнің өзіндік құны жаңа технологияны меңгеру қор есебінен қайтарылатын жаңа өнім өндірудің алғашқы жылындағы шығындар есебінен тауарлы өнімнің өзіндік құнына және өткен жылдан қалған таратылған өндірістік өнімнің өзіндік құнды қоса алғанға тең. Жаңа технологияны меңгеру қайтарымы қор есебіндегі шығындар тауарлы өнімінің өзіндік құн есептелініп, таратылатын өнімнің өзіндік құны кірмейді. Олар бірінші жылдағы бұйымдардың массалық өндіріс өнімнің өзіндік құнының арасындағы айырмашылығы ретінде анықталады.

Тәжірибеде өзіндік құн тауар және өнімді тарату шығындары болып бөлінеді.

Тауарлы өнімнің өзіндік құнына шығынның калькуляция бабындағы бөлімінде тауарлы өнімді өндіру және тауарға кәсіпорынның барлық шығындары қарастырылады. Таратылатын өнімінң өзіндік құны жаңа технологияны меңгеру қор есебінен қайтарылатын жаңа өнім өндірудің алғашқы жылындағы шығындар есебінен тауарлы өнімнің өзіндік құнына және өткен жылдан қалған таратылған өндірістік өнімнің өзіндік құнды қоса алғанға тең. Жаңа технологияны меңгеру қайтарымы қор есебіндегі шығындар тауарлы өнімінің өзіндік құн есептелініп, таратылатын өнімнің өзіндік құны кірмейді

Кесте – 2.Өндіріс шығындарының құрлымы

Көрсеткіштер	2002 жыл		2003 жыл		2004 жыл		Ауытқу
	мың. Тн	%	мың.тн	%	мың. тн	%	%
шикізат	390	35	460,3	36	470,94	36	0,82
материалдар	334.5	30	358,0	28	366,2	28	1,07
жалақы	178,4	16	231,7	17	235,47	18	1,1
жылу қуаты	100,3	9	319,7	9	104,65	8	0,88
көлік шығындары	66,9	6	76,7	6	78,5	6	1
коммуналдық қызметтер	44,5	4	51,15	4	52,32	4	1
өзіндік құн	1114,85	100	1278,85	100	1308,18	100	0,85
амортизация	110,3	-	115,8	-	120,1	-	-
төлемдер	35,2	-	56,1	-		-	-
басқа шығындар	16,7	-	18,9	-	20,1	-	-
жиыны	1295,15	-	1469,65	-	1503,78	-	-

Жалпы өзіндік құн шығындарының ең үлкен үлесін шикізат -36℅ иеленсе, одан кейінгі шығының көп бөлігін материалдар-28℅, жалақы -18℅ алады.Өнімді өндіру және тарату өзіндік құн талдауында өндірістің жалпы жиынтық шығындарын және оның құрылымының деңгейін меңгеруден басталады. Талдау үшін кесте 2.4.1., сонымен қатар олардың негізгі элементтері бойынша негізгі шығындар көлемі қолданылады. Кесте 2.4.1. көрсетілген кәсіпорынның есебі 2003 жылдағы көрсеткіштері бойынша шығын деңгейі 1469,65 мың теңге немесе 67%. 2002 жылмен салыстырғанда 174,5 мың теңге немесе 18,3% өсті. Өсу барлық түрлері, әсіресе материалды шығындар бойынша болады. Ауыспалы және тұрақты шығындар сомасы өсті. Материалды шығындар және негізгі қор амортизациясы инфляция байланысты өсті.

Шығынның жалпы сомасы өндіріс көлемінің өсуімен барлық кәсіпорын бойынша, оның құрылымы бойынша, өнім бірлігінің ауыспалы шығын деңгейіне (А) және барлық өнім өндіріудегі тұрақты шығындар сомасынан (В) өзгерді.

"Нурлыбаев К" жеке кәсіпкерлігінде өнім тарату шығындары болып өнім бойынша жекелей есептелінеді. Ол келесі кестеде көрсетілген.

Кесте 3- Өзіндік құн статьясының шығындары

№	Өзіндік құн бабының аты	өнім№ 1	өнім № 2
1	Шикізат	1	0,87
2	Материалдар	0,72	0,64
3	Электр қуаты	0,10	0,02
4	Жылу қуаты	0,40	0,05
5	Коммуналдық қызметтер	0,10	0,02
6	Өндірістік жұмысшыға жалақы	0,40	0,05
7	Көлік шығындары	0,05	0,01
8	Басқа ауыспалы шығынлар	0,20	0,02
9	Жиыны	2,97	1,68
10	Өнім бірлігін сату құны	4,25	2,40

Орташа маржа 30% тұрады.

Кестеде көрсетілгендей шығын көлемі өнімнің шикізатқа жұмсалғаны. Бұл шикізатты өнімнің сапасы анықтайды. Ол бір көрсетішке тең. Мысалға, бланкімен этикетка шығаратын шығын көлемі әрбір статья бойынша әртүрлі берілген. Бланкіге электр қуаты 0,10-ге тең болса, ал этикеткаға 0,02-ге тең болады. Сол сияқты өнімді тасымалдау шығындары өзгеше.

Кестеде көріп отырғанымыздай шығындар классификациясында ең үлкен аралық үлесті материалдар алады және ол 2002 жылы 77970 теңгеге тең болса, ал 2004 жылы 23477,6 теңге болды, яғни едәуір өсті. Екінші орынды жұмысшылар жалақысының қоры алады. Кестеде сонымен қатар жылдар арасындағы ауытқу көрсетілген. 2002 жылы материалдар бойынша ауытқу 15680,76 теңгеге тең болса, 2003 жылы 27411,6 теңгеге тең болды.

Ол тасымалданып оның көлеміне, тасымалдау орындарына да байланысты болып келеді. Осы аталған шығындардың барлығы есептелініп өнімнің өзіндік құны анықталады. Содан кейін кәсіпорынға түсетін пайдасын қарастырып, өнімді нарықта сақтау бағасын тағайындады. Ол өндірушінің өндіруден баға болып табылады.

Өндіруге және таратуға кеткен кәсіпорын барлық шығынының сомаларынан тұрады. Бұл шығындар ақшалай формада бейнеленіп және өнім құнының бөлігі болып табылады. Оның құрамына шикізат, материалдар, жанар-жағар май, электр қуаты және т.б. еңбек заттарының құны, амортизациялық бөлулер, өндірістің жұмысшылардың жалақысы және т.б. ақшалай шығындар кіреді. Өнімнің өзіндік құнының төмендеуі тірі және заттық еңбекті төмендету өндірістің тиімді факторы болып табылады.

Өнеркәсіп өнімді өндіруде шығынның көп бөлігі шикізаттарда негізгі материалдарға, содан кейін жалақы мен амортизация көбейеді. Тамақ өнеркәсібінде шикізат және негізгі материалдар 86% жалақы әлеуметтік сақтандыруға бөлулермен қоса 9% құрайды.

2.3.Өнімнің бәсекелестік қабілетін талдау

Өнімнің бәсекелестік қабілетін талдау үшін талданатын өнімнің негізгі техникалық-экономикалық параметрлерін үлгідей бәсекелестік кәсіпорынның тауар үлгісі алынады. Осы мақсатта өнімнің бәсекелестік қабілетінің бірлік, топтық және интегралды көрсеткіштері қолданылды.

Өнімнің бәсекелестік қабілетінің талдау әдістемесінің сызбасы келесі суретте.

Кез келген өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау үшін қазіргі жағдайдағы маркетингтің әдістері арқылы нарықты кешенді зерттеу керек. Осының нәтижесінде тұтынушы өзінің қажеттіліктерін толық қанағаттандыратын өнімді сатып алуға жағдай жасайды. Әрбір тұтынушы нақты өнімді таңдағанда тұтыну қасиеттерінің деңгейімен оған кеткен иелену мен қолдану шығындарының арасындағы қолайлы қатынасқа ұмтылады. Соған байланысты әрбір шығын бірлігіне жоғары тұтыну тиімділігін алады. Бәселекестік қабілетті басқару және бағалау процесінде екі нарық қатынасының субъектілерінің (тұтынушы мен өндіруші) қөзқарасын ескеріп, олардың өзара байланысын қарастыру керек. Өндіруші үшін маңызды параметр шығын деңгейі болса, ал тұтыну үшін маңызды параметр болып, өнімнің тұтынушылық қасиеті табылады.

Тұтынушы мен өндіруші қатынас арасындағы байланыс ақша, тауар, айырбас процесінде мақсаттар мен құралдар қарама – қарсы матрицасын құрайды.

Осыған қатысты мына жайттар ескерілгені жөн: нарықты және ақырғы тұтынушылардың сұранысын зерттеудің сапасы, тауарды нарыққа жеткізу мен оны сатуды ынталандырылып отыру, жарнама және тауардың өмірлік цикілін есепке алуға байланысты жүргізілетін жұмыстың тиімділік дәрежесі, баға стратегиясын таңдап алудың дұрыстығы, тауар өткізу мекемелері мен тауардың қозғалу бағаттарын белгілеу кезінде тауардың бәсекелік артықшылығы мен кемшіліктерін (маркетингтік құрастырушыларды) анықтау.

Кесте 4- Бәсекелестер арасындағы баға динамикасы

Бәсекелестер	Өнім түрлері	Нарықтық үлесі	Орташа баға тербелісі, мың теңге
Визитка	Қағаз өнімдері	18		6 – 8
Артекс	Қағаз өнімдері	31		5 – 9
Графика С	Қағаз өнімдері	22		5 – 7
Нулыбаев К	Қағаз өнімдері	29		5 – 8

Нарықта ұсынылатын баға тербелісі 4,70-7,80 теңге аралығында байқалады. Нарықта сұранысқа ие болу бұл тек қана тұтынушының тікелей талғамына ғана қатысты.

Осы өнім бойынша қала бойынша келесідей бәсекелестер анықталады:

• визитка
• артекс
• графика С
• Семей полиграфия және т.б.

Төменде аталған өнім түрі бойынша кәсіпорындардың сату бағасы көрсетілген.

Кестеде көрсетілгендей шығынның көп бөлігін шикізат шығындары, материалдар құрайды. Бұл өнімді өндіруде шикізат түрі ретінде әртүрлі сападағы құрамдағы өнімі қолданылады. Нарықта сұранысқа ие болу бұл тек қана тұтынушының тікелей талғамына ғана қатысты.

Дайындау мерзімі 5 сағаттан бір күн аралығына созылса, ал "Артекс" кәсіпорында үш күнге визитка салонында екі күнге созылады. Бұл жағдай кәсіпорынға қосымша мүмкіндіктер әкеледі.

Бірлік көрсеткіштер өнімнің техникалық немесе экономикалық параметрлерінің бәсекелес өнімнің параметрлерінің қатынасының % бейнесі.

  (10)

Топтық көрсеткіш (G) параметрлерінің бірлік, топтық бойынша бірлік көрсеткіштерді (gi) біріктіреді.

G = Σ ai * gi   (11)

Интегралды көрсеткіш (I) топтық көрсеткіштерді техникалық параметрлердің топтық көрсеткіштерге экономикалық параметрлер бойынша анықталады.

І  = Gт \ Gэ    (12)

Бәсекелес кәсіпорын ретінде Семей қаласы бойынша өз өнімдерін өткізетін ЖК "Артекс" алынды. Аталған кәсіпорын қағаз өнімдерін шығарумен айналысады.

Кесте - 5. Этикетканың бәсекелестік қабілетінің бірлік және топтық көрсеткіштерін талдау

Көрсеткіш	Бағаланатын нұсқа		Үлгі		gі		аі		а
Техникалық параметрлері
Көлемі	84		70		0,83		0,15		0,124
Түсі	5		4		0,8		0,75		0,6
Қағаз	200		160		0,8		0,22		0,176
Дайындау мерзімі\күн	3		5		0,6		0,08		0,048
Жиыны:	-		-		-		1,2		0,948
Экономикалық параметрлер
Бағасы	4,25	5,02		1,18		0,6		0,708

3.ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛЕСТІК ҚАБІЛЕТІН ЖАҚСАРТУДЫҢ ЖОЛДАРЫ

Бәсекелес өз қызметтерін жасауда бәсекелестік қабілетті жоғарлату үшін жаңдай жасайтыны сөзсіз. Басты мәселе – бәсекелестердің іс-жағдайына бақылау жасау күрделі. Сондықтан тура бәсекелестер болып табылатын және нарықта ұқсас стратегияның қолданылатын кәсіпорынды анықтау керек.

Портер зерттеуіне байланысты бәсекелестерді бәсекелестік қабілеттің 5 күшімен анықталады.

• Сатулар арасында бәсекелестік
• Басқа жағынан бәсекелес және ауыстыратын тауардың болуы
• Жаңа бәсекелестердің пайда болуы қауіпі
• Жеткізушілердің қабілеттері мен экономикалық мүмкіндіктері
• Сатып алу мүмкіндіктері.

Аталған жағдайда фирманың бәсекелестік қабілетін талдауда келесідей әдістеме қолданылады.

Жиынтық қызметтің жиынтығында бәсекелестік құн келесідей белгілермен топтасады:

• өнім
• баға
• тұтынушыға дейін өнімді жеткізу
• өнімнің қозғалысы

Есептеу үшін сандық көрсеткіштер қолданылады. Сонымен қатар фирманың белсенділігі мен тиімділік көрсеткіштерін қолданады. Бұл екі принциптің бәсекелестік қабілетті есептеу үшін маркетингтік зерттеулер жүргізіледі:

Келесідей көрсеткіштер қолданылады:

1.Өнім бойынша:

Нарықтық үлес коффициенті:

   (13)

мұндағы:     Оп – фирманың сатылатын өнім көлемі;

                      ООПР – нарықтағы өнімнің барлық сату көлемі;

Коффициент нарықта фирма үлесін анықтайды.

Сатудағы дамудың коффициенті:

   (14)

мұндағы: ЗПП – алдын ала дайындау шығындарының сомасы;

                 ЗПОП - өндіру және тарату шығынының сомасы.

Бұл көрсеткіш фирманың бәсекелестік қабілетінің өсуіне алдын ала дайындықты бағалайды.

Сату көлемінің өзгеру коэффициенті:

   (15)

мұндағы:        ОПКОП – есептік жыл аяғында сату көлемі;

                        ОПНОП – есептік жыл басында сату көлемі.

Сату көлемі бойынша фирманың бәсекелестік қабілетін төмендету немесе жоғарлатуды көрсетеді.

1. Баға бойынша:

КУЦ = Цmах + Цmin     (16)

2 Цуф

мұндағы: Цmах – тауардың нарықтағы жоғары бағамы;

                 Цmin – тауардың нарықтағы төмен бағамы

                  Цуф – фирмамен қабылданатын баға.

Өнім бағамының динамикасы бойынша бәсекелестік қабілетті жоғарлату немесе төмендету сипатталады.

2. Тұтынуға дейінгі өнімді жеткізу:

Тұтынуға дейін өнімді жеткізу коффициенті:

КСб = КИОП * ЗСБкоп    (17)

ЗСБноп

мұндағы:        КИОП – сату көлемінің көлемінің өзгеруінің коэффициенті;

                        ЗСБкоп – есептік кезең аяғындағы тарату;

                        ЗСБноп – есептік кезең басындағы тарату жүйесінің шығындарының

                                       сомасы.

Бәсекелестік қабілетті тарату қызметін жақсарту есебінің ұмтылуын көрсетеді:

3. Өнім қозғалысы бойынша:

Жарнама қызметінің коэффициенті

                          КИПП = КИОП * ЗПТАкоп      (18)

                                                 ЗПТАноп

мұндағы:       ЗПТАкоп – есептік жыл аяғында агенттің еңбек ақы сомасы;

                       ЗПТАноп – есептік жыл аяғында сауда агентінің еңбек ақы сомасы.

Сауда агентін таратумен персоналды сату көлемінің есебімен бәсекелестік қабілетті өсіруге фирманың ұмтылысын көрсетеді.

Қоғаммен байланысты қолданумен байланысты:

                            КИСО = КИОП * ЗРкоп             (19)

                                                 ЗРноп

мұндағы:           ЗРкоп – қоғамның есептік жыл аяғындағы шығындар;

                          ЗРноп – Қоғамның есептік жыл басындағы шығындар.

Аталған коффициентті сомалап, нақты өнімге бәсекелестік қабілет көрсеткіштері анықталады. Оны бәсекелестік қабілет тестілеу коэффициент деп атаймыз.(КМТК)

 КМТК = КРД + КПП + КИОП + КУЦ + КСб + Крек Д + КИПП + КИСО     (20)

                                                                 L

мұндағы: L – санды көрсеткіштің жалпы саны.  L =8.

Көптеген коэффициентттер әртүрлі өнімдер үшін көрсеткіші әртүрлі болыа табылады. Бәсекелестік қабілетті есептеу үшін барлық өнімдерді есептек керек.

                      Кz =  Σ КМТК        (21)

                                   n

мұндағы:   n – кәсіпорындағы өнімдер саны.

Сонымен қатар бәсекелестік қабілетт талдауды есептеу үшін жалпы қаржылық көрсеткіштер қолданылады. Жалпы қаржылық көрсеткіштер фирманың есептік жылдық балансы талдау негізінде есептелінеді.

Өндірістік белсенділік, тұрақтылық, ликвидация коэффициенті қолданылады. Бірақта фирманың бәсекелестік қабілетін талдауда баланс құрлымын келесідей біріктіруге болады:

Ағымды ликвидация коэффициенті (КТЛ) фирманың айнымалы құралдарының нақты құнының (дайын өнім) фирманың қысқа мерзімді міндеттері (банктің қаржылық және несиелік міндеттемесі) не қатынасымен анықталады.

                    КТЛ = баланстың 2- бөлімінің жиыны      (22)

                               баланстың 5 - бөлімінің жиыны

Коэффициенттің нормативтік мәні екіге тең болуы керек. Өз меншік құралдарын қамтамасыз ету коэффициенті (КОСС).

                    КОСС = баланстың 3 – бөлім баптарының 1 – бөлімі    (23)

                                   баланстың 2 – бөлімінің жиынтығы

Нормативтік мәні 1 – ге тең.

Фирманың бәсекелестік қабілет есебінің толық формуласы келесідей:

КФ = Ке * КТЛ * КОСС   (24)

Нарықтағы әрбір өнім бойынша бәсекелестер өзінің жетістіктеріне байланысты топтастырылады және олардың бәсекелестік күрестегі орны анықталады.

Әрбір бәсекелес тобы үшін нарықтағы концепция бар. Ол келесідей матрицада белгіленген.

Кесте 6.- Нарықта бәсекелестік фирмалар тобының матрицасы

Ұсынушылар  +3,1 - +7      +7,1 - +9		Көшбасшылар +9,1 -  +10
Нарықтық ортаны иеленгендер -2,9 – (-0,99)	Ізбасарлар 1                                   +1,1 - +3
Тоқыраудағылар -10 – (-9,1)                                 -9 – (-7)		Нарықтық ортаны иеленгендер -6,9 – (-3)

Матрицада –10 – (+10) дейінгі коэффициенттер бар. Нарықтық қатынастар бәсекелестік қабілет бойынша келесідей топтерға бөлінеді:

Көшбасшылар            0,1 – 10

Көшбасшыға ұсынушылар    1,1 – 3;1

Ізбасарлар                                -3 – 1 (-6,9); -0,99 – (-2,9)

Тоқыраулар                              -7 – (-9) – 9,1 – (10)

Нарықтық бәсекелестер максималы. Бәсекелестік қабілет коэффициенттерін иеленулер. Бұл фирмалар максималды нарық үлесін сату кезінде иеленіп, баға саясатында шығындардың қолайлығында, әртүрлі тарату жүйелері үшін қолдануды көшбасшылар болып табылады.

Нарық ұсынушылар – бәсекелестік қабілет коэффициенті 3,1 – ден 9 – ға дейінгі аралықта жасқан фирмалар. Бұл фирмалар сатуда нарық үлесін көбейтуде шаралар жасайды. Оларға барлық бағытта шабуыл жасау тән.

Нарық ізбасарлары – бәсекелестік қабілетті бәсекелеске қабілетті 1 – ден 3 аралық жатқан кәсіпорындар. Бұл фирма топтары салалық көшбасшы саясатын жүргізуге тырысады. Олар шешімдерді біртіндеп, шешім қабылдайды.

Нарықтық ортада қызмет ететін фирмалар бәсекелестік қабілет коэффициенті – 0,09-6,9 дейінгі аралықта байқалады. Тұтынушылар шегі шектелген, бірақта баға деңгейі жоғары болады. Фирма қызметі тұтынушыларға тәуелді және соларға сүйенеді.

Тоқыраулар – 7-10 дейінгі коэффициенті иеленетін фирмалар. Ішкі басқару тәртібін қолданады және тоқыраудан шығу үшін іс – шаралар жүргізеді.

Есептеулерді кесте 5-ке енгіземіз. Нақты осылай басқа тауар түрлері бойынша бәсекелестік қабілет есебі жүргізіледі.

Кесте – 5 Өнім түрлері бойынша бәсекелестік қабілетті талдау

Көрсеткіштер	Этикетка	Бланк	Кітап	Визитка
1. КРД	3,7	4,2	3,9	2,1
2. КПП	0,31	0,55	0,29	0,08
3. КИОП	0,98	2,1	0,88	0,66
4. КУЦ	0,98	1,78	0,76	0,57
5. КСб	1,02	1,23	1,03	0,73
6. КД	0,95	1,32	0,89	0,67
7. КИПП	1,04	1,43	1,01	0,77
8. КИСО	0,99	1,69	1,03	0,99
Жиыны: КМТК	1,24	1,77	1,17	0,82

Осыдан кейін барлық өнім түрлерінің орташа бәсекелестік қабілетін анықтаймыз.

К = 1,24 + 1,77 + 1,17 + 0,82 = 1,25

Фирманың баланстық талдау негізінде жалпы қаржылық коэффициенттер есебін жүргізіеміз.

         КТЛ = 3864482,83 = 0,89

                      4342115,53

Баланстың екінші бөлімінің жиыны – 3864482,83

Баланстың бесінші бөлімінің жиыны – 4342115,53

Меншік құралдарынмен қамтамасыз ету коэффициенті

         КОСС = 2964352 – 2146410 = 1,46

                      558066

Үшінші баланстың жиыны – 2964352

Бірінші баланстың жиыны – 2146410

Екінші баланстың жиыны – 558066

Берілген есептеуді де екінші кестеге кіргіземіз. Қорытынды бәсекелестік қабілет туралы есептеу жүргіземіз.

КФ = 1,25 * 0,89 * 1,46 = 1,62

Осы көрсеткіштерді төмендегі кестеге келтіреміз.

Кесте  6-Кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін сипаттайтын көрсеткіштер

Көрсеткіштер	Қорытынды мәндер
К	1,25
КТЛ	0,89
КОСС	1,46
КФ жиыны	1,62

Фирманың бәсекелестік қабілетінің бағалау көрсеткіші 5,22 тең. Яғни кәсіпорын ұсынушылар тобына жатады. Фирмаға тұтынушылармен тікелей қарым-қатынас жасау, максималды пайда әкелу мақсаттары алдында тұр. Соған байланысты өнімнің бәсекелестік қабілетін арттыру үшін келесідей шаралар қолданылады.

2. Этикетка бойынша сапасын, түсін жақсарту үшін олардың дайындалу кезіндегі бояу құрамына PLinet қоспасын қосу.
3. Кәсіпорын өнімдері туарлы жарнама қағазын шығару.

Бірінші шара бойынша аталған өнімнің бояуына қоспа қосу арқылы өнімнің түсін жақсарту, яғни түстердің тұнықтылығын қамтамасыз етеді. Қоспаға дейін 980 дана этикетка дайындалса, қоспадан кейін өнім көлемі 1050 данаға көбейді. Яғни өнімнің сырапсыз қолданылуын азайтты.

1050 – 980 = 70 дана

Қоспаға дейін өнім бірлігінің сату құны 4,25 теңге болса, қоспадан кейін 5,58 теңге болды.

  980 * 4,25 = 4165 теңге

  1050 * 5,58 = 5859 теңге

  5859 – 4165 = 1694 – жаңа өнімнен түскен қосымша пайда.

Баға мен өндіріс көлемінің әсерін келесідей есептейміз. Бағадан түкен қосымша пайда:

   980 * 5,58 = 5468,4  теңге

   5468,4 – 4165 = 1303,4 – бағадан түскен қосымша пайда.

Өндіріс көлемінен жоғарлауынан түскен пайда.

    П = 1050 * 4,25 = 4462,5 теңге

    4462,5 – 4165 = 297,5 - өнім көлемінің жоғарлауынан түскен пайда. Жалпы қоспадан түскен пайда 1303,4 + 297,5 =  1600,9  теңге

Нәтижесінде қоспадан кейінгі қосымша пайда 1600,9. Өндіріс көлемі, сұраныс өсті. Өнім сапасы біршама жақсарды.

2.Келесі іс-шара жарнама қағазын шығарумен байланысты болғандықтан оған кететін шығын мөлшерін анықтау керек. Жарнама қағазы 160 м тығыздықтағы мың дана жарнама қағазын шығару жоспарланады.

А4 форматындағы қағаз мөлшерімен 4 жарнама қағазын шығаруға болады. Мың дана жарнама қағазына кететін қағаз мөлшері:

1000/4 = 25 дана

25 * 1 теңге = 25 теңге.

25/1000 = 0,025 теңге – бір дана жарнама қағазына кеткен қағаз шығыны.

Бояуы: 2 * 320 = 640 теңге

640/1500 = 0,42 – бір дана қағаз шығына кеткен бояу шығыны.

Жылу – 0,20 жұмысшы жалақысы 0,70

Жалпы шығындар бабы бойынша:

1. шикізат – 0,025 теңге
2. материал - 2,6 теңге
3. жылу – 0,20 теңге

4.жалақы – 0,70 теңге

Жиыны: 3,52 теңге

3,52 * 1000 д =  3520 теңге – толық жұмсалатын шығын.

Ж.Ж. Лембен макркетологы бойынша жарнамадан түскен табысты келесідей формула арқылы есептейміз.

Q1 = 2,024 * Qt * S1  (25)

мұндағы: Q1 – жарнамадан түсетін пайда

                 Qt - өткен жылғы есептік жылда өнімді таратудан түскен табыс

                 S1- жарнамаға кеткен шығын

        Q1 = 2,024 * 2245,82 * 3,52 = 4543,86 мың теңге

Кесте 7 – Іс - шаралар тиімділігі бағалау

Іс -  шаралар	Өзгерістер	Экономикалық тиімділігі
Жаңа бағалау әдістемесін қолдану	Кәсіпорынның бәсекелестік қабілетінің деңгейі анықталды	Бәсекелестік қабілетінің коэффициенті - 5,22
Plinet қоспасын қолдану	Өнімнің сапасы артып, тартымдылығы күшейді	1600,9 мың теңге
Жарнама қағазын шығару	Кәсіпорынның өнімдері туралы ақпаратпен қамтамасыз етілді	4543,86 мың теңге

Есептеу көрсеткендей іс-шарадан кейін өндіріс көлемі ұлғайып таратудан түскен табыс 4543,8 мың теңгеге, яғни бұрынғы көрсеткіштен екі есеге жоғарлады.

Іс шара нәтижесі ретінде кәсіпорынның өндіріс көлемінің ұлғайғандығы, тұтынушылардың кәсіпорынның өнімдері мен қызмет көрсетулері туралы толық ақпарат алғандығы, өнім сапасының артқандығы, нарықта өнімдердің үлкен сұранысқа ие болғандығы табылады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Аталған курстық жұмыста нарыққа шығарылған өнімнің бәсекелестік қабілеті зерттеліп, оның жақсартудың жолдары қарастырылды.

Бірінші бөлімде өнімнің бәсекелестік қабілеті туралы оның тұтынушылық және құндылық сипаттары қарастырылды. Өнімнің бәсекелестік қабілеті қатысты өлшем болып табылады және нарыққа бәсекеге тауарларды салыстыру нәтижесінде көрінуі мүмкін. Өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау әдістемесінде бағалауға жататын параметрлер жиынтығы қолданылады.

Адам өмірінің өзі әртүрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру процесінен тұрады. Осы процесті іске асыратын қоғамдық субъект – кәсіпорын болып табылады.

Екінші бөлімде "Нурлыбаев К" жеке кәсіпкерлігінің техникалық-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізіліп, оның бәсекелстік қабілеті жоғарғы деген этикека өнімне бәсекелестік қабілетіне бағалау жүргізілді.

"Нурлыбаев К" жеке кәсіпкерлігі аймақ бойынша нарықта өз  саласында алдыңғы қатарлы кәсіпорындар құрамына кіреді.

Кәсіпорын өндіретін өнім сұранысқа ие және нарықта тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады. Аталған кәсіпорынның дамуы, жетілуі, оның алдағы болашақта қойған мақсаттары мен міндеттеріне, даму бағдарламасына жекелей байланысты.

Кәсіпорын ұйымдастырудың алғашқы кезеңінен сүрінбей өтіп енді кәсіпорын өндірісін жетідіруге біршама шаралар іске асыруда. Оған оның тұтынушылар санын күннен күнге көбейтіп нарық сегментін зерттеуі, жаңа өнім түрлерін шығаруға ұмтылуы жатады. Кез келген формадағы шаруашылық субъектінің дамуы оның ішкі экономикалық көрсеткіштеріне ғана емес, оның сыртқы факторларына, яғни мемлекеттің кәсіпорын ісіне араласу жағдайына өз кезегінде үлкен әсер етеді.

Ақпарат көзінің жеткіліктігі алдыңғы қатарлы технологияны меңгеру, жекелей және қоғамдық көзқарастардың ұштасуы, үздіксіз техниканы қолдануы кәсіпорынның оң нәтижелерге жетіп үлкен табыстарға кенелуіне мүмкіндік туғызады.

Полиграфия өндірістік саласындағы кәсіпорындар көбінесе шетелдің алдыңғы қатарлы фирмаларда шығыратын, басып шығару, көшіру және т.б. операцияларды орындайтын жабдықтар мен машиналарды сатып алуға бағытталады.

"Нурлыбаев К" жеке кәсіпкерлігі нарықта жаңадан енген өнім шығаратын кәсіпорын келісім шарттарды жиі жүргізуі керек. Ол өз кезегіндегі нарықыта шыққан әрбір өнімінің сұранысқа ие болатынына кепіл береді. Ал полиграфияға жарнамалық ақпарат көздерін жеткізетін тауар этикеткаларын көп шығаруға мүмкіндік туғызады.

Үшінші бөлімде кәсіпорын шығарған этикетка өнімінің бәсекелестік қабілетін арттырудың жолдары қарастырылды, яғни өнім түріне қосымша қоспаларды қолдану және оның сапалық деңгейін арттырып, тұтынушылық тартымдылығын күшейтті. Жасалынған іс шаралардан оң нәтижеге қол жеткізілді.

Жеке кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан қолдау көрсету, әсіресе нарықтық қатынастарға енді ғана бой ұсынған кәсіпорындарға мемлекет үшін өте орынды істердің бірі болып табылады. Жеке кәсіпкерліктің дамуы аймақ шегіндегі тұтынушыларды дәл уақытында сапалы өнімнен қамтамасыз етіп қана қоймай аймақтың әлеуметтік – экономикалық жағдайны өз әсерін тигізеді.

Қажетті материалды сатып алуға туындайтын кемшілік ретінде әрбір өнімді өндіруге кететін материалды сатып алуға қаржыларды жетіспей қалуы саналады.

Мемлекеттегі лизингтік істермен айналысатын фирмаларды жасау негізінде полиграфиялық құрал – жабдықтарды сатып алуға мүмкіндік жасау керек.

Полиграфиялық өнімді шығаратын кәсіпорындар мемлекет тарапынан қолдауды қажет етеді. Мемлекет полиграфиялық өндіріске қатысты заң актілерін толықтырып, қаржыландыру бойынша жеңлдіктерді ұстауы керек.

Қаржыландыру барысында кәсіпорынға бөлінетін мемлекеттік гранттардың көлемін өсіру кәсіпорынның жетістіктерге жетуіне кепіл ала алады.

Жасалынған талдау нәтижесі көрсеткендей "Нурлыбаев К" жеке кәсіпкерлігінің шығарған өнімдері аймақ бойынша бәсекелік қабілеті жоғарғы өнім болып табылады. Өнімнің бәсекелестік қабілетін арттыру кез келген кәсіпорының алға қойған мақсаттарының бірі екендігі сөзсіз.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗІ

• ҚР Президентінің халыққа жолдауы. 4.04.04// Егемен Қазақстан 5 сәуір

2005 ж.

2. "ҚР кәсіпкерлік туралы құжаттар жиынтығы ", Алматы, 2004 ж.

• Савицкая Г.В. "Анализ хозяйственной деятельности предприятия" : 4-е изд., перераб. и доп. - Минск: ООО "Новое знание", 2001г.

4. Экономика: Учебник / Под. ред. доц. А.С.Булатова. 2-ое изд. - М.: Издательство БЕК, 1997 - 816 б.
5. "Экономика предпрятия" под. ред. Хрипича В.Я. - 2 ое изд. М: Экономпресс, 2002 г.
6. Герчикова И.Н. Менеджмент: Учебник – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1995
7. "Экономический анализ" под ред. Гиляровской Л.Т. – М.: 2002 г.
8. К. Нурмагамбетов "Оценка конкурентноспособности продукции" – Мысль 2002 г. № 5 стр. 108-111.
9. Белоуов В.Л. "Анализ конкурентноспобобности фирмы" Маркетинг в России и зарубежом – 2001, стр. 64-68.
10. Котлер Ф., Г.Сондерс Д., Волг В. "Основы маркетинга" – 1999 г., стр. 397.
11. Титова Н., Тургенев И. "Тенденции изменения конкурентноспособности отечественной продукции" Маркетинг – 1997 - №1 стр.30
12. С. Сатыбалдин "Маркетинг" – Алматы 1999 г.
13. Вестник КазНУ экономики "Основные принципы конурентноапособности" - №6 (26) – 2003 г.
14. Лобанов М. "Конкурентноспособность и качества продукции" – Маркетинг №2 – 2002 г. стр.54.
15. Егоров Ю.Н., Варакута С.А. "Планирование на предприятии": - М.: ИНФРА – М, 2002