Біздің еліміздің болашағы — оны, интеллектуалды қоры, ғылым және инновация жетістіктерінде. Бұл сөздер Президент Н.Ә. Назарбаевтың халыққа арналған жолдауында айтылған болатын. Өмір өзi көрсеткендей, шикізат сатуға бейімделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары сапалы, ең coңғы ғылым жетістіктеріне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы көркейтіп, халық өмірін жақсартуға қабілетті. Сондықтанда, ғылымға жене ғылыми-техникалық және инновациялық саясатқа ерекше көңіл бөлінуі тиic.

Шағын кәсіпкерлік кез келген мемлекет экономикасының негізгі саласының, бipi. Шағын және орта кәсіпкерлікке кез келген рынокты дамыған елдерде 10 кәсіпорынның 9-ы кipin отырады. Егер, Европа елдерінде әр мың тұрғынға шаққанда 45—50 шағын кәсіпорын болса, АҚШ-та ол көрсеткіш 75 кәсіпорын шамасында, ал Қазақстанда не бары 7—8 кәсіпорын ғана кұрайды екен.

Нарықтық экономиканың субъектілері болып жекеленген меншік иелері саналады. Меншік иесінің өз мүліктерін пайдалануға, иеленуге құқығы бар. Меншіктің көптүрлі формалы болуы кәсіпорынның әртүрлі ұйымдық-құқылық формасын құруға негіз болып табылады.

Kәciпорын қоғамдық өндірістің бастапқы, басты буыны болып саналады.    Тікелей    кәсіпорындарда    өнім    шығарылып,    жұмыстар атқарылады, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру және таза табыс алу мақсатындағы игі қызметтер көрсетеді. Кәсіпорын өз алдына шаруашылық етуші субъекті болып табылады.

Кәсіпорын - нарықтық экономиканың нeгiзi. Шет елдерде оның дамуы үшін 50-шi жылдардан бастап орталық және аймақтық мемлекеттік басқару органдарының мамандандырылған жүйелері мен тікелей және жанама қаржылық қолдау жүйелері құрыла бастады.

Кәсіпкерлік дамыған рыноктық экономикада кәсіпорын ұйымдарының, жеке кәсіпкерлердің жиынтығы ретінде келісідей қызметтерді атқарады: жалпы экономикалық, шығармашылық ізденіс (инновациялық), ресурстық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық.

Дамыған рыноктық экономикада жалпы экономикалық қызмет анықтаушы болып табылады, бұл кәсіпкерлік ұйымдар мен жеке кәсіпкерлердің рынок субьектісі ретіндегі рөліне негізделеді

І. КӘСІПОРЫННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ Кәсіпорынның экономикалық мазмұны, белгiлерi, түрлерi

Әлеуметтiк-экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң-құқықтық, психологиялық, тарихи жақтары бар. Бiрақ кәсiпкерлiк қызметтiң тағдыры адам қызметiнiң экономикалық жағдайларына байланысты. Кәсiпкерлiк қатынастарды талдаудың алғашқы қадамы олардың объектiлерi мен субъектiлерiн анықтау.

Кәсiпкерлiктiң субъектiсiне экономикалық қызметке қатысушы түрлi мүшелер, алдымен жекелеген индивидтер, адамдар жатады. Мұндай кәсiпкердiң қызметi өзiнiң еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi қолдануға негiзделедi. Соңғы жағдайда кәсiпкер жалдаушы болады. Кәсiпкерлiк қызметтi бiр топ адамдар жүргiзуi мүмкiн, оларды байланыстырушы – мiндеттi шарттар мен экономикалық мүдде. Мұндай кәсiпкерлiктiң түрi – ұжымдық, коллективтiк деп аталады. Ұжымдық кәсiпкерлiктiң субъектiсi - әртүрлi ассосациялар: акционерлiк қоғамдар, кооперативтер және т.б. жеке-дара кәсiпкерлерге қарағанда кооперативтер немесе партнерлiк бiрлестiктер iрi көлемдегi мәселелердi шеше отырып, олардың рыноктағы үлесi бар болуымен көрiнедi.

Кәсiпкерлiк объектiсi – адамның белгiлi қызметi. Кәсiпкердiң соңғы нәтижесi - өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет. Бiрақ, ең бастысы әр кәсiпкер осылардың iшiндегi өзiне ең пайдалысын және тиiмдiсiн iске асырады. Мiне сондықтан да рыноктық экономикада кәсiпкерлердiң басты мақсаты өз пайдасын барынша максималдау және өндiрiс шығындарын барынша минималдау болып табылады. Ал кәсiпкердiң табысы көбiне оның өз iсiн қалай ұйымдастырғанына байланысты. Яғни, кәсiпкер өз iсiн бастағанда және оны жалғастырғанда үлкен тәуекелге барады. Ал тәуекелдiлiк кәсiпкерлiк қызметпен бiрге өмiр сүрiп отыратын заңды құбылыс.

Сонымен кәсiпкерлiк – рыноктағы бәсекеге төтеп беру үшiн жаңа мүмкiндiктердi iздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тың салаларын iздеу, ескi ойлау шеңберiнен шығу болып табылады.

Демек, нақты өмiрде кәсiпкерлiктiң объектiсi – новаторлық, жаңашылдық, ерекше мағынадағы новаторлық өндiрiс, айырбас және бөлудiң түрлi факторларын комбинациялау. Кәсiпкерлiк әр кезде де белгiлi бағытта ұйымдастырылады, нақты формалары бар. Кәсiпкерлiктiң шаруашылық жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше жалпы белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi – шаруашылық субъектiлерiнiң еркiндiгi мен тәуелсiздiгi. Кәсiпкерлердiң еркiн қызмет етуi рынок механизмiнiң әрекетiн қамтамасыз ететiн тәртiп қалыптастырады. Кәсiпкердiң тәуелсiздiгi оған экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауар өндiру процесiн ұйымдастыру және оларды рынокта кәсiпкердi қанағаттандыратындай өткiзу болып табылады.

Барынша көп табыс табу кәсiпкерлiк жұмыстың қозғаушы факторы. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана iс ұйымдастырылып, одан әрi кеңейтiледi. Кәсiпкерлiкке тән тағы бiр сипат шаруашылық жүргiзудегi тәуекелге бел бууы. Iске кiрiскендн алғашында алда не болатыны белгiсiз, анықталмағандық болады, оны болжап, дәл айту қиын.

Осындай елеулi белгiлерi бола отырып  кәсiпкерлiк   келесi  салалар  бойынша   бөлiнедi:

• кәсiпкерлiк қызметтiң бағытталуына байланысты: өндiрiстiк,   коммерциялық,  қаржылық,  инновациялық    болып бөлiнедi;
• кәсiпкердiң функционалды  операциясының   құрылымына қарай: өндiрiспен   басқару ,  қаржыландыру   және  делдалдық  қызмет:
• шаруашылық түрлерiнiң    санына   байланысты кәсiпкерлiк:  бiр профильдi , көп профильдi;
• шаруашылықтың салаларына  бағытталуына  байланысты:   өндiрiстiк ,        агроөндiрiстiк,  ауыл  шаруашылық,   құрылыста  және  басқада   халық  шаруашылық  салаларында.

Өндiрiстiк  бизнес:  өндiрiстiк  бизнеске   негiзiнен  материалдық, рухани және  интеллектуалдық   өндiрiс  құрайтын  iскерлiк    қызметтiң  түрi  жатады. Бұл  iскерлiктiң  қоғамдық тұрғыдан  алғанда   ең  қажеттi,  өте  салмақты,  күрделi,  сондықтан да  бiршама  ауыр түрi. Өндiрiстiк  бизнес -  бұл,  негiзiнен   алғанда,  өнеркәсiптiк  және  ауыл   шаруашылық  өнiмдерiн  шығару.  Ең кең мағынада  өндiрiстiк  бизнес  -  бұл   тұтынушыларға   қажеттi, ақшаға   сатуға  келетiн   келесi   басқа    тауарға   айырбастау   ниетi  бар   кез   келген   пайдалы    өнiмдi  шығару.   Өндiрiстiк   бизнесмен  -   бұл   кейiннен  сатып    алушыларға,  тұтынушыларға    өткiзiлетiн  өнiм,  тауар,   жұмыс, ақпарат,  рухани  игiлiктекрдi   өндiру  процесiн  ұйымдастыру   және   iске   асырумен    айналысатын   iскер.  Кейбiр  iскерлер   өнiм   өндiру және   дайындаумен  өздерi   айналысады,   бiрақ   бұл   бiрдi -  екiлi  жағдай   ғана.

Көпшiлiк   жағдайда  өндiрiстiк  iскерлер  өз  бизнесiне    отбасы   мүшелерiн,  туған туыстарын    тартады,  сондай-ақ   жалдамалы  жұмысшылардың   қызметiн  пайдаланады.

Коммерциялық    бизнес:  коммерциялық   немесе  саудалық  бизнес  - бұл  тауарларды   сату  мен  сатып  алуға    байланысты  iскерлiк.  Коммерция    өзiнiң  бастапқы   мағынасында  сауда  ұғымын    бiлдiредi,   ал   коммерсант  -  сауда,  тауар   айырбастау,   тауар -  ақша  операцияларымен    айналысатын  саудалық  iскер,  бизнесмен.  Коммерциялық  бизнес   өндiрiстiк  бизнеспен    тiкелей   байланысты.  Өйткенi,  өндiрiлген     тауарды  ақшаға  өткiзу    немесе  басқа    тауарларға  айырбастау  керек.   Дәл  осы  саудалық  iскерлiк    тауарға  деген   сұранымды  анықтап  қандайда  болсын   өнiмнiң   түрiн  өндiрудi   көбейтуге    немесе    керiсiнше  шектеуге     әсер   етедi.

Қаржылық    кәсiпкерлiк:  саудалық  бизнеске   әлдеқайда  жақын  тұрған    қаржылық   iскерлiк    болып   табылады. Өйткенi  оның   негiзiнде  сатып    алу  сату  жатады,    бiрақ  мұнда  ақша,  валюта   бағалы   қағаздар   сияқты  ерекше    тауарлар   айналымға  түседi.

Өндiрiстiк, коммерциялық    және  iскерлiк   қызметтiң  басқа   түрлерiн   жүзеге  асыру   ақшаның  көздердi   керек  етедi.  Шикiзатпен    материалдарды  сатып  алу,  ғимараттарды   жалға    алу,   жалдамалы  жұмысшылардың   жалақысын  төлеу    және  басқа  iскерлiк   жұмыстар  ақша  көздерiн   тұрақты  жұмсауды  қажет  етедi.  Әрине, әр бiр  бизнесмен   өз  iсiн  жүргiзу  үшiн   жеткiлiктi  мөлшерде   ақша   көздерiн   иеленген  деп  ойлаймыз.  Алайда,  тәжiрибе   көрсетiп  отырғандай,  белгiлi бiр  бизнес операциясының    басталуынан  оның  аяқталуына дейiн   жеткiлiктi   дәрежеде  ұзақ  уақыт    кетедi,  содықтан  да  операция   аяқталғаннан  кейiн  ақшаны  алғанға    дейiн  бизнесменге   қолда  бар  қаржы  ресурстары   жетiспеуi  мүмкiн,  осыған  орай  ол  заемдық   көздердi   iздестiрудi  бастайды.    Дәл  осындай  жағдай,  iскер  өз  қолында   отардың    валютадағы     жеткiлiктi   мөлшерде  қаржы   көздерiн  ұстап  отырса   да,  шетелдiк    шикiзат  пен    материалдарға     есеп    айырысу   үшiн шетелдiк    валютаны    сатып  алғанда  да     ұшырымды.  Одан  әрi  бизнесмен     белгiлi  бiр  табыс   табу   үшiн  өзiнiң  қолындағы     бос  жатқан  ақшаны    процент  алу  аясында     банкiге  салады  немесе   акция,  басқа  да  бағалы   қағаздарды   сатып  алады.

Делдалдық бизнес:  жоғарыда  қарастырылған  бизнестiң  өндiрiстiк   коммерциялық   жағы    бiр  түрлi  делдалдық    бизнестi   дүниеге  әкелдi. Бұл  бизнес  өндiрiстiк,  сауда -  коммерциялық    қаржы  несиелiк  сияқты    әр   трлi  салаларда    жүзеге  асырылады.   Оның   негiзгi   ерекшклiгi  -  мұнда   бизнестiң   материалдық   заттай  элементi   болмайды.    Делдал  өзi  өнiм  өндiрмейдi,  тауар, валюта  немесе  бағалы  қағаздармен   сауда  жасамайды, несие  берумен  айналыспайды.     Оның  ролi   мен   мiндетi  - осы  операциялардың  жүргiзiлуiне   және бiтiм  жасауға  мұрындық  болу.

Бұл  жерде  бизнестiң  дәнiн    себушi   -   делдал     әкелетiн  ақпарат.  Бiр  жағынан    сатып  алушы,  тұтынушының жағында,   екiншi   жағынан  өндiрушi,   тауар  сатушының  жағында  тұратын  делдал    оларды   iскерлiк  бiтiмдiк   қолына  iкелiп   қосады.

Сақтандыру  бизннесi:   сақтандыру  эканомикалық    қарым-қатынастың  бiр  түрi  ретiнде    бiздiң  тарихымыздың    кеңестiк    кезеңiнде  орын  алды    және  оны    еңбек   табысын    табуға  мүмкiндiгi  жоқ  немесе   көмекке  зәру адамдарға    жәрдем  көрсету  мақсатында    белгiлi  бiр  қаржы    қорын    құру  үшiн  кәсiп   орындармен     азаматтардың  тапқан  табысының  белгiлi  бiр  бөлiгiн  ерiксiз   тәртiппен  алу  арқылы  мемлекет   жүзеге асырып  отырды.

Фирма рыноктық экономиканың негiзгi экономикалық агентi. Бiр немесе бiрнеше кәсiпорыннан тұратын, пайда табу мақсатында тауар мен қызметтер жасап шығаруға ресурстарды пайдаланатын ұйымдарды фирма деп атайды.

Меншiктiк формасына сәйкес фирмлардың немесе кәсiпкерлiктiң үш түрiн атап өтуге болады:

• Индивидуалдық немесе жеке кәсiпкерлiк;
• Серiктестiк немесе партнерлiк;
• Корпорация (акционерлiк қоғам).

Индивидуалдық кәсiпкерлiк деген бiр адам иелiк ететiн бизнес. Индивидуалдық кәсiпкерлiктiң иелiк етушiсi сонымен бiрге менеджер қызметiн атқарады. Оның мүлiгi мен жауапкерлiгiнде  шек болмайды. Индивидуалдық кәсiпкерлiктiң басты кемшiлiгi – капиталының аз мөлшерде болуы. Артықшылықтары: меншiк иесiсiнiң әрқайсысы барлық пайданы иемденедi, өзгерiстердiң қандайын болмасын өзi жүргiзе алады. Индивидуалдық бизнесмен заңды тұлға болмайды. Сондықтан ол тек табыс салығын төлейдi, корпорацияға белгiленген салық төлемейдi. Бизнестiң аса кең тараған бұл формасы ұсақ дүкендерге, қызмет сферасына, фермаларға, заңгерлiк iс-әрекеттерге тән болады.

Серiктестiк ( партнерлiк) дегенiмiз екi және одан да көп адам иелiк ететiн бизнестiң түрi. Бұл да заңды тұлға емес, сондықтан табыс салығын ғана төлейдi және фирманың барлық қарыздарына шексiз жауапкершiлiк артады. Артықшылығы: ұйымдастырылу жеңiл, қосымша қаражаттар және жаңа идеялар iске тарту мүмкiндiгi болады. Кемшiлiктерi: шаруашылық дами түскенде қаржы ресурстарының тапшылығынан қосымша капиталды iске тарту мүмкiндiгi шектелген; фирма мүшелерiнiң барлығы бiрдей iс-әрекет мақсаттарын жетiле түсiнбеуi.

Корпорация деп бiр заңды болып бiрлесiп, кәсiпкерлiк қызмет жасау үшiн қосылған адамдар жиынтығын атайды. Корпорация меншiгiне құқықтар акцияларға сәйкес бөлшектерге бөлiнедi. Сондықтан корпорацияның иелерi акция ұстаушы, ал корпорацияның өзi – акционерлiк қоғам деп аталады. Корпорацияның табыстарына корпорация салығы салынады.

Кәсiпкерлiк фирманың көлемiне сәйкес шағын, орта және iрi кәсiпкерлiк болып бөлiнедi. Осы заманда экономикасы дамыған елдерде шағын кәсiпкерлiк ұлттық шаруашылықтың ең iрi секторын құрайды. Шағын бизнесте барлық жұмысбастылардың жартысынан көбi қызмет етедi.

1.2 Рыноктық экономикадағы кәсiпорынның  маңызы және оны мемлекеттiк  реттеу  шараларыКәсiпорын нарық қатынастарын ұдайы iске қосып отыратын орта. Экономиканың өтпелi кезеңiндегi  кәсiпкерлiк ең алдымен  рыноктың тауармен толығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкiндiк бередi. Жалпы алғанда, кәсiпкерлiк экономикада нақты белсендi,  бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар,  мемлекеттiң экономикалық дамуында оның тұрақталығының индикаторы есептi қоғамда орта тапты жасақтайды. Кәсiпкерлiктiң әлеуметтiк мiндетiне:

• Халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздық мәселесiн шешу;
• Тұрмыс деңгейiн жоғары болуын қамтамасыз ету;
• Адамның өмiрге тың сенiммен қарауының мүмкiндiктерiн арттыру;

Ал кәсiпкерлiктiң экономикалық мiндеттерiне келесiлердi жатқызуға болады:

• Рыноктық қатынастарды дамыту;
• Шектеулi ресурстарды тиiмдi пайдалану;
• Экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру;
• Жаңа жұмыс орындарын ашу;
• Рыноктағы сұранысты қамтамасыз ету;
• Экономикалық активтi халықты барынша ынталандыру;
• Инвестицияларды тиiмдi салаларға тарту;
• Инновациялық жаңалықтарды ашып оны өндiрiске енгiзу;
• Кластерлiк жүйенiң дамуы;
• Лизингтiк қатынастардың дамуы;
• Өнiмдердiң сапалылығының жоғары болуы;
• Тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз етiп, ЖIӨ-нiң негiзгi бөлiгiн құрайды.

Қазақстанда бүгiнгi күнi шағын және орта кәсiпорын  бастан кешiрiп отырған қатынастарға қарамастан, экономиканың  серпiндi дамып келе жатқаны белгiлi болып отыр. Ең бастысы шағын кәсiпкерлiк саны өсiп келедi. Өсiм соншалықты жоғары да емес, небәрi пайыздық бөлiгi ғана. Оның ЖIӨ-де өзiндiк үлесi бар. Ол 30 % құрайды. Қазiргi кезде кәсiпкерлiк Қазақстанның бүгiнгi экономикасында лайықты орын алуда.

Бүгiнгi таңда Республикамызда экономиканы нарықтық қатынаста қайта құру жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып, оны жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау күн тәртiбiндегi өзектi мәселелердiң бiрi.  Сондықтан елдiң тұрақты өсуiн қамтамасыз ету үшiн рыноктық экономиканың негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қызметтi қолдау және реттеу шараларының тиiмдi iске асырылу қажеттiгi туындап отыр. Кәсiпкерлiктi қолдаудың және реттеудiң келесiдей түрлерiн атап өтуге болады:

• Кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау және реттеу;
• Инновациялық қолдау және ынталандыру;
• Инвестициялық қолдау мен оның салаларын дамыту;
• Құқықтық қолдау және заңдар қабылдау;
• Қаржылық қолдау мен несиелер арқылы ынталандыру;
• Салықтық жеңiлдiктер арқылы кәсiпкерлiктiң маңызды салаларын дамыту iс-шаралары жатады.

Осы жоғарыда айтылған кәсiпкерлiк қызметтi қолдау мен ерттеу шараларының iшiндегi қалған бағыттарға да әсер ететiн негiзгi реттеу мен қолдауды, кәсiпкерлiктiң дамуының стратегиясы мен даму жоспарын дайындайтын және ұсынатын мемлекеттiк iс-шаралар жиынтығы болып табылады.

Кәсiпкерлiктi және шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдауды қаржылық қамтамасыз ету республикалық және жергiлiктi қаражат есебiнен жыл сайын аталған мақсаттарға көзделетiн бөлiнген қаржы шегiнде,  сондай-ақ ҚР-сы  мемлекеттiк бюджетiнен, мемлекеттiк заемдардың, мемлекеттiк ақшалай гранттар есебiнен жүзеге асырылатын болады.

Кәсiпкерлiктi және шағын кәсiпкерлiктi мемлекет тарапынан қолдау мен реттеудiң негiзгi  бағыттарына:

• Елде жекешелендiрудi одан ары жүргiзу;
• Рыноктық қатынастарды жетiлдiру, кәсiпкерлiк қызметтердiң еркiн қызмет етуiне қолайлы ортаны қалыптастыру;
• Кәсiпкерлiк субъектiлерiн мемлекеттiк тiркеудiң, олардың қызметiн лицензиялаудың, олардың өнiмiн сертификаттаудың оңайтылған тәртiбiн белгiлеу;
• Ұлттық маңызды және шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн қолдау мен дамыту үшiн инвестицияларды, оның iшiнде шетел инвестицияларын тарту мен пайдалану жүйесiн жасау;
• Қаржы көздерiн анықтай отырып шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне несие берудiң арнаулы бағдарламаларын жасау;
• Елдегi кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң шетелдiк әрiптестерiмен сауда, ғылыми-техникалық, өндiрiстiк және өзге де байланыстарын дамытуды қоса алғанда, олардың сыртқы экономикалық қызметiн қолдау;
• Өнiмдер өндiруге, жұмыс атқарып, қызмет көрсетуге мемлекеттiк сатып алуды орналастырған кезде отандық кәсiпкерлiк субъектiлерiне артықшылықтар беру.

Шағын және орта бизнес кәсiпорындарының тұрақты жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету үшiн олардың экономикалық ортасын  жақсартуға арналған көптеген нақты iс-шараларды қарастырып, кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау және дамыту концепциясын жасау қажет. Аталмыш концепцияны жасау барысында құқықтық жақтарын және қаржы-несиелiк қолдау шараларын, сонымен қатар кәсiпкерлердiң де, мемлекеттiң де мүдделерi ескерiлген шараларды iске асыруымыз керек. Оның мақсаты кәсiпкерлiктi қолдау және дамыту стратегиялары оларды жүзеге асырудың нақты механизмдерiн өңдеу болып табылады.

II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӘСIПОРЫННЫҢ  ҚЫЗМЕТIНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫ МЕМЛЕКЕТТIК РЕТТЕУ

2.1 Қазақстан Республикасында кәсiпорын  қызметтiң қалыптасуы және даму мәселелерi

	Барлық кәсiпорындар	Мемлекеттiк кәсiпорын	Жеке меншiк	Мемлекет араласуымен	Бiрiккен кәсiпорын	Шетелдiк кәсiпорын
ҚР	182796	25661	149473	1133	5089	7662
Шағын	163534	18204	144381	708	4812	7523
Орта	10674	6607	3975	266	198	92
Iрi	2014	850	1117	159	79	47

Қазақстан Республикасында кәсiпорын қызметтiң қалыптасуы және оның дамуы негiзiнен елiмiздiң егемендiгiн алған жылдардан бастап бүгiнге дейiн жалғасуда. Кәсiпкерлiк қызметтi дамытудың алғашқы реформаларға Кеңес Одағы экономикасының негiзi экономиканы орталықтан басқару жүйесiн ыдыратып, меншiктiк қатынастарды дамыту болып табылады. Оның алғашқы қадамы мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру, яғни бұл кәсiпкерлiк ортаны қалыптастырудың алғашқы кезеңi едi.

Елiмiзде кәсiпорындар мен экономикалық құрылымдарды жаппай жекешелендiру 1998 жылға дейiн қарқынды түрде жүргiзiлдi. Ал одан кейiнгi кезеңдерде экономиканы реформалау тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз ету үшiн кәсiпкерлiк дамуына қолайлы орта жасау, отандық кәсiпорындардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру, кәсiпкерлiктiң өнеркәсiп саласындағы үлес салмағының артуына жағдай жасау, кәсiпкерлiктi инновациялық қолдау, кәсiпкерлiк қызметте кластерлiк жүйенi дамыту сияқты басты мiндеттердi шешуде. Оның бiрден-бiр мысалы соңғы жылы қабылданған 2003-2015 жылдарға арналған Индустриялы-инновациялы даму стратегиясы мысал бола алады. Ол стратегияның негiзгi мақсаты отаныдық өндiрiстiң шикiзат бағытынан қол үзiп, экономикалық өсудiң тиiмдi жолы болып табылатын дамудың индустриялы сатысына өтiп, сервистiк-технологиялық қызметтi дамыту болып табылады. Ал мұны iске асырудың негiзi рыноктық экономиканың негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қызметтi ынталандыру екенi белгiлi.

Сондай-ақ елiмiздегi кәсiпорындардың басым көпшiлiгi бүгiнде экономиканың сауда-саттық, делдалдық және автакөлiк жөндеу сияқты

Бүгiнде еiмiздегi қызмет етiп отырған жалпы кәсiпкерлiктiң қызмет ету формасына байланысты олардың үлес салмағын келесi кестеден және Қазақстан Республикасындағы жалпы кәсiпкерлiктiң барлық түрi бойыншағы үлесiн көре аламыз.

2.2 Қазақстан Республикасында кәсiпорындарды мемлекеттiк реттеу саясаты

Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсiпкерлiк қызметтiң мемлекет  тарапында және экономика өмiрiнде атқаратын ролiнiң ұшан теңiз екенi дәлелдеудi қажет етпейдi.  Қазiр дамыған өркениеттi елдердiң қайсысын алып қарасақ та шағын және орта кәсiпкерлiктi дамыта отырып,  айтарлықтай жоғары дәрежеге жеткенi баршаға мәлiм.

Бүгiнгi Республикамызда экономиканы нарықтық қатынаста қайта құру жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып, оны жандандыру және оларды мемлекеттiк реттеу мен қолдау саясатының күн тәртiбiндегi өзектi мәселелердiң бiрi болып табылады. Бүгiнде елiмiзде кәсiпкерлiк қызметтi мемлекетiк реттеу мен қолдау саясатының егiзгi бағыттарына тоқталып өтсек:

1) Кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау мен реттеудi қаржылық қамтамасыз ету республикалық және жергiлiктi қаражат есебiнен жыл сайын аталған мақсаттарға көзделетiн бөлiнген қаржы шегiнде,  сондай-ақ ҚР-сы қысқа және ұзақ мерзiмдi страгегиялары мен бағдарламалары арқылы iске асырылады. Кәсiпкерлiктi мемлекет тарапынан қолдаудың негiзгi бағыттары келесiдей:

• Кәсiпкерлiк субъектiлерiн мемлекеттiк тiркеудiң, олардың қызметiн лицензиялаудың, олардың өнiмiн сертификаттаудың оңайтылғн тәртiбiн белгiлеу;
• Кәсiпкерлiк субъектiлерiн қолдау мен дамыту үшiн инвестицияларды, оның iшiнде шетел инвестицияларын тарту мен пайдалану жүйесiн жасау;
• Қаржы көздерiн анықтай отырып шағын және орта кәсiпкерлiк субъектiлерiне несие берудiң арнаулы бағдарламаларын жасау;
• Шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң шетелдiк әрiптестерiмен сауда, ғылыми – техникалық, өндiрiстiк және өзге де байланыстарын дамытуды қоса алғанда, олардың сыртқы экономикалық қызметiн қолдау;

“Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк  қолдау туралы”  Қазақстан  Республикасының  Заңына  сәйкес  шағын  кәсiпкерлiк  мемлекеттiк   қолдаудың  негiзгi  бағыттарының  бәрi  шағын  кәсiпкерлiк  субъектiлерi  үшiн  қолайлы  жағдай  туғызудың  құқықтық  ретiн  белгiлеу  болып  табылады.

2) Мемлекеттiң кәсiпкерлiктi қаржы – несиелiк және инвестициялық тұрғыдан қолдау:

• Екiншi деңгейдегi банктердiң кәсiпкерлiктiң өндiрiстiк секторын жергiлiктi және республикалық бюджеттiң, сондай-ақ мемлекет кепiлдiк берген,  мемлекеттiк емес сыртқы заемдардың есебiнен, заңдарда белгiленген тәртiппен несиелендiру;
• Кәсiпкерлiк субъектiлерiн несиелеудi, соның iшiнде кәсiпкерлердiң алынған несиелерi бойынша мiндеттемелерiн орындауын қамтамасыз ету жолымен асыратын, коммуникалдық меншiк объектiлерiнен тұратын аймақтарда қалыптасатын кепiлдiк қорлар есебiнен екiншi деңгейдегi банктердi ынталандыру тетiгiн әзiрлеу;
• Тиiстi жылға арналған Республикалық бюджетте аталған мақсаттарға арнап қаражат көзделген жағдайда жобаларды екiншi деңгейдегi банктермен бiрлесе отырып бюджеттi қоса қаржыландыру;
• Қоғамдардың өзара несие алысу және өзара сақтандыру қызметiн ұйымдастыру жөнiндегi тетiктер әзiрлеу арқылы жүзеге асырылатын болады.

Шағын кәсiпкерлiк саласындағы инвестициялық саясат шағын кәсiпкерлiк сбъектiлерiнiң қажеттiлiктерiне жауап беретiн жабдықтарды шығаруға қабiлеттi компанияларға тиiс,  олардың өндiрiстiк бағыттылығы , өнiмнiң жаңа түрлерiн игеруi, техникалық және технологиялық озаттылығы ескерiлетiн болады.

Кәсiпкерлiктi дамыту үшiн мемлекеттiк емес қаржыландырудың мүмкiндiктерiн пайдалану – кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң едәуiр бөлiгiнiң әлеуетiн бiрiктiруде жатыр.  Өзара сақтандыру қоғамдарын, мүлiк пен өз мүшелерiнiң өзге мүлiктiк мүдделерiн сақтандыруды жүзеге асыратын коммерциялық емес ұйымдарды құру мен дамытуға айрықша мән берiлiп отыр.

3) Кәсiпкерлiктi салықтық реттеу шаралары. Көптеген елдердiң даму тәжiрибесi көрсеткенiндей, салық жүйесi экономиканы мемлекеттiк реттеудiң негiзгi құралдарының бiрi болып табылады. Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қызметiн ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кiрiсiн қамтамасыз етуге, қоғам мүддесiн қорғауға, шетелдiк ұлттық экономикаға тиiмсiз өндiрiстердi шектеуге немесе маңызды өнеркәсiп саларын салықтан босату арқылы ынталандыруға болады.

Салық салу қағидалары, салық ставкалары мен жеңiлдiктерi тәрiздi мемлекеттiк реттеу құралдарын ұтымды пайдалана бiлген ретте шағын және орта кәсiпкерлiктiң дамуына өзiндiк оң әсерiн тигiзедi.

4) Кәсiпкерлiктi инновацялық және өндiрiстiк қолдау мен реттеу. Бұл мәселе бүгiнде ел алдындағы өзектi , шешiмдi қажет ететiн мемлекеттiк қолдаудың бiрi болып табылады. Өйткенi кәсiпкерлiк қызметтiң өзi жаңашылдық ашуға негiзiнде болса, онда осы отандық кәсiпкерлердiң ашқан жаңалықтары мен инновацияларын мемлекеттiк тұрғыда қолдап, ол жобаларды iске асыру, елiмiздiң әлемде бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудың басты жолы болып табылады. Себебi Елбасымыз өткен жылы “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауында, елiмiз үшiн өзектi мәселелердiң бiрi Индустриалды-инновациялық стратегия және оны экономиканың барлық салаларында дамыту мен iске асыру екенiн атап көрсеттi.

Осы стратегияны жүзеге асыруда  кәсiпкерлiк арасында   шағын  инновациялық  бизнес  ерекше  орын  алып    мемлекет  эканомикасының   дамуына    көп  әсер  етедi. Шағын бизнестiң иновациялық дамудада  бiрқатар  артықшылықтарға  ие:

1. Шағын инновациялық кәсiпкерлiк бiр салада  тоқтап  қалмай  экономиканың   барлық  саласын  қамтыды .
2. Iрi фирмалар ғылыми  зерттеулер  жүргiзуге  мүмкiндiк  әлдеқайда  көп  болса да күрделi   басқару   пирамидалары  себебiнен   инновациялық процесс баяу  атқарылады .

Сондай-ақ iрi фирмалар сыртқы орта  әсерiне икемсiз   болып келедi. Ал  шағын  инновациялық  фирмалар  сыртқы орта  өзгерiстерiне  тез икемделiп  жауап  қайтару  процессiн жылдам  өзгертуге  қабiлеттi;

3. Шағын фирмалар iрi  компанияларға  қарағанда  ғылыми – техникалық  зерттулер  нәтижелерiн  инновацияларды  өндiрiспен  өнеркәсiпке  жылдамырақ енгiзедi.

Осы көрсетiлген ерекшелiктердiң  бәрi  шағын  инновациялық  кәсiпкерлiктi  қолдау  маңыздылығын  ескертiп отыр. Дамыған  елдерде  шағын  инновациялық  кәсiпкерлiктi мемлекет   тарапынан  қолдау  жүйесi  мынандай сұрақтарды  қамтиды:

• Шағын инновациялық кәсiпорындар қызметiн  құқықтық және  заңмен  қамтамасыз  етуi;
• Кредиттiк жеңiлдiктер ұсыну, жеңiлдетiлген салық  түрiн  енгiзу;
• Шағын инновациялық  фирмалар  проектерiн  тiкелей  бюджеттiк  қаржыландыру, жеке  кәсiпкерлiк  саласының  қаржылап бағыттау;
• Информациялы - консультативтiк маркетинг  бойынша көмек  беру, шағын  фирмалар  қызметiн мамандармен  қамтамасыз  ету.

2.3 Қазақстан экономикасында шағын және орта кәсiпорынның  алатын орны

Рыноктық экономика негiзiнде экономикалық тұрақты өсуге әкелетiн, бәсекеқабiлетi жоғары өнiмдер шығаруға мүмкiншiлiк туғызатын, елiмiздi дамыған елдер қатарына бiр қадам болса да жақындататын басты құралдың бiрi – кәсiпкерлiк қызмет, нақтылай айтсақ шағын кәсiпкерлiктiң үлесi айтарлықтай болмақ. Әсiресе бұл салаға шағын инновациялық кәсiпкерлiктiң берер нәтижесi ерекше. Себебi өмiр өзi көрсеткенiндей, шикiзат сатуға бейiмделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары сапалы, ең соңғы ғылым жетiстiктерiне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы көркейтiп, халықтың тұрмыс деңгейiн жақсартуға қабiлеттi.

Шағын кәсiпкерлiк кез-келген мемлекет экономикасының негiзгi саласының бiрi. Шағын және орта кәсiпкерлiкке кез келген рыноктық экономикасы дамыған елдердiң 10 кәсiпорынының 9-ы жатады. Егер, Европа елдерiнде әр мың тұрғынға шаққанда 45-50 шағын кәсiпорын болса, АҚШ-та ол көрсеткiш 75 кәсiпорын шамасында, ал Қазақстанда не бары 7-8 кәсiпорын ғана құрайды екен.

Бүгiнгi Республикамызда экономиканы рыноктық қатынаста қайта құру жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып, оны жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау күн тәртiбiндегi өзектi мәселелердiң бiрi.

Рыноктың өрлеп, өркендеуi кәсiпкерлiктiң қызметтерiне айтарлықтай тәуелдi болады.  Әсiресе, шағын кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың қайнар көзi болып табылады. Осы шағын кәсiпкерлiк арқылы көптеген әлеуметтiк – экономикалық мәселелердi шешуге болады.  Осы шағын кәсiпкерлiктi дамыту арқылы елдiң тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз ету,  халықтың негiзгi бөлiгiң жұмыспен қамту, яғни жұмыссыздық мәселесiн шешу,   қоғамда орта тапты қалыптастыру қызметтерiн атқарады.

Шағын және орта кәсiпкерлiктiң өзiндiк артықшылықтары да бар. Оларға:

• Сыртқы экономикалық факторлардың өзгеруiне тез бейiмдiлiгi;
• Шағын және орта инновациялық кәсiпкерлiк бiр салада тоқтап қалмай экономиканың барлық сферасын қамтиды;
• Шағын және орта кәсiпкерлiк iрi компанияларға қарағанда ғылыми – техникалық зерттеулер нәтижелерiн инновацияларды өнеркәсiпке жылдамырақ енгiзедi;

Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентi Н.А.Назарбаев  өзiнiң “Қазақстан-2030”  атты стратегиялық бағдарламасында “елiмiздiң экономикалық саясатының бiрден-бiр басымды бағыты шағын және орта бизнес” деп атаған болатын.

Нарықтың өрлеп, өркендеуi кәсiпкерлiктiң қызметтерiне айтарлықтай тәуелдi болады.  Әсiресе, шағын және орта кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың қайнар көзi болып табылады. Осы шағын кәсiпкерлiк арқылы көптеген әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi шешуге болады.  Осы шағын кәсiпкерлiктi дамыту арқылы елдiң тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз ету,  халықтың негiзгi бөлiгiң жұмыспен қамту,  қоғамда орта тапты қалыптастыру қызметтерiн атқарады.

Шағын кәсiпорындардың соңғы жылдары күрт ұлғаюы жаңа нарықтық құрылымның қалыптаса бастағандығының айғағы. Алайда заңды тұлғалардың жалпы санының 70% ғана жұмыс iстейдi.

Заңды түрде тiркелiп, мерзiмiнде жұмыс iстеген шағын кәсiпорындардың басты көпшiлiгi Алматы қаласында орналасқан.

Жұмыспен қамтудың салалық құрылымын қарастырсақ шағын бизнеспен айналысатын әрбiр үшiншi адам сауда жүйесiнде, әрбiр бесiнсiшi өнеркәсiптiк өндiрiсте, әрбiр алтыншысы құрылыста еңбек етедi. Тұрғындарды жұмыспен қамтудың саны жағынан алғанда сауда саласында  олардың  36,1%, өнеркәсiптiк  өндiрiс орындарында   21,2 %  iстейдi,  қалғандары түрлi қызмет  көрсетумен  айналысады.  Бұл   деректiрдiн  сауда  iсi  әлi  де   басым екендiгiнде,  салалық құрылымдарда   өндiрiс  көлемi әлiде  өзгере   қоймаған  көруге  болады.  Шағын кәсiпкерлiк  саласында  жұмыспен қамту  және    фирмалар  санының өсуi -  негiзiнен  коммерциялық  кәсiпорындар  есебiнен  толығып , жалпы алғанда баяу  өседi.

Шағын  кәсiпкерлiк, әсiресе  агроөнеркәсiптiк  өндiрiс  саласында  мықты  дамуы  тиiс.  Өткен  жылдары  ауыл  шаруашылық шикiзатының  басым  бөлiгi  республикадан  тыс  жерлерге   тасымалданып, сол  жерлерде  өнделiп ,  дайын өнiм  сапасы  төмендедi, шығынға жол  берiлдi.

Бүгiнгi  таңда  шағын  кәсiпкерлiк  эканомикасының  еркше  бөлiгi  ретiнде  нақты  жұмыс   iстеп,  даму  үстiнде  деп  сенiммен айтуға  болады. Ал шағын кәсiпкерлiк  Қазақстанды  дағдарыстан  алып  шығатын  локомотивтiң  нақ өзi.

Қазақстандағы шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау барысында оларға берiлiп отырған несиелердiң көлемiн келесi кестеден көре аламыз.

Кесте Шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне коммерциялық банктерден бөлiнген несиелер. ( млн. теңге )

Жылдар	12.1999	12.2000	12.2001	12.2002	11.2003
Банктiк несиелер	148880	276218	489417	672407	924283
Оның iшiнде шағын бизнеске	39857	74202	121954	145515	210623
- қысқа мерзiмдi	20423	40115	60153	63043	80943
- ұзақ мерзiмдi	19434	34107	61801	83467	120718

Осы кестеден көрiп отырғанымыздай, соңғы бес жылда коммерциялық банктерден шағын кәсiпкерлiкке бөлiнген несиелер 19%-ға ұлғайғанымен, оның жалпы экономикадағы үлесi салыстырмалы түрде өте төмен. Сонымен бiрге, банктерден несие алу үшiн клиенттерге қойылатын талаптардың қатаңдығы шағын кәсiпоарныдардың негiзгi өндiрiсiн техникалық жабдықтауға несие мүмкiндiктерiн төмендетедi. Сондықтан бүгiнгi күнi шағын кәсiпкерлердiң пайдаланып отырған құрылғыларының көбi техникалық және моральдық жағына да тозған.

Осы сегментке тән сипаттық белгiлердiң бiрi шағын кәсiпорындарды қаржыландыру күрделi қаржылық салымдардың неғұрлым тәуекелдiгi жоғары түрi болып табылатындығы. Осындай қаржылық инвестициялардың тәуекелдiлiгiнiң жоғарылығы шағын кәсiпорындар үшiн банктерден берiлетiн несиелердiң бағасы мен мерзiмiне де әсерiн тигiзедi. Ал лизингтiк қатынастар осындай тығырықтан шығудың бiр жолы болып  табылады, себебi лизингтiк қатынастар кезiнде несие беру  үшiн қажеттi қамтамасыз ету мөлшерiне қойылатын талаптар банктiк несиелерге қарағанда салыстырмалы түрде төмен. Сондықтан лизингтiк қызметтi дамытудың шағын бизнстiң дамуына қосар үлесi жоғары болып табылады.

Шағын  кәсiпкерлiк   эканомикасының  жинақтылығы  салыстырмалы   түрде  аздаған  инвестициялары  мен   тәуекелiнiң  неғұрлым  аздығымен   қысқа  мерзiм  iшiнде, бiрiншi  кезекте   тауар  айналысы  саласындағы    сол  кездегi  жағдайды   өзгертуге  және  тұрақтандыруға   мүмкiндiк  бердi.

Шағын  кәсiпкерлiктегi  үрдiстердi  талдау   эканомиканың  осы  секторы  дамуының  серпiндi-үдемелi  сипаты  бар  екенiн  және  элеуметтiк   шиелiнiстi  төмендету   факторы  мен  халықты    жұмыспен  қамтамасыз  етудiң   негiзi  болып  отырып, өзiнiң  оң  нәтижесiн  берiп  отырғанын  айғақтайды.  Сөйтiп, кәсiпкерлiк  сипат  эканомикаға  барған  сайын  тиiстi  икемдiлiк  берiп  оның  дамуының   шешушi  факторы  болып  келедi.   Шағын кәсiпкерлiк  жаңа  кәсiпорындары  мен  жұмыс  орындарын   құру  жолымен  халықты   жұмыспен  қамтамасыз  етуде, рынокты  әр  түрлi  тауарлар мен  және  қызмет  көрсетулермен  молықтырып  отыр.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бүгiнде Қазақстан экономикасы әлемдiк бәсекедегi орны айтарлықтай емес. Елiмiз шикiзат бағытындағы дамушы елдер қатарында. Әлемдiк тәжiрибе керсеткенiндей, әлемде шикiзат экспорттаушы елдер даму жағынан артта қалған немесе дамушы елдерге тән экономика болып табылады. Ал Елбасымыз халыққа жолдауында “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек” деп атап көрсеттi. Сондықтан, елiмiз алдынғы қатарлы дамыған елдер қатарына қосылуы үшiн тұрақсыз экономикалық дамуға әкелетiн шикiзат бағытынан қол үзiп, қазiргi заманғы жоғары дамыған ғылыми-техникалық экономикаға өтудi қажет етедi. Ал осындай дамудың тиiмдi жолы болып рыноктық экономиканың қызмет етуiнiң негiзi болып табылатын кәсiпорынның  орны ерекше екенi бәрiмiзге белгiлi.

Осы кәсiпкерлiктi дамыту арқылы елiмiздiң ұлттық экономикасын iшкi және сыртқы рынокта бәсекелiк қабiлетiн артыруға толықтай мүмкiншiлiгiмiз бар. Оны iске асыру өз кезегiнде мемлекеттiк реттеу мен қолдауды қажет етедi.

Кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдаудың негiзгi түрлерiн келесiдей топтастыруға болады:

• Құқықтық және заң жүзiнде қолдау және қорғау;
• Кәсiпкерлiктi несие және инвестициялық қолдау мен реттеу;
• Салықтық реттеу мен қолдау;
• Кәсiпкерлiктi инновациялық қолдау.

Осылардың iшiнде кәсiпкерлiктi инновациялық қолдау елiмiздегi бүгiнгi таңдағы өзектi мәселелердiң бiрi. Себебi, әлемдiк экономикада жоғары бәсекелестiкке қол жеткiзу үшiн дамудың индустриялық-инновациялық сатысына өту керек. Ал кәсiпкерлiктiң, соның iшiнде шағын кәсiпкерлiктiң дамуы осы аталған инновациялық өндiрiске алып келер бiрден-бiр жол.

Оның алғашқы қадамдары ұлттық экономикамызда жасалу үстiнде, яғни экономикамыздың шикiзат бағытынан ғылыми-техникалық шикiзат бағытына өтуi үшiн “2003-2015 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық даму стратегиясын”  қабылдап, оны iске асыруда. Бұл стратегия алғашқы жылдан бастап экономикамызға оң нәтиже бере бастады.

Қорытындылай келе, ел экономикамыздың нарықтық қатынастарға көшуi барысында және мемлекеттiк меншiктi жеке меншiкке айналдыруда кәсiпкерлiктiң алатын орны ерекше. Жаңа тәй-тәй басқан экономикамыз қазiрде бiрталай оң жетiстiктерге жеттi деп айтсақ болады. Қазiр шағын бизнестiң үлесi елдiң ЖIӨ 30%-тi құрап отыр,  бұл бiз үшiн үлкен жетiстiк.  Бiрақта бұл жоғары өсу көбiнесе отанымыздың әлi де шикiзаттық бағытында орындалып отыр, дамыған елдер тәжiрибесi бойынша экономиканы индустриалды – инновациялы дамытпай дамыған елдер қатарына қосылу мүмкiн емес, ал осы шараны iске асыруда кәсiпкерлiктiң қосар үлесi жоғары.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. «Экономика ілімдерінің тарихы» Ө.Қ. Шеденов, Я.С. Ядгаров, С.Ә. Досқалиев. Алматы «Қазақ университеті» 2003ж.
2. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері» К.Б. Бердалиев. Алматы «Экономика» 2001ж.
3. «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері» Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков.  Алматы «Экономика» 2002ж.

4. «Жалпы экономикалық теория» Ө.Қ. Шеденов, Ү.С. Байжомартов, Б.А. Жүнісов, Б.И. Комягин. Алматы – Ақтөбе 2002ж.

5. «Экономикалық саясат». Алматы «Экономика» 2004ж.
6. «Экономикалық теория». Ә. Абдуллаев. Алматы,2003ж.
7. Әліпбай С. Тек қана бірге, тек қана алға! Қазақстан кәсіпкерлердің ІІ конгресі өз жұмысын осындай өршіл ұранмен қорытындылады.//Егемен Қазақстан-29 қазан
8. Қасен Т. Кең тынысты кәсіпкер // Егемен Қазақстан 2005-7 маусым
9. Кәсіпкерлік – кемел келешек кепілдігі // Егемен Қазақстан 2005 26 наурыз
10. Ашанұлы Қ. Орташа тап – мемлекеттің тірегі // Қазақ әдебиеті – 2004, 9 сәуір
11. Сәбден Қ. Кәсіпкерлікті басқару // Алматы білім 2002
12. Шеденов Ө.Қ, Сағындықов Е.Н, Жүсінов Б.А, Байжамартов Ү.С, Комягин Б.И «Жалпы экономикалық теория » Ақтөбе –2004 жыл, 145-бет.
13. Мейірбеков А.Қ, Әлімбетов Қ.Ә «Кәсіпорын экономикасы» Алматы-2004жыл
14. Бисенғазиев М.Б, Хамитов А.Ш «Кәсіпкерлік негіздері » Орал 2001жыл.
15. Жолдасбаев Т.Ө «Кәсіпорын экономикасы » Алматы –2002 жыл.