Ветеринария Ғылымының «Құсдың жұқпалы емес ішкі аурулары» бөлімі жұқпалы емес ішкі аурулардың пайда болу себептерін, өту ерекшеліктерін зерттеп анықтау әдістерін, ем-әрекеттерін және сақтандыру шараларын дамытып жетілдіретін пән.

Бұл, жалпы биологиялық, аурутану, зооинженерлік, агрономиялық және қоғамдық-экономикалық ғылым салаларымен пәнаралық тығыз байланысын үзбей мамандықты қалыптастыратын пән.

Маңызды-маңызды қоғамдық және арнайы клиникалық пәндерді міндетті түрде және терең игертудің, шаруашылықтарда ем-әрекеттерін және Құсды аурулардан сақтау шараларын белсене ұйымдастырып, тиянақты орындай алатын мағлұматты Құс дәрігері мамандарын дайындаудағы маңызы зор.

Арнайы бағыттандырылған ауыл шаруашылық кәсіпорындар мен Құс шаруашылығы өнімдерін /сүт, ет, жүн және жұмыртқа/ өнеркәсіптік технологиясы бойынша өндіретін кешендерді нәтижелі пайдалануды тек қана аурулардан сақтандыру бағытындағы теориялық, методологиялық және ұйымдастырушылық салаларының жеткен жетістіктерін түгелдей дерлік есепке ала отырып, сонымен қатар ауру Құсды дара және топтап емдеуді ары қарай дамытып-жетілдіру арқылы іс жүзіне асыруға болады. Соған байланысты Құсды, түрлі жағдайларда аурулардан сақтап қалу үшін жоспардың негізгісі ретінде диспансеризация жүргізу ұсынылады. Кей аурулардан, әсіресе, зат алмасуының бұзылуынан сақтау, топтап сақтық ем жүргізу әдістерін қолданғанда ғана жақсы нәтиже береді. Санасыз және азықтың бір түрімен ғана азықтандырғанын пайда болатын ауруларды айықтыруда азықпен емдеудің /диетотерапия/ мағынасы зор. Сапасыз азықтарды дайындаған, азықты дайындау технологиясын бұзған және Құсды бағып-күтуде, әсіресе, қыста, қорада тұратын мезгілде гигиеналық ережелерді бұзған шаруашылықтарда ауру Құсдың саны көбейеді. Сондықтан, агрономиялық және ветеринарлық лабораторияларда азықтарды тексеруді кең түрде жүргізудің тек ауруды анықтауда ғана емес сапалы және дәріс азықтандыруын қадағалауда маңызы зор.

Өнеркәсіптік кешендерде, арнайы бағыттандырылған шаруашылықтарда және ферҚұсарда ауруларды емдеу және сақтандыру шараларын ұйымдастыруда агротехника, Құс азығын дайындау, азық дайындау технологиясы және Құс гигиенасының ережелерін сақтау бағытындағы ғылыми жетістіктерді басшылыққа алған жөн.

Ветеринария тәжірибесінде ауру Құсды жан-жақты тексергенде көпшілік мақұлдап үнемі жетілдіріліп келе жатқан әдістерден басқа да, қазіргі кездегі физика, химия, биолгия ғылымдарының жетістіктеріне негізделінген жаңа тәсілдер тез және кең түрде қолданылуда; мысалы, рентгенофотометрия /мөлшерін өлшеу/ зат алмасу бұзылғанда; электрокардиография /жүректің биотогін жазу/ руменография /қарын  қимылын жазу/, биохимиялық тексерістен, люминесцентті талдау    ішек қарындар, жүрек қантамырлар және басқа да жүйелер мен ағзалар дерттелінгенде.

Ауруды ғылыми негізде емдеу үшін морфологиялық өзгерістерді, білумен қатар әр ағзалардың, жүйелерді және жалпы организмнің күй жайын, яғни қызметін атқару күйін, күш қабілет мүмкіндігін анықтайды. Ауруды анықтау және болжау үшін, сонымен қатар дұрыс ем әдісін таңдау мақсатында семиотиканың /аурулардың белгілерін тексеру/ маңызы  өте зор. Мысалы, өнімділігі мол Құсдың зат алмасуының бүзылуын ерте кезеңінде анықтау және болжау үшін, сонымен қатар дұрыс ем әдісін таңдау мақсатында семиотиканың /аурулардың белгілерін тексеру маңызы өте зор. Мысалы, өнімділігі мол Құсдың зат алмасуының бұзылуының  ерте кезеңінде анықтау үшін қандағы кетон денешіктерін, сілті қорын, қан  сары суындағы каротиннің мөлшерін тексеріп, белоктардың , углеводтардың, витаминдердің,   кальций   фосфордың  жеткіліксіздігін  анықтайды.    Ірі  шаруашылықтарда Құсдың шағын жерге көп жиналып шоғырлануына байланысты,    оларды    аурулардан    сақтандыру    әрекеттерін    жақсы ұйымдастырып, нәтижелі ем қолдану үшін, жалпы табын бойынша белгілерінің жиынтығын /синдроматика/ анықтауды қажет етеді. Негізгі  белгілері болып саналатындар:

1. Жалпы табын бойынша сүт, ет, жүн және жумыртқа өнімдерінің біраз жылғы деңгейі; олардың төмендеуі - зат алмасуының бұзылуының немесе   жасырын   кезеңінде   өтіп   жатқан   аурулардың   көрсеткіштері;

2.Құс салмағының тұрақсыздануы; Құсды құнарсыз азықтармен азықтандырып бағып-куту жағдайы нашарланғанда салмағы

азаяды; төлдердің салмағының біраз жыл бойы азайғаны – аналық  Құсдың денесіндегі зат алмасуының бұзылғандығының маңызды көрсеткіштері,

3. Диспепцияның, қыстың күндерінде ғана емес, жазды күні де пайда болуы;

4.Табын бойынша ұрғашы Құс арасындағы бедеуліктің көбеюі сервис - кезеңінің /төлдегеннен - күйлегенге дейінгі кс-и-ц/ жэне жатырдың қабынуы мен желінсаудың жиі кездссуі.

5. Сүттің қышқылдығының артуы, майлылығыньщ, белогінің азаюы, кетон денешіктерінің пайда болуы.

Құсды аурулардан сақтау  шаралары басым орын алуы тиісті. Құсды аурулардан сақтау мақсатында  жалпы   биологиялық   заңдылық   негізінде   теориялық,   методологиялық   және  ұйымдастырушылық әрекеттері жасалынып, ары қарай  дамытылып  іс  жүзіне табысты түрде асырылып жүр.

Кейінгі кезде, ауыл шаруашылық өнімдерін интенсивтендіріп және арнайы бағыттандырып өндіретін жағдайда Құсды жұқпалы емес ішкі аурулардан сақтау жоспарлы түрде және жан-жақты өткізіледі.

1Негізгі бөлім

1.1 Гиповитаминоздар және авитаминоздар

Гиповитаминоздар және авитаминоздар жемшөпте және организмде витаминдердің, провитаминдердің болмауынан немесе көбіне олардың    тапшылығынан пайда болатын аурулар. Жеке витаминдер арасында  тығыз  байланыс болады, соның арқасында олар организмге бірлесе отырып биологиялық әрекет   етеді. (А, Е және Д витаминдерінің, В тобындағы витаминдердің бірлесе әрекет етуі). Сондықтан белгілі бір витаминнің болмауы не жетіспеуі басқа витаминдердің алмасуын бұзады. Витаминнің белгілі бір түрінің болмауы не жетіспеуі әр витаминге тән аурулар туғызады, содан гиповитаминоз және авитаминоз дамиды.

А гиповитаминозы және авитаминозы. Барлық түлікте кездеседі, бұл ауруға көбіне буаз және сауылатын Құс, төл және қолдан урықтандыру станцияларындағы айғыр, қошқар, бұқа, қабан шалдығады.

Себебі. Бұл ауру Құсға А витамині және оның провитаминдері (каротин) тапшы жемшөп—қоңыр тартқан пішен, сабан, топан, барда, кебек беру; рационда углеводтар, витаминдер, микро және макроэлөменттер жетіспеген жағдайда сүрлемді не жемді көп беру; Құсды шөбі сирек жайылымға шығару; бұзауға, торайға А витамині жоқ сүт беру. Құсдың күтімінің нашар болуы (серуендетпеу, ультра-күлгін сәуле берілмеуі және т. б.), шек-қарынның; ба-уырдың індетті және инвазиялы аурулары авитаминоздардың дамуына себеп болады.

Белгілері. Организмде А витаминінің жетіспеуі салдарынан жабынды эпителий клеткаларының калыпты құрылысы өзгереді және олардың қорғаныш қызметі бұзылады. Осыдан келіп теміреткі, дерматит пайда болады, жүні өзгереді, тері құрғап, қайығызтанып түседі,  көз ауруға шалдығады: жас ағады, жарыққа қарай алмайды, кератит, конъюнктивит, блефарит (ксорофтальмия) ауруларына ұшырайды, көздің мүйіз қабығы жұмсарады және тесіледі (кератоҚұсиция), панофтальмит, әсіресе, жылқы гемералопияға, ұшырайды. Бұлшық еттері діріл қағады, тартылып қалады, кейде параличке ұшырайды (шошқа, қой), Құсдың қозғалыс реті бұзылады. Ересек Құсда А гипо және авитаминозы салдарынан, ұрғашы Құс бедеу қалады, іш тастайды, өлі туады, шуы туспейді, эндометритке ұшырайды, еркек Құсдың сперматогенезі бұзылады, спермасы өзгеріске ұшырайды, жыныс безі мен жыныс мүшесі зақымданады, куығы қабынады, несеп шығару жүйесінде тас байланады. А гипо және авитаминозы салдарынан осал төл алынады, олар өмірге төзімсіз келеді, өсуі тежеледі, салмақ қосуы баяулайды, суық тимегеннің өзінде бронхы мен өкпесі қабынады, дене қызуы әдеттегідей немесе төмендеген жағдайда Құсдың іші өтеді, түрлі ауруға тез шалдыққыш келеді.

Емі. Құсдың күтімі жақсартылады, қыста ол серуенге шығарылады. Ультра күлгін сәулемен емделеді, сапалы пішен түрлері көк шөп, сәбіз, ерте орылған шөптің сүрлемі беріледі. Тері астына не бұлшық етке 3-5 күн қата-рынан не 2-3 кунде 1 рет А витаминінің концентраты ірі Құсға 100-200 мың өлшемі, саулыққа, мегежінге, бұзауға 60-100 мың өлшем, марқа торайға 20-40 өлшем мөлшерінде жіберіледі. Таза күйінде не жемге қосып балық майы сиырға күніне 1-2 рет 200 мл, мегежінмен саулыққа 10-12 тәулік бойы күніне 1 рет 50-100 мл мөлшерінде беріледі. Сонымен қатар өнген жем белоквитамин пастасын берген жөн. Витаминмен жаппай емдеу үшін рацион-ға суда өсірілген көк шөп қосады.

Аурудан сақтау. А гипо және авитаминозынан сақтау үшін Құсға қажетті мөлшерде каротины бар жем-шөп беру керек. Құсдың әр 100 кг салмағына есептеп тәулік сайын ең кем дегенде буаз сиырға — 60-80, сауын сиыра —            80-100, бұқаға — 50-80, 6 айға дейінгі бұзауға — 70-80, буаз мегежінге —    20-30, торайы еметін мегежінге және қабанға 30-35, торайға — 25-30, буаз және қозы емізетін саулыққа — 20-30,жылқыға— 40-50 мг мөлшерінде каротин беріледі.

1.2 Дәрумендер

Дәрумендер – аз мөлшерде жоғары биологиялық пәрменді, организмнің өмір сүруіне қажетті органикалық қосынды. Организмге азықпен бірге дайын күйде немесе алдын-ала қалыптасқан пәрменді формада түседі.

Дәрумендер ферменттердің және коферменттердің құрамына кіреді. Олар әртүрлі химиялық құрылысты және қызметті болады.

Олар организмде энергия көзі ретінде немесе құрылымдық элементтер ретінде қолданылмайды. Оның басты қызметі әртүрлі физологиялық процесстердің жұмысын үдету және реттеу. Барлық дәрумендер, азықта кездесетін. Олардың ерігіштігі және физиологиялық әсерімен-жасушадағы зат алмсасуға қатысуымен класқа бөлінеді.

Дәрумендер ерігішігімен екі топқа бөлінеді: суда еритіндер және майда еритіндер. Оларды жасушадағы зат алмасудағы рөлі жөнінен оларды биокаталикалық әсер ететін және индуктивті әсер ететін дәрумендер болып бөлінеді.

Биокаталикалық әсер ететін дәрумендер ферменттердің түзілуіне қатысады және олардың құрамына кіреді. Оларға В₄ және В₁₂-ден басқа В тобындағы дәрумендер кіреді. Индуктивті әсер ететін дәрумендер – бұл ұлпалардың дифференциациясын ұстап, жасушаның құрылымының реттілігін қамтамасыз етеді. Оған А, Д, Е, С дәрумендері және холин жатады. Бұл топтағы дәрумендер суда еритін В топтағы дәрумендермен ұқсас келеді. Көптеген В топтағы дәрумендер-энергетикалық метаболизм және биохимиялық реакциялардың қалыптасуына қатысады. В тобындағы дәрумендерге А, Д, Е және К, ал суда еритін дәрумендерге В тобы және С жатады. Организмде синтезделмейтін болғандықтан А, Д және Е дәрумендері ит және мысық мәзірінде тұрақты болуы шарт. К дәруменнің болуына аз көңіл бөлінеді, себебі ол ішек бактерияларымен организмде синтезделеді.

Майда еритін дәрумендердің негізгі көзі бауыр, май, жұмыртқа сары уыз, дәнді дақылдар. Е дәруменінен басқа барлық дәрумендер өсімдік азықтарында провитамин түрінде кездеседі.

Итке қарағанда мысықтар провитамин бета-каротиннен А дәруменін синтездей алмайды. Сондықтан, мысықтар А дәруменін жануардан алынатын азық арқылы алу керек. К дәруменінен басқа майда еритін дәрумендер организмде қорда сақталады. Олардың жетіспеушілігі қордағы дәрумендер таусыуынан болады.

А дәрумені көру және есту қызметін реттейді. Ол сондай-ақ, эпитемий жасушалырының өмір сүруіне және сүйектен өсуіне қажет. Бұдан басқа, А дәрумені жасушалық дифференцияциясына және митоздың жылдамдауына әсер етеді.

Д дәрумені кальций мен фосфордың алмасуы мен сіңірілуіне, паратгормонмен бірге сүйек және тіс кальцификациясына жауап береді.

Е дәрумені организмде актиоксиданттың қызмет атқарады және қалыптасу қызметін реттейді.

К дәрумені қанның дұрыс ұюына қажет, жиі протромбиннің синтезіне керек.

Организм А және Д дәруменінің шамадан тыс түсуі токсикалық нәтиже беруі мүмкін. Мысалы, организмдегі Д дәрумені төрт есеге көбейсе, қандағы холестериннің мөлшері артады, ал одан да жоғары болса жұмсақ ұлпалардың кальцификациясы байқалады.

А дәруменінің токсикалық нәтижесі 50-100 есеге көтерілгенде байқалады.

Мәзір дайындағанда В группадағы дәрумендердің болуына аса көңіл бөлінбейді, себебі, олар іщек микрофлорасында синтезделеді. В тобындағы дәрумен-ниацин жануар микрофлорасында синтезделеді, бірақ басқа дәрумендермен салыстырғанда мысықтың организмінде ниацин синтезделмейді.

В тобының дәрумендерінің негізгі көзі – бауыр, ашытқы, жұмыртқа сары уызы және дәнді дақылдар.

В дәруменінен басқа суда еритін дәрумендер организмде бауырда қорға жинала алмайды.

В дәруменінің биологиялық ролі – ол организмдегі метабализмді реттеуші. Сондай-ақ, олар жануарлардың тәбетін реттейді.

С дәрумені ит пен мысықтың бауырында глюкозадан жеткілікті мөлшерде синтезделеді. С дәрумені өсімдікте, жемісте және көкөністе кездеседі. Жараның жазылуына және қылтамырдың қабырғасының бірқалыпты ұстауда, сондай-ақ жасушаларалық құрылымының түзілуіне, қан кету және құрқұлақтың болдырмауына маңызы С дәруменінің зор.

Суда еритін дәрумендердің организмінен үнемі бөлініп отыруының нәтижесінде, олардың токсикалық әсері байқалмайды.

Гипервитаминоз бен авитаминоздың себебі азықтағы дәрумендердің теңсіздігі болуы мүмкін. Диагнозды дұрыс қойған жағдайда, автаминозды сәйкес препараттармен емдейді. Жануарларда дәруменді қоспаларды дұрыс қолданбау нәтижесінде гиповитмминоздан көрі гипервитаминоз жиі болады.

Жануарларға дәрумен жетіспеушілігі сирек кездеседі, себебі оларға дәрумендердің негізгі көздері қол жеткізуімен, ал арнайы дайындалған өндірістік азықтық құрамында дәрумендер жеткілікті мөлшерде болады.

Азықты дайындау және сақтау кезінде, олардың құрамындағы дәрумендер азаяды.

Тұрақтылығы аз дәрумендер В (талин), фалиол қышқылы, А, Е және К дәрумендері. Осы жағдайды ескере отырып жоғары дәрежелі өндірістік азықты дайындау кезінде, олардың құрамына осы дәрумендердің жетіспейтін мөлшерін қосады. Жануарды тамақтандырғанда жоғары дәрежелі өндірістік азықты қолдануға болмайды, өйткені бұл гипервитаминозға әкеліп соқтыруы мүмкін.

1. 3 А-гиповитаминозы жайында түсінік

Ретинолдың /А-витаминнің/ жетіспеушілігі. Ауру қыста және жазғұтырым жиі кездеседі. Аналық буаз Құсдың азық мөлшерінде каротин жеткілікті болмағанда одан туған төлдің бауырында, майында каротин мен ретинолдың қоры аз болады. Оның үстіне уыз сүтте де каротин мен ретинолдың қоры аз болады да, уыз сүтпен ғана қоректенетін төлдің витаминнің жетіспеушілігінен болатын /гиповитаминоз/ ауруымен ауруына әкеп соғады. Бүл ауру жаңа туған төлдің диспепсиясымен, қарын мен ішектердің, өкпе мен бронхылардың, қабынуымен ауырғанын да кездеседі. Неге десеңіз, бірінші екі ауруда организмгс түскен   каротин мен ретинолды сіңіру процесі бұзылса, ал өкпе мен бронхылардың қабынуында ретинолдың өзі бұзылып басқа организмге керексіз зат түзіледі.

Негізгі өзгерістерінің үлкен Құсда болатын -  өзгерістерден айырмашылығы жоқ. Ас қорыту жүйесінің кілегсйлі қабығының эпителий клеткалары көп қабатты болып, олардың жоғарғы бөлігі мүйізденеді. Кілегейлі қабықтан ары жатқан бездер семеді. Осындай өзгерістерді өкпедегі, тыныс алу жолдарындағы және зәр шығару жүйесіндегі эпителийлерден де байқауға болады.

Ауырған Құсдар өсіп-өнбейді. Көздің мүйізді қабығы, коньюктивті қабынып, тауық көзденеді. Ас қорыту жүйесінің жұмысы бүзылып, оның салдарынан диспепсия, қарын мсн ішектердің қабынуы байқалады. Ал тыныс жолдарының жұмысының бұзылуы өкпе мен бронхылардың қабынуына әкеп соғады. Ауру Құсдардың қозғалысы нашарлап, қозылар енелсрінен қалып қояды. Кей кезде олардың нерв жүйесінің дүрыс жүмыс істемеуінен желкенің, аяқтың бүлшық сттерінің тартылуы байқалады. Ауру Құс көбінесе жата береді, олардың сезгіштік қабілеті әлсірейді. Кейіннен сіреспе тартылу пайда болып, ол деҚұсу процесіне қатысатын еттердің сал ауруына шалдығуына әкеп соғады.

Торайлар кейде кемтар болып та туады /екі бөлінген таңдаймен, немесе артқы тесіксіз, т.с.с./, олар нашар өседі, коньюактивасы қабынады, терісі бозарған сары түсті болып келеді, мойындары қисайып, қиқалақтап қозғалады, аяқтары тартылып, көздері көруден қалады, іштері өтеді, бронханың қабыну белгілері біліне бастайды. Көптеген торайлардың орта құлақтары қабынады, қабақтары ісініп, қылшықтары жуандап, терілері қабыршақтанады. Әсіресе тамақтары дұрыс болмаған жас аналық шошқалардан алынған торайлар жиі ауырғыш келеді. Бүл аурумен ауырған торайларды тексергенде аскариды құртын жиі кездестіруге болады.

Ауру өте жай дамиды. Аурудың бірінші белгілері /көзден   жас ағу, коньюактиваның қабынуы, қозғалысының сылбырлығы, іш өту т.б./  туғаннан кейін тек 12-15 күн өткен соң біліне бастайды, одан кейін оған басқа аурулардың белгілері қосылады.

Негізінен аурудың белгілері мен зертханалық зерттеулерге /қандағы каротин мен ретинолды анықтау/сүйенген жөн. Сондай-ақ уыздағы, сүттегі, егер өлексе болған жағдайда бауырдағы ретинолды биохимиялық және люминесценттік әдістермен анықтау керек.

Бұзау мен торайлардың қанының сары суындағы ретинолдың мөлшері 5-7 мкг %, сырдыкіне-15 мкг %, жаңа сойылған Құсдың бауырында- 0,3-0,5 мкг% болганда аурудың алғашқы бслгілері біліне бастайды.

Емдеу үшін балық майын / 1 мл-де 200-500 ХБ А витамині болады/, ретинолдың майлы ерітіндісін / Т мл-де 100-300 мың ХБ/, цитраль, каротиннің майлы ерітіндісін /каротол/, үш витаминді, хиноин активалин қолданады.

Сақтық шаралары үшін ретинолды бұзауларға 100-150 ХБ /кг, торайларға-1 50-200 ХБ/ кг, құлындарға-120-180 ХБ/ кг, қозыларға-100-120 ХБ/ кг мөлшерінде жібсрсді. Ал емдік ретінде осы мөлшерді екі есе арттырады. Төлдердің ас қорыту жүйесінің аурулары бола қалған жағдайда, олардың ішектерінің кілегей қабығы арқылы сору процессі бүзылатындықтан ретинолдың майлы ерітінділерін еттің ішіне жіберген жөн. Витаминдердің 3-5 күндік мөлшерін бір жолы бірақ жіберуге болады.  Төлдердің азық қүрамына каротині бар тағамдарды снгізу керек, қызыл сэбіз, сэбіздің не сүрлемнің сөлі, шөптің, не қылқан жапырақтың түнбасы, көк шөптің үны, сснаж, өсірілегн көкөніс, уыздан жасалған ірімшіктсрді беругс болады.Ең негізгі аналық буаз Құсдың азық мөлшеріндегі каротинді қадакалау. Буаз сиырдың азығында 100 кг салмагына ссептегсндс 60-80 мг, буаз қойлардың азығында -20-30 мг, буаз биелерде-40-50 мг, буаз шошқаларда-30-40 мг каротин болуы керек. Жана туғап төлдсрді қүнарлы уыз сүтпен қамтамасыз етіп отыру қажет. Жақсы уызда сүткс қарағанда каротин 10-100 есе артық болады. Жаңа туған бүзау бірінші уызды қабылдаған күні басқа күндерге қарағанда 5-6 каротинді артық алады.

1.4   Д-гиповитаминозы

Д-гиповитаминозы (рахит, мешел)—Құс денесінде Д витамині жетіспеуі салдарынан кальций мен фосфор алмасуын бұзатын ауру. Онымен әдетте төл ауырады. Ауру ұзаққа созылады.

Табиғи жағдайда күн шұғыласының (ультра-күлгін сәуленің) әсерінен көк шөп құрамындағы эргостерин (Д провитамині) Д₂ витаминіне, ал Құс денесіндегі (терісіндегі) дегидрохолестерин (Д провитамині) Д₃ витаминіне айналып отырады. Демек, Құс денесіндегі Д витаминінің деңгейі, біріншіден, осы витаминнің жем-шөптегі мөлшеріне, екіншіден, Құсдың қанша уақыт күн көзінде болуына байланысты.

Рахитке ұшыраған бұзаудың ең алдымен сүйектері зақымданады: ішіне минералдық (кальций мен фосфор) тұздар шөкпейді де, олар шеміршек күйінде қалады, майысқақ, сыңғақ болады. Төл өз салмағын өзі көтере алмай, қисаңдайды, оның аяқ сүйектері майысып, бір жағына қарай бұлтиып шығып тұрады. Буаз кезінде құнарсыз азықпен азықтандырылған (рационында Д вита-мині, кальций және фосфор тұздары, микроэлементтер жетіспеген) сиырдан туған бұзау да рахитке шалдығады. Күн түспейтін, дымқыл, тар қорада ұсталған, азығының құрамында Д, А витаминдері, минералдық заттар, мик-роэлементтер жетіспейтін бұзаулар рахитке бейім келеді. Сондай-ақ ас қорыту органдары (ішек, қарын, бауыр т. б.) қабынып, витаминдер мен минералдық тұздарды сіңіре алмаса да, бұзау рахитке ұшырауы мүмкін.

Ауру белгілері. Рахит ұзаққа созылатын ауру болғандықтан оның белгілері бірден аңғарылмай, біртіндеп барып көзге түседі. Ауру төлдің тәбеті қашады, азықтың дәмін сезу қабілеті бұзылады. Ол қораның қабырғасын, еденің, топырақ не болса соны жалай береді, лас су (несеп, нәжіс тамған) ішеді. Осыған орай, оның іші   өтеді, кейде іші  кебеді, ішек-қарынның  қозғалысы (жиырылуы) баяулайды,  шырын  шығару  қабілеті  төмендейді. Ауру бүзау бара-бара ақсайды, жүрген кезде талтан-дайды, кейде тізерлеп (алдыңғы аяқтарымен) жорғалайды.  Аяқ  буындары  ісіп  кетеді.  Алдыңғы  аяқтарын (тізеден жоғары жағын) маймитып алшақ басады. Жас төлдің көкірегі қушияды: қабырғалары мен  төс  сүйегі өспей қалады. Оның іші қампияды (дүмпік қарын), белі майысады. Төске жалғасқан қабырға ұштары томпайып шығып тұрады. Ауру асқынса төлдің жемшөпке тәбеті тартпайды, тынысы тарылады. Ол әлсірейді, арықтайды, өспей қалады. Уақытында емдемесе ауру Құсдың сүйектерінде табиғи қалпына келмейтін күрделі   өзгерістер (майысу, қисаю, бұлтиып  шығу т. б.) туады.  Ол  Құс болмайды, құнын жояды.

Емі. Ауру Құсдың азығы мен күтімі (рационға витаминге бай,  минералдық заттары  мол азық енгізу, жарық, жылы қорада бағу) жақсартылады. Оған қосымша азық ретінде күніне бір мезгіл бор, сүйек ұны (Құс салмағының әр килограмына — 0,5 г), ас тұзы (0,05-0,08 г), кальцийфосфат   (0,4  г),   глицеринфосфорлы   кальций (0,05-0,06 г), сондай-ақ күніне екі мезгіл Д витаминінің майлы концентраты (Құс салмағының әрбір 10 килограмына—200 м) немесе балық майы   (25-50 г) беріледі. Қыста күн жылы, ауа тынық болса төлді серуенге шығарып, оның бойын сергітеді. Мүмкін болса, ПРК-2, ПРК-7, ЭУВ-15-30 шамдарын қолданып, Құс денесіне ультра күлгін сәуле түсіреді.

Аурудан сақтану. Буаз сиырлар мен жас төлдің азығы мен күтімін жақсартады. Қүн сайын сыртқа шығарып қыдыртып олардың бойын сергітеді. Рахит ауруын туды-ратын негізгі себептерді жояды.

1.5  Құстардың   полигиповитаминоз  аурулары

В1 полигиповитаминозы — асқазан полиневриті. Организмде В1 витамині (тиамин, аневрин) жетіспеуі углевод, май, белок алмасуын және нервті гуморальды реттеуді бұзады.

Белгілері. Ауру құстық тәбеті кемиді, өсуі тежеледі, болмашы тітіркендіргішке тез қозады, кейде нерв қызметі бұзылып, құс басын шалқайтады, шала паралич, паралич болады.

Патологиялық-анатомиялық өзгерістері. Өлген құстың бауыры ілжіреп кеткен, май басқан, өтінің қабы кеңейген және өтке толы болады. Шектің кілегей қабықтарын қалың кілегей басқан. Бүйрек безі үлкейген. Аталық ұрықбезінің  салмағы 30-40 процент кеміген. Шеткі нерв пен жұлынның артқы жағында  миелиннің   құрылымының  өзгергені   байқалады.

Ауруды анықтау. В1 авитаминозы өзіне тән сыртқы белгілеріне, патологиялық-анатомиялық өзгерістеріне және қанды зерттеу, рационға талдау жасау арқылы анықталады. В1 авитаминозын энцефаломнелиттен, Е авитаминозынан, азықтан уланудан   ажырату керек.

Аурудан сақтандыру және емі. Аурудан сақтандыру және ем үшін раиионға В1 витамині бар жем-азық, наубайханалық және Құс азықтық ашытқы, астық, өнген астық, кебек, күнжара (зығыр, соя, мақта күнжаралары) жас шөп, витамин  В1  препаратын  қосу  керек.

Аурудан сақтау үшін балапанға да, ересек құсқа да 1 кг құрғақ жемге 2 мг В1 витаминін қосады. Ем үшін бергенде В1 витаминінің мөлшерін аурудан сақтау үшін берілген мөлшерден 25-50 процент арттырады,

В₂   полигиповитаминозы — арибофлавиноз. В₂ витамині (рибофлавин) жетіспеген жағдайда организмде тотығу процесі бұзылады, белок сіңіру және белок син-тезі төмендейді. В₂ авитаминозына ұшырағанда өте маңызды амин қышқыл-дары (триптофан, гистидин,  фенилаланин)   өзгермеген күйінде организмнен шығарылады. Жоғарыда көрсетілген белокты қосылыстардың организмде болмауы флавопротеиндердің түзілуіне мүмкіндік болмайды. осының салдарынан белок алмасуы бұзылады.

Белгілері. В2 авитаминозы көбіне туғанына 20 күннен асқан балапандар шалдығады. Ауру балапанның өсуі тежеледі, тәбеті өте нашарлайды, қаны азаяды, аяқтары әлсірейді, саусақтары құрысады, басы мен мойын терілері қабынады. Ересек кұстар арықтайды, жұмыртқаларыштығы төмендейді, жұ-мыртқаның сары уызында рибофлавин мөлшері кемиді, жұмыртқаның инкуба-циялық қасиеті нашарлайды және балапан шығаруы кемиді.

Патологиялық-анатомиялық өзгерістері. Өлген құсты сойып қарағанда бауырды май басып кеткені, кейде нерв сабақтарының қанталағаны пішінінің өзгергені байқалады. Шектің кілегей кабығында кілегей көп жиналғаны және оның қанталағаны байқалады. Аналық без бен аталық бездің салмағы 20-30 процент кемиді. Бүйрек безі 10-20 процент ұлғайған.

Емі жэне сақтандыру шаралары. Ем және аурудан сақтандыру мақсатында рационға сүт өнімдері, өнген астық, кебек, Құс азықтық не наубайхана ашытқысы, кристалл түріндегі рибофлавин қосылады. Аурудан сақтандыру үшін 1 кг құрғақ жемге тауық пен үйрек балапанына 3 миллиграмнан, күрке тауық балапаны мен ересек құсқа 4 миллиграмнан В₂ витамині беріледі. Ем үшік қолданғанда В2 витаминінің мөлшерін аурудан сақтандыру мөлшеріне қара-Ранда 25—50 процент арттырады.

В12 полигиповитаминозы. Бул ауру ВІ2 витаминінің (кобаламин) жетіспеуінен не оның жоқтығынан пайда болады. В12 витамині белоктың, әсіресе, өсімдіктекті белоктың сіңірілуін жақсартады.

Белгілері. Ауру құстың  тәбеті кемиді, кұс мең-зең болады. Айдары, сырға-сы және терісінің түсі бозғылт тартады, ісікті (пернициозды) анемия өрши түседі. Балапанның өсуі тежеледі, мекиеннің жұмыртқалағыштығы төмендейді. ВІ2 витамині жеткіліксіз болса, инкубацияланып жатқан жұмыртқаның ұрығы дамуын тоқтатады және инкубацияға салынғаннан кейін 17-18 күні ұрық өледі.

Аурудан сақтандыру және емі. Аурудан сактандыру және ем үшін рационға ВІ2 витамині бар жем-азық қосу керек. Мұндай жемге мыналар жатады: көк шөп (жоңышқа, беде, қалақай және басқалар), балық, ет-сүйек ұны, сүт өнімдері. ВІ2 витамині биовит — 40 және пропион-ацидофильді сорпада (ПАБК) кеп болады. 1 кг биовит-40-та 10-15 мг, 1 л ПАБҚ-да 1,5 мг В_]2 витамині болады. Тауық және үйрек балапанына тәулігіне бір рет 3-5 күн бойы 1-2 мл ПАБК беріледі содан кейін оны беруді тоқтатады және қажет болса қайталап қолданады.

Аурудан сактандыру мақсатында В12 витамині тауык, күрке тауық бала-пандарына, тауыққа, күрке тауыққа 1 кг 12 мкг, ал үйрек пен үйрек балапан-дарына 6 мкг мөлшерінде құрғақ не ұн қоспасына қосып беріледі.

Ем үшін берілетін В12 витаминінің мөлшері аурудан сақтандыру үшін берілетін мөлшерден 25-50 процент көп артық болады.

Е полигиповитаминозы. Бұл ауру құс организмінде Е витаминінің (токоферол) тапшы болуы немесе мүлде болмауы себепті орын алады.

Белгілері. Кұс мең-зен, болады, тәбеті кемиді. Бұлшық еттері осалдайды, аяқтары әлсірейді, ауру кұс еқбектеп қозғалады.

Бұған қоса құс бір орында шыр айналады, басын шалқайтады. Шәует шығаруы кемиді не тоқталады, ұрықтандыру қабілеті кемиді. Эмбрион 3-6 күндері өледі. Жұмыртқадан шыққан жас балапан осал болады және індет ауруларра өте шалдыққыш келеді.

Патологиялық-анатомиялық өзгерістері. Бұлшық еттері бозғылттанған миы сарғыш түсті, сопақша миы — жұмсарған. Гистологиялық жолмен зерттегенде жыныс бездері мен сперматозоидтардың пішінінің өзгергені байқалады.

Аурудан сақтандыру және емі. Аурудан сақтандыру және ем жасау мақсатында рационға жем, бидай кебегі, картоп, сәбіз, капуста, көк шөп және беде, жоңышқа, қалақай ұндары, сол сияқты овощ, өнген астық, наубайханалық не Құс азықтық ашытқы қосылады.  Құс 1 кг жемге орта есеппен 0,3 мг Е витамииін қажет етеді.   Тауық балапанының бұлшық етіне 8-15 мг токоферол жіберіп емдегенде жақсы нәтиже алынған.

Дәрумендер	Қажеттілігі Мг А,D мың  МЕ В12 Вс мкг						Негізгі белгілері
	Иттер, мг 1кг тірілей салмаққа			Мысықтар, мг сөткесіне 1-басқа
							Дәрумендердің жетіспеушілігі	Дәрумендердің молдығы (көптігі)
	Ересек бастар	Күшік-тер		Ересек бастар		Мәулен-дер
А (3,3 МЕ=1мг ретинола)	100	200		1600		2000	Ұрпақ беру, көбею қызметінің бұзы-луы, торқабықтың өзгеруі, жасаурау, көз жүйкесінің діңгегінің ісуі, кератоҚұсюция, қара соқырлық, жарықтан қорқу, жүн жабын-ының жіңішкеленуі, артқы аяқтарының бостығы, жұқпалы ауруларға  қарсы-лығы нашарлайды.	Анорексия, салмақ-тың жоғалуы, сүйектегі кальцидің азаюы, көбеюі
D(40 МЕ=1 мкг	7	20		50		80	Жас жануарларда сүйек аурулары рахит, ересек Құсдарда бел омыртқасының қисаюы, кеуденің өзгеруі, тұрақты тістерінің ауысуы кешігеді.	Анорексия, салмақ жоғалады, лоқсиды, шаршағыш, жұмсақ ұлпаларға  кальций-дің  жиналуы, іші өтеді, өледі.
Е (альфатокофрол)	21,1	2,2		0,4		3,0	Ұрпақты көбейту  қызметі бұзылады, жатырда өлу, бұлшық ет семуі, панникулит, қорғаныс қызметі нашарлап бүйрек семуі үдейді	Анорексия, басқа белгілер байқалмайды
	Азық мәзіріндегі қанықпаған майлардың мөлшерін көбейткенде дозасы үш есеге артады.
К	0,03		0,06		-	-	Қанағу және қанның уақытын көбейтуге	Теріс әсері туралы мәлімет жоқ
	Азықмәзірінде бактерияларға қарсы терапия болмаса созылҚұсы тоқ ішек ауруларынан басқаларға енгізудің қажет жоқ.
С	1		1		-	-	Рахит, қан азаюы, қанағу, ауруға төзімділігі нашарлауы, жараның жазылуы созылады	Улануға әсері жоқ
В1 (тиамин)	0,02		0,03		0,2	1,0	Анфексия лоқсу, қатып сему, сезім-талдығы  рефлекс жоғалады, жүрек жүйелерінің бұзылуы, көздің қарашығы ұлғаяды, атаксия конвульсин.	Улы емес
В2 (рибофлавин)	0,04		0,09		0,15	0,3	Терінің кеуіп қауыздануы, эритема қаны аз, бірден мерт болу, еріннің қызыл жиегінің дистроф-иясы, тіл аурулары, көз, үстіңгі  жайылған қан тамырларының  ауруы, өздігінен көбеюінің бұзылуы, ұрықтың істен шығуы, бауырда майдың қайта жиналуы	Улы емес
В5	0,24		0,4		2,6	4,0	«Қара тіл» іштен қан өтеді, қаны аз, тілінде  және ауыз қуысының беткі кілегей қабығында жара пайда болады және қызарады, өледі. Мысықтарда іш өтудің белгілері, арықтап өледі.	Терінің күйіп кеңеюі

1.6  Аналық бастарды азықтандыруда дәрумендердің  маңызы   

Сүт беретін аналық бастарды дұрыс азықтандыруда дәрумендердің  маңызы   өте үлкен, тек аналық ағзаларына ғана емес жеке дәруменді сүттің пайда болуына жаңа туғанның өсіп-өнуіне де қажет. Мысалыға, сүттегі «А» дәруменнің болуы азық мәзірінің ішінде болуына байланысты. Аналық басқа туғаннан кейін 6 сағатқа дейін ешқандай тамақ берілмейді, олар тек таза ішетін сумен қамтылады. Келесі 2 күн тамақтандыру, ағзаны қалпына біркелкі  қалыпқа  келтіруге жұмсалады. Азық жеңіл қорытылатын болуы керек, оны аздап тәулігіне 5-6 рет жегізеді. Бұл кезеңде ең жақсы тамақ еттің сорпасы, сұйық ет сорпасы күрішпен, ұнтақ, жарма, майдаланған сұлы жармасы; аздап сүтке жібітілген ақ нан. Емізулі кезеңнің 4-ші тәулігінен бастап, азықтандыру қабылданған нормаға және азық мәзірінің құрылымына сәйкес беріледі. Емізілетін аналық иттің азық мәзірінің үлгісі; ет 45, сүт-5, жарма (түрлі ) – 30-дан-15, картоп және көкеністер тәулігіне 5% энергия қажетігтінен тұрады. Азық мәзірінің энергетикалық қажеттілігін алдын ала болжап, қосымша азық мөлшеріне май 15 мл есеппен (азық мәзіріндегі 100 г құрғақ затқа бір ас қасық) пайдалануға болады. Қосымша екі есеге 30% құндылығын жоғарлатады. Шикі жаңа ет және ет субөнімдерді (бауыр) берген ағзаны құнарлы ақуызбен және дәрумендермен байытады. Азық мәзірін минеральды заттармен қажеттілігін толтыруға сүйек, сүйек ұнтағын және бор, ал дәрумендер мен қамтамасыз етуге – жаңа көкөністер, жасыл көк, балық майын және дәруменді препараттар қосқан өте пайдалы.

Сүт беру кезеңінде азықтандыруды болашаққа сақтап кезеңдерге бөлген дұрыс; бірінші аптада 1,5 есе нормадан жоғары, екінші аптада - 2 есе, 3 аптада 3 есе артық азықтандырылады. Емізілетн аналық бастардың, қажеттілігін артуымен байланысты, кейінірек азықтандыруды бірте-бірте төмендетеді.

Ет қоректі аналықтарды тәулігіне 3 реттен кем тамақтандырмайды. Азық-түлікті сорпа  және сұйық ботқа ретінде оптиҚұсьды жылытуы 30-35⁰С жегізеді. Сүттілігін көбейту үшін судың орнына сүтпен кофе және балмен (0,5 л 1 шәй қасық бал) тәулігіне үш рет береді.  С-дәруменінің жетіспеген белгілері пайда болғанда 1 таблетка аскарбин қышқылын тәулігіне береді, болмаса аздап итмұрын жидегінің шырынын қосады. В, дәрумендер тобының тәулігіне ұсақ дражжесі беріледі. Емізілетін аналықтарда көбінесе жүнінің құрғақтығы қайызғақ, пайда болады, бұндай жағдайда тағамға 1-қасық өсімдік майын тәулігіне қосып беру керек. Ал тәбетін көтеру үшін көкеністерден, пюре және көкеністен нәр суы беріледі, бұлар азық мәзіріндегі азық-түліктің дәмін жақсартады.

2 Өзіндік   зерттеу

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылық министрлігі

Құс дәрігердік клиника  Сайрам  Ауданы   Шаруа  Қожалығы

                                                    (аудан, қала шаруашылық аты)

                                    Аурудың тарихы №______

Қабылдануы:      1-03.01.2010

 (күніне реті)       2-04.02.2010

                             3-05.03.2010

                             4-06.04.2010

                             5-07.05.2010

Түскен куні «03.  03.  2010»

Жазылып шыққан күні «7-07.05.2010»

           

1. Құсды тіркеу: түрі бұзау , тұқымы Әулиеата , жынысы еркек ,                лақап  аты  алапаш  , түсі  қараала , белгілері   құлағында  сырғасы бар,

жасы  6ай,    бойы  80см,     тірілей салмағы  160кг

2. Құсдың иесі, оның түратын мекен жайы: Есімов Мұрат,  Сайрам  ауданы
3. Жалпы мәлімет:

а) Құс қашан ауырды   03.03  күні  кешке.

б) Аурудың себептері:

Негізгі себептері буаз сиырдың (әсіресе бұзаулауы-на 1,5—2 ай қалғанда) денесіне А витаминінің жетіспеуі, оның рационында А витаминінің негізгі көзі — каротин жетіспеуі, жаңа туған жас бұзаудың уызына жарымауы, төлді енесінен тым ерте ажырату, сүт орнына берілетін жасанды азықта осы витаминнің жетіспеуі, төл рационына кіретін азықтарда А витаминінің немесе каротиннің олқы болуы, азық кұрамында кейбір белоктар мен фосфорлық заттардың жетіспеуі салдарынан мұндағы каротиннің А витаминіне айналмауы

в) Азықтандыру, күтім және бағу (азық мәзірі, тазалау, қора тазалау):

Төлді  құнарсыз  азықтармен  азықтандырған.  Сонымен  қатар  аналық  Құсдың   азығында   каротиннің   жетіспеуі  төлдің  азығында  сапалы  көк  шөптің  жетіспеушілігінен   болған.  Жаңа туған жас бұзау уызына жарымаған, төлді енесінен тым ерте ажыратқан, сүт орнына берілетін жасанды азықта осы витаминнің жетіспеген.

г) Іш бұзылуының, аурудың байқалуы:

Оның көздері жасаурап, іріңдеген, быттиып шарасынан шыққан. Көздің нұры кеткен, оның қасаң қабығын шел қаптаған, кейін ол ойылып,  жазылмайтын ойық жараға айналған.  Бұзаудың  тәбеті  нашар,  қоңдылығы  төмен,  тері  жүндері  сабалақ,  кеуіп  кеткен,  қимыл-қозғалысы  өзгерген.

1. 1. Габитус:

а) дене бітімі: орташа

б) Құсдың қоңы: арық

в) Құс денесінің тұрқы:  тәлтіректеп,  артқы аяқтары  шойырылады.

г) темперамент:  төлдің  ешнәрсеге  зауқы болмай, жата  береді,  енесін  еме алмай да  қалады.

2. Кілегей қабығы: көзі жасаурап,  кілегей  қабығы  іріңдеп  кеткен,  терінің  кілегей  қабықтары  да қабынған.
3. Бездері________
4. Терісі: ауру төлдің терісін, әсіресе оның мойны мен арқасын қайызғақ басып, Осы араның жүні (түгі) түсіп қалған.
5. Дене қызбасы: 38,5 °С

ІІІ Ағзадағы өзгерістер

№	Ағзалар	Ауырып түскенде	Жазылып шыққанда
1.	Ас қорыту жүйесі	Ас қорыту  жүйесі қабынған,асқазан жұмыс  істемейді,іші өтіп тұр,төл салмақ қоспаған.	Жақсылап  ем қолданғаннан  кейін төл жем жеп,салмақ  қоса бастады,ол асқорыту жүйесінің жақсарғанының белгісі.
2.	Тыныс алу жүйесі	Бұл ауруда негізі төл өкпе ауруларына бейім келеді. Бұл төлден бронхопневмонияның белгілерін көрдік.	Тыныс алуы қалыпты нормаға  келе бастады.
3.	Қан айналу жүйесі	Қан қысымы төмендеген, қаны қоюланған, гемоглобин мөлшері азайған.	Қанын  тексергенде құрамы біршама орнына келген.
4.	Несеп жүйесі	Зәр шығаруы тоқтаған.	Организмдегі су мөлшері орнына  келгендіктен зәр шығара бастады.
5.	Нерв жүйесі	Құс еме алмай қалған, желіндегі сүтті соруға шамасы жетпей қалған, Құс күйзелген.	Жазылып шыққанда төл қосымша азықтарды шайнап жей бастады.
6.	Қозғалыс құрылысы	Төрт аяғынан тік тұра алмай,тез шаршап, селсоқ тартып, жатып қалған.	Ақырындап орнынан қозғала бастады.

IV Рентген лабораториялық және басқа да зерттеулердің көрсеткіштері:

Лабораторияда  Құс азығы құрамындағы каротин мөлшері және  Құс қанындағы витамин мөлшері анықталады.

V  Диагноз

Ауру белгілеріне, лабораториялық зерттеулер  нәтижесінде,  Құс иесінің  айтуы   бойынша  сонымен қатар  клиникалық     белгілеріне     қарай  бұл  төлді

Диспепсия  деп  диагноз  қойдым.

VI  Қосымша (жанама әсер етуші) аурулар:  Бронхопневмония,  гастроэнтерит,  созылҚұсы  диспепсия.

VII  Аурудың болжамы мен нұсқаулары

Күні, айы, жылы	Т	Д	П	Болжамы	Нұсқаулары (азық-тандыру, күтіп-бағу, емі т.б.)
03.01.2010	38,5	10-30	135	Дәрі егілгеннен  кейін төлден айтарлықтай  өзгеріс байқалмады. Себебі ауру асқынып кеткен.	Төл  ауырып  келгенде, емхананың  жылы  жеріне  жатқызып,жамбас  бұлшықетіне  теріастына  2,5 мл тетравит  витаминін  тәбетін ашу, күш беру мақсатында  егілді. Құс өзіне келгеннен соң азық рационында А-витамині мол азықтар (сәбіз, қызылша, көк шөп) берілді.
29.02.2010	-	-	-	Төл сәлде болса басын көтеріп азыққа тәбеті ашылғандай болды.	Жеміне Геркулес  премиксін  20гр  мөлшерде арлстырып  бердік (күніне 1рет  7күн).  Төлдің  жағдайын жақсарту мақсатында  кешенді емдеу әдісі  қолданылды. Ол үшін  тамыр  ішіне  глюкозаның 5% ерітіндісі,  аскарбин  қышқылы,  В12 витамині  салынды.
05.03.2010	-	-	-	Дәрінің әсер ету нәтижесінде төл өз-өзіне келіп, нәжісі  қоюланды, қан қысымын тексергенде ауырып түскендегіден жоғарылаған.	Чектоник  ерітіндісін  1л суға 1мл  мөлшерінде  суға  араластырылып  күніне  бір рет  берілді. Құсға  тез  қорытылатын сіңімді  азықтар  сүт,  балауса  көк шөп, көктеген  арпа,  сұлы дәні, жүгері  жармасы берілді. Тамыр  ішіне  глюкозаның 5% ерітіндісі,  аскарбин  қышқылы,  В12 витамині  салынды.
06.04.2010	-	-	-	Төлдің азыққа тәбеті ашылып, ақырындап орнынан  қозғала бастады, енесін еметін халге жетті.	Жеміне Геркулес  премиксін  20гр  мөлшерде арлстырып  бердік. Виттри ерітіндісін   6тамшыдан егіледі. А-витаминінің  майлы  концентратын  күніне  1мезгіл, сондай-ақ  балық майын әр кг-ға 20ЕД берілді.
08.04.2010 09.04.2010	-	-	-	Төл толық  жазылды, тік  жүріп  енесіне  еріп  жүре алатын халге жетті. Бірақта  төлге  араға  он күн  салып  Чиктоник ерітіндісін  күніне  1 рет  суға  араластрып беруге  нұсқау  жазып  бердік.	Жеміне Геркулес  премиксін  20гр  мөлшерде арлстырып  бердік Виттри ерітіндісін   6тамшыдан егіледі. А-витаминінің  майлы  концентратын  күніне  1мезгіл, сондай-ақ  балық майын әр кг-ға 20ЕД берілді. Азық  рационын  сәбіз,  қызылша, көк шөппен толықтырып  береміз.

Белгілері. Ауру құстық тәбеті кемиді, өсуі тежеледі, болмашы тітіркендіргішке тез қозады, кейде нерв қызметі бұзылып, құс басын шалқайтады, шала паралич, паралич болады.

Патологиялық-анатомиялық өзгерістері. Өлген құстың бауыры ілжіреп кеткен, май басқан, өтінің қабы кеңейген және өтке толы болады. Шектің кілегей қабықтарын қалың кілегей басқан. Бүйрек безі үлкейген. Аталық ұрықбезінің  салмағы 30-40 процент кеміген. Шеткі нерв пен жұлынның артқы жағында  миелиннің   құрылымының  өзгергені   байқалады.

Ауруды анықтау. В1 авитаминозы өзіне тән сыртқы белгілеріне, патологиялық-анатомиялық өзгерістеріне және қанды зерттеу, рационға талдау жасау арқылы анықталады. В1 авитаминозын энцефаломнелиттен, Е авитаминозынан, азықтан уланудан   ажырату керек.

Аурудан сақтандыру және емі. Аурудан сақтандыру және ем үшін раиионға В1 витамині бар жем-азық, наубайханалық және Құс азықтық ашытқы, астық, өнген астық, кебек, күнжара (зығыр, соя, мақта күнжаралары) жас шөп, витамин  В1  препаратын  қосу  керек.

Аурудан сақтау үшін балапанға да, ересек құсқа да 1 кг құрғақ жемге 2 мг В1 витаминін қосады. Ем үшін бергенде В1 витаминінің мөлшерін аурудан сақтау үшін берілген мөлшерден 25-50 процент арттырады,

В₂   полигиповитаминозы — арибофлавиноз. В₂ витамині (рибофлавин) жетіспеген жағдайда организмде тотығу процесі бұзылады, белок сіңіру және белок син-тезі төмендейді. В₂ авитаминозына ұшырағанда өте маңызды амин қышқыл-дары (триптофан, гистидин,  фенилаланин)   өзгермеген күйінде организмнен шығарылады. Жоғарыда көрсетілген белокты қосылыстардың организмде болмауы флавопротеиндердің түзілуіне мүмкіндік болмайды. осының салдарынан белок алмасуы бұзылады.

Белгілері. В2 авитаминозы көбіне туғанына 20 күннен асқан балапандар шалдығады. Ауру балапанның өсуі тежеледі, тәбеті өте нашарлайды, қаны азаяды, аяқтары әлсірейді, саусақтары құрысады, басы мен мойын терілері қабынады. Ересек кұстар арықтайды, жұмыртқаларыштығы төмендейді, жұ-мыртқаның сары уызында рибофлавин мөлшері кемиді, жұмыртқаның инкуба-циялық қасиеті нашарлайды және балапан шығаруы кемиді.

Патологиялық-анатомиялық өзгерістері. Өлген құсты сойып қарағанда бауырды май басып кеткені, кейде нерв сабақтарының қанталағаны пішінінің өзгергені байқалады. Шектің кілегей кабығында кілегей көп жиналғаны және оның қанталағаны байқалады. Аналық без бен аталық бездің салмағы 20-30 процент кемиді. Бүйрек безі 10-20 процент ұлғайған.

Емі жэне сақтандыру шаралары. Ем және аурудан сақтандыру мақсатында рационға сүт өнімдері, өнген астық, кебек, Құс азықтық не наубайхана ашытқысы, кристалл түріндегі рибофлавин қосылады. Аурудан сақтандыру үшін 1 кг құрғақ жемге тауық пен үйрек балапанына 3 миллиграмнан, күрке тауық балапаны мен ересек құсқа 4 миллиграмнан В₂ витамині беріледі. Ем үшік қолданғанда В2 витаминінің мөлшерін аурудан сақтандыру мөлшеріне қара-Ранда 25—50 процент арттырады.

В12 полигиповитаминозы. Бул ауру ВІ2 витаминінің (кобаламин) жетіспеуінен не оның жоқтығынан пайда болады. В12 витамині белоктың, әсіресе, өсімдіктекті белоктың сіңірілуін жақсартады.

Белгілері. Ауру құстың  тәбеті кемиді, кұс мең-зең болады. Айдары, сырға-сы және терісінің түсі бозғылт тартады, ісікті (пернициозды) анемия өрши түседі. Балапанның өсуі тежеледі, мекиеннің жұмыртқалағыштығы төмендейді. ВІ2 витамині жеткіліксіз болса, инкубацияланып жатқан жұмыртқаның ұрығы дамуын тоқтатады және инкубацияға салынғаннан кейін 17-18 күні ұрық өледі.

Аурудан сақтандыру және емі. Аурудан сактандыру және ем үшін рационға ВІ2 витамині бар жем-азық қосу керек. Мұндай жемге мыналар жатады: көк шөп (жоңышқа, беде, қалақай және басқалар), балық, ет-сүйек ұны, сүт өнімдері. ВІ2 витамині биовит — 40 және пропион-ацидофильді сорпада (ПАБК) кеп болады. 1 кг биовит-40-та 10-15 мг, 1 л ПАБҚ-да 1,5 мг В_]2 витамині болады. Тауық және үйрек балапанына тәулігіне бір рет 3-5 күн бойы 1-2 мл ПАБК беріледі содан кейін оны беруді тоқтатады және қажет болса қайталап қолданады.

Аурудан сактандыру мақсатында В12 витамині тауык, күрке тауық бала-пандарына, тауыққа, күрке тауыққа 1 кг 12 мкг, ал үйрек пен үйрек балапан-дарына 6 мкг мөлшерінде құрғақ не ұн қоспасына қосып беріледі.

Ем үшін берілетін В12 витаминінің мөлшері аурудан сақтандыру үшін берілетін мөлшерден 25-50 процент көп артық болады.

Е полигиповитаминозы. Бұл ауру құс организмінде Е витаминінің (токоферол) тапшы болуы немесе мүлде болмауы себепті орын алады.

Белгілері. Кұс мең-зен, болады, тәбеті кемиді. Бұлшық еттері осалдайды, аяқтары әлсірейді, ауру кұс еқбектеп қозғалады.

Бұған қоса құс бір орында шыр айналады, басын шалқайтады. Шәует шығаруы кемиді не тоқталады, ұрықтандыру қабілеті кемиді. Эмбрион 3-6 күндері өледі. Жұмыртқадан шыққан жас балапан осал болады және індет ауруларра өте шалдыққыш келеді.

Патологиялық-анатомиялық өзгерістері. Бұлшық еттері бозғылттанған миы сарғыш түсті, сопақша миы — жұмсарған. Гистологиялық жолмен зерттегенде жыныс бездері мен сперматозоидтардың пішінінің өзгергені байқалады.

Аурудан сақтандыру және емі. Аурудан сақтандыру және ем жасау мақсатында рационға жем, бидай кебегі, картоп, сәбіз, капуста, көк шөп және беде, жоңышқа, қалақай ұндары, сол сияқты овощ, өнген астық, наубайханалық не Құс азықтық ашытқы қосылады.  Құс 1 кг жемге орта есеппен 0,3 мг Е витамииін қажет етеді.   Тауық балапанының бұлшық етіне 8-15 мг токоферол жіберіп емдегенде жақсы нәтиже алынған.

Дәрумендер	Қажеттілігі Мг А,D мың  МЕ В12 Вс мкг						Негізгі белгілері
	Иттер, мг 1кг тірілей салмаққа			Мысықтар, мг сөткесіне 1-басқа
							Дәрумендердің жетіспеушілігі	Дәрумендердің молдығы (көптігі)
	Ересек бастар	Күшік-тер		Ересек бастар		Мәулен-дер
А (3,3 МЕ=1мг ретинола)	100	200		1600		2000	Ұрпақ беру, көбею қызметінің бұзы-луы, торқабықтың өзгеруі, жасаурау, көз жүйкесінің діңгегінің ісуі, кератоҚұсюция, қара соқырлық, жарықтан қорқу, жүн жабын-ының жіңішкеленуі, артқы аяқтарының бостығы, жұқпалы ауруларға  қарсы-лығы нашарлайды.	Анорексия, салмақ-тың жоғалуы, сүйектегі кальцидің азаюы, көбеюі
D(40 МЕ=1 мкг	7	20		50		80	Жас жануарларда сүйек аурулары рахит, ересек Құсдарда бел омыртқасының қисаюы, кеуденің өзгеруі, тұрақты тістерінің ауысуы кешігеді.	Анорексия, салмақ жоғалады, лоқсиды, шаршағыш, жұмсақ ұлпаларға  кальций-дің  жиналуы, іші өтеді, өледі.
Е (альфатокофрол)	21,1	2,2		0,4		3,0	Ұрпақты көбейту  қызметі бұзылады, жатырда өлу, бұлшық ет семуі, панникулит, қорғаныс қызметі нашарлап бүйрек семуі үдейді	Анорексия, басқа белгілер байқалмайды
	Азық мәзіріндегі қанықпаған майлардың мөлшерін көбейткенде дозасы үш есеге артады.
К	0,03		0,06		-	-	Қанағу және қанның уақытын көбейтуге	Теріс әсері туралы мәлімет жоқ
	Азықмәзірінде бактерияларға қарсы терапия болмаса созылҚұсы тоқ ішек ауруларынан басқаларға енгізудің қажет жоқ.
С	1		1		-	-	Рахит, қан азаюы, қанағу, ауруға төзімділігі нашарлауы, жараның жазылуы созылады	Улануға әсері жоқ
В1 (тиамин)	0,02		0,03		0,2	1,0	Анфексия лоқсу, қатып сему, сезім-талдығы  рефлекс жоғалады, жүрек жүйелерінің бұзылуы, көздің қарашығы ұлғаяды, атаксия конвульсин.	Улы емес
В2 (рибофлавин)	0,04		0,09		0,15	0,3	Терінің кеуіп қауыздануы, эритема қаны аз, бірден мерт болу, еріннің қызыл жиегінің дистроф-иясы, тіл аурулары, көз, үстіңгі  жайылған қан тамырларының  ауруы, өздігінен көбеюінің бұзылуы, ұрықтың істен шығуы, бауырда майдың қайта жиналуы	Улы емес
В5	0,24		0,4		2,6	4,0	«Қара тіл» іштен қан өтеді, қаны аз, тілінде  және ауыз қуысының беткі кілегей қабығында жара пайда болады және қызарады, өледі. Мысықтарда іш өтудің белгілері, арықтап өледі.	Терінің күйіп кеңеюі

Сүт беретін аналық бастарды дұрыс азықтандыруда дәрумендердің  маңызы   өте үлкен, тек аналық ағзаларына ғана емес жеке дәруменді сүттің пайда болуына жаңа туғанның өсіп-өнуіне де қажет. Мысалыға, сүттегі «А» дәруменнің болуы азық мәзірінің ішінде болуына байланысты. Аналық басқа туғаннан кейін 6 сағатқа дейін ешқандай тамақ берілмейді, олар тек таза ішетін сумен қамтылады. Келесі 2 күн тамақтандыру, ағзаны қалпына біркелкі  қалыпқа  келтіруге жұмсалады. Азық жеңіл қорытылатын болуы керек, оны аздап тәулігіне 5-6 рет жегізеді. Бұл кезеңде ең жақсы тамақ еттің сорпасы, сұйық ет сорпасы күрішпен, ұнтақ, жарма, майдаланған сұлы жармасы; аздап сүтке жібітілген ақ нан. Емізулі кезеңнің 4-ші тәулігінен бастап, азықтандыру қабылданған нормаға және азық мәзірінің құрылымына сәйкес беріледі. Емізілетін аналық иттің азық мәзірінің үлгісі; ет 45, сүт-5, жарма (түрлі ) – 30-дан-15, картоп және көкеністер тәулігіне 5% энергия қажетігтінен тұрады. Азық мәзірінің энергетикалық қажеттілігін алдын ала болжап, қосымша азық мөлшеріне май 15 мл есеппен (азық мәзіріндегі 100 г құрғақ затқа бір ас қасық) пайдалануға болады. Қосымша екі есеге 30% құндылығын жоғарлатады. Шикі жаңа ет және ет субөнімдерді (бауыр) берген ағзаны құнарлы ақуызбен және дәрумендермен байытады. Азық мәзірін минеральды заттармен қажеттілігін толтыруға сүйек, сүйек ұнтағын және бор, ал дәрумендер мен қамтамасыз етуге – жаңа көкөністер, жасыл көк, балық майын және дәруменді препараттар қосқан өте пайдалы.

Сүт беру кезеңінде азықтандыруды болашаққа сақтап кезеңдерге бөлген дұрыс; бірінші аптада 1,5 есе нормадан жоғары, екінші аптада - 2 есе, 3 аптада 3 есе артық азықтандырылады. Емізілетн аналық бастардың, қажеттілігін артуымен байланысты, кейінірек азықтандыруды бірте-бірте төмендетеді.

Ет қоректі аналықтарды тәулігіне 3 реттен кем тамақтандырмайды. Азық-түлікті сорпа  және сұйық ботқа ретінде оптиҚұсьды жылытуы 30-35⁰С жегізеді. Сүттілігін көбейту үшін судың орнына сүтпен кофе және балмен (0,5 л 1 шәй қасық бал) тәулігіне үш рет береді.  С-дәруменінің жетіспеген белгілері пайда болғанда 1 таблетка аскарбин қышқылын тәулігіне береді, болмаса аздап итмұрын жидегінің шырынын қосады. В, дәрумендер тобының тәулігіне ұсақ дражжесі беріледі. Емізілетін аналықтарда көбінесе жүнінің құрғақтығы қайызғақ, пайда болады, бұндай жағдайда тағамға 1-қасық өсімдік майын тәулігіне қосып беру керек. Ал тәбетін көтеру үшін көкеністерден, пюре және көкеністен нәр суы беріледі, бұлар азық мәзіріндегі азық-түліктің дәмін жақсартады.

3 Техникалық   қауіпсіздік

Ем жасалынып   жатқан   кезде құстың санитарлар   әр   түрлі   жолмен   түскен    бөлінген,   ластанған   нәрселерді   алып,   орнын   ылғағды   әдіспеен  сүртіп,   дезинфекция    жасайды.   Операциядан   кейін,   келесі   операцияға   дейінгі   уақыт    ішінде    бөлмені   жинайды,    тазалайды   және   дезинфекция    жасайды;    арнайы   жоспар    бойынша    операция   жасалмайтын   күні,    бөлмені   түгелдей   жинап,   тазалап    және   толық   дезинфекцияланады;   операция   жасардың    алдында    тағыда   соңғы  рет   шаң-тозаңнан   сүртіп   тазаланады.

Емдеу     бөлмесінде   температура   22-25  градус   С,   50   пайыздық   ылғалдылық   және   жақсы   тоңазытқыш   болуы   шарт.

Клиника     бөлмесін құстардың дезинфекциялау   үшін   бактериялды   лампала   қолданылады.    Бөлмедегі  ауа,   оның   қабырғалары,   іші,   оның   ішіндегі   құрал-жабдықтар   және  т.  б.  заттар  дезинфекцияланады.  Бактериоцитті   ультракүлгін   лампаларда,   Операция     бөлмесінде   адамдар   бар   кездің   өзінде   де    қолдануға   болады.    Лампаларды   қойғанда  олар   өз   айналасына   микробтарды   өлтіретін   2-3 метрлік   алаң   жасайды.   Сондықтан   лампаларды   әр   екі  метр  сайын   қою   немесе   жылжыту   керек.   Операция     бөлмесінде   адам   болған  кезде   лампаларды   6-8  сағат   ұстаса   жеткілікті.   Ғылыми   деректерге   жүгінсек   лампаларды   бөлмеге   2-3  сағат   қойғанда   микробтарп   едәуір   азайса  6-8  сағатта   50-80 пайызға   дейін   кемиді.  Егерде   лампалармен   бірге   Операция  бөлмесін   ауамен   тоңазытса   онда  микробтардың  жойылуы   70-90   пайыз   артатындығы   анықталған.

Клиникалық    практикадан құстардың операция     бөлмелеріне   сапалы   дезинфекция   жасалса,   асептикалық    операциялардан   соң,    іріңдеп   асқыну    3-3,5   есе   азайғандығы   дәлелденген.

Емдеу    бөлмесінің    тазалығын,      дезинфекция   жасап,   жиналуын    ұйымдастыру   және   оны   бақылау   бекітілген   дәрігердің   міндеті   болып   саналады.   Асептикаға   бөлмеден   басқа,   хирургтың   қолын   тазалау,   операция   жасайтын   жерді   өңдеу,   тігін  -  таңғыш   материалдарын   дезинфекциялау    жатады.

Хирургиялық    клиникада құстардың  жұмысқа    кіріспес   бұрын,    студент   тек   қана   қатыспай,    өзі   кірісіп,    тәжірибеге    арналған   Құсдарды   қабылдап    оларға   оқулық     хирургиялық    операцияларды   дербес   орындайды.  Кейіннен   клиникада   оқуда   өтуі   бағытында   сол   Құсдар   оның   пациенттері  болады.   Оперативтік  хирургияда    операциялардың     сәтті   орындалуы    оның    атқарылу    техникасының     дұрыс   қалыптастырылуына    байланысты   болатыны   сөзсіз   екеніне   күмән     болмайды,   бірақ    хирургиялық    операциялардың    тек   қана   жергілікті   құбылыс   деп   есептеуге   болмайды,   керісінше   ол   организмнің   барлық   жүйелерін    терең   қозғайды.   Осыған   байланысты   студенттерге   анатомия,    физиология,   фармокология    және   басқада   пәндерден   толық   білім    алу   қажеттілігі    зор.

Қорытынды

Қорыта  келгенде,  құс  полигиповитаминозы   ауруын   емдеуде  тривитаминнің  экономикалық   тиімділігі,  сонымен  қатар  құс  ауруымен  күресу мақсатында   маңызы  өте зор   екен.  Олай  дейтін   себебіміз  ауру  кезінде   құс   жеміне Геркулес  премиксін  20гр  мөлшерде арлстырып, Виттри ерітіндісін   6тамшыдан егеді. А-витаминінің  майлы  концентратын  күніне  1мезгіл, сондай-ақ  балық майын әр кг-ға 20ЕД берілді.   Осыдан  келіп  біз  жақсы  нәтиже  алдық.      Организм А және Д дәруменінің шамадан тыс түсуі токсикалық нәтиже беруі мүмкін. Мысалы, организмдегі Д дәрумені төрт есеге көбейсе, қандағы холестериннің мөлшері артады, ал одан да жоғары болса жұмсақ ұлпалардың кальцификациясы байқалады.

Кейінгі кезде, ауыл шаруашылық өнімдерін интенсивтендіріп және арнайы бағыттандырып өндіретін жағдайда Құсды жұқпалы емес ішкі аурулардан сақтау жоспарлы түрде және жан-жақты өткізіледі.

Құстарға дәрумен жетіспеушілігі сирек кездеседі, себебі оларға дәрумендердің негізгі көздері қол жеткізуімен, ал арнайы дайындалған өндірістік азықтық құрамында дәрумендер жеткілікті мөлшерде болады.

Азықты дайындау және сақтау кезінде, олардың құрамындағы дәрумендер азаяды.

Өнеркәсіптік кешендерде, арнайы бағыттандырылған шаруашылықтарда және құстарда ауруларды емдеу және сақтандыру шараларын ұйымдастыруда агротехника, құс азығын дайындау, азық дайындау технологиясы және құс гигиенасының ережелерін сақтау бағытындағы ғылыми жетістіктерді басшылыққа алған жөн.

Бұл  ретте  құс  азығының   дұрыс   дайындалуында   зоотехник   мамандарының   рөлі  ерекше.  әрине   жауапкершіліктің  барлығын  зоотехниктерге  артып  қоюға  болмайды.  Олармен  қоса  ветеринарлар  да  дер  кезінде  төл  денсаулығының   дұрыс,  дұрыс  еместігін   қадағалап,   оларға  тиісті  ем  қолданып,   алдын  алу  шараларын  дұрыс  жүргізсе   өсімді  де   өнімді  құс  шаруашылығының  кепілдігі.   Республикамызда  құс  шаруашылығы   ерекше  маңызды   екендігін  ескерсек  өсімді  де   өнімді  құс  шаруашылығы  экономикамыздың  ілгері  қарай   қарқынды  дмуына  қосар  үлесі  мол.

Пайдаланылған  әдебиеттер  тізімі

1)  Негізгі   әдебиеттер:

а) Қаратаев  Ш.М., Е.М  Қожабаев., «Жануарлардың  ішкі  жұқпалы  емес  аурулары».

б)  Молдағұлов  Н.А.,  Ермаханов  М.А.,  Есқожаев Ө.Қ.,  Дүйсембаева  А.З.,   «Жануалар  ауруларының  клиникалық  диагностикасы».

в)   Қожабеков  З.Қ  «Құс  аурулары».

2)  Қосымша  әдебиеттер:

г)  Қибасов  Мәди.,  «Құс  аурулары  және  оларды  емдеу».

д)  Протацов,  Кузнецов,  «Құс  дәрігерлігінің  анықтаҚұсығы».

ж)  Ілиясов  «Алғашқы   ветеринариялық  жәрдем  көрсету».

з)   Көпбосынов  «Құс  санитарының  кітапшасы».