Ұлттық экономиканың құрылымы

02 ақпан, 2016

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының экономикасын жетілдіруде «ұлттық экономиканың қызмет ету деңгейі» алғашқы орынды алатыны счөзсіз. Жалпы, ұлттық экономика кез-келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Ұлттық эконoмиканың қызмет ету деңгейі – яғни, ұлттық экономика жүйесін экономикалық ғылымда баланстық, қызмет ету деңгейінің, бағыттарының бірі болып табылады.

Экономикалық теорияда шаруашылық практикасы сияқты қоғамдық өнімнің әр қилы өлшемдерін пайдаланады. Бұл әрі қилылық мына жайлармен байланысты:

Біріншіден, қоғамдық өндірісті сипаттауға теориялық тұрғыдан жан-жақты қарау;

Екіншіден (бұл бірінші жағадйдан туымдайды) статистикалық есептеудің сан алуан метологиясы;

Үшіншіден, қоғамдық өнім қозғалысының әр түрлі сатысы тиісінше макроэкономикалық көрсеткіштерді талап етеді.

Ұлттық экономика құрылымын қарастыруда қоғамдық өндіріс құрылымы түсінігін анықтаудаған бастаған жөн. ұлттық экономика құрылымы дегеніміз, сол мерзімде экономикада әр қилы факторлар ықпалымен, қоғамдық еңбек бөоінісі мен қоғамдық ұдайы өндіріс пропорцияларын сипаттайтын салалардың арақатынасы. Қоғамдық ұдайы өндірістің пропорциялары өндірістің әр қилы элементтері мен бөліктерінің қалыптасқан арақатынасы. Қоғамдық ұдайы өндірістің пропорциялары өндірістің әр қилы элементтері мен бөліктерінің қалыптасқан арақатынасы және ұдайы өндірістік процестің жеке фазаларының, факторларының, салаларының т.б. арасындағы өзара байланыс пен өзара иәуелділікті сипаттайды.

Қоғамдық ұдайы өндіріс пропорцияларының құрылуы объективті экономикалық заңдар ықпалымен қалыптасатын күрделі әрі қайшылықты экономикалық процесс. Оны орнату, ұстау, өзгерту шаруашылық тетігінің тиімді қызмет етуіне әсерлі ықпал етеді және өз кезегіндесол елдің әлеуметтік-экономикалық хал-ахуалына, өндіргіш күштерінің даму дәрежесіне, ғылыми-техникалық прогресс қарқыны мен ауқымына тәуелді.

Экономикалық процестердің арасындағы байланыс белгісі бір сандық пропорциялар арқылы көрсетуге қарай былайша бөлінеді:

Жалпы экономикалық қоғамдық ұдайы өндірістің элементтерінің арасындағы сандық арақатынас (мысалы, тұтыну мен қор жинау, жалпы ұлттық өнім меғн ұлттық табыс, өндіріс құрал-жабдықтары өндіріс пен тұтыну заттары, өндірісі т.б. арасындағы);
Салааралыққа - қоғамдық өндірістің әр қилы салаларының сандық арақатынасы (мысалы, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы материалдық пен материалдық емес, өндіруші және өңдеуші өнеркәсіп т.б. арасындағы);
Ішкі салааралыққа – сала мен өндіріс ішіндегі сандық арақатынас (мысалы, шойын мен болат, мақта-мата өндірісі т.б.);
Мемлекетаралыққа – ұлттық шаруашылықтар мен әр қилы елдердің жекемен өндіріс салаларының сандық арақатынасы.

Ұлттық экономиканың құрылымы жалпы өнімнің ұлттық салалық құрылымы арқылы көрініс алады.

Ұлттық экономиканың салалық құрылымындағы сияқты, жұмыспен қамту саласында да осы заңдылықтар байқалады, ауыл шаруашылығында қызмет ететіндер үлесі күрт қысқарады да, өнеркәсіп өндірісіндегі еңбек ететіндер үлесі артады. Қазіргі кезеңде ұлттық экономиканың құрылымына ғылыми-техникалық революция шешуші ықпал етеді. Ғылыми-техникалық рефолюция қоғамның өндіргіш күштерін дамытуда жаңа тарихи дәуірдің бетін ашып отыр. Ғылым қоғамның өндіргіш күштерінің маңызды элементтерінің біріне айналып отыр.

Ұлттық экономика және оның қызмет ету деңгейі барысында қоғамның басты өндіргіш күші – адамның өндіріс процесіндегі ролі мен орны түбегейлі өзгереді. Техника дамуының әр қилы тарихи кезеңдерінің критерийі атқарушы қызметтің адамнан техникаға көшуі, осыған сәйкес адамның машинамен байланысының технологиялық әдісі түбірлі өзгеріске ұшырады. Осы критерийге сай қоғамдық өндіріс дамуының былайша айтқанда, технологиялық өндіріс әдісінің дамуының негізгі кезеңдерін бөлуге болады:

Қол еңбегіне негіздеоген өндіріс. Бұл кезеңнің ерекше сипаты технологиялық процесте адамның техникамен байланысының күшеюінде, адам еңбек процесінің материалдық негізіне, ал еңбек құралдары оның жұмыс орындарына қуат беріп отырады.
Еңбек процесін механикаландыруға негізделген машина өндірісі. Еңбек процесінің материалдық негізін машина қалайды, адам оны толықтырады.
Автоматтандырылған өндіріс. Өндіріс процесінің материалдық негізін машина автоматтар құрайды. Адам «өндіріс қатарында» творчестволық, жасампаздық қызмет атқарады. Мұндай жағдайда өндіріс технологиясы адамның физикалық және психологиялық мүмкіндіктерімен де шектелмейді.

- енді дамыған елдердің қоғамдық өндірісіндегі құрылымдық өзгерістердің қазіргі тенденциясын қарастыруға көшелік, ол барынша жоғары дәрежеде ғылыми техникалық революциялық дамуымен сипатталады. Бұл мыналармен байланысты,

біріншіден, ғылыми-техникалық прогресс жетістігі, принципиалды жаңа технологиялар, осымен байланысты ұлттық экономиканы қайта құруды талап етеді.

Екіншіден, салалық құрылымдағы интенсивті қозғалыс пен өзгерістер ғылыми-технологиялық жетістіктердің қолдану дәрежесін, қоғамның өндіргіш күштерінің дамуының объективті қажеттілігі дәрежесінің көрсеткіші. Қазіргі кезде ғылым мен техниканың дамуының негізгі бағыты экономиканы «қайта индустрияландыру» ол болса бүкіл қоғамдық өзгерісті одан әрі интенсивтендіруді мына негізде қамтамасыз етеді: өндірісті принципиалды жаңа ресурстар мен энергияны үнемдейтін, әрі экологиялық тұрғыдан таза технология негізінде қайта құру, өндірілетінөнімдер мен өндірістің техникалық-экономикалық параметрінің сапасын жақсарту, өнеркәсіптің сапасын жақсарту, өнеркәсіптің ғылымды көп қажет ететін салаларын одан әрі дамыту және олардың жалпы ұлттық өнімдегі үлесін көтеру, ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерін енгізу жасымен өндірістік емес салалы индустрияландыру.

Алға қойылған міндеттерді практикалық тұрғыдан шешу жолы мемлекеттің экономикалық саясатын, ең алдымен инвестициялық саясатының икемділігіне тәуелді. Ұлттық өнімнің өсу қарқынын тезделуге бағытталған мемлекеттің экономикалық процестерді реттеуге белсенді араласуын қолдайды.

Мұндай жағдайда мемлекеттің инвестициялық саясаты күрделі қаржы көлемін сандық тұрғыдан өсіру арқылы өндіріс көлемін ұлғайтуға бағытталады. Қоғамдық өндірісті интенсивтендіру негізінде экономикалы құрылымдық қайта құрудың міндеттері жаңа инвестициялық саясатты ұсынады.

Өнеркәсібі дамыған елдерде бүгінгі таңдағы салалық құрылым ғылыми-техникалық революцияның негізгі бағыттары мен ауқымын анықтайтын өндірістің ғылыми сыйымдылығы жоғары салаларға біртіндеп ауысуда. Ұлттық экономиканың мұндағы негізгі қызметі өнеркәсіптің ғылыми сыйымды салаларына тек сандық өсім ғана емес, сапалық өлшемдерде тән. Ең алдымен мұнда еңбек өсімділігінің өсу қарқыны басқа салалармен салыстырғанда -2,5 -3 есе жоғары. Соншалықты еңбеу өнімділігінің жоғары қарқынмен өсуі осы салалық қазіргі жоғары автоматтандырылған материалдық базасы есебінен қамтамасыз етіледі. Әр жыл сайын бөлінетін күрделі қаржының үштен бірі және өңдеуші өнеркәсіпті ғылыми зерттеулерге бөлінетін қаржының 75-80% осы саланың үлесіне тиеді.

Дәстүрлі салаларда қайта құру мен модернизациялауды жүргізудің мақсаты,

Біріншіден, өте тиімді жабдықтарды енгізе отырып, өндіріс шығындарын азайту және осы саланың өнімдерінің бәсекелік қабілетін көтеру.

Екіншіден, шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайына, экономикалық жаңа құрылымына бейімдеу, мұнда жетекші рөл өндірістің ғылыми сыйымды саласына ауысады. Сонымен, ұлттық экономиканың қызмет ету деңгейі, барысында құрылымдық қайта құру ең алдымен шаруашылықтың дәстүрлі салаларының арасындағы өзара тәулділік пен дара байланыстылықты күшейтеді. Қазіргі кезеңдегі ғылыми жұмыстар мен зерттеулердің ауқымы соншалықты, қоғамдық өндірістің құрамында ғылыми-зерттеу және конструкторлық сынақ сияқты жаңа бір сланың орын алғаны ғылыми-техникалық прогреспен қызмет етеді.

Ұлттық экономикадағы белгілі дәрежедегі түпкі өнім бойынша фирмалардың ғылшыми зерттеу бюджетіндегі қаражаттың құрылымы да маңызды. Өнеркәсіп фирмаларының мақсаты пайданы көп келтіру, түптеп келгенде, бүкіл-ғылыми зерттеулер мен жұмыстар шығындарын азайтуға және өндіретін тауарлардың бәсеке қабілетін көтеруге бағытталған. Бұл принцип ұлттық өнім экономикасы түлерін өндіру немесе технологиялық процестер мен өндірісті жетілдіру жолымен мүмкін болады.

Мұнда корпорацияның экономикалық және ғылыми-техникалық стратегиясы алғашқы екі бағыт жағына қарай ауысады.

Дамыған алдердің көпшілігінің ұлттық экономикасының басынан кешіп жатқан қазіргі құрылымдық қайта құру тағдырын ғылыми-техникалық революция анықтайды. Қазіргі құрылымдық өзгерістер жай сандық өзгерістермен емес, сапалық белгілермен сипатталады, ол болса болашақта құрылымдық қозғалыстарды зерттеу мекемесіне жаңаша қарауды талап етеді.

Ұлттық экономика және оның қызмет етуінің деңгейлері

Ұлттық экономика жүйесін экономикалық ғылымда баланстық, яғни оның қызмет етуінің деңгей бағыттарының бірі болып табылады.

Ұлттық экономика әлемдік қауымдастық елдерінің түгелдей экономика аумағында өндіріс жағдайын өлшеуде қолданылып және оның түпкі қорытындысы – тұрғыладың әл-ауқат деңгейін көрсету болып табылады.

Ұлттық өндірістің макроэкономикалық нәтижесіне алғашқы рет баға беру Ф.Кенэ бастаған физиократтардың үлесіне жатады. Ол осы туралы өзінің көз қарасын «экономикалық кесте» деген белгілі еңбегінде баяндалған. Ф.Кенэ Францияның XVIII –ші ғасырдағы экономикасын негізгі ала отырып, жай ұдайы өндірістегі балансты талдауды көрсетті.

Өнеркәсібі дамыған барлық елдерді шалқасынан түсірген «Ұлы тоқыру» деп аталған 1929-1933-ші жылдардағы экономикалық дағдарыс макроэкономикалық талдаудың қажеттілігін көрсетті.

Сондықтан ұлттық өнім құрылуының факторларын, жұмыссыздық пен инфляция сауалдарын, экономикалық өсу қарқынын және ұлттық өндіріс көрсеткіштерін болжай білу тек ұлттық өндіріс көрсеткіштерін болжай білу тек ұлттық есеп-шөт жүйесін жүргізу арқылы шешіледі. Осы кезден бастап ғалымдар экономика нәтижесіне баға беру мәселесін және ұлттық табысты есептеуді біліп-зерттеумен қоян-қостық айналыса бастады.

Алғашқы рет ұлттық есеп-шөт жүйесінің кестесі 1953 жылы БҰҰ-ның статистиакалық бөлімінде басылып шықты. Қазір барлық әлемдегі елдерде ол стандарт ретінде қабылданды. Ұлтық есеп-шот оның жүйесінде метрикалық түрде бейнеленген, онда әрбір есеп-шөт табыс және шығын матрицаларда көрсетілген. Ұлттық деңгейін құрудағы ертеректегі талпыныстан А.Стоун ұсынған айырмашылық сол, ал алғашқы рет макродеңгейде екі еселей жазу принципін «қоғамдық матрицаларда» қолданады.

Стандарттық сипаттамалар – ұлттық өнім тұтыныс, сауда балансы және басқалары солай топталған, олар экономика құрылысы мен оның қызмет жасау процесіне толыққанды бейнеленгенін көрсетеді. Мұнда сондай-ақ қаржы балансы ұлттық есеп-шөт жүйесі және демографиялық есептеп шығару жүйесін құру енген.

Қоғамдық өндірістің макроэкономикалық көрсеткіштерінің ең маңыздысы: жалпы қоғамдық өнім, жалпы ішкі өнім

Стандарттық сипаттамалар ұлттық өнім тұтыныс, сауда балансы және басқалары солай топталған, олар экономика құрылымы мен оның қызмет жасау процесіне толықтанды бейнеленгенін көрсетеді. Мұнда сондай-ақ қаржы балансы ұлттық есеп-шөт жүйесі және демографиялық есептеп шығару жүйесін құру енген.

Қоғамдық өндірістің макроэкономикалық көрсеткіштерінің ең маңыздыысы жалпы қоғамдық өнім, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, ұлттық табыс болып табылады.

Жиынтық қоғамдық өнім мөлшерін анықтауда дәстүрлі көзқарас бойынша, қызмет көрсетнудің материалдық емес өндіріс оған еңбейді.

Бұл өнім жиынтық (жалпы) қоғамдық өнім (ЖҚО) болып аталады. Дүниежүзілік шаруашылық практикасында қалыптасқан келесі көзқарас бойынша, қоғамдық өнім өлшерін есептегенде мынаны ескереді:

Өндірімен өнім массасы материалдық өндіріс өнімнің ғана емес, сондай-ақ қызмет көрсетудің материалдық емес өндірістің қызметтерің де өндіреді. Бұл өнім жалпы ішкі өнім болып табылады.

Қоғамдық өндіріс нәтижесінің жалпылама көрсеткішіне жиынтық (жалпы) қоғамдық өкіледі жатқызамыз, себебі ол қоғамдық өндірістің бір жылда құралған материалдық илігінің (өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттары) жиынтығын бейнелейді. Жиынтық қоғамдық өнім (ЖКӨ) екі түрде өндіріледі: натуралды заттай және құндылық, ЖКӨ натуралды заттай түрінде өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарынан тұрады. Осы тұрғыдан барлық қоғамдық өндіріс екіге бөлшектенеді, өндіріс құрал-жабдықтар өндірісі (І-ші бөлімше) және тұтыну заттары өндірісі (ІІ-ші бөлімше).

Қоғамдық өнім жиынтық қоғамдық өнімнен шикізат пен материал айналымын алып толтау жолымен құрылады, яғни олардың қайталану есеп шотын болдырмайды.

Ұлттық экономикалық қызмет етуінің ең маңызды жиынтық көрсеткішіне ұлттық табыс жатады. Ол барлық өндіріс факторлары иегері табығының қосындысын (рента, жалақы, капиталға пайыз %), меншіктен табыс, корпорация пайдалы) құрайды. шетел практикасында ұлттық табыс таза ұлттық өнім (ТҰЖ) мен бизнеске деген жанама салық айырмасы ретінде анықталады:

ҰТ=ТҰД – жанама салықтар

Дәстүрлі тәсіл бойынша, ұлттық табысты жиынтық қоғамдық өнімнің бір бөлігі ретінде өндіріс процесінде тұтынылған материалдық ресурстарды қайтаруды иегеру арқылы анықтаймыз.

ҰТ=ЖҚД-МШ

мұндағы: ҰТ=ұлттық табыс,

ЖКӨ=жиынтық қоғамдық өнім

ИШ=материалдық шығындар.

Өзінің қозғалсында ұлттық табыс төрт станциядан өтеді, өндіріс, балу, айырбас және қолдану.

Өндіріс стандиясына ұлттық табыс барлық салада құралатын таза өнім түрінде болады, болу стадиясында әртүрлі бірінші және екінші табыс түрінде болады; айырбас стадиясында – тауардың өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыныс заттары түрінің жиынтығын құрайды, қолдану стадиясында – қорлану мен резерв түрінде болып келеді.

Ұлттық экономика және оның қызмет етуінің деңгейі – ұлттық табыс мөлшері тұрғындардың тұтыну деңгейімен өсуі, сондай-ақ өндіріс аумағы мен оның өсу қарқынына байланысты. Ұлттық табыс жиынтық қоғамдық өнімнің шамамен 50 % құрайды. Ұлтық табыс қоғамның түпкілікті өнімінен амортизация сомасына келе, шамамен 8-10% болады.

Егер ұлттық табыс көлемін елдегі тұрғындар санына бөлсек, онда өте маңызды экономикалық көрсеткішті табалыз: тұрғындар өмір денгейнің айнасы – жан басына шаққандағы ұлттық табыс.

Әлемдік қауымдастыққа ететін елдер бойынша өмір деңгейін анықтау үшін жөн басына шаңқандағы жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) көлемін қолдануға болады.

Ұлттық экономикалық қызмет деңгейін, яғни ұлтық өндіріс көлемін өлшеу үшін жалпы ішкі өнім көрсеткіш қолданылады. Ол барлық жылдық өнім құнылық сомасын құрайды, сондай-ақ Қазақстандағы шет ел және өзінің өндіріс факторларын қолдану арқылы құралады. Оны жалпы ұлттық өніленген ажырата білген жөн. Жалпы ұлттық өнім жалпы ішкі өнімнен осы елдесі қолданылған ресурстар табысы сомасының шет елдегі өнімнен (пайыз, дивиденд, жолақы және т.б.) артық болады.

Сыртқы экономика операция бойынша сальдо ЖӨ өзіне тікелей сол елде өндірілген өнім мен қызмет көрсетуді және бұл елдегі өндіріс факторын қолданғанда ғана енгізеді. Егер, жапондықтарға жататын өндіріс факторын АҚШ-да қолданса, онда олардың құны ЖІӨ-ге енгізілмейді.

Бұл жағдай мынандай кезде де ескеріледі американдық өндіріс факторы басқа елде қолданса, онда олардың құныда ЖІӨ-ге енбейді. Елдегі барлық фирмалардың қосарланған құн санасы ЖІӨ-ді құрайды. Жалпы ішкі өнім мемлекеттің барлық территориясында өндірілетін болғандықтан, сондай-ақ ол өзіне тұтыну мен инвестицияны ендіреді.

Респубикасында ЖІӨ-нің жылдың ағымдағы бағасы 1995 жылы 992,5 млрд. теңге мөлшерін бағаланды немеес, бір тұрғынға 60,2 мың теңдеген кеседі. Өзінің экономикасының ауқымы бойынша Қазақстанның ЖІӨ 1990-шы жылы 53-ші орынды алды және ол Греция, Норвегия, Венгрия, Сирия, Марокконың ЖІӨ-і мен пара-пар келді. ЖІӨ-ді өндіруде Қазақстан жан басына шаққанда 1990-шы жылы Польша, Аргентина, Колумбия, Тайланд деңгейінде болды, ал АҚШ деңгейімен салыстырғанда – 18,7 % бұрынғы одақпен салыстырғанда – 69,3% деңгейін құрады.

Ұлттық экономикалық қызмет ету деңгейін методология бойынша статистикалық органдары есептейді және халықаралық салыстырулар үшін қолданылады. Негізгі өндірістік және өндірістік емес қорлардың амортизациясынн материалдық өндіріс саласының таза өнімін және сыртқы экономикалық қызмет бойынша табыс енгізіледі.

Ұлттық экономикадағы қызмет етудегі ұлтық өнім еліміздің экономикалық даму деңгейі мен пропорциясын шет елдермен тікелей салыстыруға мүмкінді туды.

ПМД елдері мен Қазақтанда ЖҰӨ-ң экономикалық есептеудегі қызмет ету деңгейі. 1988 жылы енгізілді, сөйтіп ол қосымша жинақталған көрсетіліктерге (жиынтық қоғамдық өнім, ұлттық табыс және т.б.) қосылды.

Жалпы ұлттық өнімнің жиынтық қоғамдық өнімнен айырмашылығы сол, ол еңбек заты мен жартылай фабрикаттар құнының қайталанған есеп-шотын ендірмейді. Қайталанған есеп-шоттың енбеуін қосарланған құн көрсеткіші қамтамасыз етеді. Ол дегеніміз, кәсіпорынның жалпы табысы және оның шикізат мен материалға кеткен шығындары арасындағы айырмасын көрсетеді.

Ұлттық байлық құрамы және ұлттық экономикадағы қызмет етуі

Ұлттық байлық жинақталған әрі нәтижелі көрсеткіліктер санасына жатады және мемлекеттік экономикалық даму деңгейінің айнасы деп болады.

Ұлттық байлық – бұл материалдық және рухани иліктердің жиынтығы және осы уақытта барлығы қоғам иеншігінде болады.

Ұлттық байлық құрамына мыналар енеді.

а) негізгі өндірістік және өндірістік емес қорлар;

б) материалдық реезрвтер мен сақтандыру қоры;

в) айналым қоры

г) тұрғындар мүлкі

Ұлттық байлық құрамына негізгі жер, ормандар, сондай-ақ барланған табиғи ресурстар және олар натуралды түрде есептелінеді.

Қазақстан өзінің ауқымы бойынша ұлттық байлықтың үлкен көлемін иеленген. Біздің Республикада жалпы жер көлемі 222,5 млн.га мөлшерді құрайды, оның ішінде 82 %-ауыл шаруашылығы жүйесі жатады.

Қазақстанда 21,7 млн.га орман мен табиғи иісліктер 11 мың өзен, 7 мыққан астам көп су қоймалары бар. Минералды ресурстар ұлттық табыстық төрттен үшін құрайды.

Ұлттық экономикадағы ұлттық байлықтың қызмет етуі, экономиканы данытудың ең басты жағдайының бірі болып табылады, сондай-ақ елдің ұлттық байлығының үздікссіз өсуінің ең маңызды екендігі де рас.

Ұлттық байлықтың екң маңызды элементіне өзінің құрамы мен жеке салмағы бойынша ұлттық мүлікті айтамыз, оның үлесіне ұлттық байлықтың жартылысынан астамы тәсілі болады. Ол өз бойына халық шаруашылығының өндірістік және өндірістік емес қорларын, оның резервті қорын, тұрғындардың өз басындағы мүлкін енгізеді.

Ұлттық байлықтың элементіне тұрғыдардың мүлкі де жатады. Байлық динамикасының қорлану мөлшері және көп қайтарумен байланысының ұлттық байлық индексі аша түседі.

Ұлттық байлық ұғымы материалдық емес құндылықтарды да ақпарат, ғылым білім ауқымы, тұрғындардың мәдениет деңгейін және т.б. қамтуы қажет. Шын мәнінде ақпарат әлеуметтік-экономикалық процестер мен құбылыстарды моделдеу мен болжаудың негізі болып табылады. Нақты ақпарат көмегімен қоғамның экономикалық әлеуметін толық іске асыруға болады. Кәсіпкерлік қызметті ақпаратсыз елестету мүмкін емес. Кәсіпкерлік қызметте экономикалық ақпараттық құна шексіз, сатылуы да мүмкін, деп кезінде өткерілшендіктен уақыт бойынша құнын жоғалтады. Мысалы, АҚШ-да жыл сайын фирма-ғылыми-техникалық ақпаратты үшін орташа 10-15 млрд долл, шығын жұмсайды. Сондықтанда ақпарат өндірістің негізі болып табылады. Кез-келген экономикалық жүйені далытады және оның өсуін қамтамасыз етеді.

Ұлттық байлық өзінің аса мауыздылығына қарабай-ақ, оны білім-бағамдаудың мәселесі әлі кезге дейін қоғам тұтылысынан эконоикалық басқа да жұмыстарын жасау мәселелері деңгейінен қалып отыр. Ұлттық байлықтың теориялық мәселелерін жасаудың артта болуына байланысты, оны болжау мен есептеудің көптеген практикалық сауандалы шешілмей отыр.

Алдағы уақытта ұлттық байлықты жетілдіру көбінесе оның сапалық жақсарумен, табиғи байлықты рациональды игерумен қоғамның барынша қоршаған ортаны сақтау қамқорлығымен, экологиялық қауіпсіздікті қолдау деңгейімен анықталады.

Онеркәсібі далынған елдерде бірінші таудағы салалық құралым ғылыми-техникалық революцияның негізгі бағыттары мен ауқымын анықтайтын өндірістің ғылыми сыйымдылығы жоғары салаларға біртіндер ауысуда.

Ұлтық байлықтың құрамының деңгейінің негізгісі ғылыми-зерттеу және конструктарлық сынақ жұмыстары саласында атқарылған құн оны таза сатудан түскен санадан 3,1 процент артық болуы шарт.

Ұлттық экономикадағы қолданылатын технолгия орташа дәрежені күрделіктен жоғары болуы керек, яғни экспорттық бағалау әдісімен анықталады.

Сыртқы саудағы бағалардың негізінде нарықтық баға жатыр. Дамыған қоғамдың еңбек бөлінісі және халықаралық сауда жағдайында ұлттық құндар өндірістік ұлттық бағасына, ал интернационалдық құндар өндірістің интернационалдық бағасына айналады.

Ұлттық құнның (сол сияқты өндіріс бағасының) интернационалдық құннан ерекшелігі бар. Оған жекеленген елдердің экономикалық дамуының жалпы деңгейі, табиғи және тарихи жағдайылары, ұлттық ерекшеліктері жатады. Ұзақ уақыт бойы жұмыс күші құнындағы өзгешіліктер шешуші фактор болып келді. Бірақ қазір бірінші кезекке басқа себептер, әсіресе технологиялық артықшылықтар, рыноктың коньюктурасына бейімдеу жылдамдығы және т.б. себептер шықты.

Ұлттық зұндардың айырмашылықтарынан еңбек өнімділігі мен тиімділігінің деңгейілері көрінеді.

Тауалардың дүниежүзілік рынокта өткізілген кезінде жекелеген елдердегі еңбек, дүниежүзілік шаруашылықтары жиынтық еңбектің бөлігі, ретінде қоғамдық мойындауға ие болады. Нәтижесінде ұлттық қоғамдық жұмыс уақытының орташа қатынасы, бір елдегі жеке жұмыс уақытының қоғамдық жұмыс уақытына қатынасы сияқты көрінеді.

Еңбектің шығындары мен нәтижелерінің салыстырмалы айырмашылықтарын икемді пайдалану халықаралық айырбасқа қатысушы елдер үшін экономикалық тиімділікті қалыптастырады.

Дүниежүзілік шаруашылықтағы құн заңының әкереті дүниежүзілік рыноктағы тауарлар айырбасы ұлттық қоғамдық қажетті еңбек шығындарының негізінде емес, орташа әлемдік шығындар негізінде анықталады.

Басқаша айтқанда ұлттық тауарлардың құны әлемдік баға және қоғамдық қажетті шығындар арқылы анықталады. Халықаралық тауар айырбаса, өндіргіш күштердің өсуі мен еңбек қарқындылығы, орташа әлемдің қоғамдық қажетті жұмыс уақытымен анықталатын өндірістің шығынына негізделген.

Бұл жағдайда даму деңгейі мен еңбек өнімділігі неғұрлым жоғары елдердің өнімдерінің ұлттық құны интернационалдық құмнан төмен болады, ал даму деңгейі төмен елдердің өнімдерінің ұлттық құны жоғары болады. Дүниежүзілік нарықтық ерекшеліктерінің бірі – қоғамдық қажетті орташа жұмыс уақыты жекелеген тауар өндірушілердің жұмыс уақытының орташа арифметикалық шығындарының нәтижесінде емес, халықаралық деңгейде белгілі бір тауардың басты жеткізушілері басып табылатын елдердің ұлттық құндарының негізінде жасалады.

Кейбір жағдайда, дүиежүзілік нарыққа жекелеген тауарлардың басты жеткізушілері қатарында әлемдік өдірісте үлесі төмен тауар өндірушілер де болуы мүмкін. Дүниежүзілік рыноктағы халықаралық бағалардың ұлттық экономикадағы бағалардан айырмашылығы бар.

өндіріс факторларының елдер арасында толық ауысуы мүмкін емес. Демек, халықаралық айырбасқа бәсекеге қабілетті, өндіріс шығындары төмен, тұтыну қасиеттері өте жоғары өнімдер ғана шығарылады.

Экскорттық тауарларда өндіру үшін алдыңғы қатарлы технология қолданылады, ерекше табиғи немес жағрафиялық жағдайлар интенсивті түрде пайдаланылады.

Дүниежүзілік бағалардың деңгейі, қатынасы және динамикасы көптеген ерекше факторларымен анықталады. Бұл факторларға монополиялар мен бәсекенің кері, биржалық алыпсатарлықтар, ұсыныс пен сұранысқа кезеңдік немесе басқа ауыиқулардың әсер етуі, инфляциялық процестер, өнімнің өмірлік кезеңі, мемлекеттік және халықаралық реттеулер және т.б. жатады. Ішкі ұлттық экономикадағы жеке тауардың дүниежүзілік бағасы ұсыныс пен сұраныстың әсерімен нарықтық құннан ауытқиды. Ұлттық экономикадағы тауардың құны өзгермеген және тауар орынбасарлары болмаған жағдайда ғана ұсыныс пен сұраныс көлемдерінің өзара әрекеті нәтижесінде тепе-теңдік бағасые қалыптастырады. Пайда табу мүмкіндігі де әртүрлі факторларға байланысты, өндіріс шығындарының ең төмен деңгейіне алдымен ірі корпорациялар ғылым мен техникалық жаңалықтарын монополиялық пайдалану, ғылыми зерттеулерге көп қаржы жұмсау, өндірісті ірілендір, басқару мен маркетигтің жаңа әдістерін қолдану және т.б. арқылы жетеді. Осы шаралар арқылы өндіріс шығындарын кемітіп, жоғары еткізу бағасын қалыптастыруға жағдай жасалады.

Экономиканың сыйымды саласының қарқынды дамуы жиынтық еңбек массасын олардың пайдасына қайта бөлуді талап етеді. 1950 жылдан 1986 жыл аралығында өнеркәсіптің барлық дәстүрін салаларында жұмыс істейтіндердің саны салыстырмалы да, абсолютті де азайды. Егер 1950 жылы екі саланың үлесіне (тамақ және тоқыма) жалпы жұмыс істейтіндердің 20% келсе, ал 1986 жылы олардың үлесі екі есе қысқарып -11,2% құрады, ал абсолюттік мөлшерде жұмыс істейтіндер саны 1,5 есе азайды. Қара металлургияда жұмыс істейтіндердің үлесі едәуір қысқарды. 1950 жылы 8,2%-дан, 1986 жылы 3,8%-ға дейін.

Сонымен бірге ғылыми сыйымды біз атаған 5 (бес) ішкі салада жұмыс істейтіндер үлесі осы мерзім ішінде 25,5%-дан 37,9 пайызға дейін артты. Ал абсолюттік есептеуде осы 35 жылда жұмыс істейтіндер саны прибор өндірісінде -2,4 есе электроникалық және машина өндірісінде -2 еседей, химия өнеркәсібінде және транспорт машинасы өндірісінде -1,4 есе өсті.

Еңбек өнімділігінің жоғары қарқынмен өсуі экономиканың қазіргі жоғары автоматтандырылған материалдық базасы есебінен қамтамасыз етіледі, әр жыл сайын бөлінетін күрделі қаржының үштен бірі және өндеуші өнеркәсіптен ғылыми зерттеулерге қаржының 75-80% экономикалық үлесіне тиеді. Болжам есептеу жиынтық өнеркәсіп сыйымды салалар үлесі -33-34% жетеді, ал 1980 жылы бұл көрсеткіш -29,8 пайызды құраған.

Дамыған елдердің өнеркәсібінде машина жасау өндірісі кешендері маңызды орын алады, оған мына саналар тобы жатады:

жалпы машина жасау өндірісі;
транспорттық машина жасау өндірісі;
приборлар жасау өндірісі;
метан өңдей өндірісі.

Машина жасау кешендері ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін материалдық жүзеге асырудың экономикалық кез-келген саласының материалдық базасын жаңартудың, өндіріс пен басқарудың және автоматтандыру професін тереңдетудің негізі. Күрделі қаржының өңдеуші өнеркәсіптің негізгі капиталының активті бөлігіне жұмсалғанының басым көпшілігі өндіріс процесін автоматтандыру жабдықтары,

Дамыған елдердің көпшілігінің ұлттыө экономикасының басынан кешіп жатқан қазіргі құрылымдық қайта құру тағдырын ғылыми-техникалық рефолюция анықтайды. Қазіргші құрылымдық өндірістер жәй сандық өзгерістермен емес, сапалық белгілермен сипатталады, ол болса болашақта құрылымдық қозғалыстарды зерттеу мекемесіне жаңаша қарауды талап етеді.

Ұлттық экономиканың деңгейін зерттеумен байланысты халыө шаруашылық көрсеткіштеріндің категорияларын; ұлттық табысты, инвестицияны, жинақты, жұмыспен қамтуды т.б. талдауда тепе-теңдікті қолдана беруге болады. Бүкіл экономика көлемінде қоғамның кірістері мен шығыстарының тепе-теңдік бірінші кезекке шығады. Бұл ұсыныс өндірілген ұлттық табыс пен сұраныстың пайдаланылған ұлттық табыс арасындағы тепе-теңдіктің өзіндік көрінісі. Мұнадығ маңызды мәселе: жұмыспен толық қамтылған жағдайда кіріс пен шығыстың тепе теңдігін нарықтық тетік мемлекет көмегімен нарықтық тетікке түзету енгізуге араласудың қажеттігі өзінен өзі туындайды.

Қоғамның жиынтық табысы дегеніміз – бұл ұлттық табыс. Ал жиынтық шығын бұл ұлттық табысты тұтыну мен қор жинауға жұмсау. Ұлттық экономикада халықтың тапқан табысының бәрі жұмсалмайды, оның бір бөлігі жинақталады, яғни кейінге қалдырылады. Ұлттық табыс, инвестиция, тұтыну ғана емес, қор жинауды талдау да ұлттық экономикада қызмет етуінде де орын алады. Аталып өткен мәселелердің әр қилы жақтары Дж.м. Кейненің көптеген еңбектерінде қарастырылған. Ұлттық байлықты зерттеу, оның дәрежесін анықтауға қарастырылған белгілермен сипатталып көрсетілді.

Айлар	табыс	Тұтыну шығыны	Тұтынуға шектеулі бейімділік	Жинақ S	Жинаққа шектеулі бейімділік … S:…y
1. қаңтар 2. ақпан 3. наурыз 4. сәуір 5. мамыр	1000 1100 1200 1300 1400	1000 1090 1180 1270 1350		0 10 20 30 50

Кестеден көріп отырғандай, ай сайын кіріс өседі, алайды қосымша әрбір 100 доллардан тұтынуға салыстырмалы өз үлес жұмсалады да, басым көпшілігі сақталады. (жинаққа кеиеді). Мысалы, ақпанда қосымша 100 доллар тауып, оның 90 долларын тұтынуға жұмсады, ал 10 доллар жинақ ретінде сақтауға қалдырды. Наурыз айында қосымша 100 доллардан, 80 долларды тұтынуға, 20 долларды сақтауға бөледі, т.б. нәтижесінде тұтынудың жалпы шығыны өседі, алайда табыстың өсу қарқынынан төмен.

Табыстың өсуімен адам жақсы ішінеді, киінеді, саяхаттайды, сонымен бірге оның жинақ мөлшері де өседі. Тұтыну да, жаоақ та абсолютті мөлшерде өседі, алайда тұтыну үлесі салыстырмалы бірте-бірте азаяды да, жинақ үлесі ұлғаяды, яғни

Формуладан көріп тұрғандай жинаққа шектеулі бейімділік, жинақ мөлшерінің өзгерісінің табыс өзгерісіне қатынасы ретінде анықталады.

тұтынуға шектеулі бейімділік;
жинаққа шектеулі бейімділік.

Жалпы табыс өсетін болса, өнімнің бір бөлігі тұтынуға, ал қалған бөлігі сақтауға кететіне түсінікті.

Ұлттық экономикада қызмет ету деңгейі тұтыну мен жинақ өзгеріс сомасы табыстың өзгерісіне тең болары сөзсіз. Сонымен 1-кестеден көргендей, онда.

Табыс 4000-нан 5000 долларға өскенде абцисса өсімін оңға қадам жасалады. Мұнда тұтыну сызығында (1-сурет) В нүктесінен С нүктесіне дейін ауысу орын алады. Шектеулі өлшемге талдау шектеулі табыс, шектеулі шығымдар бөлімдерінен таныс.

Ұлттық экономиканың тепе-теңдікте қызмет етуінің деңгейі

Ұлттық өнім және ұлттық табыстың мөлшері мен құрылымын анықтау;
Ұлттық экономка масштабында жұмыспен қамтуды реттейтін факторларды анықтау;
Инфляцияның табиғатын талдау;
Экономикалық өсудің механизмі мен факторларын реттеу;
Экономикадағы циклдық ауытқулар мен конъктуралық өзгерістердің себептерін зерттеу;
Ұлттық экономикалардың сыртқы экономикалармен өзара әсерлерін зерттеу;
Мемлекеттің макроэкономикалық саясатының мақсттарын, мазмұны мен формаларын теория жүзінде дәлелдеу.

Ұлттық экономикадағы тепе-теңдіктің экономикалық процестер мен құбылыстарды зерттеу бағыттарының өз ерекшеліктері болады.

Біріншіден, ол тұтас экономиканың дамуын немесе дәрежесін сипаттайтын агригаттық көрсеткіштердің қалыптасуының принциптерін, яғни ұлттық табыстың, жұмыспен қамту және инвестициялардың жалпы көлемін, бағалардың жалпы дәрежесін экономикалық өсудің қарқынын, т.б. зерттеуді көздейді. Нарықтық экономиканың негізгі субъектілері агрегатталған жиынтықтар деп қаралады.

Осының нәтижесінде экономикалық агенттердің іс-әрекеттерінің мотивтері былай тұжырымдалады: барлық бір-бірімен байланысты ұлттық өнім шығаратын өндірушілер біріктіріліп бір тұлға-жиынтық өндірушілер деп қаралады:

Ал өндіріс факторларын сатып, түскен табысқа нарықта осы ұлттық өнімге сұраныс жасайтын барлық тұтынушылар, біртұтас жиынтық тұтынушы деп қаралады.

Ұлттық экономиканың тепе-теңдікте қызмет етуі деп, барлық бір-бірімен байланысты нарықтарда сұраныс пен ұсыныстың тең болған жағдайы түсініледі.

Түпкі өнімдер мен қызметтер нарығында тепе-теңдік жағдай орнағанын өндірушілердің табыстары барынша мол пайдаға ие болғаны сипатталады.

Өндіріс факторлары нарығында тепе-теңдік орнағанын осы нарыққа иүскен өндірістік ресурстардың өзінің сатып алушысының табылғаны көрсетеді, ал сұранысты қалыптастыратын ресурстардың иелерінің шекті табысы, ұсынысты қалыптастыратын әр ресурстың шекті өніміне тең болады. Егер ақша нарығында ұсынылған ақша қаржыларының саны, оның өздерінде болғанын ұнататын адамдар мен кәсіпкерлердің сұранысына тең болса, онда осы ақша нарығында тепе-теңдік болғаны.

Жалпы экономикалық тепе-теңдік идеясы бұдан көп бұрын экономист-классиктердің назарын аударған А.Смиттің аәтуы бойынша, өндірушілер мен тұтынушылардың бір-біріне еркін әсер еткен жағдайында хаос орын алмайды. Бұл жағдайда индивидтердің жеке табыс көздеп жасайтын іс-әрекеттерінде экономикалық тәртіп орын алады. Осы болмыс баршаға қолайлы жалпы тепе-теңдікке жетуге мүмкіндік әкеледі.

Жетілген бәсеке жағдайында жалпы тепе-теңдіктің болу мүмкіндігін тұңғыш дәлелдеген Л.Вальрос.

Микродәрежедегі жалпы экономикалық тепе-теңдіктің болуы тауарлардың, қызметтердің және өндірістік ресурстардың әр түрлерінің сұранысы мен ұсынысының тең болуымен байланысты, ал макроэкономикалық тепе-теңдік жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың теңесуімен белгіленеді.

Басқаша айтқанда, Вальрастың заңы бойынша, егер кейбір нарықтарда артық сұраныс болса, онда басқа нарықтарда осы көлемде артық ұсыныс болуға тиісті. Нәтижесінде, артық сұраныс пен артық ұсыныстың сомасы, қашан болмасын нөлге тең болады.

Ұлттық экономикалық тепе-теңдікке жету әдістерін сипаттау үшін а.Маршалдың неонлассикалық концепциясы кең қолданылады. Бұның мәні мынады: өндірушілер мен тұтынушылар өздерінің сату және сатып алу жоспарларын экономикалық конъюнктураның жағдайын үйлестіреді. Нәтижесінде, нарықтағы тепе-теңдік сұраныс бағасының ұсыныс бағасынан артық болуының арқасында орнайды. Осындай артық болушыларды есепке ала отырып, өндіушілер ұсыныс көлеміне өсіреді, немесе төмендетеді.

Экономикалық тепе-теңдік түсінігіне жетімсіз информация, экономикалық субъектілердің болжауларының қателіктерінің немес, мемлекеттің экономикалық саясатының тұрақсыздығының нәтижесінде пайда болған, экономикалық конъюнктураның ауытқуларын жатқызадыү бұл жағдайда, экономикалық субъектілердің күтімдеріне сәйкес келетін экономикалық болмысының практика жүзінде қандайы болмасын, ол тепе-теңдік болмысы деп ұйғарылады.

Ал экономикада рационалды субъектілер әрекет еткендіктен, олардың күтімдері, әдетте, орынды деп есептеледі және тепе-теңдікке жету үшін мемлекеттің кірісуі қажет болмайды.

Ұлттық экономикалық қызмет ету нәтижесін өлщеу үшін теория мен шаруашылық практикада әр түрлі көрсеткіштер қолданылады.

Бұл көрсеткіштердің бірнеше түрі ұлттық өндірістің қосымды көлемінің шамасын бағалау үшін пайдаланылады. Бұған жататындар: жалпы қоғамдық өнім (ЖҚӨ), түпкі қоғамдық өнім (ТҮҚӨ), таза қоғамдық өнім (ТҚӨ), таза ұлттық өнім (ТҰӨ), жалпы ішкі өнім (ЖІӨ), ұлттық табыс (ҰТ), жеке табыс (ЖТ), арадағы өнім (АӨ).

Ұлттық есептің БҰҰ статистикалық комиссиясы жасаған стандарттық жүйесі әлем практикасында 1953ж. бастап қолданылып келеді.

Ұлттық экономиканың қызметі елдің өндірістік ресурстарының бір-бірімен нақты қалыптасқан қатынастар жүйесімен; олардың мөлшерінің экономикалық агенттер арасында бөліну мөлшерімен, сонымен қатар ұлттық өнімнің өндірілу процесінде, оны бөлуде, айырбастауда, тұтынуда қалыптасқан құрамдық бөлінумен сипатталады. Ұлттық экономиканың бүкіл әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесімен тығыз бірлесіп, іс-әрекеттер жасау дәрежесі өндіргіш күштердің даму дәрежесі, ғылыми техникалық прогрестің масштабы, сипаты және темпі, өндірістік ресурстардың сапасы, территорияның көлемі және инфрақұрылыммен қамтамасыз етілуі әсер етеді.

Батыстық экономикалық теория мен статистика бойынша жалпы ұлттық өнім көрсеткіші материалдық емес өндірістегі кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың табыстарынан тұрады. Жалпы ұлттық өнімге амортизация жарнасы да енеді, соңғысы болса пайдаланылған еңбек құралдарының құнының дайын өнімге ауысу жолымен құралады.

Жалпы ұлттық өнімнің белгілі модификациясы – жалпы ішкі өнім көрсеткіші болып табылады. Ол жалпы ішкі өнімнің белгілі бір ел шеңберінде кәсіпорындар мен қызметтерлердің ұлттық азаматтық сипатына байланыссыз өндірістік қызметінің нәтижесін қамтмиды. Жалпы ұлттық өнім жалпы ішкі өнімнен сол елдің ресурстарын шет елде пайдаланудан түскен табыстар сомасында (проценттер, дивиденттер, жалақы т.б.) көп болады. Мысалы маусымды жұмысшылардың жалақысын жұмыс істеп жүрген елдің жалпы ішкі өнімінде есептеледі және олардың тұрақты тұратын елдің жалпы ұлттық өнімінде де есептеледі.

Біріккен Ұлттар Ұйымының статистикалық қызмет ету орны жалпы ішкі өнімді ұлттық есептер жүйесін жасауды негізгі көрсеткіш ретінде пайдаланады. 1988 жылдан бері жалпы Ұлттық өнім көрсеткіші біздің елімізде де осы Біріккен Ұлттар Ұйымының методологиясы бойынша есептеліп, халықаралық салыстыруға пайдаланып келеді. Жалпы ұлттық өнім ағындағы, рыноктық бағалармен есептеледі, бұл оның номиналдық маңызын сипаттайды. Бұл көрсеткіштің нақты анықтау үшін бағаны инфляция ықпалынан арылту керек, таразылау керек, яғни баға индексін қолдану керек, сөйтіп жалпы ұлттық өнімнің нақты құнын білуге болады. Мысалы, АҚШ-тың 1990 жылы жалпы ұлттық өнім, өнім көлемі ағымдағы бағамен – 4254млрд.долл. болды. Экономист С.Шаталиннің есептеуі бойынша бұрынғы КСРО-ның сол жылғы ұлттық өнімінің көлемі ағымдағы бағалармен 940-960млрд. сом болды.

Номиналды жалпы ұлттық өнімнің нақыт ұлттық өнімге қатынасы бағаның көтерілу есебін жалпы ұлттық өнімнің өсуін көрсетеді және оны жалпы ұлттық өнім дефляторв деп атайды. Жалпы ұлттық өнім көлемін өлшеуде батыстық экономисттер мен статистика қоғамдық өндірістің ұлғаймалы концепцмясына сүйенеді. Жалпы ұлттық өнім материалдық өндірісте өндірілетін игіліктер мен қызметтер ғана емес, сонымен қатар материалдық емес қызмет түрлерін де ғылым, денсаулық сақтау, білім беру т.б. қамтиды.

Жалпы ұлттық өнімді сол елдің өндіріс алатын тауарлары мен қызметінің жиынтық санын дәоірек сипаттайтын өлшемі ретінде батыс экономисттері оны өлшеудің екі әдісін ұсынды:

Өнім ағымының әдісі

Жалпы ұлттық өнім белгілі уақыт кезеңіндегі қоғамның қарамағындағы игіліктер мен қызмет түрінде анықталады. Жалпы ұлттық өнім көлемі бір жылда өндірілген өнімнің ақшалай есептегендегі сомасы. Бұл көрсеткішке мемлекеттің тауарлар мен қызмет көрсетуге және жеке инвестицияға шығындары да енеді. Соынмен, жалпы ұлттық өнім осы әдіспен анықталғанда тауарлар сатып алу, қызмет көрсету және жеке инвестицияларға жұмсалған мемлекет шығындарының қосындысы.

Табыстар мен шығындар ағымы әдісі. Жалпы ұлттық өнім жеке адамдар мен кәсіпорындардың табыстарының сомасын құрайды (жалақы, процент, рента және пайда) және өндіріс факторларының орнын толтыру сомасы ретінде анықталады. Оған жанама салықтар, амортизация жарнасы да кіреді. Жалпы ұлттық өнім халық шаруашылығы табыстарының сомасы ретінде де анықталады.

Екі әлістің де бірдей бағаны.

Дегенмен АҚШ-тың сауда министрлігінің экономикалық таңдау бюросы жүргізетін жалпы ұлттық өнімді есептеу статистикасы ең жетілген деп айтсақ қателеспейміз. Жалпы ұлттық экономикадағы ұлттық өнім оқшауланбай, қайта ұлттық есептей жүйесінің шеңберінде есептеледі, ұлттық өнім мен ұлттық табыстан басқа, тамақ пен күрделі қаржылау салааралық балансын, финанс ағыстарының балансын, ұлттық байлық пен еңбек ресурстарының баланстарын дамытады.

Ұлттық экономикадағы өнім тауарлар мен қызмет көрсетуді есепке алады, яғни жалпы ұлттық өнімге жеке және қоғамдық тұтынуға түсе отырып, өндіріс процесіне мүлдем қайтып оралмайтын немес еңбек құралдары ретінде өндіріс саласына қайтып оралатын өнім түлері жатады.

Еліміздегі атқарушы үкіметтің экономикалық саясатының нәтижесін бағалау, яғни жұмыссыздықтың табиғи дәрежесі. Бүкіл халықтың 6-7 процентінен асып кетсе потенциалды жалпы ұлттық знім нақтылық дәрежеден жоғары болады да, олардың ара қашықтығы ұлғаю тенденциясына ұласады. Экономикадағы ұлттық өнім мен жалпы ішкі өнім жиынтық өлшем қозғалысын сипаттайтын ұлттық есептеу жүйесінің бір ғана көрсеткіш емес. Ұлттық экономикадағы табыстың едәуір бөлігі салық арқылы қайта бөлінетін «араласы экономика» жағдайындағы мемлекеттің финанс жүйесі мен әлеуметтік саясатының мәнін дұрыс түсінуге көмектеседі.

Таза экономикалық ұлттық өнім көрсеткіші елдің жылдық өндіріс көлемін өлшеу мүмкіндігін береді. Сонымен қатар жалпы ұлттық өнім кейбір жағдайлармен байланысты ұлттық қаржы экономикалық тұрмыс-тіршілік толық сипаттай алмайды.

Барлық елдерде дерлік қоғам мүшелерінің де ауқымының жақсаруына ықпал ететін қызмет түрлерін, атап айтқанда, науқас адамдар мен балаларға қамқорлық жасау, жеке құрылыс, репититорлық жұмыс т.б. есепке алынатын, жүйелі статистикалық мәліметтер жоқ. Қоғамның «таза экономикалық әо-ауқатына» теріс ықпал ететін «көлеңкелі экономика» секторының салдары самогон қайнату, есірткілерді сату т.б. жағымсыз факторлар есепке алынбаған. Жалпы ұлттық өнім халық тұрмысын көтеруге қатысты, үй жұмыстарын да қамтымайды (пәтерді, электр, радио жабдықтарын, аяқ киімді, автомашинаны жөндеу).

Бұл көрсеткішке қоғам мүшелерінің тұмсысын жақсартуға кедргі келтіретін, қоғамдық өндірісті ұлғайтуға кері әсер ететін жағдайлар енбейді (ресурстардың азаюы, климаттың өзгеруі, қоршаған ортаның ластануы).

Сонымен бірге елдің экономикасы дамыған жағдайда табыс деңгейі өсіп ойдағыдай демалуға, халықтық басым көпшілінің демалыс уақытын ұзартуға мүмкіндік туады, ал соңғысы қоғамның әл-ауқатын арттырумен пара-пар.

Осы факторлардың қоғамның, оның мүшелерінің әл-ауқатына ықпалын ескеру, тұтас алғанда, қоғамның тезе экономикалық хал-ахуалын жақсартуға негіз қалайды.

Экономиканың дамуын ұлттық есептер жүйесі мен халық шаруашылығының балансы жалпылама сипаттайды. Ұлттық есеп жүйесі – түпкі өнім мен ұлттық табысты өндіруді, бөлуді, қайта бөлу мен пайдалануды сипаттайтын өзара байланысты көрсеткіштер. Біріккен Ұлттар Ұйымының статистикалық комиссиясы жасаған ұлттық есептеудің стандартты жүйесі 1953 жылдан бері қолданып келеді, 70-жылдың аяғында ұлттық есептер әлемінің 100-ден астам елінде жасалынады. Ұлттық есептердің негізін ішкі өнімнің, ұлттық табыстың, күрделі қаржының, есептіктің әр түрлі нысанындағы кәсіпорындардың т.б. кірістері мен шығыстарының жиынтық есептері құрайды. Бұдан басқа ұлттық есептер жүйесіне жиынтық көрсеткіштерді айқындап ашып көрсететін немес өзіндік, жеке дара маңызы бар баланс кестелері кіреді.

Қазақстанда көп салалы экономика, оын нарық жолына салуға бағытталған қайт ақұру 1990 жылдардың басында басталды.

Қазақстанды нарыққа көшірерде мемлекеттің экономикалық дамуында өзіне тән ерекшеліктер бар.

Олар ең алдымен Қазақстан, ұлттық экономикасының құрылымындағы қайшылықтар да болды. Мұнда мол мүмкіншіліктер бола тұра өнеркәсіптің дәрежесі өте төмен болды. 1987 жылы рефомаға кірісерде мемлекеттің қоғамдық табысындағы өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі бүкіл КСРО бойынша орта есеппен 61% болса, Қазақстанда 46% ғана болды. Қор және капиталды көп жұмсайтын салалардың үлесі өте жоғары еді.

Республикада КСРО 6 пайызы тұрғанмен Одақ бойынша өндірілетін өнімнің 4,5 пайызы өндірілді. Республика экнономикасында шикізат өндіру және оның бағасы төмен болғандықтан адам басына шығатын өінм өте төмен болды. Халық тұтынатын товарла өндіретін салалардың үлесі Қазақстанда кем еді. Ол өнімдердің 60 пайызына дейін республикаға сырттан әкелініп отырды.

Орталықтан басқару қатаң жүргізіліп тұрғанда мемлекеттің экономикасы иемдене басқарылып, өндіріс пен мекемелерді алыптандыру бағытында жүргізіледі. Экономиканы қайта құру барысында шаруашылықты мемлекет меншігінен асуды және жекелендіруді қиындата түсті.

Ұлттық экономиканың бастапқы капитал дәрежесң төмен болды. Республикада адам басына шаққанда кірісте аө болатын.

Экономиканың негізгі қадеттерін бойына сіңірген және пайда табу мақсатымен нарықтың кейбір элементтері бар болып саналады.

Шаруашылық бюрократиясы мен кәсіпорын әкімшілгінің қасында қалған ерекге қызықтар бүгінде бұйрықтың диктаторын олын әрі жалғастыруда. Жергілікті органдар мен бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындардың иелері тіл табысып, ұлттық экономикалық даумына өте керемет ықпал жасады.

Елімізде ұлттық экономикалық кейбір элементтері белең алған, ал нарықтық экономика классикалық үлгімен дамып келеді.

Экономикалық қатынастар мен байланыстарды методологиялық тетіктерді пайдалану керек. Әсіресе ұлттық экономика халық қызмет ету дкеңгейінде хаықаралық қарым-қатынастар мен алыс берістерді тиімді жүргізуде жалпы теориялық мәселелерді шешіп алсақ, күнделікті өмірден ұлтаралық экономикалық қатынастардағы қателіктер байланыстардағы ұтылыстар азаяр еді.

Осындай методологиялық алғы шарттардың қатарында сыртқы экономикалық қатынастарға жол ашатын дұрыстығын қажеттілігін дәлелдейтін теорияларды да ьілу керек.

Мемлекттің, үкіметтің саясаты тауар өткізу кезінде көрінуі мүмкін, бірақ ол өз алдына мәселе. Біріккен Ұлттар Ұйымы, халықаралық валюта қоры, басқа да әлемдік экономикалық қоғамдастықтар мен ұйымдар байланыстардың баяндылығына айтарлықтай ықпал жасады. Бұл жерде сыртқы экономикалық қарым-қатынастарды реттейтін өкімет заңдары кеден заңы да өте қажет.

Ұлттық экономикалық қызмет етуі мемлекеттің экономикалық дамуында өзіне тән бір қатар ерекшеліктер бар еді.

Кеңес елінің саясат экономикасында материалдық өндіріс саласына жұмсалған еңбек қоғамдық өнімді өндіреді деп түсіндіріледі. Материалдық өндірістен тысқары қалғандар қайта бөлуден кейін қоғамдық өнімді тұтыну саласын құрайды.

Жиынтық өнім матриалдық өндңрңс саласы, өнімдерінің қосындысы ретінде анықталд, материалдық техникалық жабдықтау ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындаудың, сауда мен қоғамдық тамақтандырудың, металл қалдықтарын жинау мен дайындау. Айналыс саласында өндіріс процесінің қорытындысын саудадан анықтау практикалық тұрғыдан мүмкін болмағандықтан КСРО статистикасындағы сауда толығымен өндірістік салаға жатқызылады, сөйтіпжалпы өнім мен ұлттық табысты есептеудің құрамдас бөлігіне айналды.

Жаңа технологияның пайда болуы мен қоғамдық еңбектің тереңдеуі, қоғамның бүкіл-әлеуметтік шаруашылық жүйесінің күрделенуі жаңа салалардың пайда болуына, ал ескі салалардың рөлі өзгеріп, жаңаша сипатқа ие болуда. Мысалы, ғылым бірте-бірте қоғамның тікелей өндіргіш күшіне айналуда. Күрделі де, көп салалы және көп дәрежені қоғамдық өндіріс орнаизмі осы мамандағы терең де жоғары басқарушылар мен ұйымдастырущыларды, қаржы-несие мәселелері, маркетиг т.б. бойынша мамен кадрларды талап етуде. Бұо қызметкерлердің еңбегіне деген сұраныс, еңбекті және өнімсіз деп бөлудің қандай да болмасын жолдарының теориялық негізін жоюда.

Материалдық емес игіліктерді өндіретін сонымен қатар материалдық емес қызмет көрсететін сапа (денсаулық сақтау, білім беру, ғылыми болжам жасау) үлкен маңызға ие болуды. Аталған салаларлдың барлығы да ұдайы өндірісте және өндірістің басты факторы – жұмыс күшіне баға белгілеуде тікелей қатынасады.

Экономикалық қызме деңгейі көрсетілген салалардың даму деңгейі еңбек өнімділігінің дәрежесімен қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпал етеді, яғни мұнда ұлттық экономиканың қызмет ету деңгейі жалпы қоғамдық өнім, қоғамның бір жыл ішінде өндірілген материалдық игіліктер қосындысы декес, онла тек материалдық өндірісте еңбек ететіндердің қоғамдық еңбегі қазіргі экономиканың жағдайын сипаттайтын өлшем деп айтуға болмайды. Жалпы қоғамдық өнім көрсеткішіде еңбек заттары екінші рет есептеліп отыр, яғни шикізат материалдар, аспаптар, отын, энергия. Мұндай қайталама есеп біртекті еңбек заттарын өндіріс циклының әр қилы сатысында есептеуіне байланысты орын алды.

Ұлттық экономикалық статистикада қайталама есептеуді болдырмау үшін түпкі өнім көрсеткішін пайдаланып келді. Бұл көрсеткіш жеке жіне қоғамдық өндірістік емес заттарын, инвестициялық қаражатты қамтиды. Сонымен қатар, оның құрамында заттанған еңбек құралдары шығынының бір бөлігі бар, ол өзінің экономикалық қызметі бойынша еңбек құралдарын жағартудың көзі болып табылады.

Қоғамның таза өнімі – жалпы өнім, одан жыл бойы жұмсалған өндіріс құрал жабдықтарының орнын толтыруға пайдаланатын амортизация жармасын машиналар, жабдықтар, транспорт құралдары, әр қилы өндірістік объектілер құнынан, тұтынылған шикізат, отын, қосымша материалдар құнынан шегеріп тастағанда қалған бөлігі.

Таза өнім осы жылда жұмсалған еңбектің нәтижесі. Осымен байланысты экономикалық теория мен экономикалық статистика оны қоғамның бір жыл ішінде өндірілген құны немесе ұлттық табыс деп атайды.

Ұлттық табыс елдің экономикалық дамуының қорытынды көрсеткіші, қоғамның өндіргіш күштерін, оның экономикалық құрылымын ұлғаймалы ұдайы өндірістің бір жылдық нәтижесін сипаттайды. Ол ақшалай формада есептеледі.

Ұлттық экономикадағы экономикалық қызмет ету деңгейі ұлттық табыстық абсолюттік мөлшері аса маңызды. Бұл қоғамдық өндірістің нақты нәтижесі, осы мерзімдегі халықтың әо-ауқаты дәрежесі мен қоғамның болашақта экономикалық даму мүмкіндігін сипаттайды. Ұлттық табыс қоғамдық өнімінің 50пайызын құрайды. Ұлттық экономиканың бағыты, дамуы, деңгейі, өсуі – ұлттық табыстың қозғалысы қоғамдық ұдайы өндірістің сатылары арқылы жүзеге асады. Ұлттық табыс қоғамдық өнім өндіретін барлық салалардың таза өнімі, бөлу сатысында - әр қилы алғашқы және қайьалама табыстар, айырбас сатысында - өндіріс құрал-жыбдықтары мен тұтыну заттары түріндегә тауарлар сомасы, тұтыну сатысында түпкі табыстар тұтыну және қор жинау мақсатында жұмсалады.

Ұлттық табысты зерттеумен әр қилы бағыттағы экономисттер айналысты. Ағылшын экономисі У.Бетти 1664 жылы капиталистік қоғамның табыстарын және оны бөлугше, талдау жасауға әрекет жасады. Ол сол кезеңдегі Англия халқының табыс және шығыс балансын жасады. Ол ұлттық табысты есептеп шығара отырып, оның бүкіл халықтың, жерден, үйлерден капиталдар және еңбек шығындарынан түсетін табыстар саласы деп анықталады. Кез-келген іс-әрекеттің түрі табыс әкеледі. Ұлттық табыс – ұлттық экономиканың қызметін жалпы ұлттық өнімнен экология тұрғысынан қоғамдық өндіріс процесіне тікелей қатынасы жоқ, тек ерекше қызмет көрсетумен шектеледі. Ұлттық экономикалық құрылымы жалпы өнімнің ұлттық салалық құрылымы арқылы көрініс алады. Ұлттық экономиканың қызметі – ұлттық экономиканың құрылымы негізгі салалар арасында еңбекті бөлудің сандық пропорцияларымен негізделеді. Қазіргі кезеңде ұлттық экономикалық құрылымына ғылыми-техникалвқ революция шешуші ықпал етеді. Ұлттық экономика - өндіргіш күштерін дамытуда жаңа тарихи дәуірдің бетін ашып отыр.

Сонымен, ұлттық экономика және оның қызмет ету деңгейі, қазіргі жағдайда материалдық өндіріс салаларының интенсивті даму жолына көшуімен байланысты, өндірістік емес салада еңбек өнімділігінің қарқындырақ өсуіне жол ашады, яғни өндірістік емессаланың жанды және затқа айналған еңбегін үнемдеу есебінен де мүмкін болады. Осының бәрі ұлттық экономикалық тиімділігін көтерудің қажетті шарты.

Пайдаланылған әдебиеттер

«Ұлттық экономика қызмет етудегі тәселдері» Ихданов Ж.О., Орманбеков Э.О., Алматы 1997 жыл.
«Экономика және өзекті мәселелері», Әлімахун Э.
«Ұлттық экономикадағы даму стратегиясының алатын орны» Жомартов О.Ш.
«Экономиканы есептеп білген ғана ұтады» Думанұлы Р. Алматы 2002жыл.
«Ұлттық байлықты жетілдіру» Егемен Қазақстан 2004 жыл.
«Ұлттық байлықтың құрамы» Егемен Қазақстан 2004 жыл.
Қазақстан экономикасы 2001-2003 жж.
Ақиқат журналы 2002. №2.