Оңтайлы басқару мен қаржылық шешімдерді қабылдау үшін өз шығындарыңды және бәрінен бұрын өндірістік шығындар жайлы ақпаратты талдай білу керек. Шығындарды талдау-олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаларды дұрыс қоюға, шығындарды реттеу мен бақылауға, пайда мен өндірістің пайдалы деңгейін жоспарлауға көмектеседі.
Кейінгі уақытқа дейін талдау мен есеп «қазандық» деп аталатын тәсілмен жүзеге асырылып келді.Біртұтас бухгалтерлік тізілімдеме барлық есепті кезең ішінде қолдану орны мен қандай мақсатқа бағытталуына қарамастан, өндіріске жұмсалған барлық қаражат-құралдар есептелді.Нәтижесінде шығарылған өнімнің ассотименті мен құрылымы ескерілмей нақты шығыстардың жалпы сомасы шығатын «Қазандық» тәсіл шығындарды азайту мүмкіндігін анықтамайтын шығындардың бағыты бойынша өндірістің шығындарын, олардың пайда болған орындарын (цехтар, бөлімдер, қызметтер),шығарылатын өнімдер бойынша (орындаған жұмыс, көрсетілетін қызмет және т.б) бақылауға арналған қажетті мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
Отандық ұйымдарға бүгінгі уақытқа дейін орталықтандырылған мемлекеттік баға белгілеу жағдайында дұрыс болып шыққан бұйымдар арасындағы қосымша шығындарды бөлу арқылы толық өзіндік құн есебі ғана қолданылады.Меншіктің әр түрлі нысаны ұйымның жекелену, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінің даму, еркін баға белгілеу мен шығарылатын өнімнің ассортиментін өз бетінше жоспарлау тетіктерін енгізу, нарықтық экономиканың басқа жақтарын дамыту шамасы бойынша бухгалтерлік практиканың бірі-басқару есебіне деген қажеттілік бірте-бірте өсуде.
Кәсіпорындар іс жүзінде жоспарлау мен өзіндік құнды калькуляциялау саласындағы мамандарды тартпайды, бұл шаруашылықты тиімсіз жүргізуге, кейде банкротқа ұшырауға әкеледі. Бақылаусыздық пен жылдам ақша алу кезі өтеді, оның орнына шаруашылық жүргізудің өркениетті формасы келеді, ол меншік иелерін шығыстар мен кірістерді санауға, содан кейін ғана шешім шығаруға мәжбүр етеді.
Өнімнің өзіндік құны – бұл кәсіпорынның өндіру және сатумен байланысты барлық шығындарын ақшалай сәулелендіретін, кәсіпорын (фирма) қызметінің маңызды экономикалық көрсеткіштерінің бірі. Өзіндік құн өзі өндіретін өнімі кәсіпорын үшін неге тұратындығын көрсетеді. Өзіндік құнға өнімге кіргізілген өткен еңбек шығындары (негізгі қорлар амортизациясы, шикізат материалдар, жанар май және басқа материалдық ресурстар құны) және кәсіпорын қызметкерлеріне төлемдік (еңбек ақы) шығындар кіреді.
Өзіндік құн жайында мәліметтер, нақты шығындардың қабылданған нормативтерге үйлестігін бақылау үшін, өндірістік шығындардың одан ары төмендеуі резервтерін жариялау үшін өндірісті басқаруда кеңінен қолданылады. Өнімнің (жұмыс, қызметтің) көлемі өндіріс процессінің нәтижелілігін көсетеді, сәйкес түрде төмен өзіндік құн өнімнің (жұмыс, қызметтің) бәсекеқабілеттілігін асырады. Сатылған өнім (жұмыс, қызмет) өзіндік құнының көлемі сатудан қаржылық нәтиженің көлемін анықтайды және пайдаға салық төлеуде талап етілетін сомаға әсер етеді.
Дипломдық жұмыс тақырыбының ауқымдылығы өндіріс шығындары есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдісін таңдауды маныздылығын білдіреді. Нарықтық экономика жағдайында өндіріс шығындарын нәтижелі бақылауды ұйымдастыруда есептің алдыңғы қатардағы түрлері және әдістерін кіргізудің маңызы өседі. Осындай бақылауды бұйымдарға шығындарының пайда болуының жеке түрлері, статьялары және орындары бойынша ұйымдастыру қажет. Бұл басқарудың нормативті жүйесін бір кәсіпорын ішіндегі сияқты, ұлттық шаруашылық саласы деңейінде де қолдануды қажет етеді.
Бұл талаптарға толығырақ өндіріс шығындары және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау есебінің нормативті әдісі қанағаттандырарлы жауап береді. Өндіріс шығындары және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау есебі басқаларға қарағанда шығындарды басқарудың нормативті жүйесінің талаптарына сай келеді. Өзінің көпжақты сипатына қарай ол ұлттық шаруашылықтың барлық салаларына кіргізуге ұсыныс етіледі. Нормативті басқару есебін нормативті жоспарлау және өндіріс шығындары есебі жүйесі ретінде қарау қабылданған.
Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен өткізуге, сондай-ақ жұмыс пен көрсетілген қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу жұмыстарына және т.б) орындауғаақшалай түрде шыққан шығындар жинақталады.
Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тәсілдерін қолданатын кәсіпорындарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін сипаттайтын іс жүзінде, ағымдағы норма жатады. Кәсіпорындар жыл бойы ұйымдастырушы-техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дәйекті жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай калькуляция жоспарлыға қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы деңгейін өте дәл көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты шығындар және өнімнің өзіндік құны есебінің нормативті әдісінің сипаттамасында қаралады. Көптеген, әсіресе біртекті өнім шығарушы, кәсіпорындар анау не мынау деңгейдегі нормативті шығындар бойынша калькуляциялауды қолданады. Шығындардың нормативті калькуляциясының әдеттегіден ерекшелігі неде ? Ол сонда, яғни өндіріс шоттары бойынша барлық есептеулер және өткермелер келіп шыққан факт бойынша емес, ал алдын ала есептелінген нормативтер бойынша жүргізіледі. Басқаша айтқанда, есеп нормативтер негізінде алып барылады. Нормативті калькуляцияны жүргізудің себептері мыналар: есепке шығындардың азаюы; бюджетті құру; бюджеттен нақты мәліметтердің ауытқуының талдауы; ауытқуларды басқару.
Диплом жұмысының мына мәселелері анықталды:
-өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және шығындар есебінің әдісін ашып көрсету;
-шығындар есебінің қазіргі заманғы нормативті әдісінің ерекшеліктерін көрсету;
-шығындарды басқарудың нормативті жүйесінің элементтерін көрсету;
-шығындарды нормативті есептеуді ұйымдастырудың варианттарын беру;
-ауытқулар есебінің әдістерін келтіру;
-нормативті калькуляциялардың есебін жүргізу.
Бітіру жұмысының пәні болып Қазақстан Республикасының өндірістегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қазіргі таңдағы басқару есебі және талдау жүйесі болып табылады.
Бітіру жұмысы үш тараудан тұрады. Жеке-жеке қысқаша түсінік беретін болсақ, бірінші тарау зерттеліп отырған кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштерін зерттеу және кәсіпорынның есеп саясатына шолу жүргізіледі.
Екінші тару бойынша өндірістегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісінің есебі, шығындар есебі әдісінің сипаттамасы, шығынның есеп жүйесіндегі шығын есебінің нормативтік әдісі, шығындардың ауытқу есебі.
Соңғы тарау, яғни өндірістегі шығындардың аудиті. Бұл тарауда жалпы өндірістегі шығындардың аудиті, ал екінші мәселе ретінде шығындарды нормативтік әдіспен калькуляциялаудың ауытқуының талдауы.
Дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеудің нормативті-құқықты негізі болып «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Қазақстан Республикасы Заңы ҚР 28 ақпан 2007ж №234 III , ҚЕХС «Қорлар» 2 болып табылады. Зерттеудің негізі ретінде шығындар есебі әдістерін және өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін зерттеу бойынша отандық және шетел авторларының жазған оқулықтары және монографиялық басылымдары пайдаланылды.
- Ұйымның қаржылық шаруашылық қызметі мен есеп саясатының сипаттамасы.
1.1 Зерттеліп отырған кәсіпорынның технико-экономикалық сипаттамасы.
Тұрақты мекен жайды таңдаудың мәнісі
1996 жыл мамырдан бастап “Шваб шұжықтары” ЖШС інде шұжықтың дәстүрлік көрінісінен бірге оның өндірістік шығарылымы бастау алды. Өндіріс орнын таңдау кездейсоқ емес еді, себебі шұжық шығару жабдықтары Аякөз еткомбинатында (облыстық теміржол станциясы бағынатын қаладағы ең ірі) әлде қашан бар еді, онда «Айгерім» АҚ СОның қызметтестік туралы акция және келісім шарты бар еді. Анықтауда шикізатқа жақындық орын алды. Кіші Швейцария деп аталушы, Тарғабайдың тау беткейлеріндегі әр түрлі шөп шалаңға бай, бұрынғы уақыт жергілікті тұрғын халық айналысқан, ірі малдарды бағу, жаю үшін арнайы құрылған сияқты. Ұржар еті – бұл тек ғана бағалы көмірсу, май және витаминдер емес, ал экологиялық таза және адам денесі үшін пайдалы және қажет өнім элементтермен байытылған.
Еткомбинат жайласқан жер участкесінің жалпы майданы 2,61 га ны құрайды. Еткомбинат жайласқан Жанай ауылы республикалық көлік трассасында және тұрғындарды ірі қалалардан қымбат ет тасудан босататын, ірі малдарды дайындауды қысқа уақыт аралығында атқаруға мүмкіндік беретін, құрамына Ұржар, Аякөз, соның ішінде бұрынғы Таскескен және Маканчин аудандарын алушы, облыстық интенсивті малшаруашылығы зонасының оңтүстік орталығында, Жанай, Семей, Өскемен және Алматы қалаларынан теңдей қашықтықта орналасқан, бұл өнімді жеткізу мерзімін қысқартуды қамтамасыз етеді.
Компания атамасы –“Шваб шұжықтары” ЖШС болып табылады.
Компанияның заңды құрылымы – жауапкершілігі шектелген серіктестік;
- Меншіктік үлестерді (акция) компания иелері арасына тарату
- Баймұрынов Қыдырғажы Бекболатович – 42,5 %
- Сейтқанов Құсайн Бейсенович – 15 %
- Раымғалиев Жұмағазы Нұрбазарович – 42,5 %
- Тізімге алынған күні – 3 шілде 2005ж.
- Компания бастығы - Сейтқанов Құсайн Бейсенович.
- Компания мекен-жайы – ВКО, 017700, Ұржар ауданы, Жанай ауылы
- Компанияның өндірістік және коммерциялық қызметі жайында қысқаша түсінік – осы уақытта компания Ұржар еткомбинатында 33тен аса қайнатылған, қайнатып-қақталған және жартылай қақталған шұжық және сарделкаларды, тағамдар және ұлттық өнімдердің 15ке жуығын өндіреді. Қолдағы жабдықтың қуаттылығы сменада өнімнің 5 тоннасын өндіруге мүмкіндік береді. Өкілетті байланыстары бар және Алматы, Семей, Өскемен қалаларында өнімді бөлшектеп – ірілеп сату жүйесі жасалып шыққан.
- Банктік реквизиттер – компанияның Халық банкінің Ұржар бөлімінде № 011467558 есептесу шоты бар.
Кредиттік ресурстарды жұмылдыру бойынша жоспар тауарлық өнімді шығару және сатуға мүмкіндік беретін, қысқы-көктемгі кезеңдерге етті сатып алу және дайындауға айналыс құралдарын көбейтуді қарастырады: 2006 жыл соңына шұжық өнімдері және тағамдарды айына 100 тоннаға дейін, ассортименттерді түрлендіру, осы тауарлар бойынша жақын және алыс шетелдердің импортын қысқартумен тұтынушыларға өнім сапасын және бет көрінісін жақсарту.
Жоспарды кіргізу мыналарға мүмкінідік береді:
- Өндірісті жаңа технологиялық жабдықтармен қамтамасыз ету.
- Өнімді ұзақ уақыт сақтауда максимал қамтамасыз ету мақсатында шығарылатын өнім ассортиментін кеңейту және сапасын арттыру, көлемін асыру. Клисатор батонды қолмен байлаумен шұғылданатын 8 кісінің жұмысын атқаруға және тауарлық көрінісін арттыруға, өзіндік құнды азайтуға мүмкіндік береді.
Технологиялық мұз бөлшегін дайындаушы мұзгенератор, сағатына 182 Квт электр қуатын алушы және кезеңде қауіпті аммиакті қолданумен мұз бөлшегін өндіретін, қуат алушы компрессорлы құрылмадан бет бұруға және өндірістік шығындарды белгілі дәрежеде азайтуға мүмкіндік береді.
2000 жыл 26 маусымда Ұржар еткомбинаты жеке түрдегі “Ұржар еткомбинаты” ЖШС кәсіпорын ретінде тізімнен өтті.
2005 жыл 26 маусымда жалпы жиында үлесшілердің құрамының азаюы, Нұрсиленова А.К. және Нұрсиленова С.К. лардың жаңа тұрақ мекен жайына көшіп өтуіне байланысты, “Ұржар еткомбинаты” ЖШСін жабу шешімі қабылданды. “Ұржар еткомбинаты” ЖШС болған базасына жаңа “Шваб шұжықтары” ЖШС құрылды. “Шваб шұжықтары” ЖШСі “Ұржар еткомбинаты” ЖШСінің орнына тең құқықты болып, жарғылық капиталы 3 560 000 тенге сомасындағы “Тарбағатай” ЖШС СКТнің құрам қатысушысы болып қалады.
2005 жыл 3 шілдеде Ұржар еткомбинаты жеке түрдегі “Шваб шұжықтары” ЖШС кәсіпорны ретінде тізімге алынды
- Компанияның қазіргі уақыт және болашақтағы мақсаты. Келесі жылға мәселелер. Мақсатқа жету стратегиялары.
Компанияның қазіргі және келешектегі мақсаты – тұрғындар үшін жоғары сапалы өнім өндіруді тұрақты дамытып отыру, Қазақстан базарын отандық өніммен толтыру. “Шваб шұжықтары” ЖШС өзінің мақсатын алға қояды – қолға кіріткен базарды кеңейту мақсатында шығарылатын өнімді арнайыластыруды тереңдету. Өндірістік бағдарлама орташа айлық 90 болған шұжық өндіру көлемін қазіргі уақытта 2007жылда 100тн/айға көбейтуді қарастырады. Өсіп жатқан тауарды сол базарда өткізу тек ғана, компанияның стратегиясы болып табылатын, сапаны өсіру, ассортиментін кеңейту, өнім бағасын азайту мен атқарылуы мүмкін. Осы жоспарда қойылған мақсаттарға тұтынушылар үшін өнімді тиімді бағада шығаруға мүмкіндік беретін төмен бағалар бойынша еттерді өз уақтында дайындаумен ерісіледі.
«Швабские колбаски» ЖШС-ң қаржы-шаруашылық қызметінің талдауы. 1-кесте
| Қызмет түрі | 2006 ж | % | 2007 ж | % | ауытқу |
| Өндірілген өнім көлемі | 234863 | 257362 | 22499 | ||
| 634 | 602 | -32 | |||
| Сатудан түскен табыс | 237306 | 266397 | 29091 | ||
| Материалдық шығындар-барлығы | 234863 | 257362 | 22499 | ||
| Шикізат пен материал | 190893 | 81 | 194314 | 75 | 3421 |
| Отын | 5922 | 3 | 7466 | 3 | 1544 |
| Электр энергиясы | 4469 | 2 | 6536 | 3 | 2067 |
| Басқа материал | 2077 | 1 | 1122 | 1 | -955 |
| Негізгі құралдың тозуы | 11045 | 5 | 18624 | 7 | 7579 |
| Еңбекақы қоры | 10494 | 4 | 14751 | 6 | 4257 |
| Салықтар | 3668 | 2 | 3208 | 1 | -460 |
| Іссапар шығындары | 1650 | 1 | 1857 | 1 | 207 |
| Байланыс қызметі | 325 | 0 | 295 | 0 | -30 |
| СЭС қызметі | 598 | 0 | 1090 | 0 | 492 |
| Банк қызметі | 457 | 0 | 159 | 0 | -298 |
| Сыйақы шығындары | 3265 | 1 | 7940 | 3 | 4675 |
| Барлық шығындар | 234863 | 100 | 257362 | 100 | |
| Пайда | 2443 | 9035 | |||
| Рентабельділігі | 1 | 4 |
1-кестеге қарай отырып келесідей қорытындыға келеміз
-Өндірілген өнім көлемі;
Өндірілген өнім көлемі бойынша 2007 жылы 257362 теңгені, яғни 602 тоннаны құраған, ал 2006 жылы 234863 тең, 634 тонна,яғни 22499 артқан.
- Сатудан түскен табыс;
Сатудан түскен табыс бойынша 2007 жылы 266397теңгені құраған, ал 2006 жылы 237306 теңгені құраған, яғни 29091 ге артқан.-Барлық материалдық шығындар;
Барлық материалдық шығындар 2007 жылы 257362 теңгені құраған, ал 2006 жылы 234863 теңгені құраған, яғни 22499 теңгеге артқан.
Соның ішінде;
-шикізаттар мен материалдар 2007 жылы 194314 немесе 81% құраған, ал 2006 жылы 190893 теңгені құраған, яғни 3421 немесе 75% га артқан.
-отын 2007 жылы 7466 немесе 3%, ал 2006 жылы 5922 теңгені құраған, яғни 1544 немесе 3% шығындардың артқаны байқалады.
-электр энергиясы 2007 жылы 6536 немесе 2% құраған, ал 2006 жылы 4469 теңгені құраған, яғни 2067 немесе 3% ға шығындардың артқанын көрсетеді.
-басқа да материалдар 2007жылы 1122 немесе 1% құраған, ал 2006 жылы 2077 теңгені құраған, яғни -955 немесе 1% ға шығындардың кемігені байқалады.
-негізгі құралдардың тозуы бойынша шығындар 2007 жылы 18624 немесе 5% құраған, ал өткен жылы 11045 теңгені құраған, яғни 7579 немесе 7%ға шығындардың көлемі артқан.
-еңбекақы қоры бойынша 2007 жылы 14751 немесе 4% құраған, ал 2006 жылы 10494 теңгені құраған, яғни 4257 немесе 6% ға шығындардың көлемі артқан.
-салықтар бойынша 2007 жылы 3208 немесе 2% құраған, ал 2006 жылы 3668 теңге, яғни – 460 немесе 1% ға шығындардың көлемінің кемігені байқалады.
-Іссапар шығындары бойынша 2007 жылы 1857 теңгені құраған, ал 2006 жылы 1650 теңгені құраған, яғни 207 немесе 1% ға шығындардың артқаны байқалады.
-байланыс қызметі бойынша шығындар 2007 жылы 295,ал 2006 жылы 325 теңгені құраған, яғни -30 ға шығындар көлемінің кемігенін көріп отырмыз.
-СЭС қызметі бойынша шығындар 2007 жылы 1090 теңгені құраған, ал 2006 жылы 598 теңгені құраған, яғни 492 теңгеге шығындардың артқаны байқалады.
-банк қызметі бойынша 2007 жылы 159 теңгені құраған, ал 2006 жылы 457, яғни -298 теңгеге шығындар көлемінің кемігенін көріп отырмыз.
-сыйақы бойынша шығындар 2007 жылы 7940 немесе 1% құраған, ал 2006 жылы 3265 теңгені құраған, яғни 4675 немесе 3% ға шығындардың артқаны байқалады.
Қорытындылай отырып, біз кәсіпорынның 2007 жылғы шығындары 2006 жылмен салыстырғанда 257362 артып отыр, ал табыстар 2007 жылғы табыстары 2006 жылмен салыстырғанда 9035 теңгеге жоғарылағанын көреміз
Рентабельділігі 2007 жылды 2006 жылмен салыстыр5анда 4% артқанын көріп отырмыз.
- Кәсіпорынның есеп саясаты
«ҚР – ң бухгалтерлік есеп туралы» 2007.28.03, №234-3 заңына сәйкес, әрбір ұйым өзінің қызметінің бастамасында және әрбір күнтізбелік жыл басында салық органына және оның тіркелуін жүргізетін органдарға есеп саясатын ұсынуы қажет.
Ұйымның есеп саясаты - дегеніміз ұйымның айналысатын қызметіне сәйкес және бекітілген ережелеріне негізделе отырып, бухгалтерлік есепті жүргізудің техникасы мен формасын,нақты және белгілі бір әдістемесін ұйымның өзінің таңдауы.
«Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамының есеп саясаты – Қазақстан Республикасының 1995 жылы, 26 желтоқсанда шыққан №2 «234-3 «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңына, халқаралық қаржылық есептілік стандартына сәйкес, Қазақстан республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік бойынша нормативтік құқықтық актіге, ХҚЕС қолданудағы мақұлданған әдістеме негізінде дайындалған.
Кәсіпорынның есеп саясаты, оның құрылымдық бөлімшелеріне, оның орналасқан жеріне қарамастан Бас кәсіпорынның басқаруымен жүретін еншілес кәсіпорындарынның барлығы шоғырландырылған қаржылық есептілік дайындайды.
Бас кәсіпорын және оның еншілес кәсіпорындары үшін есептілік кезеңі болып, тоқсан және күнтізбелік жыл табылады.
Жеке және шоғырландырылған қаржылық есептілік. Қаржылық есептілік келесі принциптерге сәйке жүргізіледі: есептеу, қызмет етудің үздіксіздігі және қаржылық есептілік мінездемесінің сапалылығы, түсініктіліктілігі, орындылығы, сенімділігі және салыстырмалылығы. Қаржылық есептілік сатып алудың алғашқы немесе нақты құны бойынша, сондай – ақ әділ құны бойынша бағаланатын, сату үшін жарамды негізгі құралдарды және инвестициялық құнды қағаздарды бағалау дайындалады.
Қоғам топтардан бөлек жеке қаржылық есептілік және шоғырландырылған қаржылық есептілікті құрайды және ҚР Ұлттық валютасы – теңгенің негізінде іске асырылады. Шоғырландырылған қаржылық есептілік №27 ХҚЕС «шоғырландырылған және жеке қаржылық есептілік» атты стандартқа сәйкес келесілерден тұрады:
«Бухгалтерлік баланс»
«Пайда және зиян есебі»
«Ақша қаражаттарының қозғалысының есебі»
«Капитал қозғалысының есебі»
«Түсініктеме хат»
«Ұйымның есеп саясаты туралы ақпарат»
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің формасына сәйкес пайда және зиян шығын қызметінің әдісі негізінде құралады, демек шығындардың жіктелуі олардың атауына байланысты құралады; ақша қаражаттарының қозғалысының есебі тікелей әдіс арқылы есептелінеді. Жеке жылдық қаржылық есептілікті және шоғырландырылған қаржылық есептілікті тексеру барысында, пайда және зиян есебі – шығындардың сипаттамасы бойынша әдіс, ақша қаражаттарының қозғалысының есебі – жанама әдіс бойынша есептеледі.
Негізгі құралдар есебі. Негізгі құралдар есебі ХҚЕС №16 «негізгі құралдар» атты стандарты негізінде жүзеге асырылады. Типтік шот жоспарының 2 – бөлім, «Ұзақ мерзімді активтер» атты бөлімінде 2400 шотымен жүргізіледі.
Актив ретінде саналатын негізігі құралдардың объектісі қолданыстағы нақты шығындармен бағалануы тиіс. Келесі активтердің көмегімен қолданылған негізгі құралдардың құнын көрсетіледі.
Мақсаттық қойылымдар және негізгі құралдардың орындалатын функцияларына байланысты келесі топтарға бөлінеді:.
1.2410- Машина және құрал-жабдықтар
2410- Ғимарат және құрылыс
2410- Көлік құралдары
2410- Басқа негізгі құралдар.
Негізгі құралдарға қызмет мерзімі 1 жылдан көп еңбек құралдары кіреді.
Негізгі құралдардың тозуы салық заңнамасы бекіткен бағамдарға сай ай сайын пропорционалды әдіспен есептеледі.
2.Тауар-материалдық құндылықтар нақ құны бойынша есепке алынады. Өндіріске есептен шығару және сату бастық бекіткен нормалар бойынша жүргізіледі. Дайын өнім қоймаға бастық бекіткен есептік құны бойынша кіріс етіледі, және сатуға есептен шығарылады. Есептік және нақ құн арасындағы ауытқу бөлек карточкаларда есептелінеді және өнім және сату қалдықтарына жазылады.
- Кассалық есептіліктер 10 күннен бір бухгалтерияға тапсырылады, яғни айына 3 есептілік беріледі.
- Тауар сатылымы және көрсетілген қызметтер және т.б.дан кірістер толығымен бухгалтерлік есеп шоттары бөлімдеріндегі жалпы кіріске тиісті болады.
- Болашақ кезең шығыстары күнтізбелік жыл ішінде үлестерге теппе тең жазылады.
Бухгалтерлік қызмет ұйымы
Шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі бас бухгалтердің басшылығымен жүргізіледі. Міндеттер бухгалтерлік есеп туралы тұжырымдамаға сай бөлістірілген.
Бухгалтерия құрылымы:
| Бас бухгалтер |
| Кассир | Еңбек ақы бойынша бухгалтер | Калькулятор бухгалтері 1 | Калькулятор бухгалтері 2 |
Сызба-1
Басқа субъектілермен есептесу.
Кәсіпорынның «Темір Банк»тің Ұржар бөлімінде ссудалық берешегі бар. Ссудалық берешек 3010 шотта есепке алынады.
| Дт | Кт | |
| 1040 | 3010 | банктен кредит келіп түсті 1 000 000 |
| 1010 | 1030 | етті дайындауға кредиттің бір бөлігі алынды 500 000 |
| 3010 | 1030 | тізімге сай кредиттік негізгі борышты жабу 50 000 |
| 3380 | 1010 | айға кредит үшін пайыздар төленді 10 000 |
| 7330 | 3380 | Банк пайыздары бойынша шығындарға жазылды 10 000 тенге |
«Шваб шұжықтары» ЖШС еншілес ұйымдары Семей және Өскемен қалаларындағы дүкендері болып табылады. Қалалардағы дүкендер шұжық өнімдерін алады және қалаларда сатады. Әр айда еткомбинатқа есептілік тапсырады.
Дүкендермен есептесу еншілес ұйымның 1220 «Борыштар» шотында алып барылады.
| Дт | Кт | |
| 7010 | 1320 | шұжықтың өзіндік құны жазылды 50 000 |
| 2120 | 6010 | сатуға шұжықтың тиелуі 60 000 |
| 2120 | 3130 | ҚҚС 13 % 8 400 |
| 3310 | 2120 | тұтынушыларға шұжықтар сату 68 400 тенге |
Еншілес ұйымдар шұжықтарды нақ есептесу бойынша сатады және еткомбинаты кассасына қолма-қол өткереді немесе нақ емес есептесу бойынша сатады және тұтынушылар ақшаларын «Шваб шұжықтары» ЖШСінің есептесу шотына аударады.
| 1010 | 3310 | кассаға ақша келіп түсті |
| 1030 | 3310 | есептесу шотына ақша келіп түсті |
Дайын өнім есебі
Өндірілген дайын өнім дайын өнім қоймасына келіп түседі. Онда белгіленген ылғалдыққа сай кептіру және сақтаудан өтеді. Одан кейін дайын өнім тапсырмаға сәйкес тұтынушылар үшін жүктеледі. Дайын өнімнің қоймаға келіп түсуі кәсіпорын ішіндегі дайын өнімді ауыстыру накладнойымен рәсімделеді. Жүктеу, шұжықты шығару өнім сату накладнойы, шот-фактура мен рәсімделеді. Әр күні дайын өнім қоймасы қызметкері бухгалтерияға өндірістік цехтан дайын өнімді қабылдауда жазылған алғашқы құжаттарды алып келеді, өзіне берілгендерін өнім келіп түсуі журналына кіргізеді. Өнім шығарылуы бухгалтерияда қойма қызметкері жазған накладнойға сай рәсімделеді.
Ай ақырында шұжық цехы ұстасы, шұжық қоймасы қызметкері, өндіріс бухгалтері ортасында салыстыру жүргізіледі.
Мысалы,
| Дт | Кт | |
| 1320 | 8110 | қоймаға дайын өнім келіп түсті 10 000 |
| 7010 | 1320 | шұжықтың өзіндік құны жазылды 8 000 |
| 1210 | 6010 | нақ төлем бойынша шұжық сатылды 5 000 |
| 1210 | 3130 | сатылған тауарға ҚҚС 700 |
| 1010 | 1210 | сатылған өнім үшін кассаға ақша келіп түсті |
Дайын өнім сатылу бағасы кәсіпорын бастығы тарапынан бекітілді.
Өндіріс шығындары және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау есебі.
«Шваб шұжықтары» ЖШСнің негізгі өнім түрі – бұл шұжық өнімдері және тағамдар. Шұжықты өндіру келесі кезеңдерден басталады –
- Етті дайындау – ет тоңазытқышқа келіп түседі.
- Жартылай фабрикаттарды дайындау – ет өңдеу цехына келіп түседі, онда ет өңделеді яғни сүйек еттен ажыратылады. Кейін етті куттерден (ет майдалағыш) өткізіп, сұрып бойынша таратылады. Жоғары сападағы фарш, 1ші сұрып фаршы, 2ші сұрып фаршы.
- Дайын жартылай фабрикат шұжық цехына келіп түседі.Бұл жерде фаршқа қажет дәмдегіштер қосылады, шприцовкалау (қаптама фаршпен толтырылады), сосын шұжық термикалық қайта жасауға өткізіледі. Қайнатылған шұжықтар термокамераларға қайнатуға салынады, жартылай кептірілген шұжықтар қайнатпа және кептіруден өтеді.
Есептік өзіндік құн әрбір шұжық түрін калькуляциялау негізінде есептеледі. Калькуляциялау осы өнім түріне шикізат саны, дайын өнім шығарылуына кеткен барлық шығындар түрін білдіреді. Дайын өнім қоймаға есептік өзіндік құны бойынша кірістеледі. Ай соңында шұжық түрлері бойынша барлық нақ шығындар есептеледі.
Негізгі шығындар:
Ет
Дәмдеуіштер, қаптамалар
Еңбек ақы
Электр қуаты
Өндірістік негізгі құралдардың тозуы
Қосымша шығындар
Өндірістік шығындар (инвентарь, құрал, бөлшектер)
Серіктес ұйымдардың бак, зерттеу, стандарттау бойынша қызметтері
Кезең шығындары
Жалпы әкімшілік шығындар
Сату бойынша шығындар
Банк пайыздары бойынша шығындар
Мысалы
| Дт | Кт | |
| 8110 | 1310 | шұжық өндірісіне ет шығарылды 5 000 |
| 8110 | 1310 | специя және қаптама шығарылды 2 000 |
| 8110 | 3310 | өндірістік бөлімшелер электро қуаты үшін шот 1 000 |
| 8110 | 3310 | серіктес тараптардың ветеринарлық қызметі бойынша шоты 500 |
| 8110 | 3350 | жұмысшыларға еңбек ақы есептелді 2 000 |
| 1320 | 8110 | есептік құны бойынша өнім кіріс етілді 10 |
Дайын өнімнің өзіндік құны 7010 «Сатылған дайын өнімнің өзіндік құны» шотында есепке алынады. Есептік жыл соңына шоттың кредитінен 5610 «Жиынтық пайда (зиян)» шотының дебетіне жазылады.
Ақша құралдары есебі
Кәсіпорында ақша құралдары 1010 «Касса» шотында, 1030 шот- әртүрлі банктердегі есептесу шотында есепке алып барылады. Кассадағы ақша құралдары кассирдің материалдық міндеттемесіне тиісті. Кассир тікелей бастық және бас бухгалтерге бағынады. Кассалық есептіліктер 10 күннен бір құралады және бухгалтерияға беріледі. Кассалық есептіліктер бас бухгалтер тарапынан тексеріледі және бухгалтерлік қайта жасаудан өтеді, яғни мемориал ордер толтырылады, онда кіріс және шығыс бухгалтерлік есеп шоттары бойынша таратылады. Кассир ккассалық кітапты жүргізеді, ол кассирде сақталады, ал есептіліктің тиісті бөлігі бухгалтерияға беріледі.
Кассаға ақша құралдарының келіп түсуі, бас бухгалтер және кассир қол қойған, кіріс кассалық ордерімен, ал ақша құралдарының шығысы бас бухгалтер және кассир қол қойған шығыс-кассалық ордерімен рәсімделеді. Ақша алушыға куәлікті білдіретін тиісті құжатты көрсетумен беріледі, алынған сомаға қол қойылады, алушы және кассир қол қояды.
Бұл кәсіпорында ақша құралдары сатып алушылардан алынған өнімі үшін келіп түседі, кассаға есептесу шотынан толықтыру келіп түседі, есептік сомаларды қайтарулар болады.
Мысалы, қоймадан өнімді жібергені үшін ақша келіп түсті.
| Дт | Кт |
| 3310 Попов | 1210 Есептесу шоты 4 500 тенге |
| 1010 Касса | 3310 Поповтан өнім үшін төлем 4 500 тенге |
Халық банкі есептесу шотынан чек бойынша ақша алынды.
| 1010 Касса | 1030 Халық банкіндегі есептесу шоты 100 000 тенге |
Ивановтан есептік соманың қайтарылуы
| 1010 Касса | 1270 Ивановтың есептік сомасы 5 600 тенге |
Кассадан ақша құралдары алынған өнім үшін (негізінен сиыр және шошқа етіне, дәмдеуіштер және қаптамаларға) жеткізіп берушілерге төлеуде серіктес ұйымдардың қызметтеріне төлеуде, жұмысшыларға еңбек ақы төлеуде, командировкалық шығындарды төлегенде шығысталады.
Мысалы,
Жеке тұлғаға шошқа еті үшін төлем
| 1310 | 3310жеткізіп берушіден ет келіп түсті |
Еңбек және оның төлемі есебі.
«Шваб шұжықтары» ЖШСде 80 адам жұмыс істейді. Жұмысшыларды қабылдау және босату комбинат директоры бұйрығымен орындалады. Кадрлардың орнын ауыстыру кадрлар бойынша инспектор тарапынан жүргізіледі. Жұмысқа қабылдауда жұмыс беруші және жұмысшы өзара жеке еңбек келісім шартын құрады.
Жеке еңбек келісім шарты- бұл жазба түрдегі жұмысшы орны және жұмыс беруші ортасында құрылған жұмыс орны, келісім шарт мерзімі, еңбек уақыты, демалыс, төлем, еңбекті қорғау және басқа жұмысшыны қоғам-тұрмыстық қамтамасыз ету сұрақтары, келісім шарт тараптарының материалдық міндеттері туралы келісімі болып табылады. Еңбек келісім шартын құру үшін жұмысшының жеке куәлігі, еңбек кітапшасы, салық төлеуші ретінде номері, (РНН)600500456451 зейнетақы келісімі, дипломы қажет. Бұйрықты жариялаған соң жұмысшының жеке карточкасы толтырылады, жұмысқа қабылданғаны жайында еңбек кітапшасына жазылады. «Шваб шұжықтары» ЖШСде еңбек ақы төлеу штаттық кестеге сай уақыт бойынша. Еңбек ақы төлеу қорлары өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысы төлемі – 8110 шот, өнімді сатумен айналысушы жұмысшылар -7110 шот, басшылық және әкімшілік тұлғалар – 7210 шотта тұрады.
Мысалы.
Дт 8110 Кт 3350 шұшық цехы ұстасына еңбек ақы есептелді 20 000 тенге
Дт 3350 Кт 3440 міндетті зейнетақы төлемдері ұсталынды 10 %
- 2000 тенге
Дт 3350 Кт 3120 еңбек ақыдан жеке табыс салығы 10 % ұсталынды (20 000 – 2 000 МЗТ – 9752 орташа айлық ставка *10 % ) – 825 тенге
Дт 3350 Кт 1010 келесі айға еңбек ақы берілді 17 000 тенге
Дт 8110 Кт 3150 ЕТҚ (еңбек ақы төлемі қоры) нанн социал салығы (20 000 – 2 000 МЗТ) 3 600 тенге
Дт 8110 Кт 3190 қоғамдық аударым 3 % - 600 тенге
Егер еңбек ақы өнім сатумен айналысушы жұмысшыға есептелінсе, онда барлық шығындар 7110 “Сату бойынша шығыдар” шотына жазылады. Әкімшілік қызметкерлердің еңбек ақысын төлеу шығындары –7210 “Жалпы әкімшілік шығындар” шотында есептелінеді.
Қаржылық нәтижелер және жеке капитал есебі
Негізгі қызметтен кіріс есебі 6010 “Дайын өнімді сатудан кіріс” шотында жүргізіледі. Есептік жыл ішінде 6010 шотының кредитінде дайын өнімді сатудан кірістің сомасы есептік жыл соңында 5610 “Соңғы пайда (зиян)” шотына жазылады.
Әрбір ай соңында маржиналды пайда яғни нақ құнмен сатудан кіріс арасындағы айырма есептеледі. Маржиналды кірістен кезең шығындары алынады. Нәтиже салыққа тартуға дейінгі пайда болы табылады.
Таза кірістен есептік жыл ақырында заңды тұлға бюджетке төлейді.
Корпоративті табыс салығы кірістен 30 % мөлшерінде.
Әр жыл басында кәсіпорын мекені бойынша салық комитетіне корпоративті табыс салығы бойынша аванстық төлемдердің болжам сомасын есептеуін береді. Мысалы, ағымдағы жылға болжанған табыс 1 000 000 тенгені құрайды, табыс салығы 30 % - 300 000 тенгеге тең, ол 12 айға теңдей таратылады, яғни әр ай кәсіпорын бюджетке 25 000 тенге төлеуі керек. Жыл қорытындысы бойынша жиынтық жылдық табыс бойынша декларация беріледі, онда жылдық салыққа тартылатын табыстың нақ сомасы және бюджетке төленетін салық сомасы көрсетіледі. Осы декларацияның қорытындысы бойынша корпоративтік табыс салығы сомасына көбейту немесе азайту жағынан түзетулер жүргізіледі.
Мысалы,
Дт 7210 Кт 3110 2006 жылға корпоративтік табыс салығы есептелді 500 000
Дт 3110 Кт 1030 жылдық КТС аударылды 575 000
Бұл декларация бойынша салық сомасына 75 000 тенгеге азайтады, онда ол 2007 жыл үшін КТС төлеу шотына өткеріледі. «Шваб шұжықтары» ЖШСнің жарғылық капиталы 10 000 000 тенгені құрайды.
ЖШС үлес қатысушылары келесідей таратылады
Рахымғалиев Ж.Н. – 42,5 %
Баймұрынов К.Б. – 42,5 %
Сейтқаов К.Б. – 15 %
Жарғылық капитал 5030 шотта есепке алынады.
Әр бір кәсіпорында нақ емес есеп айырысу заңды нәрсе. Бұл түрдегі есептесулер банктердегі есеп айырысу шоттарымен алып барылады. Банкте есеп айрысу шотын ашу үшін банкке заңды тұлғаның мемлекеттік тізімнен өткені туралы куәлігінің көшірмесі, салық төлеуші куәлігі көшірмесі, кәсіпорын жарғысы, бастық және бас бухгалтерді белгілеу туралы бұйрықтың жазбасы, бастық және бас бухгалтердің жеке куәлігінің көшірмесі беріледі. Ақша құжаттарына қол қоюға құқықты бастық жәе бас бухгалтердің қолдары бар құжат түрлері рәсімделеді. Бұл құжат нотариусте бекітіледі, кейін заңды тұлға банкте шот ашу құқықына ие болады.
Кәсіпорынның есеп айрысу шотына ақшалар шұжық өнімдері үші тұтынушылардан, есеп айрысу шотын толтыруға кассадан келіп түседі.
Мысалы,
Шұжық үшін “Сан Трейд” ЖШС нен ақша келіп түсті.
Дт 1030 Кт 3350 200 000 тенге
Дт 1030 Кт 1010 150 000 тенге
Жария бойынша нақ ақша берілді.
Дт 3350 Кт 1030 300 000 тенге ай үшін электр қуаты төлемі
Дт 3130 Кт 1030 170 000 тенге ай үшін ҚҚС есептелді
Дт 3440 Кт 1030 80 000 тенге МЗТ есептелді
Жауапты тұлғалармен есеп айырысу
Жұмысшылардың міндетті сомалары «Шваб шұжықтары» ЖШСінде 1250 шотына есептелінеді. Сома негізінен дайындаушыларға ірі мал және етті дайындаулары үшін, жұмысшылардың іс сапарлық шығындары үшін, ГСМ мен запас бөлшектерін сатып алу үшін беріледі.
Іс сапарлық шығындар іс сапар туралы бұйрыққа сәйкес беріледі, кейін іс сапар куәлігі жазылады.
Міндетті сомалар бойынша жұмысшылар алынған сома, фискал чегімен, жол ақы билетімен, мейрамана талондарымен, тауар чектерімен бекітілген, шығындалған сомалар көрсетілген аванстық есептілік береді. Тәулік шығындарын кәсіпорын бастығы бекітеді. Аванстық есептілікті құрғаннан соң жауапты жұмысшы есептілікке бастыққа қол қойғызады және бухгалтерияға тапсырады. Бухгалтер барлық бекітілген құжаттарды, күндердің сәйкестігін, шығындардың мақсатты бағадарларын тексереді, кейін шығындар бөліміне сай сомалар бойынша өткермелер жасайды.
Мысалы,
| Дт | Кт | |
| 1250 | 1010 | ет дайындау үшін ақша берілді 120 000 |
| 1310 | 1250 | ет берілді 110 000 |
| 7210 | 1250 | тәулік шығындары 3 000 |
| 1010 | 1250 | қалдықты қайтару 7 000 тенге |
Қаржылық есептілік
«Шваб шұжықтары» ЖШСінде қаржылық есептілік әр шерек сайын құрылады және тапсырылады. Есептілік деп өткен кезеңдегі кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі нәтижелерін топтап сипаттаушы соңғы көрсеткіштер жүйесі түсініледі. Есептілікті құру есептілік жұмысының соңғы кезеңі болып табылады. Қаржылық есетіліктің мақсаты заңды тұлғаның шындық қаржылық жағдайы, есеп кезеңіндегі қызмет нәтижелері және олардың қаржылық жағдайда өзгеруі туралы пайдаланушыларға пайдалы, анық және сенімді ақпараттарды жеткізу болып табылады.
Есептілікке қойылатын негізгі талаптар – бұлар кәсіпорын қызметінің нақ нәтижелерін объективті және анық көрсету, барлық көрсеткіштерді қатаң байланыстыру, бухгалтерлік және жедел-статистикалық есептіліктердің үйлесімділігі, әдіснамалық және басқа нұсқауларға бағыну.
Қаржылық есептіліктің ішіне бухгалтерлік баланс, қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есептілік, ақша қаражаттары әрекеті туралы есептілік және оларға түсініктеме жазбалар кіреді. Қаржылық есептілік келесі көрсеткіштерден тұрады
Активтер – субъекттің құндық бағаланған мүлкі, мүлктік және жеке мүлктік құқықтары. Активтен келешек экономикалық пайда күтіледі. Ол өткен әрекеттер және басқа жағдайлардың нәтижесі болып табылады: соңғы, болашақтан күтілетін, өз-өзінен активтердің пайда болуына алып келмейтін. Активтер өнім өндіруге, өндірісті басқаруға және басқа мақсаттарда қолданылады. Активтер физикалық түрде (ғимарат, құрылыс, құрал-жабдық) немесе физикалық емес түрде (лицензия, гудвилл) болуы мүмкін
Міндеттемелер – пайда болуы кредитор пайдасы үшін борышкерге анық бір қызмет түрін жасауға міндеттілікті тудыратын өткен іс-әрекеттердің нәтижесі: міндеттемені төлеу, жұмыс немесе қызмет жасау, ал кредитор міндетті тұлғадан міндетін орындауын талап етуге құқықты болады. Міндеттеме тек актив алынған немесе субъект активтерді алу туралы келісім шартқа отырған болса ғана пайда болады. Міндеттеме оны төлеу, басқа активтерді беру, жұмыс және қызметтерді орындаумен жабылады.
Жеке капитал – субъекттің міндеттемелерін алып тастағандағы активтері. Жеке капиталдың баланс пассиві құрылымындағы өте үлкен мөлшері субъекттің өте берік қаржылық жағдайы туралы баяндайды
Қаржылық нәтижелер – есептілік кезеңдегі кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі нәтижелері, яғни шығыстар мен кірістер арасындағы айырма
Кірістер – кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметінен нәтижелер
Шығыстар - өнім, жұмыс, қызмет өндіруге байланысты шығындар
Бухгалтерлік баланс – кәсіпорынның жылдық есептілігінің негізгі түрі. Оны құрғанға дейін есеп регистрлеріндегі барлық синтетикалық шоттардың айналыс және қалдықтарын аналитикалық есеп мәліметтерімен салыстыру қажет. Баланс бас кітапта көрсетілген шоттар қалдықтары негізінде құрылады.
Қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есептілік – кірістер және шығыстар шоттарын жалпылай ашып көрсетуші негізгі түрі болып табылады. Есептілік келесі көрсеткіштерден тұрады:
Өнімді сатудан кірісте
Сатылған өнімнің өзіндік құны
Жалпы кіріс
Кезең шығыстары
Негізгі қызметтен кіріс немесе шығыс
Ақша қаражаттары қызметі туралы есептілік – жедел, инвестициялық, қаржылық қызметтер бөлімдеріндегі ақшалардың келіп түсуі немесе жұмсалуын көрсетеді.
Өнім, жұмыс және қызметтің өзіндік құнын және өндірістік шығындарды талдау
Өндіріс шығындары және өнімнің өзіндік құнын талдау үшін өнімнің өзіндік құнының калькуляциялық мәліметтері, материалдар және шикізат шығындары бойынша есептіліктердің ақпарат көздері болып табылады.
Талдау үшін ақпараттар топтағанда соны назарға алу керек, яғни шығынның белгілі түрі бір шешім түріне қажет болуы және басқа түріне қажет болмауы мүмкін.
Шығындардың туындау орны бойынша – осы шығындар пайда болатын цех, бөлім, участке.
Өнімнің түрлері бойынша – жеке өнім түрлерінің өзіндік құнына қосылатын өндіріс шығындары.
Өнімнің өзіндік құнына қосылу тәсілі бойынша – тікелей, олардың өз құнына қарамастан тікелей қосылатын, жеке түрдегі өнімдердің өндірілуімен байланысты, жанапай – олардың өзіндік құнына оларды таратумен қосылатын бірнеше түрдегі өнімдердің өндірілуімен байланысты.
Өндіріс көлеміне қатнасы бойынша: Өзгермелі шығындар – мөлшері өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне қарай азайып немес көбейіп тұратын (шикізат және негізгі материалдардың шығындары, өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы).
Тұрақты шығындар – мөлшері өнім көлеміне қарай өзгермейді (жылуға шығындар, негізгі құралдардың амортизациясы, қосымша шығындар).
Шығыстар түрлері бойынша – материалдық шығындар, еңбек ақы төлеу шығындары, негізгі құралдардың тозуы, басқа шығыстар.
Басқару функциясы бойынша - өндірістік, коммерциялық, әкімшілік.
Бұл көрсеткіштердің барлығы өндірістік шығындардың жалпы көлеміндегі жеке түрдегі шығындардың орнын, өндіріс көлеміне тәуелді шығындардың динамикасын, жалпы шығындардың көлеміндегі цехтар бойынша шығындардың орнын талдауға мүмкіндік береді.
Басқа субъектілермен есеп айырысу есебі
Басқа субъектілермен есептесу нақ, нақ емес, бартер бойынша есептесу (міндеттеме дайын өнімді жүктеумен жабылады) жолдарымен алып барылады.
Кәсіпорынның “Темірбанк”тің Ұржар бөлімі алдында ссудалық міндеттемесі бар. Ссудалық міндеттеме 3010 шотта есептелінеді.
Өндіріс технологиясының қысқаша түсініктемесі.
Шұжық цехына соғымдық цехтан сиыр еті, жылқы еті және шошұа еті жартылай бұқтырылған немесе 4тен бірі бұқталған түрде немесе тоңазытқыштан қатырылған және мұздатылған түрде алып келінеді. Соғымнан таңбаларды алып тастайды, семіздігі бойынша бөліп, ілініп шығады.
Ажырату – соғымды пышақпен арнайы ажырату конвейерлерінде бөлшектейді. Шошқа соғымынан сүрлеуді дайындау үшін сан еті, төс еті, желіндерін ажыратады. Қалған бөлектері бөлшектеуге жіберіледі.
Бөлшектеу – еттен сүйектерді ажырату. Қалған еттермен бірге жеке түрдегі сүйектер (омыртқа) сорпалық, рагу, шошқаның қақталған сүйегін өндіруге және одан ары сатуға жіберіледі.
Сіңірлеу және сұрыптау – сіңірлеу мақсаты – сіңір, ірі қабыршақ, шеміршек, қан тамырлары және майда сүйектерді ажырату. Сіңірлеу ұзын және жуан жүзді пышақпен, қолмен атқарылады. Сіңрлеуде етті құрамдық тамыр және майларына, шошқа етін майлылығына қарап түрлейды.
Етті тұздау – шұжық түріне қарай тұздалатын ет және ет өнімдері алдын-ала бөлшектенеді. Еті тұздау инъектормен жасалады. Өте қақталған шұжық және тағамдарды бөлшегіне 400-600 грамнан тұздайды. Тұздау ұзақтылығы және тұздық мөлшері - әрбір өнім түрі рецептурасына байланысты.
Фаршты дайындау – тұздау аяқталған соң, ет тағы да бір рет куттерден өткеріледі, эмульгирленеді, дәмдегіштер қосылады. Бір массадағы өнімді алу үшін араластырылады. Әрбір шұжық өнімі үшін фарш рецептура және технологияға сәйкес дайындалады.
Қаптамаларды фаршпен толтыру – 2 толтырғыш труба өткермесі бар қаптама ұстағышы және батондарды байлауға арналған столдары бар, вакуумды шприц машиналарда өндіріледі. Шприц-машиналардың толтыру мөлшері 5-10 000 г, 380 бөлек/мин қа дейін тездікке ие.
Батондарды байлау – айлаудың мақсаты – фарштың толықтығын асыру, тауарлық белгілерді жасау. Байлау сәйкес номердегі жіппен, тағы да пневматикалық клипсаторлар жәрдеміндегі клипсалармен алып барылады; сосиска, сарделкаларға айналдырумен.
Термикалық қайта өңдеу – шұжық өнімдерін қайта термикалық өңдеу тұнбалау, қақтау (қуыру, қайнату, ыстық және суық қақтау) мұздату және кептіруді өз ішіне алады. Толықтырғыш және жасалма қаптамалардың қосымшаларын қолдануда қайнатылған шұжықтар, сосиска және сарделкаларды тұнбалау міндетті емес. Жартылай қақталған және өте қақталған шұжықтар рецептурасы сәйкес тұндырылады.
Қақтау - азықтық өнімге буланған заттардың әсері. Температураға тәуелділігі бойынша қақтаудың 3 түрі болады: қуыру – 70-120 С температурада қысқа мерзімді, 30-150минут аралығында сосиска, сарделка, жартылай қақталған, толық қақталған шұжықтарды (қайнатудан алдын қақтау). Ыстық қақтау – 12-48 сағат аралығында 35-50 С температурада. Суық қақтау – 2-5 тәулік ішінде 18-22 С температурада.
Будың консервирлік әрекеті нәтижесінде 10-20% ызғардың жоғалуы, ызғарлықтың төмендеуі, хлор натрийінің концентрациясының өсуімен қақталған ет өнімдерінің сақталуының тұрақтылығына қол жеткізіледі. Будағы құрамдық заттар өнімнің құрамдық бөліміне абсорбирленеді, ақырындағы қақталған өнімнің дәмі және тәттілігіне әсер етуші жаңа заттар пайда етуші, химиялық әрекетке өтеді. Шұжық өнімдерін қақтау және кептіруге қақтау және жылу камералары пайдаланылады.
Жылулық қайта өңдеу – шикі ет өнімін дайындау, микробөлшектердің вегативті түрінің көбін жоқ ету, ферменттерді жою, белоктарды депатурациялау және коагуляциялау, коллаинді желатинге ауыстыру. Жылулық қайта өңдеу қайнату және булауды өз ішіне алады. Қайнатуда өнім суда, сорпа және дәмді булау атмосферасында қайнатылады. Термикалық қайта өңдеу ұзақтығы әрбір шұжық өнімдері және қақталғандар үшін технологиялық инструкциясына сәйкес болуы керек.
Шұжықты кептіру – температуралық және ызғарлық режимді бақылау және ауаны кондиционерлеу жабдықтарымен жабдықталған камераларда жасалады. Кептіру мақсаты - шұжықты сақтауда беріктігін өсіру. Құрғақ шұжық өнімдеріне талап өте жоғары, себебі олардың дәмдік ерекшелігі және жағдай болмағанда өнімнің сақталуына талап.
Сүрлеу- сүрлеулік қайта өңдеуге, тағамдық мақсаттарда қолдануда ветеринарлық экспертиза талаптарына сәйкес таңдалған, ет және шпиг жіберіледі. Сүрлеудегі тұздау, одан соң ірілеуден өткізілетін, ірі ет бөлектері инъекторлармен шприцтау болып табылады. Өндірілетін өнімге тәуелді түрде тағамдарды термикалық камераларда қақтайды немесе әрбір өнім түрі бойынша технологиялық инструкцияға сәйкес қайнатады. Термикалық қайта өңдеуден соң өнімді 10 тәулікті мерзімде тұндырады және кептіреді.
Қаптау - өнім кәсіпорын пломбасы берілетін алюминді айналыс ыдысына немесе өнімнің сәйкес белгісіндегі вакуумды қаптамасы қапталады.
2.Өндірістегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісінің есебі.
2.1Шығындар есебі әдісінің сипаттамасы және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.
Шығындарды басқарудың нормативті жүйесі - өндіріске материалды жоспарлау, нормаластыру, шығару, ішкі есептілікті құру, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау, шығындар нормасы негізінде экономикалық талдауды және бақылауды жүргізу бойынша процедуралардың жиындысы. Оның негізгі мақсаты болып өндірістік факторларды толық қолдану және шаруашылықты тиімді басқару болып табылады. Бұл жүйенің мағынасы мыналардан тұрады:
- шығындарды, кәсіпорын алдына қойылған мәселелерді шешуді қамтамасыз етуші, нормалар негізінде жоспарлау;
- шығындарды, норма және нормативтермен негізделген, өндірістік мақсаттар үшін әртүрлі ресурстарды қолдануға рұқсат беру жолымен құжаттау;
- шығындарды бухгалтерлік есеп шоттарында нормалар және олардан ауытқулар бойынша көрсету;
- ауытқуларды жариялау, басқарудың әрбір деңгейінде өнім құнының қалыптасу процессіне жедел араласу мақсатында, басқарудың тіке сызықты персоналы арқылы атқарылады.
Калькуляциялау шығындардың нормаларында негізделеді, ал нормадан ауытқу олардың пайда болу өлшемі бойынша бухгалтерлік есеп шоттарында өндірістік нәтижелердің өсуін немесе төмендеуін көрсетеді.
Бұл жүйенің негізгі элементтері: өнім өндіру мерзімін, оның құрам және сапасын нормалау; талаптардың нормативті негізделуі, материалдық, еңбек және қаржылық ресурстар, тағы да өндірістік құралдарды шығындау және қолдану; норма және нормативтер негізінде экономикалық нәтижеліктерді жоспарлау, есеп және бағалау.
Бірінші элемент негізгі өндірістің кәсіпорын цехы бойынша өнім өндірудің көлемдік, күнтізбелік және номенклатуралық жоспарлануы және бригаданың өндірістік тапсырмасының есептелуі мен тікелей байланысты. Жүйенің екінші элементі, шығындау нормаларын есептеу және еңбек ақы төлемінің материалдары және нормативтерін қолдану үшін, өндірістік бөлімшелердің материалдық және еңбектік ресурстармен қамтамасыз етілгенін есептеу үшін бір нормативті базаның болуын ұсынады. Өз кезегінде өндірісті көлемдік, күнтізбелік және номенклатуралық жоспарлау, еңбекті нормалау мен байланысты өндіріс құралдарындағы талаптардың нормативті негізделуінсіз мүмкін емес.
Осылайша, жүйенің 2 элементтері де өндірісті дайындаудың конструкторлық, технологиялық ұйымдастырушылық және экономикалық стадияларын өз ішіне алады. Олар шығаруға жоспарланған оның номенклатурасымен шектелген, және еңбектің сыртқы және завод ішіндегі кооперациясында негізделген. Бұл тәртіп, өндірістің табиғи негізін құраушы, өнімнің жоспарлануы және есебі объектісінің маңыздылығы туралы пікірлерді тағы бір рет растайды.
Жүйенің үшінші элементі, норма және нормативтер негізінде экономикалық нәтижелікті жоспарлау, есеп және бағалау, нормативті есепті оны «таза» түрінде пайдаланатын барлық тәсіл және әдістердің жиындысын өз ішіне алады.
Нормативті есеп өнімнің өзіндік құнын алдын ала есептеуді, есептік кезең басында кәсіпорында әрекет етуші, материалдар, еңбекақы және басқа шығын нормалары негізінде қарастырады. Нормативті калькуляциялар және өндірісті техникалық және технологиялық дайындау құжаттарын құру бұл нормаластыру және жоспарлау процесстерін кіргізудің алға шарты болып табылады. Бірақ практикада кәсіпорын өндіріске материалдар шығару нормаларын, шығындар және қор нормаларының сәйкестігін, материалдық шығындар нормаларын бақылау үшін бұл мүмкіндікті кең қолданбайды.
Түрлі салалардағы өндірістік кәсіпорындарда ішкі шаруашылық механизмді істеп шығуда нормативті калькуляцияны құруда 2 тәсіл жарияланды.
Кейбір кәсіпорындар, нормативті есепті ұйымдастыруды белгілеуші (регламенттеуші) құжаттарға бағдарлана отырып, материалдық, еңбектік құралдарды жіктеу шығындары нормаларын жалпыластырады. Мысалы, «Смоленский» тоңазытқыш зауыты (1-2 белгідегі тоңазытқыш шығару, өндірумен сипатталатын) зауыт ішіндегі стандарттардан «бөлшек, узел, бұйымға нормативті калькуляция» стандартын жеке бөліп шығаруды ұсынды. Бұл калькуляциялар зауыт іші бағаларын есептеуде, тоңазатқыш және оның жеке агрегаттарының жыл басы және жыл аяғына нормативті құнының жоспарлы орташа жылдық құнымен сәйкесігін есептеуде қолданылады.
Басқа кәсіпорындар нормативті әдістің потенциал мүмкіндіктерінен келіп шығып, нормативті калькуляцияны құрудан бас тартты. Мысалы, нормативті калькуляцияларды басылымдарға шығарусыз техника және технологиялық құжаттар, түрлі бағамдар және классификаторлар негізінде ақпараттық банкте норма және нормативтерді жұйелестіреді. Өндіріске материалдарды лимитті шығару нормадан ауытқуларды жариялау, еңек ақыны есептеу және басқа осы сияқты операциялар бір нормативті база негізінде алып барылады. Ұйым-техникалық кештер ең алдымен техника және технологиялық құжаттаулар құрамындағы өзгерістерді көрсетіледі, соның ішінде пайдаланылатын матриалдар аты, олардың нормасы, еңбек тағы басқалар. Бір уақыттың өзінде санақ орталығы үшін ақпаратты береді.
Тәсілдер ерекшеліктер, сол уақыттың өзінде 2 тәсіл өндіріс шығындары және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативті әдісінде қолданылуы мүмкін, сондай ақ құрамдық бөлімшелерді басқару нәтижелерін анықтауда, өндірістік жағдайлар, есептеу және ұйымдастырушы техника, норма және нормативтер жүйеленуінің әдіснамасы негізінде пайда болған.
Өндірістің басқару және қаржылық есебін кіргізу үшін ай басында алынған норма деңгейі бойынша, ай басы және ақырында аяқталмаған өндірісте көрсетілетін, ақаулар, өндірістік жоғалтулар бағаланатын, ай үшін өндірістік нақ шығындар анықталатын және тауарлы өндірудің нормативті құны есептелінетін, теппе-тең нормативтер қағидасы сияқты нормативті әдістің қағидасы маңызды орын иелейді.
Теппе-тең нормативтер қағидасы салыстырмалы талдауда маңызды орын иелейді және қосымша қайта есептеулерсіз өндірістің көптеген экономикалық параметрлерін құруға мүмкіндік береді. Бірақ ауытқулар бойынша өндірістік шығындарды басқару және бақылау, шығындар нормасына бағыну, өнімнің нақ өзіндік құнын анықтаудың әділдігі көз қарасынан келіп шығып бұл қағида келеңсіз жағдайларға алып келуі мүмкін.
Алдымен нормалық теппе-теңдікте шығындардың салыстырмалы есебі ведомосты негізінде есептеу-баланстық әдісі арқылы түгендеулераралық кезеңдерде жарияланған өнімнің аяқталмаған өндіріс көлемі қойылады. Бұл байланыста соны назарға алу керек, есептеу-баланстық әдісті қолдану қағидасы анықталуы тиіс.
Есептеу-баланстық әдіс бұл жағдайлар жаратылмаған жерлерде де қолданылады. Бұл кәсіпорындарда өнімнің өзіндік құнының көлемін алдағы кезеңдермен де, аяқталмаған өндірісті түгендеуден алдын есептік кезеңнің нормативтік көлемімен де, немесе оның нәтижелері көрсетілген кезеңде, салыстырғанда өсіп барады. Өнімнің өзіндік құнына толық немесе бөлшектеп аударылатын, шығындар нормасынан жоспарланбаған ауытқулар туындайды. Түгендеуаралық кезеңде нақ өзіндік құн оның нормативтік көлемінің және, жақсы деп табылғанда тауарлық шығарылымның нормативтік құнының 1% құрайтын, құжатталған ауытқулардың сомасы ретінде анықталады. Осындай тәртіп есептің жүргізілуін керексіз етеді. Тікелей қайта шығындаудан, өндірісті ұйымдастырудағы кемшіліктерден, жартылай фабрикаттардың жойылуы немесе қолдануға жарамай қалуынан; көрінбеген ақаулар және басқа себептерден, туындаған шығындар нормасынан ауытқу көп уақыттар бойы аяқталмаған өндірісте «қалады».
Нормативтік есептің маңызды қағидаларынан бірі бұл нормалар бойынша өндірістік шығындар есебі, нормадан ауытқу және норманы өзгерту.
Нақ өндіріске нормалық шығындар әдетте есептеу жолымен анықталады. Бұл жерде есепті оңайталу үшін, соңғы нәтижені анықтау мақсатында іріленген объекттер қолданылады (материалдарды қолдану бойынша есепте бұйымға, кейде осы цех шығарған бұйым топтары, материалдардың әрбір аталымы бойынша нормативтік қаражаттар есептелінеді).
Өндіріс тұрақты болмайды, практикалық түрде ол бір сәттік өзгереді және әрқашан номенклатуралық және күнтізбелік жоспармен байланысты емес. Жартылай фабрикаттардың өндірісі номенклатурасында, өндірістер жинағында ауытқулар тек ғана, ақпараттарды жалпыластырумен аяқталмайтын, жедел есепте қысқартылады. Нормалық шығындар есебі, ең бастысы, нормалық ауытқуларды анықтау материалдық шығындардың пайда болу орындарымен байланысты яғни солардан өндірістік процестің басында, оның бірінші технологиялық операцияларымен.
Осыдан нормалық шығындардан жіберу саынан келіп шығып есептелінеді, ал нормадан шығындардың өзі өндіріс көлеміндегі аяқталмаған өндіріс қалдықтарын өзгерту есебімен есептелінеді. Бірақ жіберу мен шығару ортасындағы ерекшелікке, аяқталмаған өндірістің натуралды қалдықтарынан басқа, бөлшектердің жоғалуы немесе бұзылуы, жартылай фабрикаттардың шығарудың толық еместігі, ақаулар, ұрлық әсер етеді. Практика соны көрсетеді, есептен шығарудағы әр түрлі нүктелер негізгі алғашқы құжаттардағы, себебі олар дайындау өндірісінен келіп түседі, нормалық шығындарды сәтсіз жіктеу себептерінің бірі болып табылады.
Материалдардың алғашқы шығындалуы болмайтын қайта өңдеу өндірісінде бүтіндей басқа өндіріс шығындары нормасынан ауытқуларды табу әдістерінің бірі қолданылуы керек. Оларда шығындар нормасынан ауытқулар таза өнімді шығару, шығындар, есептелмеген ақаулар, ұрлық, жүктеу, құралдарды жөндеу кездерінде, жұмысшыларды оқыту және дайындауда, құралдарды сынақтан өткеру және қайта қарауда материалдарды өндірістік емес қолдану кезіндегінатуралды- сандық өзгеріс түрінде көрсетіледі. Цех бойынша айлық өндірістегі жартылай фабрикаттардың қозғалысы бойынша баланстық ақпараттармен анықталған, осы сияқты ауытқу жүйелік бухгалтерлік есепте есептелмеген деп көрсетіледі. Дайындау, бөлшектер, жартылай фабрикаттар бөлімдері кезінде туындайтын материалдық және еңбек ақы шығындары нормаларынан ауытқулар салыстырмалы есепте қойылмайды.
Нәтижелі шаруашылық жүргізу қағидаларын кәсіпорын ішіндегі бөлімшелерге тарату жағдайында, жеке өндірістің және туындау орындары бойынша сатып алынған, қайтып берілген шикізат, материалдық, жартылай фабрикаттық шығындар нормаларынан ауытқулар бойынша ақпараттарды қалыптастыру үшін алғы шарттар жасалады. Шығындарды нормативті есептеуді ұйымдастыру варианттары.
Жеке өндірістердің тараулық ерекшеліктері және спецификасы әрбір кәсіпорын үшін өзінің нормативті есеп моделін таңдауда әсерін тигізеді. Шығындардың нормативтік есебін ұйымдастырудың 3 вариантын бөліп көрсету мүмкін:
- Нормативті шығындар есебі. Нақты шығындарды төмендегі көрініс арқылы табамыз:
| Нормативті шығындар | ± | Нормативті шығындар бойынша ауытқулар | ± | Нақты шығындар |
Нақ өзіндік құнды мына формуламен есептейміз:
Фс = Нс ± Он ± Ин
Бұл жерде: Нс – нормативтік құн, Он –нормадан ауытқулар (үнемдеу немесе артық жұмсау), Ин –нормада өзгеріс (олардың көбеюі немесе азаюы жағына), бұл жерде нормаларды өндіріс жағдайының өзгерісі бойынша уақты-уақтымен қайта қарау қажет болғанда.
Бұл вариант сол алғы шарттардан келіп шығады, яғни бухгалтерлік есеп шоттарында материалдық құндылықтар әрекеті нормативтер бойынша бағаланады (негізгі материалдар, аяқталмаған өндіріс, таза өнім). Барлық анықталған ауытқулар олардың пайда болу өлшемімен топталады және есептік кезең аяғында нормативтік шығындарға қосылады.
- Нақ және нормативті шығындардың параллел (салыстырмалы) есебі. Бұл вариант өндірістік шығындар жайында ақпараттардың әрекетін 2 бағалауда көрсетуді қарастырады: нақ келіп шыққан шығындар бойынша және шығарылған өнім, қызмет және атқарылған жұмыстардың нақ көлеміндегі шығындардың нормативті көлемі бойынша.
| Нақ шығындар | ± | Нормативті шығындар = | ± | Ауытқулар |
- Аралас тәсілмен есеп (2 вариантта көрсетіледі).
Бірінші вариант экономикалық дамыған мемлекеттерде ен жайған. Бірақ сенімділіктің жеткілікті дәрежесіндегі, өндірістік есеп кезеңде барлық аутқуларды есептен шығару мүмкін емес. Ай ақырына аяқталмаған өндірістің нормативтік құны –өндіріске шығындардың нормативтік сомасымен тауарлық өндірістік нормативтік құны арасындағы айырма деп есептеледі. Нәтижесінде ай ішіндегі немес басқа есептік кезеңдегі ауытқулар аяқталмаған өндірістің қалдықтарында топталады.
Екінші вариант негізгі шығындарды қадағалауда күнделікті бақылауды көрсетеді. Есептік кезең ішінде анықталған ауытқулар туралы ақпараттар бухгалтерлік есеп регистрлерінде жалпыланбайды және шоттарда көрсетілмейді.
Шығындар нормасынан ауытқу сомалары, нақ шығындарды норативті бойынша шығарылған өнімнің көлемінің бағалануымен салыстыра отырып , есептік кезең бойынша біртекті бұйымдардың әрбірінің топтары бойынша анықталады. Соң аяқталмаған өндіріс, өндірістегі жартылайфабрикаттар қозғалысы балансының натуралды көрсеткіштерінен немесе өндірістік бөлімшелердің аяқталмаған өндірістің жазбаларынан келіп шығып, нақ құн бойынша бағаланады.
Екі варианттың калькуляциялық есептеудің методикасы төмендегілерден бірін қарайды:
- есептік кезең ішінде анықталған нормадан ауытқуларды өнімнің өзіндік құнына (таза, анық анық есеп саясатында - сатылған) толығымен алып бару; немесе
- нормадан ауытқуларды өндіріс және аяқталмаған өндіріске тарату.
2.2 Шығынның есеп жүйесіндегі шығын есебінің нормативтік әдісі.
Өнімнің өзіндік құны – бұл ақша түрінде сәулеленген, өндіріс және сату шығындары.
Калькуляциялау – бір өлшемге барлық тауарлы өнімдер (жұмыстар, қызметтер) құнының есептелуі.
Ол кәсіпорын жұмысының жедел басқаруында маңызды орынға ие, ішкі резервтерді ашуға және оны өнімнің өзіндік құнын азайтуда қолдануға, оның бәсекеқабілеттілігін асыруға жәрдем береді. Калькуляциялау өнімнің өзіндік құнын жоспарлауда және базардағы талапты есептеумен өнімге (жұмысқа, қызметке) негізделген бағаны қоюда қолданылады.
Калькуляцияда субьект шығындары ақшалай түрде жалпыласады.
Калькуляцияның мынадай түрлері болуы мүмкін:
- жоспарлы – жоспарланған кезеңде өндіріс және еңбектің үйымдастырылуын техникалық прогресс және алға ілгерілеуін көрсететін, өндіріс құралдары, еңбек шығындарының прогрессивті тәртіптері негізінде құрылады;
- нақты (есеп беру) калькуляция – өнімнің өзіндік құны кәсіпорынға тәуелді (өндіріс бойынша жоспарлы көрсеткіштерді қайта істеу немесе аяғына дейін жеткізбеу және ресурстардың экономиясы немесе көп шығындалуы) және оған тәуелді емес (материалдық бағаның, амортизациялық есептеу қағидаларының, электрқуат, жылу, газ, су және т.б. ға тарифтердің өзгеруі) себептері бойынша жоспардан ауытқуы мүмкін болған нақты шығындармен сипатталады.
- нормативті калькуляциялар - ағымдағы жоспарлы калькуляцияның сан-алуан құбылуы болып табылады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және шығындар есебінің нормативті әдісін жүргізетін кәсіпорындарда қолданылады. Оның негізінде шығыдардың белгіленген деңгейін сипаттайтын ағымдағы, қызмет етуші нормалар жатады. Ормативті калькуляция жоспарлымен салыстырғанда, есептік кезеңдегі өнім өндіруге кеткен шығындардың деңгейін анық көрсетеді.
- сметалық (болжамдық) калькуляция – жоспарлы калькуляцияның әртүрлігі болып табылады. Капиталдық қойылым, жаңа техника жәе технологияладың нәтижелілігі анықтауда қолданылады.
- шамаланған калькуляция – шығындар бойынша 12 ай немесе басқа кезең есептеріндегі нақ шығыдар және алынған өнім (пайда) негізінде және шеректік немес басқа кезең үшін өнімнің болжанған өндірісі негізінде құрылады. Бұл калькуляцияның мәліметтерін ағымдағы жыл өнім өндірісінің нәтижелерін алдын ала анықтау үшін пайдаланады. Бұл калькуляциялар негізінен ауыл шаруашылығы кәсіпорындарыда болады.
Калькуляциялауда шығындар есебі объектісін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау объектісі дұрыс анықтау қажет.
Шығындар есебі объектісі – кәсіпорын өз өндірісі үшін шығындардың аналитикалық есебін ұйымдастыратын объектілер. Өндірісте шығындар есебі объектісі мен калькуляциялау объектісі сәйкес болып келеді. Мысалы, тігін фабрикасында шығындар есебі объектісі және калькуляциялау объектісі бұйым (үстіңгі және іш киімдері) болып табылады.
Калькуляциялау объектісі – кәсіпорын калькуляциялайтын өнім (жұмыс, қызмет) түрлері. Мысалы, ауыл шаруашылығында есеп және калькуляциялау объектілері сәйкес емес (мал өсіру шаруашылығы: шығындар есебі объектісі - ірі қара мал; калькуляциялау объектісі - сүт, төл, қи).
Комплексті (әр тарапты) өндірісте бір түрдегі шикі зат және бір технологиялық процесстен бірнеше түрдегі өнімдер алынады және өндірістік жалпы шығындар олар арасында таратылмайды. Бір бірліктегі өнімнің өзіндік құны мына әдістердің бірімен анықталады.
Шығындарды шегеру әдісі – бұл жерде өндірістегі өнімдердің бірі негіз деп алынып, ал қалғандары ілеспе деп саналады, жалпы құннан жоспарланған құн бойынша ілеспе өнімдердің құы алынады, ал алынған деңгейді негізгі өнімнің өзіндік құны болып саналады.
Аралас әдіс – бірнеше негізгі және ілеспе өнімдер өндіруші аралас өндірісте қолданылады. Шығындарды шегеру және тарату әдістері үйлеседі. Кейін алдыңғы шығындардың жалпы сомасынан жолдағы өнімдер құны алып тасталады, ал қалған шығындар бөлігі қабылданған коэффиценттерге сай негізгі өнімдер арасыда таратылады. Сатылар:
- комплексті шығындардың жалпы сомасынан ілеспе өнімдер құны алынады;
- шығындардың қалған сомасынан олардың негізгі өнімге тікелей кіргізілуі мүмкін болған бөлігі алынады;
- шығындар қалдығы белгіленген коэффиценттерге сай өнімдер арасында таратылады;
- тиісті өнімдер құнының жалпы деңгейі анықталады.
Бүгінгі күнде өдірістік кәсіпорындардың өндірістік есебі жүйесіне негіз етіп, мақсаты - өнім, жұмыс немесе қызметтің толық нақты құнын калькуляциялау және өндірістік кезеңде кіргізілген барлық нақ шығындар туралы ақпараттарды алу болып табылатын, толық нақ шығындар есебі қағидасы алынған . Бұл процесс кәсіпорында өте жақсы қаралған.
Толық нақты өзіндік құнды мына объективті себептер салдарынан анық калькуляциялау мүмкін емес:
- шығындар көлемі бағаның өзгеріп тұруына тәуелді (бұл жағдай инфляция жағдайында болуы мүмкін);
- қосымша шығындарды тарату әрқашан белгіленген;
- ілеспе шығындардың болуы;
- шығындарды есептік кезең бойынша бөлу мүмкін емес.
Кейінгі кездері толық нақты шығындар есебі жүйесімен бірге өзгермелі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жүйесі немесе қысқартылған құн калькуляциясы жүйесі қолданылуда.
Бұл жүйенің ерекшелігі өндірістік шығындарды тұрақты және өзгермелі деп бөлуі болып табылады. Бұл жерде өнімнің өзіндік құны өндіріс көлеміне тәуелді шығындар сияқты тек ғана өзгермелі шығындар құрамында есептеледі және жоспарланады. Тұрақты шығындар болса жеке шотта топталады және берілген кезең бойынша тікелей қаржылық нәтижелер шотына апарылады. Сол себеп бұл жерде шығындарды, өнімнің өзіндік құнын құрайтын, өндіріс шығындар болатын өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құнына қосылмайтын кезеңдік шығындар деп бөлуі болып табылады.
Есептің осындай жүйесі соған алып барады, яғни тұрақты шығындар осы есептік кезеңде дайын өнім қорларына сәйкес келмейді, аяқталмаған өндіріс көлемінде қысқартылмайды.
Бұл жүйелердің негізгі ерекшелігі сонда, бір жағдайда тұрақты өндірістік қосымша шығындар өнімнің өзіндік құнына қосылады, басқа жағдайда – кезең шығындары деп қаралады және кәсіпорынның қаржылық нәтижесіне кіргізіледі.
Өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау есебінде табыстар есептілігі - көпсатылы. Оның құрамыда кем дегенде 2 қаржылық көрсеткіштер болады: жалпы (маржиналды) табыс және пайда.
Өзгермелі шығындар бойынша калькуляциялау есебінде бақыланатын бөлімдер саны белгілі дәрежеде қысқарады. Себебі, әдетте ауытқу өзгермелі шығындар бойынша пайда болады, оларды қысқартылған өзіндік құн түрінде бөлу оларды бақылауды күшейтеді, есеп және калькуляцияны белгілейді, есептеулердің анықтылығын өсіреді.
Қысқартылға өзіндік құнды калькуляциялау белгілі кемшіліктерге де ие:
- тұрақты және өзгермелі шығындарды шектеу мәселесі (шартты тұрақты және шартты өзгермелі);
- толық нақты өзіндік құнның болмауы (қосымша еңбектік шығындарды талап ететін, толық құнды анықтауға кезеңдік қажеттілік пайда болады).
Бірақ бұл кемшіліктер әр бір өнім түрінен алынатын жалпы (маржиналды) табыстарды тез көрсету мүмкіндігімен және тұрақты шығындарды жабу көзі болып қызмет етушілігі мен толықтырылады. Өзгермелі шығындар бойынша калькуляциялау есебі көптеген әкімшілік мәселелерді жедел шешуге мүмкіндік береді:
- пайдалырақ ассортиментті жоспарлау;
- өндіріс көлемінің оптималды деңгейін көрсету;
- жаңа өндірісті ұйымдастыру;
- әлде қашан қолда барын кеңейту (қысқарту);
- сату бағаларын жоспарлау.
- тағы да басқа басқару мәселелерінің ірі топтары.
Өзіндік құнды калькуляциялау жүйесі ішінен бірін таңдау мәселесін біржақты шешу керек емес. Олардың әр бірі олардың өзіне ғана сай спецификалық орны және кемшіліктеріне ие. Сол үшін кәсіпорынның басшылығы бұл мәселені, анығырақ ақпарат алу үшін нақты жағдайлардан тыс шешуі қажет.
Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдісі деп өнімнің нақты құнын анықтауды және өнімнің өзіндік құнын анықтауды және өнімнің өзіндік құны қалыптасуы процессін бақылау үшін қажет мәліметтерді қамтамасыз ететін өндірістік шығындарды құжаттау және сәулелендіруді ұйымдастыру жолдарының жиынтығы түсініледі.
Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін түрлендірге негіз қылып шығындар есебі объекті, калькуляциялау объектілері және өнімнің өзіндік құнын бақылау жолдары алынады.
Шығындар есебі және өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын калькуляциялаудың көптеген әдістері бар. Бірақ олардың жиынтығын 2 негізгі бағыт бойынша түрлендіру мүмкін: шығындарды бақылау жеделдігі және шығындар есебінің объектісі.
Шығындарды бақылау жеделдігі бойынша әдістерді өнімді өндіру кезіндегі шығындар есебінің әдісі және өткен шығындар есебі әдісі деп бөлуге болады.
Шығындар есебінің объекті бойынша әдетте массалық және сериялық өндірістегі (деталдар бойынша бұйымның бөліктері, бұйымдар, жұмыстар, бір текті бұйымдар топтары, процесстер, қайта жасаулар бойынша) және жеке, аз сериялы (тапсырма бойынша) өндірістегі есеп әдістеріне бөледі.
Соны ескеру керек, өндіріс шығындары есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерін жіктеу пікірталастың объекті болып табылады. Сол себеп жалпылай әдістерді жіктеу таңдалмаған. Өз кезінде әкімшілік және ведомосттар тарапынан өндірістік кәсіпорындарда өнімнің өзіндік құнын жоспарлау, есептеу және калькуляциялау бойынша әрекеттегі қаулы және ведомосттар шығындар есебінің және оның нақ өзіндік құнын калькуляциялаудың 3 негізгі әдістері көрсетіледі: нормативті, бөлістік және тапсырыстық. Осы әдістерді қолданудың талаптары болып материалды және еңбек шығындары нормаларының барлығы және өндіріс құралдарын қолдану нормативтері және қосымша шығындар сметасы, осы норма және нормативтерден нақты қаражаттардың ауытқуы есебін ұйымдастыру табылады.
Нормативті әдіс теориясы орталықтасқан экономика жағдайында жақсы жасалып шықты. Бірақ оны практикада қолдану аяғына дейін бармады.
Біздің советтік нормативті есеп қалай жұмыс істеді? Ол басты орынға қойылды. Мемлекеттің көптеген кәсіпкерлері өз кезінде нормативті есепті кіргізуді ұсынады. Бірақ шындығында не болған еді? Көбіне мынадай көрініс байқалды. Бұйымды кіргізді, олардың нақ өзіндік құнын үрдісті түрде калькуляцияланды, соңынан оны нормативті немесе жоспарлы көлеммен салыстырды және ауытқуды жариялады. Бұл нормативті есеп емес, ал нақты шығындар есебі еді.
Жоспардың (нормативтің) нақтыдан ауытқуы ғана фиксирленеді. Нәтижесінде шығындар есебінің нормативті әдісін қолдану мәні жойылды. Оның басты мәселесі атқарылмаған еді - өзіндік құнды жедел басқару, нормативті құн және ауытқулар есебін ұйымдастыру арқылы өнімнің нақты өзіндік құны жайында жедел ақпараттар алу.
Батыста нормативті әдістің ұқсас түрі болып «стандарт-кост» жүйесі табылады. Оның бастаушылары Тейлор, Генри Форд еді. Нормативті әдістің негізгі тәсілдері 30 жылдары советтік ғалымдар тарапынан осы жүйе негізінде ұсынылды. Өз кезінде бұл үшін ірі көлемдегі түрлі басылымдар шығарылды. Сондықтан тез-тез «буржуазды батыс жүйесінің эксплуатациялануы алдындағы советтік нормативтік есеп» және «стандарт-кост» жүйелерінің мүмкіндіктері бойынша салыстырмалы талдауы өткізіліп тұрды. Олардың нормалары, адамды физикалық ауыр жағдайға дейін жұмыс істеуге еріктендіретін, идеалды, ал біздің нормалар ғылыми негізделген. Оларда нақ өзіндік құнды есептеуде сол норманы өзгерту болмайтын еді, біздің есепте шығын нормасы өзгерісі де қаралды. Және осылайша ары қарай.
Теория үшін де, практика үшін де бірнеше жыл алдын маңызды және қажет деп табылғандар қазіргі таңда өз мәнін жоғалтуда. Бірақ бастысы сақталып қалды, яғни өмірімізде ерте ме, кеш пе талап етілетін, оның дамуының объективті процессі. Тез арада отандық кәсіпорындар соны түсіп жетеді, яғни реал жұмыс істейтін нормативті әдіс нарықтық экономика жағдайында жетілдіру құралдарының бірі болып табылады. Сонымен «стандарт-кост» жүйесін нормативті есеп жүйесімен салыстыру қызықты емес болады. Оған қарағанда қызығушылықты осы әдістерді қолданудың нәтижелілігін қамтамасыз етушілік оятады.
Нормативті әдістің келешегі, нарық жағдайында бәсекеқабілеттілік және ояну мәселесі алдында тұратын, оның қаржылық нәтижелерін басқару бойынша мәселелелеріне кезігетін кәсіпорындармен байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында, базарды тауармен толтыру, бұйымның бәсекеқабілетілігін күшейту күтілетін өндіріс көлемін өсіретін, өзіндік құнды азайтудың көпмүмкіндікті әдісіне қызығушылық күшейтілуі қажет, сонымен қатар нормативті әдісті қолданумен де.
Нормативті әдіс қалай жұмыс істейді? Оларды кәсіпорындарда қолданудың алғы шарты болып, тиісті нормативті базаның болуы табылады. Бұл жерде жоспарлауда қолданылатын барлық мәселелердің, нормативтердің, норма және сметалардың комплексі болып табылады.
Нормативті әдістің негізгі қағидаларын қараймыз:
- кәсіпорында әрекет етуші ағымдағы норма және сметалардың негізінде әрбір бұйым бойынша нормативті құнды калькуляциялауды алдын-ала құру;
- ай ішінде нормативті құнды түзету үшін ағымдағы нормаларды өзгерту,норманы өзгертуге себеп болып қызмет етуші, өнімнің өзіндік құнына және кештердің нәтижелігіне осы өзгертулердің әсерін анықтау есебін кіргізу;
- айлық нақ шығындардың оларды нормалар бойынша шығындар және нормалар бойынша ауытқуларға бөлгендегі есебі;
- себептерді қабылдау және талдау, және де туындау орындары бойынша нормалардан ауытқулардың пайда болу жағдайлары;
- шығарылған өнімнің нақ өзіндік құнын нормативтік құн, нормадан ауытқу және норманы өзгертулер сомасы ретінде анықтау.
Солай етіп, нормативті әдісті кіргізудің алғы шарты болып нормативті негіз, соның ішінде еңбектік, қаржылық және өндірістік ресурстарды қолдану нормативтері болып табылады. Бұл әдістің мәнісі неде? Оның мәнісі өте қарапайым: бұйымның нормативті құны оның нақты құнынан озып түседі. Ал оның нақты құны төмендегіше есептеледі: нормативті құн қосылған (алынған) нормадан ауытқу қосылған (алынған) нормалық өзгеріс.
Егер нормативті әдісті тәртіпке сай қолдансақ онда әрбір кезде нақты құнға ие болуымыз мүмкін. Неліктен. Норматив бар (бекітілген), ал есепті ұйымдастыру алғашқы құжаттар бойынша ауытқуларды өз уақтысында қысқартуға бағытталуы керек. Шығындар есебі және калькуляциялаудың нормативті әдісінің кілті – нормадан ауытқуды қысқарту және норманың өзін өзгерту.
Өндіріс шығындары есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативті әдісі, тәртіпке сай, әртүрлі және құрамалы өнімдерді массалық және сериялы өндірумен өндірісті жүргізуші тарауларда қолданылады.
2.3 Шығындардың ауытқу есебі.
Нормативтік әдіс кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы шығындар есебінде бөліп көрсетеді. Бұндай шектеулер өндірісті ұйымдастыру мен технологиялардағы кемшіліктерді дер кезінде жөндеуге, ресурстардың тиімсіз пайдалануына жол бермеуге септігін тигізеді. Әрекеттегі норма деп, өндіріске шикізат пен материалдарды шығару, жұмыскерлерге еңбекақы төлеу және ай ішіндегі өнімді дайындауға кеткен басқа шығындар жүз беретін технологиялық процесстер түсініледі. Нақты шығындарды нормамен салыстырғанда ресурстардың үнемделуі немесе артық жұмсалуы нормадан ауытқулар болып табылады, ал ол кәсіпорынның ұйымдық-техникалық жұмыстарында біршама кемшіліктердің бар екенін баяндайды.
Нормадан ауытқулар құжатталған және құжатталмаған болып бөлінеді. Құжатталған ауытқуларға алғашқы құжаттар бойынша ашылған дабылдары жатады (талап накладнойы, қосымша жұмыстарға жазылған нарядтары, қосымша төлемдер және т.б); сондай-ақ есептеу жолымен анықталған ауытқулар (түгендеу әдісімен, нақты ресурстары бойынша алдын ала жасалған есептеулер және т.б.).
Құжатталмаған ауытқуға ауытқудың жалпы сомасы мен оның құжатталған бөлігінің арасындағы айырма кіреді. Әдетте, олар құжатталған ауытқулардың дұрыс есептелмеуінің нәтижесінен, ақау өнімдерін шығарғаннан, нарядтарды артық жазғаннан, кем шығудан, жартылайфабрикаттардың жоғалтулары және бұзылуынан, аяқталмаған өндірісті дұрыс бағаламауынан шығады.
Өндірісте құжатталмаған ауытқулардың бар болуы нормативтік есептің дұрыс ұйымдастырылмағанын білдіреді.
Ауытқулар теріс те (артық жұмсалған) және оң да (үнемделгені) болуы мүмкін. Теріс ауытқулар (материалдар, отындар, энергиялар, технологиялық процесстерде қарастырылмаған, қосымша жұмысқа жасалған төленген және т.б.) өндіріс процесінің дұрыс ұйымдаспағанынан пайда болады. Оң ауытқулар жекеленген учаскалердің жетістіктерін баяндайды (материалдардың тиімді пайдалануын ашу, материалдарды мүмкіндігінше қалдықсыз пайдалану, өнімнің сапасын арттыру, құрал жабдықты тиімді қолдану және т.б.) жіне норма шығындарын үнемдеуді жүзеге асырады. Кейде оң ауытқулар шын мәніндегі қаражаттың үнемделгенін көрсете бермейді, ол тек ғана норманың шын арттырылған деңгейін пайдаланғандығын көрсетеді.
Өндірісте материалдар қатаң белгіленген лимиттер шегінде беріледі. Материалдардың берілуін лимиттеу ай басында цехтарда жұмсалған материалдардың деңгейін ескере отырып, материалдардың шығынын қолданыста жүрген прогресшіл нормалардың негізінде нысаналы түрде жүзеге асырады. Материалдардың жоспардан тыс босатылуына құжаттар жасау, материалдарды жедел бақылау және оларды жоспардан тыс босатуға алып келген себептерін талдауды қамтамасыз етуі тиіс. Ақауға шығарылған өнімнің орнын толтыру үшін қажет материалдарды алуға ақау туралы актілер негіз болады. Онда бұйымның, бөлшектің коды, өніміңн ақауға шығарылған тапсырыс номері көрсетіледі. Өндірістегі шикізат пен материалдардың сандық есебі жоспарлау бөлімінде, ал құндық есебі бухгалтерияда жүргізіледі.
Нормалардан ауытқуларды есепке алу шикізат пен материалдарға, олардың жұмсалуын нормалауға және өндірістік технологиялық процесіне байланысты ұйымдастырылады. Нормалардан ауытқуға материалдарды ауыстыру, оларды пайдалану және т.б осы сияқты факторлар әсер етеді. Материалдар шығыны бойынша нормадан ауытқуларды анықтау үшін материалдарды құжаттау, түгендеу және т.б. шаралар жүргізіледі.
Құжаттау әдісі материалдарды ауыстыру салдарынан туындайтын ауытқуларды, сондай-ақ жеке-дара материалдардың нормадан артық жұмсалғанын анықтау үшін қолданылады. Жеке-дара материалдардың шығынын, согдай-ақ материалдардың ауыстырыуымен байланысты ауытқуларды арнайы (дабылдық) құжаттармен рәсімдейді.
Әрбір келіп түскен материалдардың партиясын салыстырып көру әдісі өндіріске босатылған, қымбат тұратын (тері, тоқыма және т.б.) материалдардың әрбір партиясы бойынша олардың нормадан ауытқуын анықтау үшін пайдаланылады. Қолданып жүрген нормадан ауытқулар партиялардың шығыс нормасын шығарылған өнімнің нақты өндірісімен салыстыру арқылы анықталады. Егерде бұл әдісті қолдану қиындық тудырса, онда оның орнына инвентарлық әдіс қолданылады.
Инвентарлық әдіс материалдардың нақты шығысын белгіленген норма шығысымен салыстыру арқылы айлық, бес күндік, он күндік, бір ауысымдық (сменалық) ауытқуларын анықтайды. Материалдардың іс жүзіндегі шығынын анықтау үшін: ауысымның, бес күндіктің, он күндіктің басына немесе әр айдың бірінші жұмыс күніне жұмсалған материалдарды түгендеу (инвентаризация) жүргізеді. Ауытқуларды анықтау, есепке алу үшін кәсіпорынның жоспарлау-диспетчерлік бюросы материалдарды жұмсау картасын жүргізеді. Онда материалдар жұмсаудың ағымдық нормасы, сол материалдан жасалған бұйымдардың (бөлшектердің) саны көрсетіледі. Бұйымдардың (бөлшектердің) саны жұмысшылардың жасап шығарған есеп мәліметтерінің негізінде анықталады. Есеп деректері (мәліметтері) бойынша оқтын-оқтын қолданылып жүрген нормалардан материал шығындарының ауытқуы туралы цехтар есеп береді.
Жалақыны ауытқулар есептелген нормамен нормадан ауытқу бойынша ескереді. Бухгалтерия есептелген жалақы сомасының жұмысшылардан алынған өнім сан мен сапасына сәйкестігін байқап отырады. Жұмыстың қалыпты жағдайларынан ауытқығаны үшін үстеме ақы төлеу өндірістік емес шығындар және жалақы қорын артық жұмсаудың басты себептерінің бірі деп есептеледі. Жалақы бойынша нормадан ауытқуды талдау үшін және дәл есебін шығару үшін номенклатуралық себептерін және жалақы бойынша нормадан ауытқуды, кінәлілерді табу керек. Бухгалтерия ауытқулар туралы, олардың себептері мен кінәлі тұлғалары көрсетілген рапорт жасап отыруы керек.
Үстеме шығындарды есептеу мен тарату нақты шығындардың сомасын анықтауды, әрбір баптар бойынша бекітілген сметадан ауытқуын табуды, деемек ондағы артық жұмсалушы шығындардың алдын алатын қажетті шараларды дер кезінде қабылдауды қамтамасыз етеді. Бұл үшін материалдар шығынына, штаттық кестеге және лауазымды қызметкерлердің окладына жасалған лимиттік картаның, материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың нормасының негізінде ағымдағы жедел (оперативтік) бақылауын ұйымдастырады.
Кәсіпорындарда құндылықтарды сақату мен есебінде, өндірісті ұйымдастыруында болған кешіліктер және басқа да өндірістік емес сипаттағы шығыстар толығымен ашылып көрсетіледі. Өндірістік емес сипаттағы шығыстар өнімді шығарумен байланысты болса, онда олар оның өзіндік құнына қосылады, ал егер де байланысты болмаса, онда олар өнім түрлерінің арасына таратылып, үстеме шығыстардың құрамында өзіндік құнға қосылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметі тарапынан бақылау жасау материалдарды, энергияны, аспаптар мен керек жарақтарды тұтынудың бекітілген нормалары мен лимиттерін; басқарудың белгіленген ұйымдық құрылымын, сондай-ақ қызметтердің және қызмет көрсетуші адамдар жалақысының окладтарын (ставкаларын) катаң сақтауды қамтамасыз етуі қажет.
Машиналар мен жабдықтарды пайдалану мен күтіп ұстауға кеткен шығындарды (егер үстеме шығындардың бұл тобы есепте бөліп көрсетілген болса) өнім түрлері бойынша таратады,бірақ ол кезде өнімді әзірлеу кезінде қолданған құрал жабдықтың жұмыс істеген сағаттарының деңгейі, яғни өндіріске қажет болған машина/ сағатының саны ескеріледі. Машина мен жабдықтарды пайдалану мен күтіп ұстауға кеткеншығындарды тарату кезінде сметалық (нормативтік) ставкасын пайдалану керек, ал олар әдетте бұйымды әзірлеу үшін қажет технология бойынша құрал-жабдықтардың жұмыс істеген машина/сағатының саны бойынша, құрал-жабдықтың әрбір топтары бойынша белгіленген, шығын коэффициенті бойынша, және бір машина/сағатының жоспарлы өзіндік құны бойынша есептеледі. Бұйымдарға (бөлшектер комплексіне) сметалық ствкаларды есептеп шығару айтарлықтай оңай: жабдықтардың жұмысымен байланысты шығындар мен механикаландырылған (станоктық) және механикаландырылмаған (қолмен атқарылатын) жұмыстар бойынша жеке-жеке алғанда, өндіріс жұмысшыларының негізгі жалақысының арақатнастарының негізінде анықталады. Машина мен жабдықтарды күтіп-ұстау мен пайдалану жөніндегі нақты шығындар сметалық ставкалар бойынша белгіленген шығындарға тепе-тең дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасына бөлінеді.
Үстеме шығыстарды (егер олар жеке топқа бөлініп алынбаған болса, машина мен жабдықтарды күтіп-ұстау мен пайдалану жөніндегі шығындарды қоса алғанда) бұйымдардың арасына тарату өндіріс жұмысшыларының негізгі жалақысының сомасына тепе-тең етіп бөлінеді.
Ірі сериялы және жаппай өндіріс жағдайында шығындардың жиынтық есебі шығындардың калькуляциялық баптары бойынша машиналардың типтері немесе бұйымдардың біртекті топтары бойынша жүргізіледі. Басқарудың цехсыз құрылымы кезінде жиынтық есеп тұтастай кәсіпорын бойынша, ал цехты құрылымы болған кезде, онда цехтар бойынша жүзеге асырылады.
Шығындардың есебін алу айдың басында қолданылып жүрген нормалар және сол нормалардан ауытқу сомасы бойынша жеке-дара жүргізіледі. Мұның өзі ауытқудың пайда болу себептерін және оған кінәлі тұлғаларды анықтауда жәрдем береді. Нормадан тыс ауытқулардың себептері және кінәлі тұлғалар арнайы кодтар бойынша есепке алынады. Олар өнім түрлері мен шығын баптары бойынша есепке алынады, ал олардың иесізденген жағдайында ауытқудың сомасы жекеленген өнім түрлерінің өзіндік құнына пропорционалды жолмен нормативтік шығындар бойынша таратылады.
Нормадан ауытқу әртүрлі себептерден болса, онда олардың кінәлі тұлғалары мен себептері көрсетілген дабыл қағатын құжаттармен рәсімделеді.
Сонымен қоса, ауытқулар әртүрлі өзгерістермен байланысты болады, атап айтқанда, материалдық, еңбек, энергетикалық шығындарының өсуінің немесе төмендеуінің, ауыстырылуының салдарына орын алуы мүмкін. Әдетте нормадан болатын барлық өзгерістер есеп беретін айдың бірінші күніне туралап жасалынады, сондықтан олар әрекет етіп тұрған норманың енгізілген уақтынан бастап нормативтік калькуляцияда көрініс табуы керек.
Ай басына қалған аяқталмаған өндіріс ай ішіндегі шығындары және өндірілген өнімге есептеліп шығарылатын шығыстары есептік айдағы әрекет етіп тұрған біріңғай норасы бойынша жасалатындықтан, ағымдағы норманың өзгеруіне байланысты есептік айдың басына аяқталмаған өндірістің өзіндік құнына қайта есептеу қажеттілігі туындайды. Қайта есептеудің нәтижесі норманың өзгеруімен байланысты ауытқудың сомасын құрайды. Аяқталмаған өндірісті қайта есептеу түгендеу кезінде тікелей шоттардың мәліметтері бойынша, ал түгендеу жүргізу мүмкін болмаған кезде индекстің (коэффициенттің) көмегімен жасалады. Нормалардың өзгеруі осы бап бойынша аяқталмаған өндірістің қалдық сомасына нормативтік калькуляцияның жекеленген баптары бойынша есептелінеді.
Мысалы. Қолданылып жүрген нормалар бойынша өнімнің бір өлшем бірлігіне шаққандағы материалдық шығындар 12 300 теңге сомада қарастырылған. «Шикізат пен материалдар» бабы бойынша ай басында аяқталмаған өндіріс қалдығы 328 000 теңгені құраған. өнімнің өлшем бірлігіне жаңадан орнатылған норматив 12 160 теңгені құрайды. Осы баптар бойынша нормалардың өзгеру индексі 1,138 %
Жаңа нормаларды негізге алғанда аяқталмаған өндіріс қалдығы 324 267 теңге (328 000- 3732) болған.
Сәйкес түрде нормалардың және басқа баптардың өзгеруіне байланысты ауытқулар сомасы есептеледі.Жанама шығыстардың баптарын тікелей шығындардың жаңа нормасына көбейтіп, сосын оны 100 ге бөліпжанама шығындардың бааптары бойынша нормативін есептейді.
Нормалар есептік айдың барысында өзгеруі мүмкін, сондықтан ол нормативтік калькуляцияда көрсетілмеуі мүмкін. Бұл кезде нормалардың өзгерген жағдайы хабарланып, сол өзгерістердің көшірмесімен рәсімделеді, мысалға: өндірістік бөлімінде – материалдардың шығыс нормасының өзгерісі, еңбек пен жалақы бөлімінде - жұмыстың (еңбектің) кесімді бағасының және өнімділік нормасының (мөлшерінің) өзгерісі, жоспарлау бөлімінде – үстеме шығыстардың баптардың нормасының өзгерісі.Нормалардың өзгерісі және шығыстардың жаңа нормативін белгілеу аяқталмаған өндірістің қайта бағалануына әсер етеді. Нормадан ауытқуын анықтау үшін өндіріске кеткен шығынның есеп нормасымен де, нақты жұмсалған шығынмен де есептеп шығарады, яғни бөліп есептеу жолымен анықтайды. Есептелген нормадан ауытқу және норманың өзгерістері өнімнің өзіндік құнына жіне аяқталмаған өндірістің қалдығына жатқызылады. Өнеркәсіптің жаппай өндірістік сипаттағы және ұысұа өндірістік циклдағы кейбір салаларында нормалардың өзгерулерімен нормалардан ауытқулар сомасы тауарлы өнім өндірісінің өзіндік құнына, ал аяқталмаған өндіріс нормативтік өзіндік құны бойынша толығымен жазылады. Нормалардың өзгеруі мен нормадан ауытқулар сомасы өндіріс есебі ведомостарында көрсетілген индекстердің көмегімен тауарлы өнімді шығару мен аяқталмаған өндіріс арасына бөлінеді. Оларды нормалардың өзгерулері мен нормадан ауытқулар сомасының калькуляциядағы баптары бойынша бөліп алғандағы нормалар сомасына проценттік қатнасымен анықтайды.
Өндірістегі шығындардың жиынтық есебі шығындардың жиынтық есебі ведомосында жүргізіледі. Біртекті бұйымдардың жекеленген түрлері немесе тобы калькуляциялау объектілері болғандықтан, біртектес өнімнің бірін немесе бірнеше түрлерін жасауға жұмсалған шығындарды есептеу үшін ведомоста осы сияқты шоттар ашылады.Бұйымның бір түрі бойынша өдірістік шығындарды есептеген кезде есептік норма бойынша өндірістік есеп ведомостындағы өнім шығындарының нормативтік құны шығыстың әрбір бабының нормативін шығарылған өнімнің нақты санына көбейту арқылы алынады.
3.Өндірістегі шығындарды есепке алудың аудиті мен талдауы.
3.1Өндірістегі шығындардың аудиті.
Аудиторлық тексеру жүргізудің тәжірибесі көрсетіп отырғандай,өндіріс шығындарының есебін аудит жүргізілген кезде кеткен кемшіліктер мен жіберген қателіктерге, бұрмалаушылықтарға талдау жасауға мүмкіндік туады:
-аяқталмаған өндірістегі еңбек ақы материалдық қорлар ж.т.б. негізсіз көлемі жоғарылатылған шығындарға;
-өндіріс шығындарына, заң актілеріне сәйкес арнайы көздердің есебіне жатқызылған негізсіз енгізілген шығындарға;
-калькуляциялау обьектісіне жатпайтын шығындарға;
-есепті кезеңнің өндіріс шығындарына негізсіз ендірілген сатылмаған тауардың қалдықтарына тасымалдау шығындарына;
-өндіріс шығындарына ендірілген негізгі құралдарға салынған күрделі қаржыға;
-өндірістік сипаты жоқ өзіндік құнға негізсіз ендірілген шығындарға;
-негізгі құжаттары жасалмаған және растаушы бастапқы құжаттары жоқ өзіндік ендірілген шығындарға;
-құжаттары мен расталмаған материалдық емес активтердің өзіндік құнға ендірілген амортизациалану сомасына;
-жеке тұлғаларға жалға берілген негізгі құралдардың өзіндік құнға енділілген шығындарына;
-өзіндік құнға ендірілген өндірістік емес, негізгі құралдарды сақтау шығындарына.
Өндіріс шығындарының есебін аудиторлық тексеруге кіріспей тұрып, алдымен аудитордың қабылданған есеп саясатымен, шаруашылықтың ұымдастыру және технологиялық ерекшеліктерімен, өндіріс тұрпатымен, шығарылған өнімдердің түрлері мен пайдаланылған ресурстарымен танысуы қажет.
Есеп саясатының сақталуына байланысты аудитор мынадай мәселелерді анықтауға міндетті:
-тексеру кезеңінің басында белгіленген шығындар есебінің әдісінің тұрақтылығын, оның нормативтік құжаттарға сәйкестігін;
-есепті кезеңдер бойынша өнімнің өзіндік құнына жатқызылған шығындарын шектеудің сақталғанын;
-материалдық шығындарының өнімнің өзіндік құнына дұрыс таратылып жатқызылғандығын;
-негізгі құралдарға дұрыс тозу есептелгендігін;
-өндіріс шығындарына ендірілген материалды емес активтерге есептелген, амортизациалану сомасының дұрыстығын;
-үстеме шығындар сомасының обьектілері бойынша таратылу әдістерінің негізділігін.
Өнім (жұмыс, қызмет) өндіруге жұмсалған өндірістік шығындардың есебінің дұрыстығын тексерген кезде, аудитор жылдың басында белгіленген өндіріс шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің тұрақтылығын және оның шаруашылықтың салалық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне сәйкестігін аңықтауға міндетті.
Арнайы әдебиеттерде өндіріс шығындарының есебінің әдістері мынандай топтарға сыныпталатын белгілі :
- технологиялық үрдіске қатынасы бойынша - тапсырыстарға және іс-әрекеттепге;
- калькуляция объектісі бойынша - тетіктерге, бөліктерге, бұйымдарға, біртекті бұйымдар топтарына , үрдіске, іс-әрекеттерге, өндіріске, тапсырысқа;
- шығындарға бақылау жасауды қамтамасыз ететін ақпараттарын жинау әдісі бойынша;
- алдын ала бақылау әдісі бойынша - нормативтік әдіске және күнделікті бақылаудағы ағымдағы шығындар есебіне.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп теориясы және практикасы үшін нарықтық экономикасы дамыған Батыстағы елдерде кеңінен қолдау тапқан, әсіресе АҚШ және Германияда «Директ Костинг» жүйесі бойынша өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру тәжірибесі ерекше ықыласқа ие. Оның басты ерекшелігі сонда-бұл жүйе кезінде жоғарыда баяндалған өндіріс шығындарының есебінің әдістеріндегіге қарағанда толық өндірістік өзіндік құн есептелмей, айналым шығындарын ғана қамтитын қысқартылған (бөлшектеп) өзіндік құны есептеледі. Өндіріс көлемі өскенімен, өзгермейтін, тұрақты шығындармен салыстырғанда, айналымдағы шығындарды бақылауды күшейтуді талап етеді. Сондықтан өндірістің өсуі-тұрақты шығындарын қысқартатын бастапқы резерві. Шығарылған өнімнің өсуіне қарай өнімнің өсуіне қарай өнім бірлігіндегі үлесі кеми түседі.
Аудитор қолданылған өндіріс шығындарының есебінің әдістерінің негізділігін және оның өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтауға әсерін бағалауға міндетті.
Өнімнің өзіндік құнына шығындарының дұрыс жатқызылуын тексеру әдістері көпшілігінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға қолданылған жолдарына байланысты. Яғни,толық немесе қысқартылған өзіндік құн есептеуге, сондай-ақ шығындарының топтарына да.
ҚХЕС 2 «тауарлы-материалдық қорларының есебі» стандартына әдістемелік нұсқауда, жоспарлау және талдау кезінде өнімнің өзіндік құнының өндірістік шығынын құрайтын мынадай топтау түрлеоі қолданылады:
- шығынның пайда болу орны бойынша (өндіріс, цех, бөлімше ж.т.б)
- өнімнің, жұмыстың және қызметтің түрлері бойынша;
- шығындарын өнімнің өзіндік құнына жатқызу әдістері бойынша.
Бұл аталған топтаулармен шектеліп қалмай, жалпы әдебиеттеріндегі өндіріс шығындарының топталу тәртіптерін басшылыққа ала отырып, өндіріс шығындарын жіктеуді мынандай топтар бойынша кеңейте түсудің маңызы зор.
Жалпы әдебиеттерде өндіріс шығындарын:
-жауапкершілік орталығы бойынша;
-құрамы бойынша;
-өндіріс үрдісіндегі экономикалық рөлі бойынша;
-өндіріс көлеміне байланысты сипаттамасы бойынша;
-пайда болу кезеңі және өзіндік құнға шығысқа шығарылу немесе есепті кезеңдері бойынша
-тиімділігі бойынша;
-шығыгдарының түрі бойынша топталатынын ескерсек, жоғарыдағы аталған топтаулардың жеткіліксіз екендігі байқалады.
Шығындар есебін тексерген кезде өндірістік бөлімшелер (қай цехта немесе қай учаскіде жетілдірілгендігін)
Және өндіріс түрлері (негізгі, қосалқы) бойынша қаншалықты жақсы ұйымдастырылғанына көз жеткізу қажет. Өндірістік бөлімшелер және өндіріс түрлері бойынша есеп және шығындарын жинақтау бірінші кезекте шаруашылықтың өзі үшін қажетті. Өнімнің өзіндік құнын бақылауды күшейту мақсатына орынды жұмсалуын «әрбір шығындар орталығы» бойынша бақылау қажет.
Жауапкершілік орталығы шығынның пайда болу орнымен сәйкес келмеуі де мүмкін. Егер құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері шығынның деңгейі және жұмыстың соңғы нәтижесі үшін жауап берген жағдайда, шығынның пайда болу орнымен жауапкершілікті орталығы сәйкес келеді. Бірақ жетекшілердің жауапкершілік аймағы және басқару қызметінің аумағы шығынның пайда болу орны бойынша тиісті қызметтерден кең. Басшылық ету жауапкершілігі өндіріс бөлімшелеріне тарайтын болғандықтан, жауапкершілік орталығы бірнеше шығынның пайда болу орнын қамтиды.
Өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындар олардың экономикалық мағынасына сәйкес мынадай элементтер бойынша топталады:
1)материалдық шығындары;
2)еңбек ақы төлеу шығындары;
3)еңбек ақы қорын аударылатын аударымдар;
4)үстеме шығындары.
5)негізгі құралдардың тозуы;
ҚХЕС 2 «Тауарлы-материалдық қорлардың есебі» стандартына әдістемелік ұсынымды шығындарды топтау калькуляция баптары бойынша келтіріліп,мынадай баптарды қамтыған:
- материалдар, қайтарылған қалдықтарын шығарып тастап;
- еңбек ақы;
- еңбек ақы аударымдары;
- үстеме шығындары.
Аталған шығындар баптары өнімнің өзіндік құнын қалыптастыратын негізгі көрсеткіш болғандықтан, жеке-жеке тоқталуды талап етеді.
Материалдық шығындардың өнімнің өзіндік құнына дұрыс жатқызылғандығын тексерген кезде, аудитордың мынадай мәселелерге назар аударуын талап етеді:
-өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына енетін шикізаттың және материалдардың дұрыс бағаланғандығына;
-шаруашылықта қабылданған есеп саясатына байланысты бухгалтерлік есепте материалдарды сатып алу және дайындау операцияларының дұрыс көрсетілгендігіне;
-өндіріске пайдаланылған, материалдарға ешқандай қатынасы жоқ шығындардың өзіндік құнға шығысқа шығарылған фактілердің орын алмағандығына, сондай-ақ өндіріс шоттарына ҚҚС құнын шығысқа шығарған жағдайына;
-цехтарға, учаскілерге ж.т.б. босатылған, бірақ нақты өндіріске жұмсалмаған шикізаттардың, материалдардың құнын өнімнің өзіндік құнына ендіру фактілерінің орын алмағандығына;
-құрылыс, жөндеу (амортизацияға бөлуді қоса) кезінде бөлінбеген табысқа немесе басқа да қаржыландыру көздеріне шығысқа шығарылғандығына;
-әлеуметтік-мәдени бағыттағы обьектілерді сақтауға жұмсалған материалдардың құны негізгі қызмет шығындарына жатқызылған жағдайлардың орын алмағандығына. Басқа шаруашылықтарға көмек көрсету мақсатында орындалған шығындар осындай тәртіп бойынша көрсетілгендігіне;
-техникалық жағдайының және өнім өндіру технологиясының деңгейіне сәйкес шикізат және материалдарды жұмсау нормасының дұрыс белгіленгендігіне;
-қайтарылған қалдықтарының дұрыс бағаланып, шығысқа шығарылғандығында;
-өнімнің өзіндік құнына, ендірілген делдалдық қызметі қоса, тауар биржаларының қызметін төлеу, делдалдық және сыртқы экономикалық комиссиондық сыйақы төлеу шығындарының негізділігіне;
-өнімнің өзіндік құнына, қоймадағы және өндірістегі кем шыққан құндылықтардың құнының, кінәлі адамдары дәлелденбеген немесе оны қараудан сот органдары бас тартқан жағдайда шығысқа шығарылуының заңдылығына;
-шаруашылықтың материалды құндылықтармен бірге сатып алынған сыйымдылықтар жәнеқұндақтау,орау материалдарының есепте дұрыс көрсетілуіне. Бұндай кезде егер сыйымдылықтың құны материалдардың бағасына енсе, онда материалдардың нақты өзіндік құнын, сыйымдылықтың құнын, мүмкін болған жағдайда оларды пайдалану және сату бағасына кемітудің қажет екендігін есте сақтауы қажет. Егер сатып алушылар, сыйымдылықтардың құны материалдық ресурстардың бағасынан жоғары бағаланып төленсе, онда материалдық құндылықтардың құнын олардың мүмкін болған пайдалану бағасы шығарылып тасталып ендірілгендігіне;
-табиғи кему нормасының негізінде кем шыққан және жоғалған материалдардың құнының дұрыс шығысқа шығарылған құнынан ауытқудың негізділігіне.
Жоғарыда баяндалған материалды шығындарымен қатар өзіндік құнның едәуір бөлігін, кейбір материалдық өндіріс салаларында барлық өндіріс салаларында барлық өндіріс шығындарының 1/3 жуығын еңбек ақы төлеу шығындары алады. Сондықтан өзіндік құнға шығынның бұл түрінің дұрыс жатқызылуына аудитордың баса назар аударуы қажет. Өнімнің өзіндік құнына еңбек ақы төлеу шығындарын, материалдар шығындары сияқты, яғни пайда бөлу орны бойынша көрсетілетінін ескеруі қажет.
«Еңбек ақы төлеу» шаруашылықтың негізгі өндіріс жұмыскерлеріне есептелген еңбек ақы, өндірістік нәтижелері үшін жұмысшы, қызметкерлерге сыйақы, ынталандыру және есесі қайтарылып, орны толтырылатын төлемдерін қоса, шығындары сондай-ақ ұйымның штатында тұрмайтын негізгі өндірісте жұмыс істейтін жұмыскерлерге есептелген еңбек ақы төлеу шығындары көрсетіледі.
Аудитор еңбек ақы төлеу шығындарын зерттей отырып, анықталған тиісті құжаттары бойынша мерзімді еңбек ақыға, кесімді нарыққа, тарифтік қойылымға, лауазымдық мөлшері ақыға қарай есептелініп, нақты орындалған жұмыс үшін төленген еңбек ақы субьектіде қабылданған еңбек ақы төлеу нысанына және жүйесіне сәйкес толық сомада, ал есесі қайтарылып, орнын толтыру төлемдері заң актілерінде қаралған тәртіптегі нормада өзіндік құнға ендірілетінін назарынан тыс қалдырмауы қажет.
Аудитор еңбек ақы төлеу шығындарын тексерген кезде, оның құрамына, сонымен қатар натуралды төлем ретінде берілген өнімдердің құндарының жұмыскердің кейбір категорияларына тегін берілетін заттардың (арнайы киімдер, әскери киімдер) құны, еңбекті реттеуге байланысты төлемдер енетінін естен шығармауы қажет.
Өнімнің өзіндік құнына тарату жолымен ендірілетін өндірістік кешенді шығындар жиынтығы «Үстеме шығындар» бабы. Аудитор бұл бапта жинақталған шығындарды мұқият зерттеп, олардың әрбір нақты өнімнің түрлерінің өзіндік құнына таратылу әдістерінің негізділігін анықтауға міндетті.
Негізгі және қосалқы өндіріс, сондай-ақ өз өндірісіндегі жартылай фабрикаттардың үстеме шығындарының ақпараттарын жинақтау үшін 93 «Үстеме шығындар» бөлімінің шоттары қаралған.
Аудитор бұл бөлімнің шоттарында шаруашылық операцияларының дұрыс жинақталып көрсетілгендігіне және олардың негізділігіне, таратылу тәртіптерінің ақталғандығына тексеру жүргізеді.
Аудитор сонымен қатар кезендік шығындарға мұқият тексеру жүргізіп, олардың өнімнің өзіндік құнына таратылмағандығын анықтайды. Кезендік шығындардың ақпараттарын жинақтау үшін бухгалтерлік есеп шоттарында 7110 «Тауарды сату бойынша шығындар», 7210 «Жалпы және әкімшілік шығындары», 7310 «Пайыздар бойынша шығындары» шоттары қаралған.
Бұл шығындар өнім өндіру шығындарынан айырмашылығы өндірістің көлеміне байланысты емес және нақты сатылған өнімнің немесе қызметтің түріне қатысы жоқ, тұрақты шығындары ретінде анықталған, сондықтан оларды өнімнің көлемінің негізінде емес, уақыт кезеңдері бойынша есептеген орынды.
Шаруашылық жүргізуші шаруашылық, кезеңдік шығындары, тіпті белгілі бір кезеңнің ішінде өнім өндірмеген, қызмет көрсетпеген жағдайдың өзінде де шегеді. Оларды есепте және қорытынды есепте көрсетілу жағынан қарайтын болсақ, кезеңдік шығындардың өндірістік өзіндік құнынан негізгі өзгешелігі сол-кезеңдік шығындар, тауарлы-материалдық қорлардың қалдығына жатқызылмайды. Нарықтық экономика жағдайында оларды көрсетудің бұндай жолы абайлау сәйкестік қағидалармен байланысты.
Кезеңдік шығындар бұл қорытынды есептің қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы көрсеткіші болса, өндіріс шығындарының көрсеткіші алдымен тауарлы-материалдық қорлардың қалдықтарына ендіріліп, баланста шаруашылық жүргізуші шаруашылықтың активінің бөлігі ретінде көрсетіліп, содан кейін ғана қорытынды есептің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесінің көрсеткішіне айналады.
Кезеңдік шығындар бұл қорытынды есептің қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы көрсеткіші болса, өндіріс шығындарының көрсеткіштері алдымен тауарлы-материалдық қорлардың қалдықтарына ендіріліп, баланста шаруашылық жүргізуші шаруашылықтың активінің бөлігі ретінде көрсетіліп, содан кейін ғана қорытынды есептің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесінің көрсеткішіне айналады.
Кезеңдік шығындар келесі кезеңдердің сатылмаған өнімнің және аяқталмаған өндірістің қалдықтарына көшірілмей, сол жұмсалған есепті кезеңге ғана шығысқа шығарылады.
Бұл мәселелердің шаруашылық жүргізуші шаруашылықтың баға саясатында негізді шешім қабылдау үшін маңызы өте зор.
Жалпы және әкімшілік шығындар- бұл өндірісті басқаруға және ұйымдастыруға байланысты шығындар.
Пайыздарын төлеу шығындарына жататындар:
-банк несиелері бойынша сыйақы төлемі;
-жабдықтаушылардың несиелері бойынша сыйақы төлемі;
-жалпы мүліктер, шығарылған құнды қағаздар және басқалары бойынша пайыздарын төлеу бойынша шығындары.
Бұл шығындар 7330 «Сыйақылар бойынша шығындар» шотында көрсетіледі, ал жылдың соңында 5610 «Жиынтық табыс» шотының дебетіне оларды шығысқа шығарады.
Аудитор пайыздары бойынша шығындарды төлеуге байланысты шаруашылық операцияларының корреспонденцияларының дұрыс берілгендігін, пайыздарын есептеу, төлеу тәртіптерінің сақталғандығын, сонымен қатар Бас кітаптың мәліметтерінің 7310 «Сыйақылар бойынша шығындар» шотының кредиті бойынша есеп регистрларындағы мәліметтерімен сәйкестігін тексеруге тиісті.
Аудитордың тауарларды сатуға байланысты шығындарын тексеруге баса назар аударуды талап етеді. Аудитор тауарларды сатуға байланысты туындаған шығындардың құрамымен танысып, олардың шартта қаралған сатылған өнімнің өзіндік құнына енетін есесі қайтарылатын және қайтарылмайтын шығындарының негізділігіне олардың құрамының дұрыс анықталғандығына көз жеткізуге тиісті.Аудитор тексеру барысында тауарларды сату шығындарының қатарына жатқызылған шығындарына, олардың құрамына назар аударуы қажет.
-сату бөлімдерінің жұмыскерлерінің еңбек ақысына; одан аударылатын аударымдарға, өнімді орау, ыдыстарға салу, арту, жөнелту пункттеріне дейін жүкті жеткізу шығындарына, сату және басқа да делдалдық қызмет көрсететін ұйымдарға төленетін комиссиондық төлемдерге, коммуналдық қызметтерге, тауарларды сату және оларды сақтайтын орындарды жалдау шығындарына;
-сауда каналдарын, тауарлардың өтімділігін зерттеу және басқа да маркетинг шығындарына, жарнама құралдарын шығару және орналастыру, көрмелерге, жәрмеңкелерге қатысу шығындарына, шартта қаралған тармаққа сәйкес берілген тауар үлгілерінің құнына, сатып алушылармен келісім және басқа да құжаттары бойынша немесе делдалдық ұйымдарға тегін берілген қайтарылуға жатпайтын өтелмейтін және басқа да осы сияқты шығындарына.
Өнімді сатуға жұмсалған шығындарды баптары бойынша аналитикалық есептері өнімді сатуға жасалған шығындары есебінің тізімдемесіне немесе машинажазбаларда субьект бекіткен баптар бойынша жүргізіліп, есеп регистрларында жинақталған мәліметтерінің 7110 «Тауарларды сату шығындары» шотындағы, Бас кітаптағы және баланстағы көрсеткіштеріне сәйкестігін анықтайды.
Аудитор тауарларды сату шығындарын тексеруді есепті жылы орын алған басқа да активтерді сатуға байланысты шығындардың операцияларын тексерумен жалғастырады. Ондай операциялардың қатарына материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды, құнды қағаздарды, сатуға және бағамдық айырмаларға байланысты негізгі емес қызметтерді сату шығындары жатады.
Негізгі емес қызметтерді сату шығындарының ақпараттарын жинақтау үшін бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарында 7410 «Негізгі емес қызметтер бойынша шығындар» бөлімшесінің 7410 «Материалдық емес активтерді сату бойынша шығындар», 7410 «Негізгі құралдарды сату бойынша шығындар», 7410 «Бағалы қағаздарды сату бойынша шығындар» және 7430 «Бағамдық айырмашылық бойынша шығындар» және 7410 «Басқалары» синтетикалық шоттары қаралған. Аудитор 7430 «Негізгі емес қызметтер бойынша шығындар» бөлімшесінде қаралған шоттарында жазылған шаруашылық операцияларының аналитикалық есептерінің дұрыс жүргізіліп, есеп регистрларында жинақталған мәліметтерінің Бас кітаптың және баланстың көрсеткіштерімен сәйкестігін салыстырып тексереді.
Аудитор шығындардың есебін тексеруді шаруашылықтың табыс салық бойынша шығындарын тексерумен сабақтай отырып, олардың туындау себептерін орындалу тәртіптерінің сақталғандығына назар аударады. Заңды тұлғалардың есепті кезеңдегі табыс салығына байланысты шығындарының бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарында қаралған 7710 «Корпоративтік табыс салық бойынша шығындар» шотында ақпараттарының жинақталып, олардың есеп регистрларындағы көрсеткіштермен Бас кітаптағы және баланстағы көрсеткіштерімен сәйкестігін салыстырып текскреді. Есепті жылда есептелген ағымдары табыс салық шығындары және мерзімінде бюджетке төленбей, кейінге қалдырылған табыс салық шығындары 3110 «Төленуге тиісті корпоративтік табыс салық» және 4310 «Кейінге қалдырылған корпоративтік табыс салық» шоттарымен корреспонденцияда 7710 «Корпоративтік табыс салық бойынша шығындары» шотының дебетінде таза табыс есептелген кезде есептелген табыс салық сомаларына реттеулер енгізіліп көрсетіледі. Ал шоттың кредитінде салыққа төлем бойынша үнемделген сомасы таза табыс есептелгеннен кейінгі реттеулердің нәтижесін қоса, 4310 «Кейінге қалдырылған корпоративтік табыс салық» шотымен корреспонденцияда көрсетеді.
Шаруашылықтың таза табысына төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан, сондай-ақ басқа ұйымдарға үлестік қатысудан шеккен зияны кері әсерін тигізеді.
Бухгалтерлік есептің стандартында төтенше жағдайлар деген ұғымға мынадай түсініктіме берілген. Төтенше жағдайлар деп заңды тұлғаның қызметінің әдеттегі қалпының ауытқуына әкеліп соқтырған оқиғаларды немесе операцияларды айтамыз. Бұндай оқиғалар мен операциялар үнемі жиі немесе тұрақты қайталанбайды ( қар көшкіні, сең жүру, жер сілкіну, құрғақшылық сияқты табиғи құрылыстар және өрт, соғыс, т.с.с. оқиғалар).
Тоқтатылған операциялар деп шаруашылықтың жеке бағыттары болып саналатын филиалдарын сатуды немесе жоюды айтамыз.
Төтенше жағдайлар мен тоқтатылған операциялардың қозғалысының операцияларының ақпараттарын жинақтау үшін бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарында 86 төтенше жағдайлардың және операциялардың тоқтатылуынан болған табыстар (зияндар)» бөлімшесінің, 7510 «Табиғи апаттардан болатын есесі қайтарылмайтын шығындар» 7510 «Табиғи апаттардан болатын табыстар», 7510 «Тоқтатылған операциялардан болатын табыстар» және 7510 «Басқалары» синтетикалық шоттары қаралған.
Аудитор табиғат апаттарының салдарынан шаруашылықтың шеккен зияндарын заңды тұлғаның мүлкін, кәсіпкерлік қаупін және басқаларын сақтандыруға шарт жасалғанын және жасалып, бірақ сақтандыру шартының барлық талаптарын орындамаған жағдайда пайда болған зияндардың тиісті шоттарға жазылу тәртіптерінің сақталғандығын және олардың құрамын анықтайды.
Тоқтатылған операцияларды есепке алуға байланысты мынадай түсініктеме берілген. Тоқтатылған операциялардың нәтижелері әдеттегі қызметтен алынған табыстың немесе келген залалды айқындау кезінде енгізіледі. Ұйымның әдеттегі қызметінен өзгеше оқиғалардың салдарынан тоқтатылған операцияларды және бұл оқиғалар қайталынады деп күтілмейтін жағдайлар бұған қосылмайды. Мұндай жағдайда тоқтатылған операциялардан алынған табыс немесе залал төтенше жағдайлардан туындаған табыс немесе залал төтенше жағдайлардан туындаған табыс немесе залал ретінде қарастырылады.
Әрбір төтенше жағдайдың нәтижесінде тоқтатылған операциялардың мазмұны және сомасы түсініктеме жазуларыменашылуы қажет.
Әрбір тоқтатылған операциялардан келген зиянға жазылған түсініктемеде мындай мәселелер жинақталып ашылып көрсетілуі керек:
-тоқтатылған операциялардың мәнісі;
-қаржылық қорытынды есепті әзірлеу мақсатында құрамына операция енгізілетін салалық құрылымдар мен жағрапиялық аудандар;
-есептің мақсатында операцияның нақты тоқтатылу уақыты;
-тоқтатылу тәсілі (сату, тарату,, жою т.б)
-тоқтатылған операциялардан келген зиян;
-есепті кезеңдегі келген зиян және осының алдындағы әрбір есепті кезеңдердегі құрылымдық бөлімшелердің тиіті сомаларымен бірге.
3.1 Шығындарды нормативтік әдіспен калькуляциялаудың ауытқуының талдауы.
Ауытқулар талдауы негіздерін анықтау үшін талдаудың әрбір бағдарларын қарастырамыз.
Қайта өңдеу компаниясы бір түріндегі өнім шығарады. Осы кезең бойынша нормативті ұсталымдар нормативті ұсталымдар картасында берілген.
Өнім шығарудағы нормативті ұсталым картасы.
2-кесте
|
Өндірістік қосымша шығындар негізгі өндіріс жұмысшыларының уақыт базасына таратылады. Кезеңдік нақ өндіріс және сату 9 000 бірлікті құрайды.
Нормативті шығындар бойынша ауытқу
Нормативті шығындар бойынша ауытқу – бұл жоспарланған бюджетте қаралған немесе нормативті шығындар мен нақ шығындар арасындағы айырма.
Нормативті шығындардан ауытқу – нормативті шығындар мен нақ шығындарды салыстырудан келіп шығады. Өзіндік құнды (шығындар) нормативті калькуляциялауға барлық уақыт есте сақтау қажет болған маңызды сипаттық белгі тән: өзіндік құнды нормативті калькуляциялауда екі жақты жазу жүйесінің бас кітабының жай шоттарын қолданумен талдау өткеріледі.
Бұл үшін бухгалтерлік регистрлерде мыналар көрініс табады:
- нақ шығындар кіргізілген мәліметтер есебінде;
- стандарттық шығындар соңғы мәліметтер есебінде;
- айырма ауытқу есебінде
Материалдық ауытқулар
Негізгі материалдарға шығындар 2 негізгі факторларға байланысты болады: материалдар бағасы және оның өндірісте қолданылған саны.
Материалдарға бағалар бойынша ауытқулар
Ауытқуларды есептеу нәтижесінде негізгі материалдардың нақ бағасы нормативті бағадан ерекшеленуі туындайтын, нақ пайда күтілген пайдадан қандай дәрежеде ерекшеленетінін анықтау үшін жүргізіледі.
Материалдар қолданысы бойынша ауытқу
Бұл ауытқудың мақсаты – шикізат пайдаланудың нақ көлемі және алдын-ала қаралған өнім көлемін өндіруге қажет, күтілген көлемі арасындағы айырмадан келіп шыққан пайдаға сандық әсерді анықтау.
Сатып алынған немесе қолданылған материалдар көлемі ?
Барлық уақыт алынған материалдар саны өндірісте қолданылған материалдар санына тең бола бермейді. Егер бұл жағдай болмаған жағдайда пайдаға қорлар деңгейінің өзгерісі әсер етеді. Негізгі материалдар ауытқуын есептеуге әсер ететін деңгей қорларды бағалауда таңдалған әдіске тәуелді болады. Қорлар мыналардан бірін қолданумен бағалануы мүмкін:
(а) материалдардың нормативті бағасы
(b) нақ бағасы (ФИФО, ЛИФО және т.б. әдістерді қолданумен)
Нормативті баға бойынша қорларды бағалау
Бағалаудың қолайлы әдісі болып өнімнің өзіндік құнын нормативті калькуляциялау болып табылады, яғни бұнда қорлар есебі карточкаларында қорлардың қызметін олардың құнынан келіп шығып көрсету (себебі кез келген қызмет, алу, беру нормативті баға бойынша бағаланады) талап етілмейді. Бағалаудың бұл әдісінің нәтижесі бағаның ауытқуы шығындалған материалдардың көлеміне негізделіп емес, ал алынған көлемнің негізінде есепптелуінде болып табылады. Бұл ұсынылатын әдіс.
Нақ баға бойынша қорларды бағалау
Егер тауар материалдық қорларды бағалаудың осы әдісі қолданылса, онда кез келген бағадан ауытқу сатып алу кезінде емес, ал қорларды шығару кезінде есепке алынғанын білдіреді. Бұл әдісті қолданғанда қорларды шығару нақ баға бойынша (ФИФО, ЛИФО және т.б. әдістер қолданылады) бағаланады, ал барлық әрекеттер қорлар есебі карточкасына жазылады. Бағалардың ауытқуы қолданылатын көлем негізінде есептелінеді.
Материалдар бойынша жиынтық ауытқу
Бұл өнімді нақ өндіруге материалдарға нормативті шығындар мен нақ шығындар ортасындағы айырма.
Еңбек ақы шығындары бойынша ауытқу
Еңбек ақы бойынша шығындар еңбек (ставкасы) бағасының есебі және қолданылған еңбек көлемімен анықталады.
Еңбек ақы ставкасы бойынша ауытқу
Бұл ауытқу, нақ және нормативті еңбек ставкасы арасында айырма нәтижесінде нақ айда күтілгеннен қандай деңгейде ерекшеленетінін анықтау үшін есептеледі.
Еңбек өнімділігі бойынша ауытқу
Бұл ауытқудың мақсаты, өнім өндіруге қажетті күтілетін сағаттар санынан ерекшеленетін, белгілі сандағы сағаттарды қолдануда пайдаға әсер ететін сандық әсерді анықтау.
Еңбек бойынша жиынтық ауытқу
Бұл нақ өнім өндіруге нормативті шығындар мен еңбектік нақ шығындар ортасындағы айырма.
Өзгермелі қосымша шығындардың ауытқуы
Бұл ауытқу еңбек шығындары және материалдық ауытқуларына өте ұқсас, осылайша бұл тікелей шығындар өзгермелі қосымша шығындар (ӨҚШ) қызмет деңгейінің өзгеруімен өзгеріп отырады.
Өзгермелі қосымша шығындар бойынша жиынтық ауытқу
Бұл өнімге кіргізілген нормативті өзгермелі ҚШ және нақ өзгермелі ҚШ арасындағы айырма.
Әдетте өзгермелі қосымша шығындар негізгі жұмысшылардың еңбек уақытына байланысты өзгертіледі деп қаралады, және сол үшін өзгермелі ҚШ бойынша жиынтық ауытқу 1 немесе 2 себептен келіп шығады:
- нақ шығындар жоспардағыдан ерекшеленеді,
- негізгі жұмысшылардың еңбегінің нақ уақыты жұмсалуы тиіс болған уақыттан ерекшеленеді.
Бұл ауытқудың 2 элементтін пайда етеді:
- шығындар бойынша ауытқу
- нәтижелілік бойынша ауытқу
Тұрақты қосымша шығындар бойынша ауытқу
Бұл ауытқу тұрақты қосымша шығындардың нақ және күтілгені арасындағы айырманың пайдаға әсерін көрсетеді. Анықтамаға сәйкес бұл шығындар қызмет деңгейін өзгерту нәтижесінде өзгертілмейді, оның нәтижесінде көптеген ауытқулар бюджет негізінде есептеледі; бірақ пайдаға әсер өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қайсы жүйесін қолданғанына тәуелді болады: өзге шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау немесе толық өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.
Тұрақты қосымша шығындардың жиынтық ауытқуы.
Тұрақты қосымша шығындар бойынша ауытқу сметалық және нақ тұрақты қосымша шығындар арасындағы айырманы білдіреді.
Өнімнің өзіндік құнын толық калькуляциялау жүйесін қараймыз. Бұл ауытқу – нормативті ставка негізінде өзіндік құнға таратылған ҚШ және нақты кіргізілген ҚШ арасындағы айырма болып табылады.
Ақырғы ауытқуларды талдау
Ақырға ауытқуларды талдауды артық/толық емес таратуды талдау сияқты, шығындау және көлем сияқты ерекше жағдайларда өткізу мүмкін. Сонымен бірге сізге алдын тесте кездескен есептеу әдісі терминологиясы қолданылады.
Тұрақты шығындарды шығару бойыша ауытқу
Бұл ауытқу сметалық және нақ тұрақты қосымша шығындар арасындағы айырмаға тең.
Қуаты бойынша тұрақты ҚШдың ауытқуы
Бұл жоспарлы көлемді шығаруға сметалық уақыт және, тұрақты ҚШ таратудың нормативті ставкасына көбейтілген, нақ кеткен уақыт арасындағы айырма болып табылады.
Нәтижелік бойынша тұрақты ҚШдардың ауытқуы
Нәтижелік бойынша ауытқу = (нақ өнім көлемін өндіруге кеткен нормативті уақыт – нақ кеткен уақыт) x тұрақты ҚШдың нормативті ставкасы
Тұрақты қосымша шығындардың көлемі бойынша ауытқуы
Бұл ауытқу қуат және нәтижелік бойынша ауытқулардың сомасына тең.
Өзгермелі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда тұрақты қосымша шығындардың ауытқуы
Өзгермелі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда тұрақты өндірістік қосымша шығындардың жиынтық ауытқуы, толық құнды калькуляциялау жүйесінде де есептелінетін, тұрақты өндірістік қосымша шығындардың ауытқуына тең болады.
«Нормативті шығындар бойынша (standart - cost) өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жүйесінде ауытқуларды талдау»
Өндірістік емес қосымша шығындар.
Ауытқуды талдау мақсаты – күтілген нәтижелерден ерекшеленетін нақты нәтижелердің пайдаға әсерін көрсету болса да, сонымен бірге саудалық ұсталымдар, маркетинг және әкімшілік ұсталымдар сияқты өндірістік емес қосымша шығындарды салыстыру маңызды орын иелейді.
Өндірістік емес қосымша шығындар ауытқуы
Бұл шығындар өнімнің өзіндік құнына қосылмайды (толық құн бойынша калькуляциялауда да), сондықтан бұл статьялар бойынша ауытқулар, өзгермелі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жүйесіндегі тұрақты өндірістік қосымша шығындар ретінде де есептелінеді.
Басқаша сөзбен айтқанда, жеке ауытқу бұл, нақ және жоспарланған шығыстаулар арасындағы айырма болып табылатын, шығындарды шығыстау бойынша ауытқулар. Әдетте әрбір ауытқу әрбір қызмет түрі үшін жеке есептелінеді (сату, маркетинг, әкімшілік сияқты)
Сату бойынша ауытқу
Сату бойынша ауытқу жоспарланған және нақты пайданы салыстырғанда олардың әсерін көрсету үшін есептеледі. Сату көлемі бойынша ауытқуларды пайда ететін 2 себеп бар: сату бағасындағы ерекшелік және сату көлеміндегі ерекшелік.
Сату бағасы бойынша ауытқу
Бұл ауытқу пайдаға болжанғаннан ерекшеленетін бағада өнімді сату қалай әсер ететінін көрсетеді.
Сату көлемі бойынша ауытқу
Сату көлемінен ауытқу пайдаға сметалықтан ерекшеленетін көлемде өнімді сату қалай әсер ететінін көрсетеді.
Жоспарланған және нақ пайданы салыстыру
Ауытқулар күтілген пайдамен салыстырғанда шығындар/кірістердің әрбір бөлімдерінің әсерін анықтау үшін есептелінеді. Бұл ауытқулар салыстыру туралы есептілікте топталады.
Нормативті және нақ пайданы салыстыру туралы есептілік
Есептілік қызметтің жоспарланған деңгейі және шығындарына негізделетін, жоспарланған пайдамен басталады.
Кейін ол, нақ және жоспарланған қызмет арасындағы барлық ерекшеліктерді көрсету үшін, барлық оң және теріс ауытқулар есебімен түзетіледі. Оның нәтижесінен біз нақты пайданы алуымыз тиіс. Төмендегі мәліметтері негізінде, өнімнің өзіндік құнын өзгермелі шығындар бойынша калькуляциялау үшін есептілік берілген:
5-кесте
| Сомасы | |||
| Нормативті пайда | 80 000 | ||
| Сату бойынша ауытқулар: | |||
| баға бойынша | 18 000 О* | ||
| көлем бойынша | 20 000 Т* | 2 000 Т | |
| Тіке шығындар бойынша ауытқу: | |||
| материалдар: | |||
| бағасы бойынша | 120 О | ||
| қолдану бойынша | 4 300 Т | 4 180 Т | |
| еңбек: | |||
| ставка бойынша | 5 700 Т | ||
| өнімділік бойынша | 4 500 Т | 10 200 Т | |
| Өндірістік ҚШ бойынша ауытқу: | |||
| өзгермелі ҚШ: | |||
| шығындар бойынша | 5 000 О | ||
| нәтижелік бойынша | 3 000 Т | 2000 О | |
| тұрақты ҚШ: | 4 000 О | 10 380 Т | |
| Нақ пайда | 69 620 | ||
*) О – оң ауытқулар
*) Т – теріс ауытқулар
Ауытқулардың пайда болу себептері және арақатнастары
Ауытқуларды есептеу бұл 1 кезең-ақ. Әкімшілікке қызметті жоспарлау және бақылау үшін ақпараттар қажет. Ауытқулар бар екенін білу жеткілікті емес: бізге оның не себептен келіп шыққанын анықтау қажет. Көрсеткіштер өзі-ақ жауап бермейді. Бірақ олар берілуі тиіс болатын сұрақтарды тауып береді. Қазір біз жеке ауытқулар мүмкін себептерін талқылаймыз. Ауытқулардың жалпы себептері:
- төмен қаржылық жоспарлау;
- төмен өлшеу немесе жазу;
- кездейсоқ факторлар;
- оперативтік факторлар.
Төменде келтірілген тізім осы 4 себептердің мысалы болып табылады.
Материалдар бағасы бойынша ауытқу.
Мыналардан туындауы мүмкін:
- азайтудың әртүрлі көздері;
- бағаның күтілмеген жалпы өсуі;
- ірі партиялы тауарларды сатуда берілетін жеңілдіктердің өзгеруі;
- әр түрлі сұрыпты материалдарды ауыстыру; бағаларды жылдың 1ші айларында бағаның оң ауытқуы, ал жыл соңына – теріс ауытқулар күтілетіндей етіп жыл ортасында нормативті анықтау.
Материалдарды қолдану бойынша ауытқу
Мыналардан туындауы мүмкін:
- бұзылғандарды жоғары/төмен деңгейде пайдалану;
- өнімнің дизайнін өзгерту;
- әр түрлі сұрыпты материалдарды ауыстыру.
Еңбек ақы ставкасы бойынша ауытқу
Мүмкін болған себептер:
- күтілмеген ұлттық сыйақылар;
- жоспардан ерекшеленетін қолмен жасалатын уақыт немесе премиялық төлемдер;
Еңбек нәтижелері бойынша ауытқу
- ең жақсы бақылауды кіргізетін еңбек жағдайлары әдісін енгізу;
- оқытатын эффекттердің нәтижелері;
- материалдық қалыптастыру немес кісіні оқыту жүйесін енгізу;
- әр түрлі құрамалы деңгейдегі жұмыстарды ауыстыру.
Өзгермелі қосымша шығындардың ауытқуы
- Қосымша шығындардың баптарына байланысты бағалардың күтілмеген өзгерісі;
- Тұрақты және өзгермелі қосымша шығындар ортасына бұрыс тарату.
Шығыстау бойынша тұрақты қосымша шығындардың ауытқуы
- тұрақты қосымша шығындардың баптарымен байланысушы бағалардың өзгеруі, мысалы еңбек ақы төлемдерінің өсуі;
- маусымдық әсерлер, мысалы, жылу электрқуаты- қыста.(ол жылдық бюджет маусымдық факторларды есепке алмастан 4 шерекке бөлінген жағдайда туындайды). Жыл бойы маусымдық әсерлер біртараптандырылады.
Көлем бойынша тұрақты қосымша шығындардың ауытқуы
- қорлар пайда ету саясаты және талаптың өзгерулері нәтижесінде өндіріс көлемінің өзгертілуі;
- еңбек және жабдықтардың өнімділік деңгейінің өзгеруі;
- көтеріліс және т.б.лар нәтижесінде жоғалтылған өндіріс көлемі.
Сату бағасын өзгертуден келіп шыққан операцион пайданың ауытқуы
- бағаның күтілмеген өсуі;
Сату көлемін өзгертуден келіп шыққан операцион пайданың ауытқуы
Бұл ауытқу сату көлемін өзгертуден пайда болуы мүмкін, өз кезегінде мыналардан туындауы мүмкін:
- экологиялық төмендеу нәтижесінде талаптың күтілмеген төмендеуі
- бағаның төмендеуі нәтижесіндегі қосымша талаптар
- өндірістік қиындықтар нәтижесіндегі қанағаттандырылмаған талаптар.
Ауытқулардың арақатнасы
Бір ауытқу себебі басқа ауытқуғ оң және теріс әсер етуі мүмкін, мысалы:
- ерекше материалдар түрін жеткізу мүмкін болмаса, онда бұл бағаның оң ауытқуына ( арзанырақ материалды пайдалану), материалдарды қолданут бойынша теріс ауытқуға (арзанырақ материалды қолдаудан шығындылар көлемі өседі), көлем бойынша тұрақты қосымша шығындардың теріс ауытқуына (материалдардың жетіспеуінен өндіріс мерзімінің тоқтатылуы) және сату көлемінің теріс ауытқуына (өндірістік қиындықтар себебінен талаптың қанағаттандырылмауы) алып келеді.
- Жаңа жетістікті жабдықтардың пайда болуы нәтижелік бойынша еңбек ақы төлемінің және көлемі өнімділік жоғары бойынша тұрақты қосымша шығындардың оң ауытқуларына алып келетін (себебі бұл жабдық қымбатырақ және тозу нормасы жоғары) шығыстау бойынша тұрақты қосымша шығындардың теріс ауытқуын пайда етуі мүмкін.
- Өнімділікті өсіруге бағдарланған (еңбек өнімділігінің оң ауытқуы) жұмысшылардың ұмтылысы бекер болуы және шығындылар көлемінің өсуіне (материалдарды қолдану бойынша теріс ауытқу) алып келуі мүмкін.
Бұл жағдайлардың әр бірінде, егер бір ауытқу екінші ауытқуды пайда етсе, екі ауытқуларды біріктіру пайдасына келіспеушілік бар, онда екі ауытқулар да бір себептен түсіндіріледі.
Ауытқулар формуласы 6-кесте
| 1 | Сату бағасы бойынша ауытқу | = | (Жоспарлы құн базасындағы бір бірлікке нақ жалпы (маржиналды) кіріс - Бір бірлікке нормативті жалпы (маржиналды) кіріс) x Нақ сату көлемі немесе: (Сатудың нақ бағасы – Сатудың сметалық бағасы ) x Нақ сату көлемі |
| 2 | Сату көлемі бойынша ауытқу | = | (Нақ сату көлемі – сметалық сату көлемі) x Нормативті жалпы (маржиналды) кіріс |
| 3 | Жалпы (маржиналды) кіріс бойынша жиынтық ауытқу | = | Жоспарлы өзіндік құн базасына жиынтық нақты жалпы (маржиналды) кіріс – Жиынтық сметалық жалпы (маржиналды) кіріс |
| 4 | Материалдардың бағасы бойынша ауытқу | = | (Материал бірлігінің нормативті бағасы – Нақ баға) x Сатып алынған (қолданылған) материалдар мөлшері |
| 5 | Материалдарды қолдану (шығыстау) бойынша ауытқу | = | (Өнімді нақты шығару үшін материалдарың нормативті мөлшері – Нақ қолданылған материалдар) x Бірліктің нормативті бағасы |
| 6 | Материалдық шығындар (өзгермелі бюджеттен ауытқу) бойынша жиынтық ауытқу | = | (Өнімнің нақты шығарылуы x өнім бірлігіне нормативті материалдық шығындар) – Нақты материалдық шығындар |
| 7 | Еңбек ақы ставкасы бойынша ауытқу | = | (Еңбек ақының сағаттағы нормативті ставкасы – Нақты еңбек ақы ставкасы) x Нақ айналысқа кеткен уақыт |
| 8 | Еңбек өнімділігі (нәтижелігі) бойынша ауытқу | = | (Нақ өнім өндіруге нормативті жұмыс уақыты – Нақ кеткен уақыт) x сағат үшін еңбек ақының нормативті ставкасы |
| 9 | Еңбек шығындары (өзгермелі бюджеттен ауытқу) бойынша жиынтық ауытқу | = | (Өнімнің нақ өзгерісі x Өнім бірлігіне нормативті еңбек шығындары) – Нақ еңбек шығындары |
| 10 | Шығындар бойынша өзгермелі ӨҚШдардың ауытқуы | = | (Өзгермелі ҚШдардың сағатқа сметалық ставкасы - Өзгермелі ҚШдардың сағатқа нақты ставкасы ) x Нақ кеткен уақыт немесе: Өзгермелі ҚШдардың сағатқа сметалық ставкасы x Нақ кеткен уақыт – Нақ өзгермелі қосымша шығындар |
| 11 | Нәтижелік бойынша өзгермелі ҚШдардың ауытқуы | = | (Нақ өнімді өндіруге нормативті уақыт – Нақ кеткен уақыт ) x Өзгермелі қосымша шығындардың сағатқа нормативті ставкасы |
| 12 | Өзгермелі қосымша шығындар бойынша (өзгермелі бюджеттен ауытқу) жиынтық ауытқу | = | Нақ өнім өндірісі x Өзгермелі қосымша шығындардың бір бірлікке нормативті ставкасы – Нақ өзгермелі қосымша шығындар |
| 13 | Шығыстау бойынша тұрақты қосымша шығындардың ауытқуы | = | (Сметалық тұрақты қосымша шығындар – Нақ тұрақты қосымша шығындар ) |
| 14 | Тұрақты қосымша шығындардың * көлемі бойынша ауытқуы | = | (Нақ өнім өндірісі – Сметалық өнім өндірісі) x (Тұрақты қосымша шығындардың бірлікке таратылуының нормативті ставкасы) |
| 15 | Нәтижелік бойынша көлем ауытқуы | = | (Нақ өнім өндіруге нормативті өнім мөлшері - Нақ кеткен уақыт) x Тұрақты қосымша шығындардың сағаттағы таратылуының нормативті ставкасы |
| 16 | Қуаттылығы бойынша көлем ауытқуы | = | (Нақ кеткен уақыт – Сметалық жұмыс уақыты) x Тұрақты қосымша шығындардың сағаттағы таратылуының нормативті ставкасы |
| 17 | Тұрақты қосымша шығындар бойынша жиынтық ауытқу | = | Нақ өндірілген өнім x Тұрақты қосымша шығындардың бірлікке таратылуының нормативті ставкасы – Нақ тұрақты қосымша шығындар |
*тек ғана абзорбшен костинг үшін
4, 7, 10 формулалары үшін негізгі формула төмендегіше:
(ресурстардың нормативті бағасы – ресурстардың нақ бағасы) x ресурстардың нақ мөлшері
5, 8, 11, 15 формулалары үшін негізгі формула төмендегіше:
(нақ өндіріс үшін ресурстардың нормативті көлемі – нақ жұмсалған мөлшер) x ресурстардың нормативті бағасы
6, 9, 12, 17 формулалары үшін негізгі формула төмендегі көріністе болады:
нақ өндіріске нормативті шығындар – нақты шығындар
Нормативті ұсталымдар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жүйесіндегі есептік жазбалар.
Нормативті ұсталымдар компания жұмысшыларын жоспарлау, бақылау, мотивация, тағы да шешімдер қабылдауда пайдаланылуы мүмкін, бірақ бұл жерде есептік жазбаға кіргізілмейді. Бірақ есептік жазбаларды шығындарды калькуляциялау жүйесіне кіргізу – бухгалтерлік ақпараттарды қайта жасауға шығындалатын, қорларды бағалау және уақытты үнемдеуде шығындарды қадағалау мәселесін оңайластырады. Мысалы, шикізат қорлары нормативті ұсталымдар бойынша бағаланса, онда ТМҚ қорларды тек ғана сандық көрсеткіштерде көрсету мүмкін. Шикізат қорлары құнын олардың қорда бар санын қарапайым түрде шикізаттың бірлігі үшін нормативті шығындарына көбейтумен табуға болады. Бұл қорларды FIFO немесе орташаланған баға негізінде есептеуге қажеттілікті болдырмайды. Нормативті ұсталымдар негізіндегі қорларды бағалау, қолданылатын ұсталымдар нормативтері ағымдағы және ерісілетін жағдайларда ішкі басып шығарылатын қаржылық есептілікке кіргізілуі мүмкін. Нормативті ұсталымдарды қабылдаған көптеген компаниялардың өздері оларды өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау бойынша есептілік жазбалар жүйесіне кіргізді.
Нормативті ұсталымдарды көрсетуде қолданылатын мәліметтерді алудың түрлі әдістері бар, бірақ бұл түр негізінен процедуралық сипатта, ал нақты қорлардың құнын бағалау және пайданы есептеу қолданылған әдіске тәуелді болмайды. Аяқталмаған өндіріс және дайын өнім, шикізат және материалдар шоттарындағы дебет және кредиттің барлық сомалары нормативті бағаларда есепке алынады. Кез келген нормативті және нақ ұсталымдар арасындағы айырма ақша қаражаттары шотының дебеті немес кредитіне апарылады. Теріс ауытқулар дебеттік қалдық ретінде көрсетіледі, себебі нормативтегіні өсіретін қосымша ұсталымдарды білдіреді. Және керісінше, оң ауытқулар кредиттік қалдық ретінде көрсетіледі. Тек ғана өндірістік шығындар ауытқулары топталады, ал сату бойынша ауытқулар шоттарда рәсімделмей
Нормативтік есеп жүйесін қалыптастыру 5 кезеңнен түрады:
Бірінші кезең – нормативті қалыптастыру.
- Нормативтік калькуляция белгіленетін өнім анықталады.
- Әрбір өнім үшін шығындар элементтері таратылады.
- шығындардың әрбір элементіне норматив белгіленеді.
- Бағалау нормативі белгіленеді.
Нәтижесінде нормативтер жүйесі пайда болуы тиіс.
- Материалдық шығындар нормативі.
- Нормативті ақау.
- Еңбек шығындары нормативі.
- Өндірістік қосымша шығындарды тарту нормативі.
- Өзіндік құн нормативі
- Жалпы пайда немесе бағаны өсіру нормативі
- Бағалар нормативі
Нормативтер нарық бағаларының орташа мәнісі және технологиялық мәліметтері; өткен кезең шығындары талдауы, келешек өндіріс көлемін және шығындардың динамикасын жоспарлауы негізінде қалыптасады. Практикада нормативтерді анықтау процедурасы біршама уақыт және көп санды зерттеулер өткізуді талап етеді. Осындай уақыт шығындары, нормативті калькуляция жүйесін құраушы, анық нормативтік көрсеткіштерді белгілеуде қажет болып табылады. Осы жүйені кіргізуден келетін жетістіктер жүйені орнатуға шығындарды біршама өсіреді. Нормативтер жүйесі, нормативтерді қайта істеу әдістері және осы қызметті орындаушы қызметкерлер анық кәсіпорынға және оны спецификасына тәуелді болады.
Екінші кезең – нормативтерді есепте қолдану.
Үшінші кезең – ауытқулар, ауытқулар себептерін іздеу мақсатында, нақ және нормативті мәліметтер арасында талдау.
Төртінші кезең – ауытқуларды қадағалау. Ауытқулар себебін анықтағаннан соң (оң немесе теріс) кәссіпорын басшылары, кәсіпорын пайдасын өсіруге бағдарланған, шешім қабылдайды.
Бесінші кезең – нормативтердің адекватты өзгермелі ортада норматив жүйесін қолдаушы, теріс байланыстағы талдауы.
7-кесте
| Көрсеткіштер | Сомасы |
| Былғары | 336 теңге |
| Тоқыма | 78 теңге |
| Негізгі жұмыскерлер еңбегі | 120 теңге |
| Қосымша қаражаттар | 252 теңге |
| Нормативті өндірістік қаражаттар | 786 теңге |
| Нормативті жалпы пайда | 408 теңге |
| Сатудың нормативті бағасы | 1194 теңге |
Кәсіпорын желтоқсанда 6 800 бірлік өнім кіргізуді жоспарлады, мына бюджет құрылды:
Бірлік өнім бюджеті 8-кесте
| Көрсеткіштер | Сомасы | |
| Сату (6 800 бірлік*1 194) | 8 119 200 | |
| Негізгі материалдар | ||
| Былғары (6 800м*336) | 2 284 800 | |
| Тоқыма (6 800 бірлік*78) | 530 400 | |
| 2 815 200 | ||
| Негізгі жұмысшылар еңбңгі (3 400к*120) | 816 000 | |
| Өндірістік қосымша шығындар (6 800 бірлік*252) | 1 713 600 | 5 344 800 |
| Жалпы пайда бюджеті (6 800бірлік*408) | 2 774 400 | |
| Өндірістік емес шығындар | 1 586 400 | |
| Операцион пайда | 1 188 000 | |
Пайданы ішкі бағалауда компания бөлістік шығындар бойынша калькуляция жүйесін қолданады.
Желтоқсан айындағы нақты нәтижелер 9-кесте
| Көрсеткіштер | Сомасы | |
| Сату (6 800 бірлік*1224) | 7 344 000 | |
| Негізгі материалдар | ||
| Былғары (6 100м*348) | 1 976 400 | |
| Тоқыма (6 000 бірлік*82) | 489 600 | |
| 2 466 000 | ||
| Негізгі жұмысшылар еңбегі (3 400к*216) | 734 400 | |
| Өндірістік қосымша шығындар | 1 800 000 | 5 000 400 |
| Жалпы пайда бюджеті | 2 343 600 | |
| Өндірістік емес шығындар | 1 680 000 | |
| Операцион пайда | 663 600 | |
Өндірістік қосымша шығындар өнім бірлігіне таратудың ең жай түрінде таратылады.
Ай ішінде нақ өндіріс және сату 6 000 бірлікті құрады.
Ауытқуларды талдау төмендегіше қаралған:
Бірінші бөлім – ауытқулардың 3 деңгейі және ауытқуларды есептеу формуласы бар кесте. Екінші бөлім – ауытқулар түсінігі және мысал бойынша мәліметтер есептелуі. Үшінші бөлім – мысал, ауытқулардың жалпы кестесі.
Ауытқуларды талдау 10-кесте
| Ауытқулар талдауының бірінші деңгейі | |||
| Пайда бойынша ауытқулар | Жоспарланған пайда –Нақ пайда | ||
| Ауытқулар талдауының екінші деңгейі | |||
| Сатудан ауытқу | (Жоспарланған баға × Жоспарланған көлем) – (Нақ баға × Нақ көлем ) | ||
| Материалдардан ауытқу | (Жоспарланған орташа шығын × Жоспарланған материалдар қолданысы)-(Нақ орташа шығын × Нақ шығындалған материалдар) | ||
| Еңбек шығындарынан ауытқу | (Жоспарланған төлем ставкасы × Жоспарланған сағат)-(Нақ төлем ставкасы × Нақ сағат) | ||
| Қосымша шығындар бойынша ауытқу | (Жоспарланған тарту ставкасы × Жоспарланған тарту базасы)-(Нақ тарту ставкасы × Нақ тарту базасы) | ||
| Ауытқулар талдауының үшінші деңгейі | |||
| Бағадан ауытқу | (Жоспарланған баға – Нақ баға) × Нақ көлем | ||
| Материалдар құны бойынша ауытқу | (Жоспарланған орташа шығын – Нақ орташа шығын ) × Нақ материалдық шығын | ||
| Жалақы ставкасы бойынша ауытқу | (Жоспарланған төлем ставкасы – Нақ төлем ставкасы )× Нақ сағат | ||
| Тарту ставкасы бойынща ауытқу | (Жоспарланған тарту ставкасы – Нақ тарту ставкасы)× Нақ тарту базасы | ||
| Сату көлемінен ауытқу | (Жоспарланған көлем – Нақ көлем) × Жоспарланған баға | ||
| Материалдарды пайдаланудан ауытқу | (Жоспарланған материалдық пайдалану – Нақ шығындалған материалдар)×Жоспарланған орташа шығындар | ||
| Еңбек өлшемінен ауытқу | (Жоспарланған сағат – Нақ сағат) ×Нақ төлем ставкасы | ||
| Тарту базасынан ауытқу | (Жоспарланған тарту базасы – Нақ тарту базасы) × Жоспарланған тарту ставкасы | ||
Пайдадан ауытқу жоспарланған пайда және нақ пайда ортасындағы айырманы білдіреді, кәсіпорын қызметінің басты индикаторы болып табылады.
Жоспарланған пайда – Нақ пайда
Біздің мысалымызда бұл:
1 188 000- 1 093 200 = 94 800
Кәсіпорын 94 800 болған жоспарланған пайданың деңгейіне жетпеді.
Одан ары талдау үшін, пайдадан ауытқудың туындауы себептерін анықтауда жоспарлы және нақ пайдаға тиімді бөлу қажет.
[(Жоспарланған пайда – Жоспарланған орташа шығын) × Жоспарланған көлем] - [(Нақ баға – Нақ орташа шығын) ×Нақ көлем]
Пайдадан ауытқу себебін, осы теңдіктегі әрбір құрамды қарап және жоспарланған көрсеткіштен ауытқулары барларын анықтап, белгілеу мүмкін.
Сатудан ауытқу [(Жоспарланған баға × Жоспарланған көлем) – (Нақ баға × Нақ көлем)
Сатудан ауытқу бұл сату бөлімінде жоспардан барлық ауытқулардың пайдаға әсері және жай ғана сату бағасынан ауытқу және сату көлемінен ауытқулардың сомасын білдіреді.
Бағадан ауытқу бұл пайдаға нормативтен жоғары немесе төмен сату қалай әсер етуі.
(Жоспарланған баға –Нақ баға) × Нақ көлем
Көлемнен ауытқу бұл жоспарланған пайдаға қарағанда сатудың жоғары немес төмен көлемінің әсері.
(Жоспарланған көлем – Нақ көлем) × Жоспарланған баға
Біздің мысалымызда сатудың талдауы төмендегі көріністе болады 11-кесте
| Көрсеткіштер | Сомасы |
| Сату бойынша ауытқу | (1 194*6 800)-(1 320*600)=199 200 |
| Баға бойынша ауытқу | (1 194*1 320)*6 000=-756 000 |
| Сату көлемі бойынша ауытқу | (6 800-6 000)*1 194=955 200 |
Сатудан ауытқу жоспардағымен салыстырғанда өте төмен 199 200 теңге болған пайда толық алынбаған пайда себебіне туындайтынын көрсетеді.
Бұл ауытқу 2 себепте болады: бірінші –жоспармен салыстырғанда жоғары баға –(756 000) және екінші – сатудың аз көлемі -955 200 теңге.
Материалдық ауытқулар:
(Жоспарлаған орташа шығындар x Жоспарда қолданылған материалдар) – (Нақ орташа шығындар x Нақ материалдық шығындар)
Материалдар құны бойынша ауытқу – бұл нақ шығындалған материалдарға нақ шығындар және нақ шығындалған материалдарға жоспарланған шығындар ортасындағы айырма болы табылады.
(Жоспарлаған орташа шығындар – Нақ орташа шығындар) x Нақ материалдық шығындар
Бұл ауытқу анық кезеңдегі күтілетін орташа шығындар артық шығындалуы немесе үнемделуі көлемінің ақшалай көрсетілуі болып табылады.
Материалдардың қолданылуы бойынша ауытқу бұл материалдардың нақ шығындалуына жоспарлы шығындармен қайта есептелген жоспарлы шығындар арасындағы айырманы білдіреді:
(Материалдардың жоспарлы қолданысы – Материалдардың нақ шығындалуы) x Жоспарланған орташа шығыдар
Қолдануы бойынша ауытқу, материал көлемін жоспарланғаны мен салыстырғанда көн немесе аз бірлікте әрбірінің қолданысы нәтижесін сандық түрде анықтау болып табылады және ол өдіріс нәтижелілігінің критериясы болып табылады.
Материалдардың талдауы 12-кесте
| Көрсеткіштер | Сомасы |
| Негізгі материалдар | |
| Былғары | |
| Материалдар бойынша ауытқу | (336*6 800)-(348*6 100)=162 000 |
| Құны бойынша ауытқу | (336-348)*6 100=-73 200 |
| Қолданысы бойынша ауытқу | (6 800-6 100)*336=235 200 |
| Тоқыма | |
| Материалдар бойынша ауытқу | (78*6 800)-(82*6 000)=40 800 |
| Құны бойынша ауытқу | (78-82)*6 000=-21 600 |
| Қолданысы бойынша ауытқу | (6 800-6 000)*72=57600 |
Материалдардан ауытқу, ол материалдарға шығындарды жоспарланғанмен салыстырғанда өте төмен пайда кіруінің себебі болы табылмайды, шығындар жоспарланғанға қарағанда 202 800 (162 000ге былғары және тоқыма - 40 800)
Негізінен алғанда бұл жерде 2 тенденция бар, олар шығыдардың үнемделуінің өтірік нәтижесін сомада береді.
Бірінші – жоспарға салыстырғанда өте жоғары құн (былғары - 73 200ға, тоқыма - 21 600).
Екіншісі – жоспарға салыстырғанда материалдардың аз қолданылуы (былғары - 235 200ға, тоқыма - 62 400).
Бір көз қарастан қарағанда материалдардың өте жоғары құны аз қолдаыспен орны толтырылады, бірақ сондай сұрақ туындайды: неге материалдарды қолдану азаяды? Шарт бойынша сату көлемі азаяды – егер материалдар қолдануын 6 000 бірлікке қайта есептесек, біз материалдардың артық жұмсалуын көреміз. Бұл талдау келесі бөлімде өткеріледі - өзгермелі бюждет.
Еңбек шығындарынан ауытқу:
(Жоспарланған төлем ставкасы x Жоспарланған сағат) – (Нақ төлем ставкасы x Нақ сағат)
Еңбек ақы ставкасынан ауытқу:
(Жоспарланған еңбек ақы ставкасы – Нақ төлем ставкасы) x Нақ сағат
Еңбек мөлшерінен ауытқу:
(Жосарланған сағат – Нақ сағат) x Жоспарланған төлем ставкасы
Бұл ауытқулар талдауы материалдар ауытқуы талдауына сәйкес болады, ерекшелігі материалдар құны орнына төлем ставкасы, ал материалдар шығысы орнына сағаттар саны қолданылады.
Еңбек шығындары бойынша ауытқу 13-кесте
| Көрсеткіштер | Сомасы |
| Еңбек шығындарынан ауытқу | (240*3 400)-(216*3 400)=681 600 |
| Ставкадан ауытқу | (240-216)*3 400=81 600 |
| Еңбек мөлшерінен ауытқу | (3 400-3 400)*240=0 |
Бұл жағдайларды талдағанда шығындарды үнемдеу иллюзиясы (сезім) пайда болады, төлем ставкасы азаяды, ауытқу 81 600 ді құрайды. Шындыққа келгенде 6 000 бірлікті дайындауда тек ғана 3 400 емес, ал 3 000 сағат қажет, сонда біз анық артық жұмсауды көреміз. Бұл ауытқулардың талдауы келесі бөлімде қаралады.Тұрақты қосымша шығындарды талдауда өндірістік және өндірістік емес қосымша шығындарға байланысты болатын, жоспарлы және нақ көрсеткіштер арасындағы айырманы қарауға болады.
Жоспарланған қосымша шығындар – Нақ қосымша шығындар
Егер кәсіпорында толық шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау қолданылса, онда қосымша шығындарды толық немесе бөлшектей жабу себептерін талдау тиімді болады. Бұл талдау тек ғана шығындардың артық жұмсалуын баяндауда емес, ал қос шығындарды жоспарлау және тарату методикасы жүйесіндегі кемшіліктерді баяндауда өз септігін тигізеді.
Қосымша шығындарды өтеу бағасы кез-келген көрсеткіш болуы мүмкін, анық кәсіпорын үшін - сату көлемі, жұмыс сағаттары, машина сағаттары, материалдарға шығындар. Біздің мысалымызда қосымша шығындарды жабу базасые қарапайымдастыру борлып сату көлемі табылады.
Қосымша шығындарды жабу ставкасы мына формуламен есептелуі тиіс:
Жоспарланған қосымша шығындар / Жоспарланған жабу базасы
Формуладан көрініп тұрғанындай, ставка шығындар болжамы және сату көлеміне тәуелді болады. Сату көлеміне тәуелділік, таңдалған жабу базасынан тәуелсіз, барлық уақыт орын алады, себебі кез келген жабу базасы сату көлемін өзгерткенде өзгертіліп отырады, және соған сәйкес қосымша шығындарды жабуға әсер етеді.
Өндірістік қосымша шығындар бойынша ауытқуларды мына көріністе қарауға болады:
(Жоспарланған жабу ставкасы x Жоспарлаған жабу базасы) – (Нақ жабу ставкасы x Нақ жабу ставкасы)
Бұл таңдауда, кезеңдік пайда болған шығындарды жабудың нақ сомалық базасына бөлумен есептелінетін, жабудың нақ ставкасын қосымша есептеу қажет.
Жабу ставкасы бойынша ауытқу:
(Жоспарланған жабу ставкасы – Нақ жабу ставкасы) x Нақ жабу базасы
Жабу базасы бойынша ауытқу:
(Жоспарланған жабу базасы – Нақ жабу базасы) x Жоспарланған жабу ставкасы
Өндірістік қосымша шығындар бойынша ауытқу Кесте -13
| Көрсеткіштер | Сомасы |
| Өндірістік қосымша шығындары бойынша ауытқу | 1 713 600-1 800 000=-8 400 |
| Жабу ставкасы бойынша ауытқу | (252-300)*6 000=-288 000 |
| Жабу базасы бойынша ауытқу | (6 800-6 000)*6264=201 600 |
| Өндірістік емес қосымша шығындар бойынша ауытқу | 1 586 400-1 680 000=-93 600 |
Өндірістік қосымша шығындар сату көлемі базасына бөлінеді. Нақ мәліметтер екі тенденцияда болады- жабу базасын азайту (6 800ден 6 000ға дейін) және нақ шығындарды 1 800 000ға өсіру. Жабудың нақ ставкасын есептейміз:
1 800 000 : 6 000 = 300
Онда нәтижеде, сату көлемінің азаюынан туындаған қосымша шығындарды толық емес жабудан ауытқуға - 201 600ге ие боламыз, ал қосымша шығындарды артық жұмсау нәтижесіндежабу ставкасына талдау жасаймыз және ауытқуға ие боламыз – (288 000)
Сомалық ауытқу – (86 400)
Өндірістік емес қосымша шығындар 93 600ге артық жұмсауды береді.
Ауытқуларды талдауда келесі терминологиялар қолданылады:
- егер ауытқу пайдаға оң әсер етсе, онда ол оң ауытқу және F пен белгіленеді.
- Егер ауытқу пайдаға теріс әсер етсе, онда A мен белгіленеді.
14-кесте
| Көрсеткіштер | Бюджет | Факт | Ауытқу | Ауытқу | Ауытқу | ||||||
| Сату | 67 660 | 66 000 | 1 660 | 2% | А | Баға бойынша | (6300) | F | Көлем бойынша | 7 960 | А |
| Былға ры | 19040 | 17690 | 1350 | 7% | F | Құны бойынша | (610) | А | Қолда нысы бойынша | 1960 | F |
| Тоқы ма | 4420 | 4080 | 340 | 8% | F | Құны бойынша | (1180) | А | Қолда нысы бойынша | 520 | F |
| 23460 | 21770 | 1 690 | 7% | F | (790) | А | 2480 | F | |||
| Негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбегі | 6800 | 6120 | 680 | 10% | F | Жұмыс сағаттар ының ставкасы бойынша | 680 | F | Сағат тар саны бойынша | 0 | F |
| Өндір істік қосымша шығындар | 14280 | 15000 | (720) | -5% | А | Өтеу ставкасы бойынша | (2400) | А | Өтеу базасы бойынша | 1680 | F |
| 44540 | 42890 | 1650 | 4% | F | (2510) | А | 4160 | F | |||
| Жалпы пайда | 23120 | 23110 | 10 | 0% | А | (13790) | F | 3800 | А | ||
| Өндір істік емес шығын дар | 13220 | 14000 | (780) | -6% | А | Нақ шығындар бойынша | (780) | А | А | ||
| Оперативті пайда | 9900 | 9110 | 790 | 8% | А | (3010) | А | 3800 | F | ||
Нормативті калькуляцияда шоттарды қалыптастыру – жай калькуляциялаудың барлық сипаттарына ие, мыналарда да: толық шығындар бойынша калькуляциялау, бөлістік шығындар бойынша, тапсырмалық, жай калькуляциялаулар. Кез келген жағдайда шығындар шоттарында нақ мәліметтер топталады. Соңынан шығындар аяқталған өндіріс, дайын өнім және нормативтер бойынша құн шоттарына жазылады. Шығындардың әр бірінің түрі бойынша ауытқулар шоттары қалыптастырылады, және осы шоттарда толығымен шығындар шоты жабылады. Кезең соңына ауытқулар шоттары пайда және зияндар шотына нолденеді.
Нормативті калькуляциялау үшін, мына болжамдарды ала отырып, шоттар жүйесін қараймыз:
- «Материалдар», «Аяқталмаған өндіріс» және «Дайын өнім» шоттары басына белгісіз қалдықтарды шартты түрде нолге теңдестіреміз.
- Шоттар және өткермелер шартты Қосымша 1де көрсетілген.
Нормативті калькуляциялаудан ауытқулар үшін қосымша шоттар пайда болады.
Былғары және тоқыма үшін материалдар құнынан ауытқулар материалдарды өндіріске есеп шығарудан туындайды. Материалдар нақ саны және нормативтік бағасы бойынша есептен шығарылады., кейін бағалар ауытқуына түзетулер жазылады. Кезең аяғында бұл ауытқу пайда және зиян шоттарына нолденеді.Сәйкес түрде «Еңбек ақы ставкасы бойынша ауытқу» шоты қалыптасады. Еңбек ақы нақ есептеледі, соң шығындар нормативтік ставка бойынша ауытқу шотына апарылады, кезең соңына пайда және зиян шотына нолденеді. Өндірістік қосымша шығындар нормативтер бойынша аяқталмаған өндіріске есептен шығарылады, айырмасы өндірістік қосымша шығындар бойынша ауытқу шотына жазылады, бұл шот пайда және зиян шотына нолденеді.Одан басқа аяқталмаған өндіріс материалдарды қолдану бойынша ауытқуларда түзетіледі.Кейін ауытқулардың барлық шоты пайда және зиян шотына жазылады.Шоттардың тапсырмалық жүйесінде өндірістік емес қосымша шығындар бойынша ауытқулар құрамаласпаған, олар өндірістік қосымша шығындарға сәйкес қалыптастырылады. Сатудан ауытқулар сату шотын түзетуден туындайды және пайда және зиян шотына жазылады.
Жоспарланған мен нақ пайдаларды салыстыру және талдау мүмкін, қосымша 2де көрсетілген. Бұл түрдегі есептілік ішкі есептілік бойынша есептеледі және ауытқуларды бақылау жүйесінде қолданылады.
Шығындар есебі және калькуляциялаудың нормативті әдісін қолдануда бухгалтерлік жазбалар сызылымында 1320 «Дайын өнім» шоты кіргізілген (1320 «Дайын өнім» шоты) Шоттың дебеті бойынша өндірістен шығарылған өнім, берілген жұмыс және көрсетілген қызметтердің ( (7010 «Негізгі өндіріс» шотымен корреспонденциясында ( 8010 «Негізгі өндіріс» шоты)). Кредиті бойынша өндірілген өнім, берілген жұмыс, қызметтердің ((7010 «Сатылған дайын өнімдер (тауар, жұмыс қызмет)дің өзіндік құны» шотымен корреспонденциясында ( 7010 «Сатылған өнім және көрсетілген қызмет өзіндік құны»)).Шығындар есебі қабылданған нормативтер бойынша жүргізіледі, нормативтерден нақ шығындардың ауытқуы жеке түрде аналитикалық есепте топталады.
Қорытынды
Өндірістің шығын есебі мен калькуляциясы басқару есебі жүйесінің элементтерін жасаушылар болып табылады.
Зерттеулер көрсеткеніндей нормативті әдістің мәнісі келесіден тұрады. Құнды құраушы барлық шығындар, өндірістің оптимал жағдайында сапасы белгіленген, өнім бірлігін дайындаудағы (жартылай фабрикаттар және т.б.) материалдық құндылықтар және еңбек шығындарының максимал мүмкіндікті көлемін (лимит) көрсететін техникалық негізделген нормалар істеп шығарылады. Өндірістік шығындар нормалары - өндірісті басқаруда басты құрал. Олар кәсіпорын дамуының техникалық және ұйымдық деңгейін көрсетеді, оның экономикасына және қызметінің соңғы нәтижесіне әсер етеді. Шығындар нормалары, олардың қызмет ету мерзімінің ұзақтығы және есептеу уақытына тәуелді түрде, жоспарлы және ағымдағы (әрекеттегі) болып бөлінеді. Жоспарлы нормалар алда тұрған кезең (квартал, жыл) үшін тапсырма болып табылады, ұйым-техникалық шараларды кіргізу есебімен, жоспарланған кезеңде күтілетін норалар негізінде есептеледі, өзінің құрамы бойынша ірі, ал күнтізбелік кезең бойынша – орташа болып табылады.
Ағымдағы (әрекеттегі) нормалар, олармен жұмыс орнына материалдарды шығару және атқарылған жұмысқа төлеу жүз береді. Олар сол уақытта кәсіпорында ерісілген өндіріс пен еңбектің технологиялық және ұйымның деңгейі жағдайында әрбір өнім түріне істеп шығылады. Ағымдағы нормалардың орны анық. Сол үшін олар қазіргі ғылым және техниканың жетістіктері деңгейінде, оларды жүйелік қараумен, қалыпты тұруы керек.
Есептің нормативті әдісі өнім дайындау кезінде әрекеттегі нормадан нақ шығындар ауытқуын жүйелік баяндауды, осы ауытқулар себебін және олар тәуелді болған тұлғаларды анықтауды, қарайды. Нормадан ауытқу үнемдеу сияқты, шикізат, материалдар, еңбек ақы және басқа өндірістік шығындардың қосымша шығыны болып табылады. Бұл ауытқулар, әсіресе артық жұмсау бойынша, келешекте артық жұмсау қайталанбауы үшін сол кезден-ақ талданады және шаралар жасалады. Осыған байланысты өнім бірлігіне шығындардың ағымдағы нормасын өзгерту есебін ұйымдастыруға қажеттілік пайда болады. Олар жаңа технологияларды кіргізгенде, рационализаторлық ұсыныстарды, ұйым-техникалық шараларды сатқанда, конструкция, бөлшек, байланыс және бұйымдар сапасын арттырғанда, қымбат материалдарды арзанырағына ауыстыру немесе қажет материалдардың болмауы, оларды қымбатына өзгерткенде өзгертілуі мүмкін. Бұл жағдайлар арнаулы құжаттарда (нормаларды өзгерту туралы жариялауда) өзгертулер себептері және кінәлілерді (инициатор), цехтардың шығындар бөлімдерін, технологиялық операциялардың сандарын, байланыс, бұйымдар, олардың пайыздық немесе ақшалай көрінісін көрсетумен рәсімделеді. Нормалар өзгеруі көбіне жаңа есептік кезеңге жағдайлар бойынша болады, сол үшін міндетті қайта есептеуге тиісті шығындар бөлімдері бойынша ай басына аяқталмаған өндіріс қалдықтары тиісті болады.
Осылайша нормативті әдіс, шикізат, материалдар, еңбек ақы және басқа өндірістік шығындардың ағымдағы прогрессивті нормасы және осы өнімді өндіру негізінде белгіленген нормаларды баяндаудан тыс, алдын ала құрылған нормативті калькуляция бойынша өнімнің өзіндік құнын алдын ала есептуде қарастырады. Бұл жерде ағымдағы нормалар бойынша шығындар, цех және кәсіпорын басшылары артық жұмсауларды болдырмау және ерісілген жетістіктерді одан ары қарай қолдау үшін өз уақтында шаралар қабылдауы үшін, осы нормадан ауытқулар (үнемдеу, артық жұмсау) жеке-жеке жарияланады.
Нормативті әдістің келесі артықшылықтары көрсетіледі. Кәсіпорындарда өндірісті ұйымдастырудағы ТМҚтарды қолданудағы кемшіліктерден туындайтын өндірістік емес шығындарды толық баяндау қамтамасыз етіледі. Қоймадан цехқа жіберу, цехтан бухгалтерияға жіберу оңайласады, материалдарды шығару нормативтеріне байланысты жазылған лимитті-заборлы карта келіп түседі, қоймадан шығаруға накладной жазылады.
Сонымен қатар нормативті әдіс кемшіліктерге де ие. Әрбір ауытқуларды есептеулер бойынша салық бөлімімен түсініктер жүргізу жұмыстарымен айналысушы 1 немесе 2 бухгалтері бар кіші кәсіпорын үшін өте көп еңбекті талап етуші есептеулер, қайта есептеулер, ауытқуларды рәсімдеу оңайға соқпайды. Өнім бірлігі үшін өзгермелі шығындарды тарату, әр айда өнімнің өзіндік құнындағы өзгермелі шығындардың пайыздық бөлігі өзгеріп тұруы, өндірістік көлемнің өзгеріп тұруы жағдайында қиын болады. Теңге инфляциясында калькуляциялаудың тұрақтылығын ұзақ сақтау мүмкін қиын, тағы да ірі инфляциялық бұрылыс немесе нормаларға бағынбайтын жұмысшылардың жауапкерсіздік себебінен туындайтын кезектегі ауытқулар жүз бергенін анықтау қиын.
Өкінішке орай, есептің нормативті әдісі, нормативті шаруашылықты құру және шығарылған өнімнің нормативті өзіндік құнын анықтау, нормалар өзгерісі есебі сияқты маңызды жүйешелерді өз ішіне алушы, өндіріс шығындарын басқару жүйесі ретінде кең ен жаймады, ал оның жеке элементтерін қолдану өндіріс шығындары деңгейін азайтуға белгілі дәрежеде әсер етпейді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
- «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Қазақстан Республикасы Заңы, № 234-III 28 ақпан 2007 жыл.
- «Қорлар» ҚЕХС №2
- Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. – Алматы.: Экономика, 2003.
- Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии: А.: Центраудит-Казахстан, 2002.
- Типовой план счетов бухгалтерского учета, утвержденный Приказом министра финансов РК от 18.09.2002 г. №438
- Инструкция (основа) по разработке рабочего плана счетов бухгалтерского учета для организаций, составляющих финансовую отчетность в соответстии с международными стандартами финансовой отчетности», утвержденная Приказом Министра финансов РК от 22.12.02 г. №
- Андросов А.М., Викулова Е.В. Бухгалтерский учет. –М .: Андросов, 2000
- Безруких П.С., Кашаев А.Н., Комиссарова И.П. Учет затрат и калькулирование в промышленности. –М.: Финансы и статистика, 1989.
- Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. –М., 2004.
- Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаев З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности . –Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998.
- Ивашкевич В.Б. Проблемы учета и калькулирования себестоимости продукции. – М .: Финансы и статистика, 1982.
- Калькулирование себестоимости продукции в принятии управленческих решений // Бюллетень бухгалтера. № 21, 2000.
- Капаева Т.П., Михайленко Т.М. Формирование себестоимости продукции на предприятии // Библиотека бухгалтера. № 9, сентябрь 2001.
- Карпова Т.П. Управленческий учет. –М.: ЮНИТИ, 2003.
- Назарова В.Л. Управленческий учет. –Алматы: Экономика, 2005.
- Самойленко О.Б. Методы учета затрат на производство, их преимущества и недостатки // Бюллетень бухгалтера. № 32, 2000.
- Керимов В.З. Епифанов.,Управленческий учет прооизведственной деятельности; Учебное пособие /под ред. д.э.н В.З Керимова.-М.: Экзамен,2002
- Кондратьева Н.С. Основы управленческого учета: Учебное пособие.-М: Финансы и статистика,2000
- Николаева С.А. Принципы формирования и калькулирования себестоимости. Особенности учета затрат в условиях рынка «директ-костинг».-М: Аналитика-пресс, 1997.
- Николаева О., Шишкова Т. Управленческий учет: Учебник.-М.: УРСС,2001.
Қосымша 1
| Материалдар | |
| Басына қалдық 0 Былғары $ 17 690 Тоқыма $ 4 080 Соңына қалдық 0 | Аяқталмаған өндіріс $ 20 980 Материалдар құны (былғары) бойынша ауытқу $ 610 Материалдар құны (тоқыма) бойынша ауытқу $ 180 |
| Еңбек ақы | |
| Басына қалдық 0 Еңбек ақы бойынша борыш $ 6 120 Еңбек ақы ставкасы бойынша ауытқу $680 Соңына қалдық 0 | Аяқталмаған өндіріс $ 6 800 |
| Өндірістік қосымша шығындар | |
| Басына қалдық 0 Аудару немесе борыш $15 000 Соңына қалдық 0 | Аяқталмаған өндіріс $14 280 Өндірістік қосымша шығындар бойынша ауытқу $720 |
| Аяқталмаған өндіріс | |
| Басына қалдық 0 Материалдар $20 980 Еңбек ақы $ 6 800 Өндірістік қосымша шығындар $14 280 Материалдарды қолдану бойынша (былғары) ауытқу $ 1 960 Материалдарды қолдану бойынша (тоқыма) ауытқу $ 520 Соңына қалдық 0 | Дайын өнім $ 44 540 |
| Дайын өнім | |
| Басына қалдық 0 Аяқталмаған өндіріс $ 44 540 Соңына қалдық 0 | Өзіндік құн $ 44 540 |
| Өзіндік құн | |
| Басына қалдық 0 Дайын өнім $ 44 540 Соңына қалдық 0 | Пайда және зиян $ 44 540 |
| Пайда және зиян шоты | |
| Басына қалдық 0 Өзіндік құн $ 44 540 Өндірістік емес шығындар $ 13 220 Сату көлемінен ауытқулар $ 7 960 Материалдар құны бойынша ауытқулар (былғары) $ 610 Материалдар құны бойынша ауытқулар (тоқыма) $ 180 Өндірістік қосымша шығындар бойынша ауытқу $720 Өндірістік емес қосымша шығындар бойынша ауытқу $780 | Сатылым $ 67 660 Сату бағасы бойынша ауытқу $ 6 300 Материалдарды қолдану бойынша (былғары) ауытқу $ 1 960 Материалдарды қолдану бойынша (тоқыма) ауытқу $ 520 Еңбек ақы ставкасы бойынша ауытқу $680 Соңына қалдық $ 9 110 |
Қосымша 2
| $ | $ | Түсініктемелер | |
| Операцион пайда бюждеті | 9 900 | ||
| Оң ауытқулар нәтижесінде пайданың өсуі | |||
| Сату бағасынан ауытқу | 6300 F | Баға болжанғаннан жоғары | |
| Материалдарды қолдану бойынша ауытқу (былғары) | 1960 F | Өндіріс көлемінің азаюы нәтижесінде материалдары қолданудың азаюы | |
| Материалдарды қолдану бойынша ауытқу (тоқыма) | 520 F | Өндіріс көлемінің азаюы нәтижесінде материалдары қолданудың азаюы | |
| Еңбек ақы ставкасынан ауытқу | 1680 F | Еңбек ақы ставкасы болжанғаннан жоғары | |
| 11 140F | |||
| Теріс ауытқулар нәтижесінде жоғалтулар | |||
| Сату көлемінен ауытқу | 7 960 А | Сату көлемі болжанғаннан төмен | |
| Материалдар құны бойынша ауытқулар (былғары) | 610 А | Құн болжанғаннан жоғары | |
| Материалдар құны бойынша ауытқулар (тоқыма) | 180 А | Құн болжанғаннан жоғары | |
| Өндіріс шығындарын өтеу ставкасы бойынша ауытқу | 2 400 А | Өтеу ставкасы жоспарланғаннан жоғары | |
| Өндірістік емес қосымша шығындар бойынша ауытқу | 780 А | Шығындар болжанғаннан жоғары | |
| 11930 А | |||
Похожие материалы
