Бүгінгі күнде қазіргі экономиканы тереңінен талдау қажеттігі, оның бүтіндей сипаттамасы, тұрақтылығы, әлсіз жағдайларын анықтау қажеттілігі өзекті тапсырмалардың  бірі болып тұр. Әлеуметтік- экономикалық реформаларды ғылыми негіздеу үшін нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аумақтық экономика ие болып отыр.

Қазіргі кезде негізгі шаруашылық ету қызметі аймақтарда жүзеге асырылады. Оларға өздігінен әлеуметтік – экономикалық мәселелерді шешуге және аймақаралық байланыстар жасауға мүмкіндік берілген. әр аймақ еліміздегі шаруашылық кешенді белгілі бір орынды алады, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы әр аймақтың өзіндік табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, ұлттық және тарихи белгілері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар.

Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аумақтық экономиканың ерекшелігі. Аймақтың экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі тез арада шешуді талап ететін  проблемалардың бірі болып отыр.

Аумақтық дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты- аймақтарға экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл республикалық экономиканы жақсартуды қамтамасыз ету.

Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие. Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп  бүтін экономикалық бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан- жақты зерттеуден құрылады.

Аймақ экономикалық мазмұны рационалды, ғылыми негіздерден  саясат пен стратегия әзірлеуді талап етеді. Қазіргі кезде әрбір аймақтардың мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне байланысты нақты экономикалық мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты қолдану ерекше маңызды тек аймақтың  барлық табиғи, экономикалық, демографиялық, геогрфиалық және тағы басқа ерекшеліктері  мен жағдайларын жан - жақты қатаң есепке алу ғана экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.

Бұл жұмыстың мақсаты – аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттік реттеуді тиімді жүргізу жолдарын анықтау, аймақ экономикасын дамыту болып табылады.  Және де муниципалдылық менджметтүсінігі қазіргі кезде басқарудың тиімді түрі ретінде қаралады нарықтың экономикасын талаптарына сай келеді. Жергілікті жеке меншікті басқару формасы бойынша муниципалды меннджмент.

I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫН АУМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ.

• ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК АУМАҚТЫҚ БАСҚАРУ НЕГІЗДЕРІ.

Соңғы жылдары экономиканы аумақтық басқару мағынасы көп қолданылып жүр. Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономикалық және экологиялық мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету жолдары алады.

Аумақтық экономика – бұл экономика білім жүйесіндегі ең маңызды салалардың бірі болып тадыблады. Аумақтық экономикалық пәні, Қазақстан Республикасының өндіргіш күштерін әлеуметтік-экономикалық аумақтық орналастыру және оның экономикалық салаларын дамыту, аймақтардың маңызды табиғи-экономикалық, демографиялық және экологиялық ерекшеліктерін, оған қоса аймақаралық, ішкі аумақтық және мемлекетаралық экономикалық байланыстарды зерттейді. Басқаша айтқанда, аумақтық экономиканы зерттеудің маңызды құралы болып қоғамдық ұдайы өндірістің кеңістіктік аспектісін зерттеу болып саналады.

Аумақтық экономика білімнің ғылым саласы ретінде, аумақтық аспетіде әлеуметтік инфрақұрылымының және өндіргіш күштердің барлық элементтерінің қағидаларын, заңдылықтарын зерттеумен, талдаумен және болжаумен айналысады, сонымен қатар экологиялық талаптары мен әлеуметтік-экономикалық дамытудың жалпы стратегиясын қосқанда өндіргіш күштерді орналастыру бағыттарын негіздеумен; республика мен аймақ экономикасын және аймақаралық экономикалық байланыстарын зерттеумен, шаруашылық аумақтық ұйымын зерттеумен айналысады.

Аумақтық экономика Қазақстанның табиғи ресурстық потенциалын, оның аймақтарын, тұрғындарын, еңбек ресурсын және қазіргі демографиялық проблемаларын қарастырады, сонымен қатар нарықтық қатынастардың құрылу және оның аймақтарының экономикалық деңгейін талдайды. Әлемдік шаруашылық жүйесінде еліміздің алатын орнын, экономикасының құрылмдылық қайта құру бағытын, нарыққа өту кезіндегі өндіргіш күшті орналастыру факторларын анықтайды және шаруашылық құрылымын зерттеп, оны тиімді пайдалану жолдарын қарастырады.

Аумақтық экономика анықтамасына келмес бұрын, бірінші территория аймақ деген ұғымдарға түсінік беріп өтелік. Территория – бұл географиялық жағдаймен және тағы басқа да белгіленген белгілі бір территорияны сипаттайтын, жердің беткі қатты шектелген бөлігі. әртүрлі белгілері бойынша басқалардан ерекшеліктерін және оның элементтерін құрайтын өзара байланысты бүтінділікке ие территорияны анықтайды.

Аймақ территориядан белгілі бір мақсаттары және тапсырмаларымен ерекшеленеді. Әр ғылымда аймақты бөлуде өзінің критериялары қолданылады:

• экономикалық-әкімшіліе басқару диспозициясы;
• еңбекті аумақтық бөлудегі рөлі;
• әлеуметтік-экономикалық роблемаларды шешу;
• экономикалық кеңістік – бұл олармен байланысы: жергілікті пунктер, егістік, жерді иелену, көлік инженерлік торабы және тағы басқа.

Әр аймақтың сыртқы экономикалық кеңістікпен байланысты өзіндік экономикалық кеңістіктің сапасы келесідей сипаттамалармен анықталады:

• тығыздық ( халық саны, жалпы ішкі өнім, негізгі капитал, табиғи ресурстар);
• орналастыру (тең көрсеткіштер, халықты бөлу, экономикалық қызмет);
• байланыстылық (экономикалық байланыстардың қарқындылығы, тауар, капитал, еңбек қозғалысының жағдайы).

Аумақтық экономика – бұл табиғи экологиялық жағдайлармен тығыз байланысты, еліміздің территориясының және оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық процестерін, өндіргіш күштерді орналастыру және дамытуды зерттейтін ғылым саласы болып табылады.

Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аумақтық экономиканы дамыту мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Қайта құру процестерде туындайтын барлық проблемалар аумақтық факторлар мен жағдайлардың іс – әрекетімен тығыз байланысты. Аумақтық экономиканы дамыту мақсаты, тек әлеуметтік бағытталған ғана емес, мемлекетпен реттелетін нарық қүру болып табылады. Осындай реттеу жалпы аймақтың халық шаруашылығының тиімді қызмет ету жағдайын жасау керек. Ең алдымен, бұл тиімді, яғни аймақтың мамандануы, еңбек ресурстарын пайдалану және шығынды минималдау мен табиғи жағдайларға байланысты.

Аумақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістер кешенін қолданады, оның ішінде баланстық әдіс маңызды болып табылады. Салалық және аумақтық баланс жасау нарықтық маманданған салалар, территориялық кешенді толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтың қажеттілігін қамтамасыз ететін, салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты таңдауға мүмкіндік береді. Баланстар (тепе-теңдіктер) санымен қатар тиімді аймақаралық және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет. Кәсіпорын жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіорынды құрал-жабдықпен қамту, құрылыс орнын анықтау, оны шикізатпен, энергиямен, сумен, жылумен, еңбек және басқа ресурстармен қамтамасыз ету есебін жүргізу үшін аймақ таңдау) баланстық әдістің мазмұнын құрайды. Аймақ экономикасының негізгі аумақтық өндіріс және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі (балансы) кіреді.

Аумақтық байланыстарды құру үшін өнделетін әдістер қолданатын үлкен жобалы жұмыстар мен эксепдициялар алдын-ала жүргізілуі тиіс. Салалық және аумақтық баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейін, оның дамуындағы диспропорциялардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.

Нарықтық жағдайда аймақтардың рөлі және қызметі халықтың өмірінің қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді. А.К.Осипов аумақтық рөлін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөлді:

• институтционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербесті, екінші жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өміп сүруінен тәуелсіз және әлеуметтік және заңды қорғамауына конституциялық құқықты кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің саясатын анықтайды;
• экономикалық қызметтерді, елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға мүмкіндік және жағдай туғызуға бағытталған;
• әлеуметтік қызметтері, халықтың әлеуметтік дамуын, аймаққа экономикалық потенциалын қамтамасыз ету мүмкіндіктері мен құқығын кепіл етеді;
• экологиялық қызметтері, халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамасыз етеді, табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту бойынша шараларды жүзеге асырады.

Қазіргі кезде аумақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.

Реттеудің нарықтық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі мен экономикалық тұтқалары мен ынталары арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.

Мақсаттар мен тапсырмалар жүйесі көзқарасынан қарайтын болсақ, аумақтық экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы, ал ең алдымен жалпы республиканың мүддесі үшін дамиды. Аумақтық экономиканы зерттеудегі басты артықшылықтары аймақтардың экономикасына әсер ететін процестерді білу, әсіресе: еңбек бөлінісін жетілдіру, аумақтық шаруашылықтарды территориялдық ұйымдастыру, экономика құрылымдық қайта құру, халықаралық қауымдастықты және жеке аймақтардың өндіргіш күштерін орналастыруды дамыту болып табылады. Нарықтық қатынастардың құрылуы және даму барысында мамандану және шаруашылықтың кешенді дамуы деген түсінік қалыптасады, яғни қазіргі кезде Қазақстанның жалпы шаруашылық кешенінің қызмет етуін жақсарту үшін әр аймақтың жинақ қорын көтеру ғана емес, сонымен қатар әрбір аймақ тұрғындарының мүдделерін біршама толық қанағаттандыруды қамтамасыз ету қажет.

Аймақтардың дамуын болжау әдістемесі 15 жылға дейінгі кезеңді қамтитын өндіргіш күшті орналастыру мен дамытуды ретроспективті талдаудың міндетті түрде жүргілуін қарастыруы керек. Бұл әдісте ретроспективті кезеңде аймақтардың әлеуметтік даму аспектілерін бағалау, ішкі аумақтық дифференциясын ескере отырып маңызды әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру деңгейі қарастырылуы тиіс. Табиғи, экономикалық және ғылыми ерекшеліктерін ескеріп халықтың өмір сүру деңгейі баңалануы тиісті.

Экономикалық талдаудың басты бағыттары болып депрессивті зоналар мен экономикалық өсуі тез территориялардың пайда болуы, аумақтық шаруашылық кешенін құру және аумақтық ресурстарды пайдалану тиімділігіне нарықтық маманданудың әсер етуін анықтау болып табылады.

Аумақтық экономиканың негізгі тапсырмасы аймақтардың экономикалық және әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.

Аумақтық дамудың маңызды тапсырмаларының бірі жеке аймақтардағы халық өмірі деңгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы орындау үшін аймақтардың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере жеке аймақтардың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламаларын қолдану үлкен мәнге ие.

Барлық аймақтар үшін жалпы аумақтық тапсырмалар – бұл экономикалық құрылымын реформалау, жеке аймақтарды депрессивті жағдайдан шығару, әлеуметтік инфрақұрылымын жасау, экономиканы ұрақтандыру, аймақаралық транспорттық жүйені дамыту, экологиялық қауіпсіз жағдай туғызу.

Аймақтың дамуы үшін қаржы-қаражат орны ерекше. Аумақтық экономиканы дамытуды тездетуге бағытталған құралдардың екі көзі бар:

• сыртқы инвестициялар – экзогенді көзі
• ішкі инвестициялар – эндогенді көзі.

Эндогенді дамытуды ынталандыру тәсілдері табиғи ресурстарды, “экономикалық ортаны” (өндіріс, транспорт, коммуникация, жинақталған экономикалық потенциал және басқалар) және ) адам капиталы (білім, квалификация, шығармашылық потенциал, кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы және тағы басқа) жағдайын қамтитын проблемалы аймақтардың ішкі потенциалын белсендірумен байланысты.

Қазір бар технология мен өндірісті ұйымдастырудың атақты тәсілдеріне негізделген эндогенді аумақтық дамуды ынталандырудың мүмкін болатын әдістеріне келесілерді жатқызуға болады:

• тікелей мемлекеттік реттеу;
• қызмет секторын ынталандыру;
• шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту;
• арнайы зоналар құру.

Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді. Қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп жатқандықтан, бұл әдісті эндогенді аумақтық дамытуда қолдану қиынға соғуда. Секторлық ынталандыру құрылымдық және өнеркәсіптік саясаттың тапсырмасы ғана болып табылмайды, кейбір жағдайларда оны аумақтық экономикалық саясаттың тапсырмасы ретінде қарастырылады. Әсіресе,  бұл қызмет сферасына қатысты.

Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық және аумақтық экономикалық саясаттың әдістерінің бірі ретінде қарастырылады. Өзінің құрылымдық өзгерістерге бейімдегі мүмкіндігі мен икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аумақтық деңгейде шағын фирмаларды қолдайды. Мұндай қолдау несие бөлуде және жеңілдікпен қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде, қаржы кәсіпорындарының өндірісін басқаруда, инвестицияны ынталандыруда, технологиямен қамтамасыз етуде және басқа да жағдайларда көрінеді.

Шағын және орта бизнесті аумақтық экономикалық саясат шегінде ынталандыру, олар экономикалық өсуге мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне (капитал сиымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда фирмаларына, айналмалы капитал, жаңа технология мен құрал-жабдық қажеттілігі) және өмір цикліне байланысты болып табылады.

Аумақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың ерекшелігін, олардың шешілетін стратегиялықжәне тактикалық тапсырмалардың сипатын ескеретін, икемді және дифференцацияланған болуы керек.

Елдің азық-түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін экономикалық тұтқалар мен ынталар халықты жұмыспен қамтуды өсіру және ауыл шаруашылық өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет көрсету орталықтарын, көтерме азық-түлік нарығын, сауда үйлері мен биржаларын, маркетингтік қызмет, лизингтік компания ұйымдастыру мақсатында шағын және орта бизнесті дамытуға мүмкіндік етуі керек.

Экологиялық нашар және артта қалған аймақтар және де депрессивті шағын және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттік реттеу әдістері экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік қолдау көрсету мен экологияның және әлеуметтік-экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі бір жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға, сонымен қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға араласуға бағытталуы керек.

Республикалық билік ең алдымен аумақтық инвестициялық банктар мен қорлардың қызметін заңды және нормативті – құқықтық қамтамасыз ету арқылы аймақтарға қолдау көрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік реттеу аймақтың потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әртүрлі бағыт қағидасы бойынша жүргізілуі қажет.

Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі аймақ экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғары деңгейіне жетуге бағытталғандығы болып табылады. Ол үшін республикалық, аумақтық және жергілікті органдардың инвестиция облысындағы қызметін заң негізінде шектеу, кәсіпкерлік қызметті ынталандырудың аумақтық механизмін әзірлеу, аймақтардаға жағдайды үнемі мониторингке алу және алған мәліметтерді саясаттық әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет.

Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі элементтерді қамтиды:

1. экономикалық болжау – экономиканың болашақ жағдайын және онымен байланысты сфералар жағдайын көріп білу.
2. Индикотивті жоспар (болжау) әзірлеу – елдің барлық шаруашылық кешенінің дамуын болжау.
3. Шаруашылық етуші субъектілердің белгілі бір тобы бойынша адрестік жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
4. Шаруашылық етуші объектілерге жаната әсер етудің құралдарын қолдану.
5. Елдің (аумақтық) әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты тапсырмаларын шешу бойынша мақсаттар кешенді бағдарламалар әзірлесу және жүзеге асыру.

Экономикалық болжау – әлеуметтік эканомикалық дамудың  стратегиасын  және практикасын  әзірлеу, дамудың  мақсатын  анықтау  үшін  бастапқы  негіз  болып  табылады.

Экономикалық  дамуды  болжау – бұл  барлық эканомикалық  немесе оның  аймақтарының  жеке  сферасының  көп  салалы  кешеннің даму  бағдарламасын  әзірлеу  және жүзеге асыру .

Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың  маңызды  қағидалары:

1. мақсатты бағытталғандығы, яғни алдын-ала бекітілген және сандық анықталған мақсаттық құрылымға жетуге бағытталған шаралар;
2. жүйелік – мақсаттқа жету үшін қажетті өзара байланысқа шаралар жиынтығы, осы шаралардың елдің және аумақтық даму жағдайымен байланысты;
3. ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын-ала белгіленген бағдарлама шаралары материялдық, еңбек және қаржы ресурстармен қамтамасыз етіледі;
4. Басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру кезінде проблемаларды маңыздылық рангің анықтау.

1.2 ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ.

Қазақстанның саяси өмірінде алдынғы орынға ұлттық қауіпсіздіктің стратегиялық мүддесі мен аймақтың даму қажеттігін ескеретін мемлекеттік саясаттың басты әрі тиімді бағыты бола алатын аумақтық саясатты жетілдіру шығып отыр.

Аймақ – бұл өндіріс және әлеуметтік – тұрмыстық сфера, биліктің аумақтық және жергілікті құрылымдары арасында белгілі бір үлесімділік бекітілетін, табиғи және өндіріс ресурстарын толлық пайдалануға мүмкіндік беретін тиімді қатынастар күшейтілетін, халықтың әртүрлі қажеттіліктерін тиімді қанағаттандыруға ұйымдастыратын күрделі әлеуметтік – экономикалық кешен, саяси - әкімшілік құрылымы.

Көптеген елдердің ғасырлар бойындағы тәжірибесі адамдарды орналастыруды аумақтық тәсілі консервативті, өзгермейтін фактор екенін көрсетеді.

Бүгінгі күні Еуразияның дамыған елдері мен АҚШ-та аумақтық саясаттың негізгі тенденциясы болып табылады:

1. билік пен экономиканы орталықсыздандыру, аймақтарға өзіндік дербестік беру;
2. елдің және аймақтын экономикалық даму стратегиясын өзінің жеке табиғи ресурстық потенциялын пайдалану мүмкіндігін ескере бірігіп әзірлеу;
3. территорияның экономикалық дамуының деңгейлерін теңестіру.

Бұған байланысты ұлттық үкіметтін компетенциясы мағыналы өзгерістерді басынан ескеретін, ал аймақтар өзін басқаруды және халықаралық сценаға шығу талап ететін жағдайдағы жаңа нақтылық мәселені туындайды.

Көптеген саяси эксперттер өркениетті елдердің экономикасында жаңа әлеуметтік саяси нақтылықтын пайда болғаны туралы айтып кетеде. Мысалы, АҚШ-тың мемлекеттік департаментінің кеңесшісі Дж. Ньюхаус “Мемлекет масштабы өте кең ауқымды, сондықтан күнделікті тұрмыстық мәселелерді басқара алмайды деп санаған.

Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде саяси өмірдің демократиялық жолын таңдады. Соңғы жылдары аймақ экономикасы маңызды мәселелер қатарына шықты.

Дағдарыстан шығу қажеттілігі өзімізде бар экрермткалық потенциалды, аймақтын өндіріс күштерін тиімді пайдалану мәселесін тудырды. Құрылған өндірістік потенциал ұлттық байлықтын белсенді, әрі мәнді бөлігі болып табылады. Аймақтың өнеркәсібінің және басқа шаруашылық салаларының пайда болуы салыстырмалы көп капитал салымымен    материалдық ресурстарды талап етеді.

Мұңдай уақытта экономикалық өсу таза интенсивті сиппатқа ие. Бірақ аумақтық шаруашылықтың пайда болуы құрылымдық қайта құрулармен, өндірісті техникалық жаңартумен бірге жүреді. “Өмірдің өзімен бас тартылған моральды ескіргенді қайта қалпына келтіруге болмайды.

Республикадағы мәселелі аудандардың болуын ескере құрылымдық өзгерістерге, әлеуметтік дамуды теңестіруге мүмкіндік жасайтын бағдарламалар жүзеге асыру мақсатты. Бұл үшін негізгі құрал көздері территорилық бола алады. Ол игілікті жағдайы бар және жеңілдікті мемлекеттік капитал салуға ынғайланған аймақтарда туындау мүмкін.

Барлық аймақтар донор және дотация алатын болып бөлінеді. Трансферт түріндегі қордан қаржылық көмек “қолдауды қажет ететін аймақтар” немесе “қолдауды ерекше қажет еттін аймақтар” мәртебесіне ие аймақтарға бөлінеді. Олардың қатарына бекітіленген және реттелінетін табыстың бір тұрғынға санағандығы көрсеткішінің орташа республикалық көрсеткіштен төмен аймақтар жатады. Қаржыландырудың қосымша көзі Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдаудың аумақтық қорын құру болып отыр. Бұл қор рыноктық инфрақұрылымды дамыту тапсырмаларын шешуге мүмкіндік жасайды, олар:

а) кәсіпкерлікпен бәсекені қолдаушы аумақтық бағдарламаларды әзірлеп, жүзеге асыруға қатысады;

б) товарлар  мен қызметтің монополистік рыногына шығатын шаруашылық етуші субъектілерге әртүрлі көмек (қаржылық, материялдық, техникалық, ұйымдастырушылық-әдістемелік, т.б.) көрсетуді жүзеге асырады.

Аймақтар арасындағы теңсіздіктін өсуі мен экономикалық, әлеуметтік және экологиялық мәселелердің тереңдеуіне байланысты аймақтардың біразы және республикалық бағынудағы қалалар ғана экономикалық өсуімен дамуы мүмкіндігіне ие. Олардың көбі инвестицияны талап етеді. Сондықтан үкімет үшін өзінің барлық қуатын мәселелі аймақтарға көмек көрсетуге бағыттап, барлық аймақтардың даму мәселелерін шешіп, және бір уақытта әрбір аймақ үшін басымдылықты, әрі тиімді болатын жеке бағдарламаларын әзірлеуге қажет.

Бұған байланысты бірнеше басымдылықты мақсаттарды анықтауға болады:

1. құрылымдық қайта құру және әлсіз дамыған аймақтарды дамыту;
2. өнеркәсіп өндірісінің құлдырауы салдарынан қатты жапа шеккен аймақтарды қайта құру;
3. созылып кеткен жұмыссыздызпен күрес немесе жұмысын жоғалтқан тұлғалар мен жастарға еңбекке орналасуға көмек көрсету;
4. халық тығыздығы аз аймақтарға дамуға ықпал ету;
5. мемлекеттік аумақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі бағыттары келесілер долуы тиіс:
6. аумақтық бағдарламаны әзірлеу және тікелей бюджеттік қаржыландыру;
7. ынталандыру үшін облыстарды және әкімшілік тірліктерді субсидиялау және несиелеу;
8. ацмақтық реттеудің заң негізін құру;
9. берілген аудандарда жеке кәсіпкерлікті ынталандыру.

Аймақтың жағдайын талдау және диагностикасы келесі ұсыныстарды жасауға мүмкіндік береді:

1. облыстарға қаржылық және басқа көмек түрін көрсетуді мемлекеттік бюджеттен қолдауға көшу қажет.
2. мемлекеттік көмек мақсатты сипатқа ие болу керек. Бұл мемлекеттік құралдардың шығындалуын бақылау мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін қажет.
3. бюджетаралық қатынастардын заң негізін жетілдіру қажет.

Аймақтардағы басқару жүйесін өзін-өзі басқарушы өндірістік бірліктерді құру жолымен өндірісті дамыту арқылы жетілдіру қажет. Бұл мәселені шешу үшін салық саясатына мәнді өзгерістер енгізу керек. Оның мәні либеральды   бағытта болуы тиіс. Осы тапсырманы шешкеннен кейін ғана жергілікті өзін-өзі басқару идеясын жүзеге асыруға болады.

Мемлекеттік стратегия ұлттық деңгейде әзірленеді және аймақ саясатының негізі бола алады. Аумақтық дамудын мемлекеттік стратегиясының мәні мемлекеттін, аймақтын, жергілікті өзін-өзі басқарудын әртүрлі меншік субъектілерінің және барлық азаматтардын мүддесінің үлесуіне бағытталған қызметте жатыр.

Мемлекеттік және жергілікті билік органдарының ара қатынасын жақсарту үшін қажет:

• нормативті – құқықтық негізді бекіту;
• мемлекеттік және облыстық салықтық түсімдер арасындағы көздерді бөлу жолымен бюджеттік салықтық жүйеге өзгерістер енгізу;
• рационалды аудандау негізінде жүзеге асырылатын территория мәртебесіне реттеулер жүргізу.

Аймақтардың экономикасын басқару құрылымын жетілдіру үшін, ұлттық және жергілікті деңгейлерде өзара әрекет етудің мәселелерін шешу керек. Орталық пен аймақтар арасындағы қарым-қатынас жасаудың қалыптасқан жүйесінің тиімділігін көтеретін бірнеше жағдайлар бар.

Бірінші және басты жағдай – орталық  жағынан аймақтарға бағытты дифференциалдау. Табиғи, экономикалық, әлеуметтік потенциалы бойынша әртүрлі аймақтармен бірдей қатынас жүргізуге болады.

Екіншісі – қатынастың қарастырылып отырған субъектілері арасындағы өкілеттілікті анықтау бөлу, яғни орталық компетенциясын шектеп, аймақтарға еркіндік беру.

Үшіншісі – аймақтын экономикалық еркінділігінің кеңеюі. Аумақтық экономикалық саясатты толық либерелизацияланған кезде ғана жетеміз.

Осыларды ескере, соңғы жылдары реформалардың ауыртпалығы аймақ деңгейіне жайлап, біртіндеп ауысуда. Сондықтан адрестік, ортаықтандырылған көмекті белсенді пайдаланып, әлеуметтік сфераның оьъектілеріне мақсатты субвенцияларды енгізіп, жергілікті бюджеттен жоғарыда тұрған бюджеттерге салымдардын тұрақты жылдық нормасын бекіту қажет.

Тарихи қалыптасқан Қазақстанның ауыл шаруашылық моделі бәрімізге мәлім шығару өнеркәсібіне бағытталған. Бұған қарамастан ол өзінің басынан аймақтарды дамытудағы әртүрлі әлеуметтік- эканомикалық теңсіздікті откерді. Бүгінгі күні өнеркәсіп өнімінің өсуі мен бюджеттің толықтырылуы өндірілетін өнімге экспорттық сұраныс бар аймақтарда ғана бар: Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау және т.б.

Қорыта келгенде, аймақтардың эканомикасын мемлекеттік реттеуді жетілдіру үшін:

1. Орталық пен аймақтардың бюджеттік өкілеттіліктерін шектеу саясатын жалғастыру керек.
2. Аймақтарға көмек көрсетудің негізгі принциптері келесілер болуы тиіс:жалпы Республикалық еңбекті бөлудегі аймақтардың перспективалары мен орнын анықтау, жергілікті халықты жұмыспен қамтуға мүмкіндік жасайтын шаруашылық құрылымын құруға орталықтанған қаржылық құрылымдарды бағыттай.
3. мемлекеттік басқару органдарынан жергілікті органдарға әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды беру кезінде оларды қаржыландыру көлемі азаймау керек.
4. Бюджетті әзірлеу барлық облыстар мен аймақтардың әкімнің қатысуымен жүзеге асырылуы керек. Сол кезде біз аймақтарды қаржыландырылғанға байланысты мәселелерді шеше аламыз.

Ең негізгі бағыт – орталық пен аймақ арасындағы қаржылық – экономикалық өзара қатынас жасаудың сптималды моделін таба алу.

Басқару тиімділігі шаруашылық етуші субъектінің өзінің ресурстарына билік ете алуы жоғары болған салтын артады. Басқа сөзбен айтқанда, басқарудың қатаң жүйесі басқарудың төменгі деңгейінің еркіндігін шектелген соң ба тиімсіз болып, кері байланыс заңын бұзып, өзін реттеудің бұзылуына әкелді. Аумақтық экономика қатаң орталықтандыру кемшіліктерін жоюға негізделген.

II    МУНИЦИПАЛДЫҚ МЕНЕДЖМЕНТКЕ ТҮСІНІК.

2.1 МУНИЦИПАЛДЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТЕ БҰЛ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМДЕРІНІҢ СИСТЕМАСЫ.

“Менеджмент” түсінігі қазіргі кезде басқарудың тиімді түрі ретінде қаралады нарықтың экономикасын талаптарына сай келеді. Жергілікті жеке меншікті басқару формасы бойынша муниципалды меннджмент. Жергілікті өзін - өзі басқаруға ұқсас болып келеді.

Қазақстан Республикасының Конституциясында жарияланғандай.

Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін - өзі басқару танылады.

Жергілікті өзін - өзі басқаруға тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай – ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін - өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады.

Сонымен қоса Қазақстан Республикасының конституциясына сәйкес Жергілікті өзін - өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңмен белгіленген  өкілеттігі олардың заңмен белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі.

Нарықтың байланыстардын даму шал шандығымен аймақтарды ірілендіру процесі құқықтық, қаржылық және әлеуметтік – экономикалық шарттары жергілікті өзін - өзі басқару органдары тиімді жұмыс істеуін талап етеді.

ТМД – елдерінің, жергілікті өзін - өзі басқару заңының үлгісіне сәйкес. “Муниципалдық құрылым” – бұл қалалық және ауылдық халық, бір аумақпен біріктірілген, сол арада муниципалды өзін - өзі басқару жүзеге асатын. Жергілікті  және меншікті болу, жергілікті бюджет және сайланбалы жергілікті өзін - өзі басқару органдарын ескере муниципалдық құрылымың шекарасын, тарихи  жағдайда және басқа да жақтарын қарастыра, Мемлекеттік  билік органдары белгілейді.

Муниципалдық менеджмент басқарудың жаңа системасы болып қана қоймай, ол нарықтың экономиканы түсініп соған толық жетудегі мақсатқа сәйкес келетін шешім болып табылады. Яғни республикада басқарудың командылық - әкімшілік  системасының көріністері қалдықтар әлі де жергілікті демократиялық басқаруды тенейді.

Әрине басқарудың жаңа системасын бола тура муниципалдық менеджменте Қазақстан Респуликасында  керекті құқықтық актілердің өзіне болмауына және экономикалық дағдарысын салдарынан үлкенқиындық көруде. Бұл системанын тиімділігі, дүние жүзінің көптеген қалаларда нарықтың экономикалық қалыптасуымен дәлелденген және мақсатқа лайықтылықпен.

Басқа да жаңа экономикалық пәндер – сияқты муниципалдық менджментте өзінің жаңа терминалогиясын, жаңа түсінігін енгізеді және де болашақ Мемлекеттік және муниципалдық басқарушы маман осы жаңалықтарда білуге тиіс.

Сонымен  ”муниципалдық“, ”жергілікті“ сияқты терминдер сол аумақтағы өндірістерде, зауыттарда және басқа да салаларда       қолданылады.

”Муниципалдық меншік“ түсінігі –  бұл муниципиялдық аумақтың меншігін білдіреді. Муниципалдық меншікпен жергілікті өзін - өзі басқару органдары басшылық етеді. Жергілікті атқарушы органдары Қазақстан Республикасын атқарушы орган  біріңғай жүйесіне кіреді, тиісті аумақтың мүддесі мен даму қажеттілігін ұштастыра отырып, атқарушы биліктің жалпы мемлекеттік саясатын жүргізіледі қамтамасыз етеді.

Жергілікті     атқарушы     органдарын       қарауына    мыналар  жатады:

1. аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламарын, жергілікті бюджетті әзірлеу және олардың атқарылуын қамтамасыз ету;
2. коммуналдық меншікті басқару;
3. жергілікті атқарушы органдарын басшыларын қызметке тағайындау және қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдарын жұмысын ұйымдарға байланысты өзге де мәселерді шешу.
4. жергілікті мемлекеттік басқару мүддесіне сай Республика заңдарымен жергілікті атқарушы органдарға жүктелетін өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
5. жергілікті атқарушы органдарын құзыреті ұйымдастырылуы және олардың қызмет тәртібі заңмен бегіленеді.

Жергілікті өкілетті органдар – маслихаттар тиісті әкімшілік –аумақтың, бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпы мемлекеттік мүдделерді ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларда белгіленеді, олардың жүзеге асырылуын бақылайды. Маслихаттарда  жалпыға бірдей, тән төте сайлауын құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы  4 – жыл мерзіміне халық сайлайды.

Маслихатын    қарауына    мыналар  жатады.

1. аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламарын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылуы туралы есептерді бекіту;
2. өздерін қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік – аумақтық құрылыс мәселерін шешу;
3. Заңмен маслихат құзыретіне жатқызылған жергілікті атқарушы органдар есептерін қарау қажет.

Муниципалды менеджментте  қолданылады. Ол менеджменттің одан кейбір маркентигтің, экономика теория негіздерін, микро және макро экономика, статистика, психология және басқа да пәндері мен байланысады.

Муниципалдық  менеджменттін ғылыми зертеледі басқа да, ғылыми әдістер қолданылады, солардың ішінде:

Монополиялық талдау әдісі – экономиканың даму деңгейінің пайдаланылмыған ресурстарды тауып, оларды қолдану жолдарын, салаларының қатынастардың тиімділігін, өткен мерзімдегі жоспардың орындалуы немесе керісінше және тағы басқа.

Баланстық әдіс – жоспар көрсеткіштерін тығыз байланыстыру үшін қолданылатын негізгі әдіс. Бұл әдіс экономикадағы барлық пропорцияларды құру құралы болып саналады.

Баланстың әдістің экономикалық математикалық құндық, еңбек ресурстары сияқты түрлері бар.

• Еңбек балансының көптеген экономика сияларында еңбек ресурстарын тиімді пайдалану, халық шаруашылығы жанандырады, жұмысшыларды жұмыспен қамтамассыз ету көрсеткіштерімен анықталады.
• Құндық баланстар арқылы қоғамдық жиынтық өкілі мен ұлттық табыс бөлудегі дұрыс экономикалық пропорцияларды құрылады.
• Жоспардың экономикалық тиімділік тұрғысынан оптималды варианттарын анықтау үшін экономикалық математикалық әдіс қолданылады құбылыстардың математикалық модельдерді құрылады.

Осылармен қоса статистикалық әдістерінде орны ерекше.

Статистикалық әдіс – индекстерді есептеу үшін және ұқсас талдау жасау үшін муниципалдық менеджментте кеңінен қолданылады.

ҚР Конститутциясында негізгі бастамалары мен қызмет әрекеті бекітілген. Сонымен қоса, Республикасының  субъектілеріне – қалалр, аудандар, ауылдарда жергілікті өзін – өзі басқару жүйесі әр түрлі, жергілікті өзін –  өзі басқару бұл өзінше бір бөлек басқару жүйесі, яғни мемлекеттік биліктің  үш тармағы: заң шығарушы атқарушы және сот билігінен мүлдем бөлек.

Бүгінгі күні аудандарын  Республикаларының обылыстарының жүйесіне тиімділігі басқару құрылымын нәтижелілігімен анықталады және барлық субъсидияда, облыстарда және басқада деңгейлерде басқару аппаратын қысқарту процесі жүргенде.

Бұл мына жағдаймен түйіндіріледі:

• Басқару аппараты санының тым көптігі.
• Басқару қызметкерлерінің бытранқылығы.
• Басқару аппаратын ұстаудағы қаржы – қаражатын жетіспеуі.

Көптеген экономистердің ойынша басқаруға кеткен шығындардың V, аймақтың басқарудың табыстарынан 10 % аспауы керек.

Соңғы уақытта басқарудың қадамдарғы оңға  қарай жаттуда:

• Әмшілік жазаға тартудың азаюы.
• Басшылықтың елмен араласпауы, елдің ойын тыңдауы.
• әр түрлі сұрақтарды шешудегі мәденит қазыналарын жасауы.
• Іс қағаздарын жаңаруы, әр түрлі нұсқаулардың азаюы.

Сондықтан жергілікті қоғамдастықтың әлеуметтік, тарихи, табиғи, демографиялық және т.б. жағдайларын ескере отырып, демократиялардын одан әрі нығаюы үшін, муниципалдылық құрылымдарға әлеуметтік – экономикалық дамудың негізгі үшін алдын ала жағдай жасау қажет. Сонымен қоса сол билікке еркіндікті беріп, өз жерінін толық қатайыны сияқты дәрежеге жеткізу керек.

Басқаруды демакратияландырумен қатар, юасқаруды жетілдіру қажет және де, аймақтар арасында, орталық пен аймақ, арасындағы басқару қызметін нақты айыру процесі тиімді жүруі қажет.

Әлеуметтік салада соның ішінде зәру адамдарға атаулы көмек көрсету жөніндегі саясатын жалғастыру, сонымен қоса бұл істі қазіргі жағдайға байланысты, яғни нақты нарықтық қағидаллар негізінде шешу қажет.

Экономика саласында – аймақтардың экономикалық мүмкіндіктерін тиімді қолдануыныз қажет, аймақтар арасындағы жергілікті еңбек  күшін тиімді бөліп қана қоймай, ол еңбек күшін орынды жұмсай білуінің керек. Аймақтарда, аудандарда, жергілікті қоғамдастықтарда экономика сапалы жаңа табыстарға жету және жаландық экономикаға толықтай қатысуды қамтамасыз ету қажет және алдағы жолдарда жазғандай бұл істерге, қадамдарға толық еркіндік, пен сенім қажет, сол жергілкті жерлердегі жағдайларды, қай істің қандай жағдайда екенің  сол тұрғылықты халықтың артық білетін ешкімі жоқ.

2.2 МУНИЦИПАЛДЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРДІҢ ТҰЖЫРЫМЫНЫҢ ЖОСПАРЛАУ.

Муниципалдық Қызмет – бұл муниципалды менеджмент жүйесіндегі негізгі болып табылады. Бұл түйін экономиканы басқару процесін жүзеге асырады. Муниципалдық қызмет – бұл әкімият қызметкерлерінің барлық деңгейдегі (облыстық, аудандық, ауылдық және т.б.)  іс  – әрекеті. Бұл іс әрекеттің мағынасы нақты қызметте.

Муниципалды қызметтің зерттейтін деңгейдегі нақты іс әрекеттері, өз көрнісін  міндетті қызметтер мен істерде көрінеді. Бұл істердің едәуір бөлігі салалық басқару функциясымен көрсетілген.

Объектінің нақты өзгешілігіне, айырмашылығына байланысты, басқару екі топты атқару функциясына бөлінеді.

Бірінші топтағы атқару функциясына аймақтың әлеуметтік – экономикалық  дамуын реттеуге бағыталса: бір шаруашылық организм ретінде болса;

Екінші топтағы  функцияның объектісі жекелеген салалар, өндірістер және әлеуметтін саладағы экономиканың қызметіне бағытталады. Бірінші топтың функциясын атқарады. Яғни әкімдер олардың орынбасарлары немесе басшылар. Сонымен қоса осы топтан функциясына жоспарлы – болжау функциясы да кіреді. Бұл функцияның маңыздылы – жоспарлау болжау программалау әлеуметтік саладағы  экономиканы басқарудың дәстүрлі әдістері болып табылатындығына.  Аймақтың мақсаттарға қол жеткізу үшін бұл топтың ішіне сонымен қатар болжамалы – талдамалы, болжама – мақсатты, болжамалы – есепті және қажетті жағдайларда құру функциясы кіреді.

Болжамды – талдамалы функцияның мақсаты – әлеуметтік саладағы және экономиканың даму бағыттағы өзгерістер мен даму үрдісін талдап белгілі бір уақыттағы өзгеріледі анықтап, қорытынды шығарып болжауға мүмкіндік береді және  материалдық еңбек.

Әлеуметтік саладағы және даму бағыттарындағы мақсаттар, құрылымдар бір шаруашылық механизм ретінде болжамалы мақсатты функциясын құрайды. Осы мақсаттар, құрылымдар әлеуметтік салада және экономиканы даму бағытында негізгі қозғаушы күштер болып табылады.

Болжамалы – есепті функцияларының мағынасы – болып аймақта әлеуметтік – экономикалық даму көрсеткіштерінің нақты санын, сапасын, көлемін және қанша шағын жұмсалғанымен  есептеумен түсіндіріледі.

Болжамалы – жоспарлы функциясы – тиімді шаруашылық механизімдер құру мақсатында қызмет етеді және осы мақсаттын орындалуы басқа функциялардың орындалуымен, нәтижелігімен тікелей байланысты .

Нарықтық экономикаға ауысудың шарты, меншікті қайта құру болып табылады және қайта құру соңғы мақсаты ретінде бәсекелестік ортаны қалыптастыру үшін, меншіктің тиіділігін білу үшін, меншіктің әр түрлігін құру қажет.

Өндірістің материалдық саласын,  әлеуметтік саланы. Дәлірек айтқанда: ауылшаруашылығын  басқарудағы муниципалдық қызметкерлер функцияларының міндеттің үлес көлемін іске асырады.

Жаңа деңгейдегі ауыл шаруашылығын  басқарудағы територияларының аймақтардың муниципалдық қызметкерлер жер төлемдерін иеленуге құқылы, жалға беруге уақытша жалға беруге  және сол шектегі жерлерді тексеруге, бақылауға және табиғи жағдайын қорғауға құқылы. Олардың ретінде сонымен қатар, жер тілімдері  қалай пайдалануда, қандай жағдайда екені қадалау жатады.

Егер де жерді жалға алушы? Қайшы келетін іс әрекет жасаса,  онда муниципалдық қызметкерлер сол тұлғаға белгілі бір V – гі айыпқұл салуға құқылы.

Муниципалды қызметкерлердің тағы бір маңызды функцияларын бірі ауылдарға, аудандарға жер кадасторларын құру болып табылады. Және соның арқасында жердің саны, сапасы бойынша есепке алу боылп табылады.

Территориялық әкімшіліктердің шамамен де көрінеді, олар тек фермерлерге және жаңадан көтеріліп келе жатқан фермерлік  шаруашылықтарына көмек, қолдау көрсету болып табылады.

Қазақстан Республикасының алдынғы салаларының бірі ретінде – жергілікті өнеркәсіпті басқарудағы  муниципалдылық қазметтерінің ісі масштабты болып көрінеді.

Жергілікті өнеркәсіптін кәсіпорындары өз ісінде жергілікті ресурстарды пайдаланумен қатар, олардың ісі сол айиақтың экономикалық, әлеуметтік сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталады.

Егер де   белгілі бір аймақта өнеркәсіп салалары. Пайда болатын болса, онда осы іске байланысты барлық жағдайдағы муниципалдық қызметкерлер қатысты болады. Яғни, олар өз кезегінде жерге байланысты сұраққа жауап бере ғана қоймай, олар материалдық, еңбек ресурстары, несие, антимонополиялық іс әрекеттер сияқты қадамдармен көмек көрсете алады.

Нарықтық экономикалық қалыптасуына байланысты муниципалды қызметтердің басты мақсаттарын бірі халықты жұмыспен қамтамасыз ету және әлеуметтік қорғау болып табылады.

Халықты жұмыспен қамту мақсатында акімияттар қоғамдық төленетін жұмыстар. Яғни, құрылыс жол жөндеу, ғиммараттарды жөндеу, көмек көрсету тиіс.

Аумақтық халықты қорғау және одан әрі дамытып, жаңарту - территориялық әкімшіліктердің және қызмет адамның маңызды функцияларының бірі болып табылады.

Қоршаған ортаны қорғау және оны тиімді пайдалануға да муниципалды, көлемді жұмыс атқару тиіс.

Территориялық акімият мамандарының аса маңызды функциясы ол табиғи байлықты пайдалануды ұтымды механизімдер құру, табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін және ауаны ластағаны үшін төленетін төлемдерінің көлемін анықтап, белгілеу болып табылады.

Функцияны іске асыру – бұл өте қиын процесс оның құрамында екі сатыны ажыратады:

1. басқаратын.
2. атқаратын.

Бірінші сатыда керекті функцияны іске асыру үшін жұмыстан мазмұны  екен көлемі анықталды.

Басқару тәжірибесінде мынадай шешімдер қолданылады:

• территориялық әкімшілік әкімінің және оның орынбасарларының шешімдері мен жарықтары.
• Құрылым бөлімдері басшыларының бұйрықтары.
• Ауызша және жазбаша жазылған нұсқалар мен тапсырмалар.

Қызметтер өз жұмысын ұтымды іске асыру үшін, шешім қабылдар алдында дайындық жоспарына ие болуы тиіс. Бұл дайындық жоспары белгілі бір сананы терен арқасында пайда болады.

Екінші сатыда көрсетілген шешімдердегі нұсқаулар іске асады. Мамандар, тиісті сұрақтарды жетіп білетін, техникалық  мамандар және басқа да категориядағы қызметкерлер – атқарушы қызмет тұлғалары болып саналады орындау процесінің  басты элементі

• Біріншіден, бақылаудың арқасаында, шешімдерді жүзеге асырудағы кемшіліктердің шығуы.
• Екіншіден, шешімдердің өздерінен кемшіліктердің шығуы мүмкін.
• Үшіншіден, кемшіліктердің пайда болуы себептері анықталады.

III АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЕРЕКШІЛІКТЕРІ

3.1 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ

Бүгінгі  таңда  Алматы  Қазақстандағы  ғана  емес,  орталық -  азиялық  аймақтағы  ірі мегаполистердің  бірі  болып  табылады. Астана  қаласына  астана  ауыстырумен басқарудың  республикалық  органдары  көшкен  болатын.   Бірақ  ҚР-ң  Ұлттық  банкі, ҚР Ұлттық  статистикалық  агенттігі,  бағалы  қағаздар  бойынша Ұлттық  коммисия  және  басқалар өз  қызметін  Алматы  қаласында  жалғастыруда.

Біздің   қалаға  ерекше  мәртебе  берумен;  Алматы  қаласы  республиканың  ірі  өнеркәсіп,  ғылыми,  мәдени  және  қаржылық  орталығы  болып  қалуда. “Алматы  қаласының  ерекше  мәртебесі  туралы ”  Қазақстан  Республикасының   Заңы  қаржылық,   экономикалық  және  әлеуметтік  ынталандырудың  шараларын  қабылдау  жолымен  Алматы  қаласының  ары  қарай  дамуын  кепілдендіру  мақсатында  қабылданған  және  ғылыми,  мәдени,  тарихи,  қаржылық  және  өндірістік  орталық  ретінде  қаланың  ерекшелігін  ескере,  оның  ерекше  статусын анықтайтын  құқықтық  негізін  бекітеді.  Бұл  заң  қала  үшін  қажетті  және  толық  көлемде  қолданылады,  бірақ  ол экономикалық  жағдайдың  өзгеруімен   және  ҚР-ң  қазіргі  заңдылықтарына  сәйкес  кейбір  ережелердің  күшін  жоғалтуымен  байланысты  өзінің  актуалдылығын  жоғалтты.

Қала  территорисында  170  ірі  және  орта  өнеркәсіптік  кәсіпорындар  бар.  Алматыда   бүгіннің  өзінде  теледидар,  компьютер,  видеомагнитофондар,  сағаттар,  прокатқа  (жалға)  беру  құралдарын,  кілем  және  кілем  өнімдерін,  нан және  шампань  ашытқыларын  өндірісі  жүзеге  асырылады.  Қала  кәсіпорындарымен  жіптің  және  маталардың,  шәйдің,  кір  жуғыш  машиналардың,  электрлі  счетчиктердің,  жүк  тасымалдайтын  автомобильдердің,  қалпақ  пен  бас  киімдердің,  маргаринді  өнімдерінің,  коньяк  пен  темекі  өнімдерінің,  10  және  одан  көп  жолаушылар  тасымалдайтын  автомодильдердің  мәнді  көлемі  шығарылады.

“ АХБК – ОЗАТ ”  (хлобчатобумажный  маталарды   республика  бойынша  жалғыз  өндіруші)  АҚ,  “Автобусосборочный  завод ”  БК ( қазақстандағы  дизельдерді  двигательді  автобустарда  жалғыз  өндіруші )  “ Алматы  кілем ”  ( республикадағы  кілемдерді  жалғыз  өндіруші )  АҚ, “Ырысты – ВРЗ”  ( темір  жол  транспортының  жылжымалы  құрамын  жөндеу бойынша  ірі  кәсіп орын )  АЖШС  сияқты  ірі  кәсіп  орын  және  құрлысы  аяқталмаған  обьектілердің  тізімі,  универсалды  спорттық  кешені ( ірі  халықаралық  және  республикалық  шаралар  жүргізу  орны ),  құрылысқа  дайындығы  50  % және  одан  жоғары  құрайтын  құрлысы  аяқталмаған  тұрғын  үйлердің  көлемі  (100  мың  шарша  метр)  қалаға  инвестициалық  тартымдылық  береді. Алматы  қаласындағы  ғылыми  және  білім  беру  инфроқұрылыстары  мен  денсаулық  сақтау  жүйесі  дамыған.  Қала  территориасында  101  ғылыми – технологиялық  білім  беру  құрылымдары  орналасқан.

Қала  экономикасында  кейбір  тұрақтанулар,  сонымен  қатар  халық әкімшілігінің  жоғарлату  және  салық  салынатын  негізгі  кеңейту  бойынша  шаралар кешенін  қабылдау  бюджетке  салықтық  тусімдер  мен  басқа  алымдардың  көлемінің  тұрақты  өсу.  2005 жылға  мемлекеттік  бюджетке  148,8  млрд.  тенге сомасында  салықтық  және  салықтық  емес  түсімдер  жинағын.  Бұл  көрсеткіш  2004 жылмен  салыстырғанда  17,1 %  көп.

Алматы   күшті  құрылыс  кешеніне,  темір  жол,  автомобиль  және  авиациалық  кешенінің  iрi  тараптарына  ие.  Қалада  шетел  партнерлары  мен  біріккен  өндірістің,  белсенді  сыртқы  экономикалық қызметтің  бар  екендігі  көрінеді.

Алматы  қаласы  ірі  өеркәсіптік,  қаржылық,  ғылыми,  мәдени-білім орталық,  республикалық  мәні  бар  қала  мәртебесіне  ие,  бюджетке  жалпы  республикалық  түсімдердің  1/5  бөлігін  қамтамасыз  етеді.

Жоспарланған бюджет 10,6 процентке орындалды, оның iшiнде республикалық  бюджетке – 14,1 процентке,  жергілікті  бюджетте – 3,9 процентке өстi.

Мемлекеттік  меншікті  жекешелендіру  және  қайта  құру  обласында  басымдылықты  бағыт  адресті  сату  мен  қолданылмайтын   обьектілерді  кейіннен  өз  меншігіне  алумен  жалға   беру  арқылы   шағын  бизнесті  қолдау  болып  табылады   2003 жылы  мемлекеттік  меншік  объектілердің  жекешелендіруден  ( 1.12.2003 жылы  бойынша)  бюджетке  512  млн. тенге  түскен.

Кәсіпкерліктің  дамуына  өндірістік  инфроқұрлымының  дамымағаны,  ақпараттық  негіздің  сәтсіздігі,  арнайы  мамандандырылған  құралдардың  жетіспеушілігі әсер  етеді.

2003 және 2005 ж. салалар бойынша жұмыс орындарының ашылуы

1 квартал – құрылыс және коммуникация шаруашылық сферасы;

2 квартал – басқа салалар (транспорт, денсаулық сақтау, білім);

3 квартал – шағын бизнес сферасы (сауда, магазин, ресторан);

4 квартал – ірі және орта кәсіпорындары;

5 картал – шағын кәсіпорындар.

Жоғарыда айтылып кеткендей, Алматы қаласының экономикалық жағдайын көтеруде қала әкімінің аппараты белсенді түрде жұмыс істеуде. Әкиматтың құрлымында осындай мәселелерді шешу үшін ыңғайлы болу мақсатында ұйымдастырылған.

3.2 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН КӨТЕРУГЕ АРНАЛҒАН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАР МЕН ЖОБАЛАР

Алматы қаласы әкім аппараты жыл сайын аймақтың экономикасының тұрақты өсуін қамтамасыз ету, потенциялын көтеру, әлеуметтік мәселерді шешу мақсатында салалық және функционалды әрекет ету жоспарларын, стратегиялық жоспарлар, бағдарламалар және жобалар әзірлеп жүзеге асырады. Осы мақсатта Алматы қаласының 2010 жылға дейінгі дамуының стратегиялық жоспары, Алматы қаласының 2006-2010 жылдарындағы дамуының мемлекеттік бағдарламасы, 2006 жылғы салалық және функционалды жоспар тағы басқа қолданылды.

2010 жылға дейінгі қаланының дамуының стратегиялық жоспары қаланың әлеуметтік экономикалық дамуын қамтып, әрбір бөлімі бір мәселені шешуге арналған. Мұнда тек болжам ғана жасалып қоймай әрбір саланың күшті және әлсіз жақтары қарастырылып, SWOT – талдай жасалған.

Өнеркәсіптік – технологиялық саясатты қарыстыратын болсақ, ол негізінен екі кезеннен тұрады. Бірінші кезенде импорры кеңейтуге агро бұйырмалауға және технологияларды тираждауға, өнімді сертификаттаудың халықаралық стандартына көшуге, экономикалық өсуді қамтамасыз ететін кәсіпорындарға адрестік көмек беру шараларын жүзеге асыруға негізделген. Қаланың барлық технологиялық - өнеркәсіп кешенінің тұмақты дамуын қамтамасыз етуді көздейді. Бұл кезең 2005-2008 ж. қамтиды. Екінші кезең 2009-2010 жж. қамтиды. Бұл кезеңде экономикалық өнеркәсіптік және ғылыми технологиялық сектордың интеграциялық дамыту, ішкі және сыртқы рыноктарда бәсекеге қабілетті қаланың индустриалды кешенін қалыптастыру көзделіп отыр.

Алматы қаласы өнеркәсіп инфроқұрылымы дамыған қалалар қатарына жатады. Оның территориясында 51 ірі өнеркәсіп кәсіпорны, 129 орташа кәсіпорындар және 2897 шағын кәсіпорындар жұмыс істейді. Қалада өндірілетін өнімнің 18%-ы біріккен кәсіпорындарға, 7% шетел кәсіпорынға, 7%-ы ғана отандық кәсіпорындарға келеді.

Қала экономикасында жалпы 24 мыңнан астам шағын кәсіпорын жұмыс істейді, кәсіпкерлік сферасында жұмыспен қамтылғандардың саны 13% өсіп, 217 мың адамға жетті. Шағын бизнес қазіргі уақытта 130 млрд. теңгеге тауар мен қызмет өндіреді. Бұл көрсеткіш Алматы қаласының аумақтық өнімінің 1/3 құрайды.

Жеткен нәтижелермен қатар шағын кәсiпкерліктің дамуына кедергі болатын мәселелер де бар: оның ішінде өндірістік мекемелер мен материялдық ресурстар алудағы қиындықтар, несие алуға мүмкіндіктің жоқтығы, бастапқа капитал жинауға шағын кәсіпкерліктің қаржылық ресурстрының жоқтығы, өндірістік инфроқұрылымның дамымағандығы, арнайы құралдардың жетіспеушілігі, ақпараттық негіздің әлсіздігі, кадрларды дайындау үшін қаржылық құралдардың тапшылығы.

Соңғы жылдары кәсіпорындарды кедендік және салықтық жеңілдіктер беру, басымдылықты инвестициялық жобаларды несиелеу, импортты кеңейтудің мемлекеттік бағдарламалардың қатысуы арқылы селективті қолдаудың шаралары қабылданды.

Төменде қалада өндірілетін өнімнің 1/3 бөлігі келетін қала кәсіпорындарының тізімі көрсетілген. Олардың ары қарай дамуы қала экономикасына мультипликативті әсер етеді.

Қаланың iрi кәсiпорындары

Кәсіпорындар	2004 ж. өндіріс көлемі	өсу темпі (%)
		2004/2003	2008/2005	2010/2005
Барлығы қала бойынша, млн. Теңге	100795	122,9	133,1	154
Машина менжабдық өндірісі “АЗТМ” ААҚ “Бекламит” ААҚ БК	814 631	123,4 125,1	115 135	130 150
Транспоттық құралдар өндірісі “Ырысты-АЭВРЗ” ААҚ “Алматы вагон депосы”	1468 1398	189 -	115 106	135 122
Газ, су, электро энергиясы мен бу өндірісі мен бөлу “АПК” ЖАҚ “Алматы теплокоммуэнерго” ААҚ	3773 1510	96,6 95,1	110 103	120 116
Металдық дайын өнім өндірісі “Латон” ЖШС “Кастинг” ЖШС	1171 2410	61,4 540,4	111 120	120 145
Метелдық емес минералды өнім өндірісі “Асфольтобетон” АООТ	1560	244,9	120	140
Химиялық өнеркәсіп “Үркер-косметик” ЖШС	560	97,6	105	150
Жеңіл өнеркәсіп “АХБК текстильді компаниясы”	537	147,1	130	140
Тамақ өнеркәсібі “Маргарин заводы” “Алматы шай” ЖШС “Беккер и К” БК	3589 1145 1298	205,1 103,6 109,6	120 107 118	135 125 125
“Рахат” ААҚ пивзавод №1	4234 1030	114,8 105,4	118 126	125 140

Қазіргі уақытта салықтық жүйе өте күшті орталықтанғанымен сипаталанады. Биліктің жергілікті органдарында жергілікті салықтарды реттеу бойынша құқықтары жеткіліксіз, бұл салықтар мен төлемдерді жинау болжамдарын орындайға кері әсерін тигізуде. Мысалы, рыноктарда тауарды жүзеге асыру құқығына салық салу әдістемесін Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайды. Бірақ тәжрибе көрсеткендей бұл аймақ ерекшелігін ескермейді.

Бүгінгі таңда жүргізіліп жатқан бюджеттік саясат аймақ инициативасын дамытуға мүмкіндік жасалмайды, себебі табыстардың жеке көздерін басқарудағы дербестікті ескермейді. Бір тұрғынға ижалпы нормативті үлемті шығынына негізделген бюджеттік алым тәжрибесі аумақтық ерекшелікті есепке алмайды.

Алматы қаласының даму мүмкіншіліктері мен перспективаларын ескере, экономикалық салық төлеуші сектор келесі деуге болады:

• тамақ өнеркәсібі;
• машина жасау;
• химиялық өнеркәсіп;
• ақпараттық технология;
• қызмет көрсету сферасы.

Салықпен төлемдерді жинауды өсіруде аймақтарды ынталандыру мақсатында биліктің жергілікті органдарының өкілеттілігін кеңейту керек. Оларға жергілікті салықтарды реттеу бойынша құқықты беріп, өздерінің жергілікті бюджетінің тавбыс бөлігін қалыптастыруға еркіндік беру қажет.

Республикалық деңгейде бюджеттік орталықтандыруды аяқтау қажет. Оның негізгі принципы бюджеттік потенциалды өсірудегі аймақтардың қызығушылығын ынталандыру болып табылады.

Алматы қаласының жергілікті бюджетінің табыс бөлігінде аумақтық ерекшелікті ескере барлық жиналған салықтар мен салымдарын 30% кем емес бөлігі қалуы тиіс.

Алматы қаласы бойынаш салық жинау көлемі 2008 жылдың аяғына – 200 млрд. теңге дейін, ал 2030 жылы – 250 млрд. теңге дейін өсіп, жалпы аумақтық өнімнің 35% құрайды деп болжануда. Әрбір болжанған жоспарға жету үшін мемлекеттік қолдау міндетті түрде қажет.

Өндірісті дамыту бойынша 2006 жылы мемлекет тарапына келесі мәселелерді шешу көзделіп отыр:

• кәсіпорындардың қаржылық жағдайын жақсарту;
• импортты кеңейту бағдарламасына қала кәсіпорындарын дамыту;
• ИСО 9000, 9001 сапа жуйесіне иену бойынша белсенді жұмыс жүргізу;
• 51 кәсіпорында жаңа өнім түрін шығаруды игеру.
• ЗО кәсіпорында өндіріс көлемін кеңейту;
• сегіз жаңа өндіріс ашу.

2006 жылға кәсіпкерлікті қолдау сферасында әрекет ету жоспарының қазіргі мақсаты қала құрылымдарының, аудан әкімгершіліктерін, қоғамдық бірлістіктерді, ассоциацияларды шағын бизнесті дамыту мәселесіне қатысты максималды интеграциалау.

Осы мақсатқа жету үшін келесі тапсырмаларды орындау көзделуде:

• кәсіпкеллікті қолдаудың қаржылық – несие және инвестициялық механизмін дамыту және жетілдіру;
• халықты жұмыспен қамту, жаңа жұмыс орындарын ашу;
• инновациялық кәсіпкерліктің дамуы;
• шағын кәсіпкерлік субъектілерін заңдату;
• табиғи монополия субъектілердің қызметін реттеу;
• бәсекені дамытуға мемлекеттік қолдау және ықпал ету;
• шағын бизнесті қолдау мәселелеріне қатысты мемлекеттік органдардың жұмысының анықтылығына жету.

Алматы қаласының  ары қарай дамуы мен оның мәдени ғылыми, білімжәне қаржы орта ретінде кұшейуі мақсатынды “Алматы қаласының ерекше мәртебесі туралы” 1998 жылы 1-ші шілдеде шыққан Қазақстан Республикасының заңына сәйкес Алматы қаласының 2006-2010 дамуының мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Респуьликасының Президентінің жарлығы шықты. Осы жарлыққа сәйкес және Қазақстан Республикасының Президентінің 2005 жылы заңдарындағы “Алматы қаласын дамыту бойынша мәселелер туралы” келіс сөзге сәйкес тапсырмасымен әзірленді. Оны Қазақстан Республикасының экономика және бюджеттік жоспарлау министірлігі мен Алматы қаласының акиматы дайындады.

Мақсаты – қаланың ерекше мәртибесіне сай, яғни республикилық мәні бар қала ретіндегі оның жаңа бейнесін қалыптастыру және қаржылық, ғылыми, білім, мәдени және туристік орталық ретінде оның позициясын күшейту.

Тапсырмалары:

• қала экономикасының және оның перспективасының функционалды салалық құрылымын мақсатты құру;
• қаланың өмір деңгейін тұрақты және нормальды қамтамасыз ету үшін ұйымдастырушылық -экономикалық және нормативті құқықтық жағдай туғызу;
• Алматының ерекше мәртибесіне тән жаңа инфроқұрылым құру;
• кедейлік масштабын азайту;
• жұмыссыздық деңгейін төмендету;
• әлем елдерімен тығыз қатынастар жүргізу;
• туризмді дамыту бойынша ұйымдастырушылық және құқықтық шаралар кешенін әзірлеу;
• мемлкеттік активтерді басқару тиімділігін көтеру;
• экологиялық жағдайдын жақсаруы;
• Алматы қаласының имиджін қолдау.

Жүзеге асыру кезеңдері: бірінші кезең – 2006-2008 ж., екінші кезең 2009-2010 ж.

Инвестициялық процесстерді белсендіру үшін мемлекеттік ресурстарды, кәсіпорындрдың жеке айналым құралдарын мобилдеу, сонымен қатар отандық және шетел инвесторларының құралдарын тарту бйынша шаралар қабылдау қажет.

ҚОРЫТЫНДЫ

Соңғы жылдары аумақтық экономиканың мәндiлiгi тез өсiп кеттi. Қазiргi уақытта әлеуметтiк – экономикалық және экологиялық мақсаттар ереше орын алады. Нарықтық экономикаға өту кезiнде бiз аумақтық саясатты дұрыс бағаламай, бұл мәселе зерттелмеген проблемалардың бiрi болып қалған едi. Осыған байланысты аймақтардың көбiнде нарықтық шаруашылық етудiң институттары жеткiлiктi  дамымаған, өндiрiстiк инфрақұрылым дұрыс дамымаған.  Нарыққа өту кезiнде аумақтық ерекшелiктердi бағаламау елiмiздегi дағдарыстық жағдайлардың пайда болуына және экономикалық даму тиiмдiлiгiнiң төмендеуiне әкелiп соғатын маңызды факторлардың бiрi болып табылады. Осындай мәселелердi шешу үшiн аймақ экономикасын мемлекет тарапынан бақылап, реттеп отыру  өте қажет.

Қазақстан Республикасы бойынша аймақтардың әлеуметтiк  - экономикалық жағдайына талдау жасап, оны мiндеттi түрде мемлекет тарапынан реттеу керектiгiн көрсетедi. Қазақстан Республикасының Президентінің “Қазақстан – 2030” Жолдауында айтылғандай: “Қазіргі уақытқа қоғам мен экономиканығ күрделі жүйесі құрылымдарының мемлекеттік басқару мәселесі жүйелі болу керектігі туралы дау туғызып отыр”. Аймақтардың қаржылық-экономикалық басқаруының тіптен орталықтандырылғаны елдің экономикалық дамуының кедергісі болып отыр.

Аумақтық экономика – бұл экономика бiлiм жүйесiндегi ең маңызды салалардың бiрi болып табылады. Аумақтық экономика Қазақстанның табиғи ресурстық  потенциалын, оның аймақтарындағы тұрғындарының жағдайын, еңбек ресурсын және қазiргi демографиялық проблемаларын қарастырады, сонымен қатар шаруашылық  құрылымын зерттеп, оны тиiмдi пайдалану жолдарын iздестiредi.

Жалпы аумақтық экономика – бұл табиғи – экологиялық жағдайлармен тығыз байланысты, елiмiздiң территориясын және оның аймақтарының әлеуметтiк – экономикалық  процестерiн, өндiргiш күштердi орналастыру және дамытуды зерттейтiн ғылым саласы болып табылады.

Нарықтық жағдайда аймақтардың қызметi мен ролi, халық өмiрi қызметi кезiнде экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрiнедi. Оның қызметтерiне жатады: интитуционалды, экономикалық, әлеуметтiк және экологиялық қызметтер.

Аймақ экономикасының дамуын мемлекеттiк ретеу барысында аумақтық саясатты жүргiзудi талап етедi. Аумақтық саясат көп мағыналы ұғым, әртүрлi мәндерде кеңiнен қолданады.

Аумақтық саясат елiмiздiң тұрақты әлеуметтiк – экономикалық дамуына қажет стратегиялық мақсаттар мен тапсырмаларға жету үшiн өмiр сүру қызметi мен шаруашылық етудiң аумақтық факторларын тиiмдi пайдалануға бағытталған мемлекеттiк жалпы саясаттың құрамдас бөлiгi болып табылады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. "Қазақстан-2030" даму стратегиясы.
2. Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономи­ка­лық да­му­ының индикативтж жоспары туралы. 2003 жылдың 15 мамырдағы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң N722 Қаулысы.
3. Қазакстан Республикасының әлеуметтiк-эконо­мика­лық дамуының индикативтiк  жоспарын жасау  ережелерiн  бекiту туралы 2003 жылдың 3 наурыздағы Қазақстан Республикасы Үкiмiнiң N432 Каулысы.
4. Құрманбаев С.Қ Муниципалдылық менеджмент Алматы 2003.
5. Ихданов Ж., Орманбеков Э. - Экономиканы мем­ле­кетiк реттеудiң өзектi мәселелерi. Алматы; Экономика, 2005.
6. Коньюнктурные обследования. Агентство по ста­тис­тике и анализу РК - 2006 - январь.
7. Казахстан 1991-2004 годы: Информационно-аналити­ческий сборник. Агенства РК по статистике – Алматы: Экономика.
8. Web – сайттан http: www minfin.kz.
9. Web – сайттан http: www.government.kz.
10. Web – сайттан http: www.almaty.kz.
11. Web – сайттан http: www.stat.kz.