Адамның мінез-құлық қалпы институционалдық экономика

1. Ортодокция экономикасындағы экономикалық адамның қалпы.
2. Тиімді мінез – құлық. Ұтымдылық принципі.
3. Институционалдық анализдің мінез – құлықтық шарты.
4. Ортодокция экономикасындағы экономикалық адамның қалпы. Экономикалық теория өзінің өз алдына білім саласында пайда болған уақытынан бастап экономикалық адам қалпын қолданды. Бірақ, Саймонның тура байқағандай экономистердің күш жігері негізінен экономикалық ортада таңдау нәтижелерін зерттеуге бағытталды, ал таңдаудың өзі процесс ретінде экономикалық анализден таса қалды: «Жаңа классикалық теория, шын мәнінде, таңдау барысымен емес, оның нәтижесін зерттейді»

Экономистердің экономикалық таңдаудың және ол таңдауға жағдай әсерінің мәселесі мен механизмге көңіл бөлулері, экономикалық адамның институцияналдық шеңберде классикалық қалпын қарап шығуларына тура келді.

Бірақ, ең алдымен экономикалық адамның жаңа классикалық қалпы негізделетін шарттарын қысқаша қарап шығу қажет. Қазіргі заманғы ғылыми әдебиетте экономикалық адамды белгілеу үшін акронин REMM қолданылды, ол «Өнер тапқыш, бағалай білетін ірі адам» дегенді білдіреді. Мұндай қалып адамды экономикалық игіден пайда шығару себебі мен өзін толық тиімді деп есептелінетіндігін болжайды.

Бұл келесі жағдайларды қамтиды:

1. Шешім қабылдау, жеке адамның мүмкіндігі үшін қажет ақпарат.
2. Адам өзінің экономика саласындағы қылықтарында мүлтіксіз өзімшіл болады, яғни оның қимыл нәтижесінде басқа да адамдардың әл – ауқатын қалай өзгеретіндігі оны қызықтырмайды.
3. Ауыстыру үшін ешқандай сыртқы шектеу жоқ. (Егер ауыстыру ең үлкен пайда жағдайында жүргізілетін болса).
4. Өзінің әл – ауқатын жақсарту мақсаты басып алу немесе ұрлау түрінде емес, тек экономикалық ауыстыру түрінде іске асырылады. Мұндай жіберілген қателіктер «Класс тақтасының экономикасы» және мүлдем шынайы өмірден қол үзгені туралы қазіргі заман ортодоксалдық экономикалық ғылымды айыптауға алып келеді.

Алайда ұтымдылық – бұл экономикалық агенттің мінез – құлқын белгілеуден әлі алыс. Ол өзін қоршаған заттардың және өзі сияқты агенттерден бөлек емес.

Сондықтан, адамның шешім қабылдау немесе таңдауды іске асыру барысында кездесетін шектелу жағын қарастыру қажет.

Жаңа классикалық теория – бұл жерде барлық қолданушылар өздеріне не қажет екендігін біледі деген болжамнан шығады, яғни қызметтік (Функционалдық жағынан байланысты әрқайсысында өзіне керек нәрселер жиынтығы бар).

Талдауды жеңілдету үшін жаңа классиктер пайданың орта қызметін алады, ол жерд кіріс мөлшерінің барынша үнемі өсіп отыру мүмкіндігінің жан – жақтығы да, субъективті ұмтылыс пен қор және объективті мүмкіндіктерінің өзара айырмашылығы есепке алынбайды. Олай болса, дұрыс жағы белгілі болғандықтан, пайда қызметінің шешімі мен жеке таңдаудың белгісіз нәтижелері белгілі болады.

Алайда, қолданушының немесе басқа экономикалық субъектінің алдын – ала таңдау теориясының құндылығы тек оған қатысты айналадағы ахуал тұрақты болып тұрған жағдайда биік болады, ал оған құйылған мүмкіндіктер адам мүмкіндіктерімен қабылдау және қайта өңдеу үшін қолдануларына болады. оның үстіне, жоғарыда айтылған кедергілерден басқа, жаңа классиктер жайдан – жай абстракталанатын және ішкі кедергілер бар.

Жаңа классиктерге қарасақ (олардың түсініктері бойынша) адамды өзінің қылықтарын және өзін - өзі толық билей алатын мүлтіксіз нәрсе деп елестете аламыз, яғни пайдалы жеке қызметтінің – жалғыз өлшемнің соңғы анықтаушысы. Ол тағы өзінің шешімдеріне позитивтік немесе неготифтік  әсерін тигізбесін дегендіктен ұнамды. Басқа субъектілерді сырт қалдырады, және құрал мен мақсаттың арасында байланыстың жоқтығын болжайды. Бұлардың екеуі де алдын – ала белгілі болып алынады және тізбектің жүйелі қимылдарын қарағанда мақсат құрал болуы және, керісінше, болмау мүмкіндігі бойынша.

Сонымен, бір адамның шешімі басқа адамның шешіміне әсер ету мүмкінідліг туралы қандай да бір шарттың жоқтығы ортодоксалдық теорияны экономикалық білімнің әлеуметтілігімен бөліп тастайды деп айтуға болады.

Пікір бойынша, адамның әлеуметтік қалпының екі түрі бар:

1. (акроним SRSM) - әлеуметтендірілген, рөл орындаушы адам және санкцияландырылуы мүмкін адам. Ол, қоғаммен толық бақыланатын адам. Толық әлеуметтену мақсаты қойылады. Жүріс қоғаммен жүргізіледі – онда адам өз рөлін ойнайды. Ақыры, санкция қолдану мүмкіндігі – бұл қоғам жағынан бақылау.
2. (акроним OSAM) – жеке өз пікірі бар, зерек әрекеттегі адам. Ол адамның өзінің қоршаған әлемнің әр түрлі жағына қарай өз пікірі бар, ол алғыр, алайда өз пікіріне байланысты қимылдайды. Бірақ оның жкономикалық адаммен ортақ еш нәрсесі жоқ, өйткені онда өнертапқыш пен шектеу жоқ.

Осы екі қалыпты салыстыра отырып, экономикалық адам күнделікті нарықтық қызмет барысында адамның мінез – құлқының ең өзгеше кейіптерін өзіне жинақтайды. Бұл кейіптер жалғыз болмаса да.

Әлеуметтік адам өзінің мінез – құлқының мінездемесін өз мінез – құлқына ауыстырады: қоғам шын мәнінде әрекеттегі кейіп емес, ол адамдармен жеке қимылдары мен өзара қимылдарының нәтижесі болып табылады. Сондықтан қоғаммен байланысты қазіргі заман ғылымы, көптеген құбылысқа негізделген мінез – құлықтық ретіде қалдыра отырып, экономикалық адам қалпына керітартпалық көрсетіп отыр, ал, адам мен қоғам арасындағы тұрақсыз өзара байланысқа сүйене отырып, әлеуметтік қалып тиянақты ештеңені білдірмейді.

2.Тиімді мінез – құлық. Тиімділік принципі.

Тиімділік түсінігі күнделікті сананың көзқарасымен қаншалықты қарапайым болғанымен, ғылыми анализ үшін соншалықты күрделі болып табылады. Тиімділік төменгідей анықталуы мүмкін:  субъект ешқашан таңдамайды, егер дәл сол уақытта оған таңдау мүмкіндігі болса, оның пікірі бойынша жақсырақ.

Хайекудің айтуына қарағанда «белгілі бір дәл нәтижелерін алуға бағытталған» мінез – құлық түрін тиімді мінез – құлық деп айтуға болады. оның үстіне, тиімді тану теориясы таңдау теориясы, тек кәдімгі адамдарын мінез – құлықтары екенін түсіндіретін айтып өту керек.

Енді аз ғана жұмыс қалды: шынайы экономикалық мөлшер дегеніміз не екенін зерттеу?

Экономикалық теорияда тиімді мінез – құлықтың келесі екі негізгі қалпы қолданылады:

1. Тиімділік (өзі)
2. Өз қызығушылығының ізімен.

Осы қалыптарды алып қарайық:

1. Тиімділік

О. Ульямсон бойынша тиімділіктің үш негізгі түрлері бар:

1. Максималдық. Ол барлық таңдаудың ішінен ең жақсы нұсқасын таңдауды болжайды. Бұл принципті жаңа классикалық теория ұсынады. Бұл фирманың шарттары шеңберінде мекемелік қызметтер көрсетіледі, қолданушылар – пайда қызметтерімен, экономиканың әртүрлі салалары арасында қорларды бөлу берілген ретінде қаралады, ал, тиімділік жаппай (оптимизация) болып табылады.
2. Шектелген тиімділік – концапциялық шығындарының экономикалық теориясының қабылданған танымдық шарт. Бұл субъектілер экономикада тиімді қимыл жасауға тырысады, бірақ, шындығында мұндай қабілетке шектеулі дәрежеде ғана ие екендігі болжайтын тиімділіктің жартылай күшті түрі.

Мұндай анықтама өзінде әртүрлі талдау мүмкіндіктері болатындығын көрсетеді. Тиімділікті бір жақты деп санап, үйренген экономистердің өзі, шектелген тиімділікті ироционалдық немесе тиімсіздікке жатқызады. Социологтар мұндай болжауды экономикалық теорияға қатысты қабылданған мінез – құлықтық нақтылықтан тым кері кету деп санайды.

Яғни, олар, трансакциондық шығын теориясын ұстаушылар классикалық теорияда қабылданған белгісіздік шекарасын одан әрі жууда; - дейді. Алайда, трансакциондық шығынның эконом теориясы бұл екі жақтылықты бір сарынға бағыттауға шектелген қорларды үнемді қолдануға біріктіру және шектелген ақпарат жағдайында мінез – құлықтық қалыптар ретінде институттарды зерттеуде ұмтылду қажеттілігі түсіндіріледі. Бұл теория маңызды шарттардың бірі сондай шектелген қор интелектті алады. Соған үнемдеуге ұмтылыс бар. Ал, бұл үшін шешім қабылдау барысының өзінде не шығын азаяды (Жеке қабілеттілігіне, білетін ақпарат санының көптігіне, тәжірибесіне және т.с.с. байланысты), не басқарушы құрылымнан көмек сұрайды.

2. Органикалық тиімділік - әлсіз тиімділік барысы, оны бір немесе бірнеше фирмалар шеңберінде даму барысын қадағалай отырып, Нельсон, Уинтер, Алщан эвалюциялық әдісті қолданады. Сонымен бірге, Австраия мектебінің өкілдері Менчер, Хайек оны жалпы әрекеттермен қарай – ақша институттары, жеке меншіктік құықы түрлерінің нарықтары және т.б. байланыстырады.

Мұндай институттарды жоспарлауға болмайды. Мұндай институттардың жалпысыз басы қандай да бір санада пісіп жетілмейді. Шын мәнінде, мынандай жағдайлар болады, кейде «мақсаттарды біліп және оларға жетуді саналы жоспарлауға қарағанда», «білімсіздік белгілі мақсатқа жету үшін» «тиімдірек болады екен».

Тиімділіктің органикалық және шектелген түрлері бірін – бірі толықытырады. Бірақ жаңа институциалаисттердің институттарды трансакциондық шығындарды қысқарту амалдары ретінде зерттеулеріне және Австрия мектеп, институттарының өмір сүруге қабілеттерін анықтауға тығыз байланысты екеніне қарамай, әртүрлі мақсаттардың нәтижелері түрінше қолданады.

2.Жеке қызығушылыққа бағдар.

Оппортунизм  жаңа институционалдық экономикада оппортунизмді: «өз қызығушылығының жолымен, оның ішінде алдау жолы оған қоса алдаудың өтірік ұрлық алаяқтық сияқты нағыз түрлері кіреді, сәл – пәл осымен шектеледі». Оппортунизм алдаудың exante u ex post  ретінде көрінетін, белсенді және енжаулық түрінде ене алатын ептілеуірек түрлерін бірнеше есе жиірек орындайды. Жалпы жағдайда әңгіме тек қана ақпарат және оған байланысты барлығы: бұрмалау, шындықты жасыру, серіптесті шатастыру туралы болады.

Шын мәнінде ақпаратпен алмасу барысында үйлесім болуы қажет – екі жақтама ашық, ақпарат өзгерген жағдайда жедел хабарлау т.с.с. Алайда, экономикалық агенттер, оппортунистке қимыл жасай отырып, әртүрлі дәрежеде орындайды. Алдын – ала алдауға кейбіреу аз бейім келеді. Бұл экономикалық ұйымдастыру мәселесін айтарлықтай күрделендіретін ақпараттық ассиметрия тудырады, өйткені, оппортунистік мінез – құлық жоқ болған жағдайда кез келген мінез – құлық кейбір ережелерге бағынуы мүмкін еді.

Оппортунизмді бейтарапсыздандыруды осындай алдын – алу қимылдармен іске асыруға болады немесе жоғарыда айтылғандай екі жақтың келісімімен олардың бір – біріне сенбейтін сәттері көрсетілген шарт жасалынады.

Қарапайым өз қызығушлығын бақылау – бұл сол жаңа классикалық экономтеорияға қабылданған эгоизм нұсқасы. Екіжақ, алдын – ала қарсы жақтың жағдайын біле тұра, алмасу барысына кіреді. Барлық олардың қимылдары, оларға кездесетін белгілі қоршаған шындық туралыбарлық мәліметтер айтылады. Шарт орындалады, өйткені екі жақ өздерінің міндеттері мен ережелерін қадағалайды. Мақсат орындалады. Қалыпсыздық немесе тиімсіз мінез – құлық түрінде ешқандай кедергі және ережеден ауытқу болмайды.

Тіл алғыштық. Соңғы жеке қызығушылыққа деген бағдардың әлсіз түрі – тіл алғыштық. Адльф Леу былай деп тұжырымдайды: «Ең ақыры барлығы орталықтандырылған тәртіппен қызметкер орында алдына қойылған масилахаттық мәселелді жоспарлық тапсырмалармен ұйытқылы (монолиттік) коллективизмді мысалға айтуға болады». Бірақ, экономикада мұндай түрдің таза күйінде болуы екіталай, өйткені, ол шешім қабылдау себептерін түсіндіргеннен гөрі, оны ол үшін басқалар шешеді, адамның әлеуметтендірілу дамуын зерттеуге қолданылады.

3. Институционалдық анализдің мінез – құлықтық шарты.

Алдымен, адам ішінде қалыптасатын жүйеге алаңдамау мүмкіндігі үлкен мәселе болып қойылған болатын. Бұл құндылық, бағыттағы бағдар, мінез – құлықтық стереотиптер жеке адам әдеттері, психологиялық және діни түрлер жүйесі жеке адам таңдауды өзі жасайтыны туралы ашық айтып тұр. Яғни, бәрінен бұрын, үлкен  сұрақтың астында бірінші мәтін атында не болып жатқаны. Бұл мәселе дунды бір мәселеге  құру мінезінің өзгерісі, мінез – құлық мінезінің өзгерісі, әдет, психологиялық религиялық турасын айтқанда индивид өз шешімін қабылдайды. Институционалистті біріншіден мінез – құлық анықтады немесе таңдалға шешім іс – жүзінде (асырылмайды) адамның бірін – біріне қарым – қатынасы асырылмайды. Сондықтан мұндай шешім анықталмаған тарихи аспектілерді, мәселен одан  эвалюциясын әдет – ғұрыптарының бірігуі, көпшілік анықталмаған уақытша немесе өзгеше институционалдық теориядан қарастырылған алдыңғы мәселе эндогендік болжау инстента түрі айыпталмаған, егер адам толық жаңалық туралы білмесе, өзіне керекті мағлұматты еркін білмесе немесе ол шешім қабылдай алмайтын толық процесті екі жақты, көпшілік өміріне қай уақытта болмасын ол процестегі нақты анықтаманы таңдау.

Бұл сұрақты шешу үшін экономика екі жақты мәселені қолданды – шағын рационалды және аппортунистік.

Саймон мансимизация принципін қанағаттандырылып принципімен ауыстыруын үстінде қандай да болмасын қиын жағдайда жүргізілген тәртіп бойынша қанағаттандыру принципі тиімді деп  көрсетті. бұл мәсле ұйымдастырудың потенциалы мен авституциялдық мектеппен ұштасады. Көптеген универсалды іс - әрекет  салыстыра келе керекті қнағаттандырылды, мүмкін аз ғана экономикалық теория түсінігі қанағаттандыру психология және мотивация теорияны ешқандай рөлде айтылмайд, қай жерде болмасын ол құнды. Психологиялық теорияға сәйкес іс - әрекетте құлшыныс орын кейін қанағаттандыру, қанағаттандыру шарты бірінші кезекте құлшыныс деңгейінен өмірлік тәжірибесі. Осы теорияға сүйене фирманың целі мансимизация болып табылмайды, еңбек нарығындағы қаражатты мөлшері нарық бөлігі болып табылады.

Бұл статстиклық берілгендермен:

Бұл сонымен қатар холла және хитта зерттеу тәжірибесімен, сондай ақ сайерта және марча.

Сондықтан біз рационалдық түсінікті субъективті түсінік кезінде қаланды. Бұл мәселеден өте кең  екңі мәселе бізді қызықтырады.

1. Немен? белгілнген тағы басқа шешім.
2. Бостандық саласы осы шешімді қабылдау

4.Институттың өзіндік этикасы мен экономикалық тәртібі.

Этика орташа мөлшер, шағын тақырып. Яғни бірнеше экономикалық этикалық әлеуметтік, әдет – ғұрып институтта қойылатын талап пен тәртіп тақырыбы болып табылады. Сонымен қатар теория жүзінде  жаңа институттар. Сол себепті адам табиғатын қалай көрініс табады солай қабылданбаған  рационалдық түсінігі ретінде.

Мысалы: экоомикалық субъекті заңды институттар мен оны атқарушы мемлекет. Шындығына келе жайлы шешім минималды – шарт деңгейі және системаның эффектілігін көтереді, дегенмен көпшілігіне бекітеді. Заңды емес институттар негізінде этикалық моральдік форма этика көптеген жағдайда келісім шарт ыңғайына қарай эффектілі пайдалы неме заңды құқығында. Негізінде әдет-ғұрп мөлшері көпшілік ортада нарықта келісім шарт негізінде нақты орын алады. Алғашқы қауымдық көпшілік ұғымда бұл пормалар тәртіптің жұргізілуін бір баслымға бағынышты белгілі бір төрттікті сақтай білуі тиіс.

Өзін ортада ұстай білу өзгешелігі: тума тәртіп моральдік, олйлау түсінігі бойнша, (көпшілік ортамен  қабылдау, сыйлау білу, құрметтеу)

Хайек олсы жөнінде былай деп тума қасиеттер қалыптасқан  (көпшілігіне деген құрмет, адамдық  аяушылық  сыйластық) Бұл сөзді толығырақ құрастырсақ кең ауқымды болып қаралады яғни моральдік жағынан  пайда болған. Осы институт тәртібі яғни байлығы болып табылады. Әдет-ғұрып дамуының тәртіптің жүргізілуімен отырды. Әдет-ғұрып мөлшерінікі адамның іс-әрекеті құнды ауыстырылатын саудада. Осындай ұжымдар Карла Поппер – б/т тарих аз емес мысалдар аз емес мысалдар ұжым тоталитарлық мен/т өзнің эно/ң  және социолдық системасын нарықтық мех-еркін жүргізе білді.

Осы себепті нарықта келісім-шарт тек тәртіптен ғана емес сонымен қатар өзінің меншігі әдет-ғұрып тәртіп ауыстырылады. Егер ұжымда моральдік тәрдтіп өзіне деген сыйластық тәртібі адалдық контрактыны бұзбай сақтау келісім шартты бұзбай сақтауына себепші. Сонымен келісім-шарт тәрлтіпті системасын көп уақтқа дейін идеалына сай шарт негізінде этикалық мораль. Шарт негізінде нарық механизмі жоқ. Бірақта көлеңкелі нарық өмір сүрді. Соның ішінде халықтың көпшілік бөлігі бос болмады. Халықтың коп бөлігі жетіспеушілікпен ұштасып отырды. Көлеңкелі нарықты  трансакционды шығындар жоғары деңгейде болды. Осыған сәйкес халықтар моральдік және этикалық нормалар жүргізу тәртібімен жоғары дәрежеге жеткізу жоғары табыс болды. Экономикалық ауыспалы шығында леголизация жүргізілді, соның нәтижсінде нарық өркендеді. Олар шешім негізінде сол әдет-ғұрып сақталған шешімге сүйенген. Қорыта келе тәртіпке сәйкес қолданылынған информацияны өзіне қабылдап соның нәтижесінде дұрыс шешім қабылдай білді. Халықта моральдік норма субъективтер процес негізінде қолданылды.  Дуглас Норт субъъектілі ой келіп түскен информацияны таңдап шешім қабылэдауы болды. Көптеген жетістіктер игере біле экономиклық жаратылыс көптеген шешім қабылдады. Жетістікке жету халықтың реформасынан  шығады.