Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамадастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.

Елбасының 2007 жылғы Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикаға кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды.

Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру қажеттілігін атап көрсетті.

Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетігі мен өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу қажеттілігіне аса назар аударылды. Бюджет жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi жекелеген iс-шаралар барысында шешiмi жүйелiк ұстанымды талап ететiн көптеген мәселелер анықталды. Осыған байланысты қолданыстағы заңдар нормаларын реттеуге және жүйелеуге, олардың неғұрлым икемдi құрылымын қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн Бюджет кодексi әзiрлендi. Бюджет кодексiнде бюджет жүйесiнiң орнықтылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ететiн жаңа қағидаттар бар, бұрын қолданылған бюджеттi жоспарлау қағидаттары, барлық бюджет деңгейлерiнiң шығыс және кiрiс бөлiктерiн қалыптастыру жөнiндегi ұстанымдар қайта қаралды. Қолданыстағы заң кесiмдерiне функционалдық талдау жүргiзу нәтижесiнде және орталық пен өңiрлер арасындағы қатынастардағы жинақталған оң және терiс тәжiрибенi ескере отырып, бюджетаралық қатынастар қағидаттары, ресми трансферттердiң нысандары, республикалық бюджеттiң, облыстық бюджеттiң, республикалық маңызы бар қала, астана, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджетiнiң кiрiстерi айқындалды. Барлық бюджет деңгейлерiне қаржылық орнықтылық беру мақсатында Бюджет кодексiнде бюджет деңгейлерiнiң шығыстық өкілеттiктерi нақты бөлiндi. Бюджеттердiң дербестен күшейту үшiн, сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшiн бюджеттiк субвенциялар мен алып қоюлардың мөлшерi үш жылға арналып белгіленетiн болады. Бюджет кодексiнде бюджеттiк бағдарламалардың тиiмділiгiн бағалау туралы бап көзделген, оған сәйкес тиiстi есептердi жүргізу, бюджеттiк бағдарламалардың негiздемесiн, олардың орындалу барысы мен олар көрсететiн елдiң әлеуметтік-экономикалық жағдайына ықпал етуiн талдау және бюджеттiк бағдарламалардың тиiмсiз бағыттарын айқындау болып табылады. Қазақстан Республикасының Үкiметi әзiрлеген және бекiткен бюджеттік бағдарламалардың тиiмділігіне бағалау жүргiзу әдiстемесi бюджетті жоспарлау, атқару және оның атқарылуын бақылау процесiнде бюджеттiк бағдарламалардың тиiмділігіне бағалау жүргiзу тәртiбi мен көрсеткiштерiнiң жүйесiн айқындайды.      Бюджеттiк инвестициялар ұғымы кеңейтiлдi, инвестициялық жобаларды кезең-кезеңмен iрiктеу, сондай-ақ жобалардың тиiмдiлiгiн бағалау тәртiбi енгiзiлуде. Жергiлiктi атқарушы органдардың тек жоғары тұрған бюджеттен ғана қарыз алу құқығы сақталып, сыртқы және iшкi капитал рыноктарынан қарыз алуы алынып тасталады. Ұлттық қорға қаражат аударудың жаңа тетігi енгiзiлдi, осыған сәйкес Ұлттық қорды қалыптастыру көзi болып табылатын барлық ресми трансферттер тiкелей мемлекеттiк бюджеттен аударылатын болады. Осы іс-шаралар бюджеттен бөлінген қаражаттың мақсатты жұмсалуын қадағалайтын шарттар жөнінде атап өтті. Қаражатта мақсатты жұмсалғаннын реттеу көбінесе мемлекеттік мекемеледің бухгалтерлік есебінің дұрыс және айқын жүргізілуімен, сонымен қатар нормативтік актілердің шарттарын орындауды міндеттеді.

Бүгінгі  нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады. Бухгалтерлік есеп ұйымның хал ахуалын, экономикалық жағдайын  анықтап  негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден-бір жүйе. Бүгінгі күні бюджеттік мекемелерді  алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге, яғни бюджеттен бөлінген құралдарға  зор мән бере отырып ,  кеткен шығындардың ауқымын неғұрлым  азайтып және мақсатты пайдалануды  дұрыс әрі дәл  анықтау міндетті шарт.

Осы мәселеге орай ұйым есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, көрсетілетін қызметін басқарудың заңдылықтары  халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.

Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару  дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.

Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы – бюджеттік  ұйымдардағы  бухгалтерлік есепті ұйымдастыру

Дипломдық жұмыстың мақсаты – бюджеттік ұйымдардағы бухгалтерлік есепті жүргізу жолдарын зерттеу, есептің ұйымға тигізетін әсерін анықтау және оның есебін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.

Нарықтық экономика жағдайында өзіне жүктелген міндеттерге сәйкес  қызметтерді  жүзеге асыруды бақылау, осы мәселе өзекті болып тұрғандықтан дипломдық жұмысымды осы тақырыпқа арнап, оның есебінің жүргізілуі мен ұйымдастырылуын және әдістерін терең мән беріп зерттедім.

Дипломдық жұмыстың  бірінші бөлімінде  бюджеттік мекеменің  бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың негізі дипломдық жұмыстың негізгі тақырыбы болғандықтан аса мән беріліп көрсетілген. Яғни, кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп және оны ұйымдастыру, сондай-ақ есептің негізгі ережелері мен нысандары  қарастырылған.

Екінші бөлімде Арыс қаласындағы қалалық Салық басқармасының қызметіне экономикалық сипаты және есеп саясатының мәні мен жіктелуі қарастырылған.

Ал үшінші бөлім  бюджеттік мекемелердегі бухгалтерлік есепке аудиторлық тексерудің жүргізілуі және кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен аудитті жетілдіру жолдарына арналған.

1 БЮДЖЕТТІК МЕКЕМЕНІҢ  БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗІ

• Бухгалтерлік есептің негізгі ережелері мен нысандары

Бюджеттік мекемелердегі бухгалтерлік есептің негізгі ережелеріне толығымен тоқталмас бұрын біз жалпы «бухгалтерлік есеп не?» деген сұраққа қысқаша тоқталып өтейік. Бухгалтерлік есеп нарықтық қатынастарға байланысты іс әрекеттерді сапалы түрде жүргізу мен мәліметтерді жан жақты қолдану және бұлардың маңызын түсіну үшін ақпарат жинап, тиімді және тиімсіз, пайдалы және зиянды мәліметтер жүйесін топтастырып, белгілі дәрежеде шешім қабылдау үшін көрсеткіштер мен мәліметтерді даярлайды. Сонымен бухгалтерлік есеп деп – ұйымдар қызметін тиісті ақпараттар және мәліметтермен қамтамасыз ететін мәні мен пәні бар жүйені айтамыз. Әр мекемелерде сол мекеменің көрсететін қызметіне, шұғылданатын жұмысына, орындалатын жұмыс көлеміне, есеп саясатына, мекеменің түріне және тағы сол сияқты ерекшеліктеріне байланысты бухгалтерлік есеп әр түрлі жүргізіледі. Біз дипломдық жұмысымыздың тақырыбын толығырақ ашу мақсатында әр түрлі мекемелердегі бухгалтерлік есептің ерекшеліктері мен ережелеріне тоқталмай, нақты мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік есептің ережелеріне тоқталайық [3].

Біріншіден «бюджеттік мекеме» ұғымына тоқталсақ, өзінің аты айтып тұрғандай бұл мекемені қаржыландыру бюджеттің қаражаттары есебінен жүзеге асырылады, бұл мекеме мемлекет атынан (егер Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, осыған уәкілетті болса) азаматтық құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқылы. Мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік қызмет мемлекеттік органдарды толық әрі нақты және шынайы ақпараттармен қамтамасыз етуі тиіс. Бұл ақпарат Қазақстан Республикасы заңнамасын қаржыландыру жоспарының орындалуын, мекемелермен, мемлекеттік мекемелермен есептесу жағдайын сонымен қатар, ақша қаражатының, материалдық құндылықтардың сақтығын бақылауды қамтамасыз етеді.

Мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік қызтеттің міндетіне келесілер жатады:

- құжаттардың уақытылы, дұрыс толтырылуын және болып жатқан операциялардың заңды екенін алдын ала тексеріп отыру. Қаржылық план бойынша міндеттемелердің негізінде берілген рұқсат шеңберінде міндеттемені қабылдауды бақылау;

- жұмысшыларға, қызметкерлерге еңбек ақыны, студенттерге, тыңдаушыларға, аспиранттарға, мемлекеттік мекеме оқушыларына стипендияны есептеп, уақытылы беру;

- ақша қаражатының, есептесулердің, материалдық құндылықтардың түгендеуін жүргізіп қатысу және түгендеудің нәтижесін уақтылы әрі дұрыс есепте көрсету;

- құндылықтардың есебімен амандығына материалды жауапты тұлғаларға нұсқаулық (инструктаж) жүргізу;

- бухгалтерлік есептілікті белгіленген уақытта құрып, көрсету;

- қаржыландыру жоспарын және олардың есебін құрастырып, оны мемлекеттік мекеменің басшысымен (егер эклномикалық қызмет штабында қызметкер болмаған жағдайда) келісу;

- активтердің, құндылығы аз және тез тозатын заттар мен басқада материалдық құндылықтардың бақылауын және бүтіндігін сақталынатын немесе қолданылатын жерінде қадағалау;

- алғашқы құжатты, бухгалтерлік есептің регистрларын (электронды немесе парақтағы түрін), есептіліктің, есеп саясатының, есептік көрсеткіштердің электронды өңдеу программасын және оған тиісті есептілікті, сонымен қатар басқа құжаттарды сақтау және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мағлұматқа жапсыру.

Мемлекеттік мекеменің басшысы есеп жүйесі мен бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттік мекеме де бухгалтерлік есеп мекеменің бухгалтерлік қызметімен жүргізіледі, бұл қызмет мемлекеттік мекеменің өзбетінше жеке құрыламдық бөлімі немесе бас бухгалтер басқаратын орталықтандырылған бухгалтерия болып табылады.

Бухгалтерлік қызметті, бухгалтерлік есебі мен есептілігі жоқ мемлекеттік мекемелерде бұл қызмет мекеме басшысы тағайындаған сәйкесінше маманмен жүргізілуі мүмкін. Мекеме басшысы бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізу үшін қажетті жағдайлар жасауы тиіс. Құжаттар мен мәліметтерді тапсырып дайындау үшін бас бухгалтердің қойған талаптарын барлық бөлімшелер мен қызметкерлер бұлжытпай орындайтынын қамтамасыз ету. Бас бухгалтерді жұмыс орнына тағайындауды және жұмыс орнынан босатуды мемлекеттік мекеме басшысы жүзеге асырады. Бас бухгалтер тікелей мемлекеттік мекеме басшысына бағынады. Мемлекеттік мекемеге бас бухгалтер болып арнайы білімі бар тұлға тағайындалады. Мемлекеттік мекеменің бас бухгалтері бухгалтерлік есептің шоттарына жүргізілген барлық шаруашылық операцияларды еңгізуді, оперативті ақпаратты көрсетуді, белгіленген уақытта бухгалтерлік есептілікті құрастыруды қамтамасыз етеді. Бас бухгалтерлер мекеме басшысымен банктік құжаттарға және ақша қаражатына, тауарлы материалдық құндылықтарға негіз болатын құжаттарға және қаржылық міндеттемелер мен шаруашылық келісімдерге қол қояды.

Мекеме басшысы банктік құжат пен бухгалтерлік құжатқа қол қоюды бас бухгалтер ұсынған уәкілетті адамға құқық бере алады. Осы уәкілеттік тек мекеме басшысының бұйрығы негізінде беріледі.

Бас бухгалтердің қолы жоқ құжаттар нақты емес болып саналады және орындалуға қабылданбайды. Материалды жауапты тұлғалардың орындарынан ауысуы және жұмыс орнынан босатылуы бас бухгалтердің келісімімен жүргізіледі.

Бухгалтерлік есепті жүргізген кезде бас бухгалтер қызметкерлердің қызметтік міндеттерін бекітуі керек (әр қызметкер өз міндеттерін біліп, өз жұмысына жауапты болуын қамтамасыз ету негізінде). Мемлекеттік мекемеге кіретін барлық бөлімшелер бухгалтерлік есептегі мәліметтер мен құжаттарды бухгалтерлік қызметке уақытында тапсыруы тиіс.

Бас бухгалтердің бухгалтерлік қызметке берілетін тқажетті құжаттар мен мәліметтерді даярлау реті туралы талаптары барлық мемлекеттік мекеме бөлімщелерінің қызметкерлеріне міндетті болып келеді, ал орталықтандырылған есепте барлық қызмет көрсетілетін мемлекеттік мекемелерге міндетті болып табылады.

Бас бухгалтер орнынан босатылған жағдайда (жұмыстан босату, басқа жұмыс орнына тағайындалуы, жұмыс орнын ауыстыру) заңнамаға сәйкес тағайындалған бас бухгалтерге барлық істітапсыру жүргізіледі, ал орнынан босатылған бухгалтердің орнына адам жоқ болған жағдайда, мемлекеттік мекеме басшысы тағайындаған қызметкерге істің барлығы тапсырылады.

Тапсырушы бас бухгалтердің (одан әрі тапсырушы) қабылдаушы тұлғаға (одан әрі қабылдаушы) істі тапсыру, мемлекеттік мекеме басшысының бұйрығы негізінде жүргізіледі. Бұйрықта істі тапсыру-қабылдау мерзімдері көрсетіледі, бірақ бұл мерзім екі жұмадан аспауы тиіс. Істі тапсырып қабылдау барысындағы қабылдаушы тұлға мен тапсырушы тұлғаның еңбек ақылары және сол мерзімде құжаттарға қол қою құқы кімге берілетіні бұйрықта көрсетілуі тиіс. Істі тапсыру барысында сол мемлекеттік мекеменің бухгалтерлік есебінің жағдайы және есептілік көрсеткіштің шынайлығы анықталып, сәйкесінше қабылдап-тапсыру АКТы толтырылады. Бұл акт қабылдаушы мен тапсырушының жауапкершіліктерін бөледі. Бухгалтерлік қызметтегі істі тапсыру соңғы көрсетілген (даярланған) баланс негізінде жүргізіледі. Актте істі тапсырудың мерзімі міндетті түрде көрсетілуі тиіс.

Істі қабылдап тапсырудың барысында кассаның жағдайы (қабылдау-тапсыру мезетіндегі) тексеріледі (ақшаның сақталуына тиісті жағдайлары жасалынды ма; кассалық кітаптағы жазулардың жағдайы; кассада сақталатын басқа құндылықтардың жағдайы және олардың бухгалтерлік жазулармен сәйкес келуі; чектік кітапшалардың бар болуын тексеру; қолданылмаған чектердің номерін тексеру). Кассаны тексеру актына тапсырушы және қабылдаушы тұлғалармен қатар кассир немесе кассаны жүргізуге жауапты тұлға қолдарын қояды.

Істі қабылдап тапсыру барысында ақша есебінің жағдайы, есеп айырысу операцияларының есебі, баланстың есеп айырысу баптарын (дебеторлық және кредиторлық қарыздардың шындығы; өндіріп алынатын өтірік қарыздың бар болуын тексеру және оған кіналі адамды көрсету; өзара есепайырысудың салыстыру актысының бар болуы; бюджетке уақытылы аударылмаған соммалардың бар болуын) тексеру және мемлекеттік мекеменің есептілігін құрастыру (есептілік тәртіптің орындалуы, көрсетілетін есептіліктің сапасы).

Сонымен қатар актта  келесілер көрсетіледі:

- бухгалтерлік қызметтегі есептің ұйымдастырылу жағдайы, (штат, штаттың толықтығы-жабдықталуы; міндеттердің бөлінуі; қызметтік нұсқаулық; бухгалтерлік есеп және есептілік бойынша нұсқаулық материалдардың бар болуы; бухгалтерлік кітаппен, есеп және есептілік бланктармен қамтылуы;) есмеп жүйесінің құрылуы;

- алғашқы құжаттардың және бухгалтерлік есептіліктің жағдайлары;

- қаржылық бақылау мен есептің ұйымдастырылуына қажетті талаптар;

- құжаттардың дұрыс сақталуы мен даярлануы, мұрағаттың жағдайы.

Мемлекеттік мекеменің есебі мен есептілігінің жағдайын тексергеннен кейінгі құралған актыға тапсырушы мен қабылдаушы қолдарын қояды, ал мемлекеттік мекеме басшысы актыны бекітеді. Егер қабылдаушы актыдағы кей бір жағдайлармен келіспесе, актыға қол қойған кезде қабылдаушы өзінің келіспеушілігін растайтын сөздер жазуға құқығы бар. Акт екі данада құрастырылады, бір данасы тапсырушы тұлғада қалады. Актқа қол қойылған соң істі тапсырушы бас бухгалтер бухгалтерлік қызметтің жетекшілігінен (басшылығынан) босатылады[ 8].

Бухгалтерлік есеп регистрларына жазуларды еңгізудің негізіне, дұрыс құрастырылған алғашқы құжаттар жатады. Бұл құжаттар операцияның немесе болған жағдайдың нақ болғанын бекітеді. Алғашқы құжаттар операцияның немесе жағдайдың болған уақытында құрастырылуы тиіс, ал егер ондай мүмкіншілік болмаған жағдайда, операция немесе болған жағдай бітесалысымен құрастырылуы керек. Құжаттың уақтылы және «сапалы» толтырылуына, сонымен қатар, бекітілген уақытта бухгалтерлік есептілікте көрсету үшін және құжаттағы мәлімет мағұлматының шынайы екендігіне құжатты жасаған және құжатқа қол қойған тұлғалар жауапты болады. Алғашқы құжаттар келесідей міндетті реквизиттерден тұруы керек:

- құжаттың атауы (формасы);

- толтырылған күні;

- мекеменің атауы немесе құжат кімнің атынан толтырылған (сол тұлғаның аты жөні);

- операцияның және болған жағдайдың мазмұны;

- операция өлшемінің өлшем бірлігі (сандық немесе құндық көрсеткіштер);

- операцияның болғанына, дұрыстығына жауапты тұлғалардың жұмыс қызметтерінің атаулары, аты жөні тегі және қолдары;

- салық төлеушінің тіркеулік номері.

Электронды алғашқы құжаттың «бейнесі» қағазда рәсімделген алғашқы құжаттың күші сияқты күшке ие. Электронды қол қоюды қолданатын мекемелер қажетті қауіпсіздік (электронды қол қоюды қолдану және оған қол жеткізу құқы туралы) шараларды қолдану керек.

Бухгалтерлік есеп регистрларындағы алғашқы құжатты электронды түрде жүргізуді қолданатын мемлекеттік мекемелер бұл құжаттардың қағазда рәсімделген көшірмесін операцияға қатысушы басқа да тұлғалардың талаптарымен және Қазақстан Республикасының заңымен мұндай құқық берілген мемлекеттік органдардың талаптарымен құжат көшірмесі шығарылып берілуі тиіс.

Кей бір қажетті жағдайлада алғашқы құжаттарда қосымша реквизиттер көрсетілуі мүмкін. Олар:

- мемлекеттік мекеменің атауы мен адресы;

- операцияның жүргізілуіне негіз болатын жағдай;

- құжатпен бекітілген басқа да реквизиттер (құжатталатын операцияның мінездемесімен анықталады);

- басқа да қосымша реквизиттер.

Материалдық құндылықтарды сатып алуға сәйкес құжаттарда материалды жауыпты тұлғалардың, алынатын құндылықты алуы туралы қолхат жазылады. Ал орындалған жұмыс туралы құжатта белгіленген тұлғалардың жұмысты қабылдауын негіздейтін жазу немесе қолхат алынады. Алғашқы құжаттың тексттік және сандық бөліктерінде келісілмеген түзетулер жіберілмейді. Алғашқы құжаттарда жіберілген қателерді, қате соммаларды немесе жазуды жіңішке сызықпен сызу арқылы және сызылған сомманың немесе тексттің үстіне түзетілген сомма немесе текст жазу арқылы түзетіледі. Түзетілген текст немесе сомманың жанына «түзетілді» деген сөз жазылып, құжатқа қол қойған тұлғалардың қолымен негізделіп, түзету жасалған уақыт жазылады. Банктік немесе кассалық алғашқы құжаттарға түзетулер жасауға болмайды.

Есеп регистрларындағы жазуларға негіз болатын құжаттар бухгалтерлік қызметке бас бухгалтер белгілеп, мемлекеттік мекеме басшысы бекіткен мерзімде көрсетілуі керек.

Материалды жауапты тұлғалар тауарлы-материалдық құндылықтардың кірісі мен шығысы бойынша алғашқы құжаттарды 442-ші формадағы тапсыру реестырында көрсетеді. Бұл құжат (442-ші формадағы) екі экземплярда құрастырылады. Материалды жауапты тұлғалардың қатысуымен тексеріс жүргізілгеннен кейін (берілген алғашқы құжаттардың дұрыстығы туралы тексеріс)  реестрдың бір данасы (бухгалтерлік қызметкерлердің қолымен) материалды жауапты тұлғаға қайтарылып беріледі, ал екінші данасы бухгалтерлік қызмет істерінде қалады. Тауарлы-материалдық құндылықтың, ақша-қаражаттың сақтығына жауапты тұлғалармен (бекітілген тәртіппен) толық материалды жауапкершілік туралы жазбаша келісім жасалады.

Бас бухгалтерлер алғашқы құжаттың, бухгалтерлік есеп регистрлардың, есептіліктің және баланстың сақтығын, дұрыс толтырып дайындалуын және мұрағатқа тапсырылуын қамтамасыз етеді. Алғашқы құжаттар, бухгалтерлік есеп регистрлары есептіліктер мен баланстар мұрағатқа берілгенге дейін бухгалтерияда сақталынады. Аталған құжаттардың сақталуына бухгалтерияда арнайы бөлмелер немесе жабылатын шкафтар қарастырылуы керек. Мұндағы құжаттардың сақтығына жауапты тұлғаны бас бухгалтер тағайындайды. Мемлекеттік мекемелердегі құжаттар бухгалтерлік мұрағатта  белгіленгенмерзім ішінде сақталады. Мерзім өткен соң істер белгіленген тәртіппен белгіленген мемлекеттік мұрағатқа тапсырылады. Істердің мұрағатқа тапсырылғандығы туралы құжат үнемі бухгалтерлік қызметте сақталады.

Мемлекеттік мекемелердегі алғашқы құжаттарды, бухгалтерлік есеп регистрларын, есептіліктерді тек прокуратура, алдын ала тергеу, тергеу жүргізу органдарымен, сот және салық органдарының қызметімен қолданудан қалдыруға (изъятие) (Қазақстан Республикасының қылмыстық процессуалдық және салықтық заңдарына сәйкес) болады. Қолданудан қалдыруды жүзеге асыратын органдардың келісімімен, қатысуымен  мемлекеттік мекеменің белгіленген қызметтік тұлғалар алынатын құжаттардың көшірмесін жасай алады (көшірмені алғанда көшірмені алған күн мен негіздеме жазылады). Егерде толығымен толтырылмаған құжаттар алынатын болса, ондай құжаттарды (алуды жүргізіп жатқан органдар өкілдерінің қатысуымен) мемлекеттік мекеменің белгіленген қызметтік тұлғалары толтыруға құқығы бар.

Алғашқы құжаттар жоғалған жағдайда мемлекеттік мекеменің басшысының бұйрығымен құжаттар жоғалуын немесе жойылуын анықтайтын қызметтік тергеу жүргізетін комиссия құрылады. Керек болған жағдайда комиссия жұмысына қатысатын мемлекеттік «өртті қадағалау органны» және тергеу органының өкілдері шақырылады.

Комиссия жұмысының нәтижесі актпен бекітіледі. Бұл актқа комиссия мүшелері қол қояды да, мемлекеттік мекеме басшысы бекітеді.

Мекеме өзінің шаруашылық операцияларын көрсету барысында қолданатынесеп регистрларының жиынтығы бухгалтерлік есептің нысандарын пайда болдырады. Кәзіргі кездегі бухгалтерлік есеп нысандары бірбірнен регистрлар жиынтығымен сонымен қатар олардың өзара араласу жүйесімен ерекшеленеді. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп нысандарының бір бірімен бірігуі немесе ұқсастығы олардың барлығында шаруашылық операциялар бастапқы құжаттармен негізделіп есеп регистрларында бухгалтерлік есеп шоттарында (шот жоспарына сәйкес) көрсетіледі.

Бухгалтерлік есеп нысаны – бұл ақпараттық жүйенің ұйымдастырылуы. Бұл жүйе синтетикалық және аналитикаклық есептерді, сонымен қатар хронологиялық және жүйелік жазуларды белгілі бір реттілікпен өзара байланыстырады., ал бұл байланыс ағымдағы шаруашылық өмірдің фактілерін  жүзеге асыруға және есептілікті құрастыруға негіз болады. Бухгалтерлік есеп нысандарының төрт түрін анықтауға болады: мемориалдық-ордерлік; журнал-ордерлік; жеңілдетілген; автоматтандырылған;

Енді аталып өткен нысандардың әрбіреуіне қысқаша тоқталып кетейік. Сонымен, мемориалдық-ордерлік нысан – тіркеу журналын (мемориалдық-ордерлік) жүргізуді қарастырады, ал ол журналда бухгалтерлік проводкалар хронологиялық тәртіппен тіркеледі.

Мемориалдық-ордерлердегі проводкалар Бас кітап шоттары бойынша жатқызылып, бұл жүйелік есептің синтетикалық регистры болып табылады және аналитикалық есеп карточкаларда жүргізіледі. Ондағы жазулар алғашқы немесе жиынтық есеп құжаттар негізінде жасалады.

Журнал-ордерлік нысан есеп мәліметтерін арнайы регистрларда (журнал-ордерлік) жүйелендіруді қакрастырады, олар бухгалтерлік есеп шоттарының кредитында және оларға қосалқы ведомостьтардың дебетында жүргізіледі. Есеп нысанының бұл түрі жазудың бірнеше рет жазылуын жоққа шағакрып, синтнтикалық және аналитикалық есептерді біріктіреді. Автоматтандырылған бухгалтерлік есеп нысаны электронды-есептеуіш машинаны қолдануды қарастырады.

Бухгалтерлік есептің жеңілдетілген нысаны есептің екі түрін қарастырады:

1. Жай түрі – кішкентай мекеме мүліктерінің есеп регистрлары қолданылмайды. Нысанның бұл түрі келесі жағдайда қолданылады, егер:

- мекемеде шамалы аз ғана шаруашылық операциялар жүргізілсе;

- шаруашылық қызметтің құрамында материалдық өндіріс сферасы жоқ болса.

2. Жеңілдетілген түрі. Нысанның бұл түрі ведомостьты мекеменің мүлік есебіне қолданғанда қарастырады. Әр бір ведомость қолданыстағы шоттардың біреуі бойынша операциялар есебі үшін қолданылады [9].

Бухгалтерлік есеп нысанын таңдау әр түрлі жағдайларға, мысалы, мекеме қызметінің аумағына, есеп процессының автоматтандырылу деңгейіне және тағы басқаларға байланысты болып әр мекеменің есеп саясатында бекітілуі тиіс.

Біздің жазып отырған дипломдық жұмысымыздың тақырыбына сәйкес біздің қарастыратынымыз бюджеттік мекемелердегі бухгалтерлік есптің нысаны, ал «мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік есеп бойынша нұсқаулықта» бюджеттік мекемелердегі қаржылық жоспарды орындаудағы бухгалтерлік есеп мемориалдық-ордерлік нұсқау бойынша жүргізіледі. Осыған толығырақ тоқталып өтейік.

Бухгалтерлік қызметке түскен алғашқы құжаттар міндетті түрде түріне (алғашқы құжатты толтырудағы толықтылық пен дұрыстық және реквизиттардың толтырылуы), және мазмұнына (құжатталатын операциялардың заңдылығы, жеке көрсеткіштердің логикалық ілесуі) қарай тексеріледі.

Тексерілген және еспке қабылданған құжаттар операцияның болған мерзіміне қарай (хронологиялық ретпен) жүйелендіріледі және мемориалды-ордермен жинақ ведомостьтарына рәсімделеді. Оларға келесідей номерлер беріледі:

Мемориалдық-ордер 1 – кассалық операциялар бойынша жинақ ведомостьы 381-ші форма.

Мемориалдық-ордер 2 – бюджеттік шоттардағы құралдардың қозғалысы бойынша жинақ ведомостьы 381-ші форма.

Мемориалдық ордер 3 – ақылы қызмет; спонсорлық, қайырымдылық көмек, заңды және жеке тұлғалардың уақытша ақша қаражаттарының уақытша шет ел валюта шотында және сыртқы заемдар мен гранттар бойынша бюджеттік инвестициялық арнайы шоттарда орналастырылуы 381-ші форма.

Мемориалдық ордер 5 – еңбекақы және стипендия бойынша (405-ші форма) есеп айырысатын ведомостьтардың жинағы.

Мемориалдық ордер 6 – мекемелер мен есеп айырысу бойынша жинақ ведомость (408-ші форма).

Мемориалдық ордер 7 – аванстық төлемдер тәртібіндегі есеп айырысудың жинақ ведомость (408-ші форма).

Мемориалдық ордер 8 – есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу бойынша жинақ ведомость (386-шы форма).

Мемориалдық ордер 9 – активтардың орын алмасуы және есептеп шығуы бойынша жинақ ведомость (438-ші форма).

Мемориалдық ордер 10 – құны аз және тез ескіретін заттардың орын алмасуы және есептен шығуы бойынша жинақ ведомость (438-ші форма).

Мемориалдық ордер 11 – азық түліктің кірістелуі бойынша жинақ ведомостьтардың жинағы (398-ші форма).

Мемориалдық ордер 12 – азық түліктің шығындалуы бойынша жинақ ведомостьтардың жинағы (411-ші форма).

Мемориалдық ордер 13 – материалдың шығындалуы бойынша жинақ ведомоть (396-шы форма).

Мемориалдық ордер 14 – жасалынған жұмыс, атқарылған қызмет, сатылған тауар бойынша есептелген кірістердің жинақ ведомость (409-шы форма).

Мемориалдық ордер 15 – асырауында балалары бар ата-аналармен есеп айырысулардың жинақталған ведомость.

Операциялар көлемі жинақ ведомостын толтыруды қажет етпейтін бюджеттік мекемелерде шоттар кореспонденциясы (274-ші формалы) жеке мемориалды ордерлерде немесе штамп оттискысында (онда тікелей алғашқы құжаттарда белгілі бір номер аталып қойылады) көрсетіледі. Штамп тура мемориалды ордердегі реквизиттерден тұруы керек.  Жеке мемориалды ордерлер операцияның орындалуына қарай құрастырылады, бірақ келесі күннен кеш емес (алғашқы құжатты алмас бұрын) жеке құжаттардың және біркелкі құжаттардың негізінде. Мемориалдық ордердегі субшоттар кореспонденциясы операцияның мінездемесіне байланысты жазылады, бір субшоттың дебеті бойынша екінші шоттың кредиты бойынша; бір субшоттың дебеті бойынша және бірнеше субшоттың кредиты бойынша, немесе керісінше бірнеше субшоттың дебеті бойынша және бір субшоттың кредиті бойынша. Мемориалдық ордерлерге бас бухгалтер немесе оның орынбасары және орындаушы қол қояды. Барлық мемориалдық ордерлер «Бас журнал»  кітабында тіркеледі 308-ші форма. «Бас журнал» кітабында есеп субшоттар бойынша жүргізіледі. «Бас журнал»  кітабы өткен жылдың аяқтаушы балансына сәйкес жыл басында қалған қалдық соммаларының жазуымен ашылады. Ондағы жазулар мемориалдық ордерлерді құрастыру барысында жүргізіледі, ал жинақтаушы ведомостьтың мемориалдық ордерын құрастырғанда айына бір рет құрастырылады.

Мемориалдық ордер сомасы алдымен «ордер бойынша сомма» графасына жазылып, содан соң сәйкесінше субшоттардың дебеті мен кредитіне жазылады.

Дебеттік және кредиттік субшоттар бойынша сомманың айлық айналымы «Ордер бойынша сомма» графасындағы соммаға  тең болуы керек. Ай бойынша айналымнан кейін екінші жолға әр бір субшот бойынша келесі айдың басына қалдық шығарылады.

Дәл осындай есеп есеп регистрларында (кітаптарда, карточкаларда, жинақ ведомостьтарында және тағы басқаларда) жүргізіледі.

Бухгалтерлік кітаптарға жазу еңгізбес бұрын кітаптың барлық беттері номерленеді де, ең соңғы бетінде бас бухгалтердің қолынан кейін келесідей жазу жазылады: «осы кітапта барлығы (жақшаның ішіне барлық беттердің саны жазылады) беттер номерленеді»

КО-4 формадағы, 440-шы формадағы кассалық кітап, еңбек кітапшалар 449-шы формадағы олардың қосымшалары (вкладыш) бланкісінің кіріс-шығыс есеп кітабы, сонымен қатар шнурланып, мөр қойылып, беттердің саны, мекеме басшысының, бас бухгалтердің қолдарымен бекітілуі тиіс.

Әр бір кітапта мемлекеттік мекеменің және орталықтандырылған бухгалтерияның аты және кітаптың қай жылға ашылғандығы жазылуы керек. Кітапта ашылған субшоттардың атаулары болуы тиіс. Егер де жазу келесі бетке ауыстырылса, сол субшоттың атауында «басқа бетке ауыстырылды» деп жазып, ауыстырылған беттің номері белгіленіп жазылады.

Егер бір жыл өткен соң кітапта бос парақтар қалып қалса ондай кітаптарды келесі жылы да қолдануға болады. Мұндай жағдайларда кітап мұрағатқа екі жылда бір рет өткізіледі. Карточкалар (активтар бойынша карточкалардан басқа) 279-шы формадағы карточкалар реестрында тіркеледі. Бұл реестрды әр бір шотқа жеке жеке жүргізеді. Активтер есебінің карточкалары ОС 10-шы формадағы актив есебі бойынша инвентарлық карточкалар описьында тіркеледі. Карточкалар картотекада сақталады. Картотеканың ішінде олар субшоттар бойынша орналастырылады, ал субшоттар ішінде материалды жауапты тұлғалар бойынша, ал орталықтандырылған бухгалтериядақызмет көрсететін мекемелер бойынша орналастырылады. Материал, құндылығы аз және тез ескіретін заттар (тағы сол сияқты) есебінің карточкалары мұрағатқа тігілген түрінде карточкалар реестырымен, регистырымен және басқа да бухгалтерлік құжаттармен жыл сайын немесе екі жылда бір рет өткізіледі. Дәл осы мерзімде жыл ішінде есептен шыққан активтер есебінің карточкалары мұрағатқа тапсырылады.

ОС-10 формадағы активтер есебінің инвентарлық карточкаларының тізімі мұрағатқа жіберіледі, егер онда ОС-6; 8; 9; формадағы соңғы инвентарлық карточкада мүліктің шығынға жазылуы туралы белгі болса. Бухгалтерлік есеп регистрларындағы жазу алғашқы құжаттардан толтырылады (құжаттар алғашқы күннен кейінгі күннен кеш емес толтырылуы тиіс). Әр бір айдың соңында аналитикалық есептің регистрларында соңғы айналымдар есептелініп субшоттар бойынша қалдықтар шығарылады. Ағымдағы жылдың бухгалтерлік есеп жазуларында табылған қателердің түзетулері келесі ретпен жүргізіледі:

1. Берілген есептік мерзім мен бухгалтерлік балансты тапсырғанға дейінгі анықталған (мемориалдық ордердегі көрсеткіштерді өзгертуге қажетсіз болға жағдайда) қатені жіңішке сызықшамен сызып (сызылған қатені оқуға болатындай етіп) үстінен, түзетілген сомма немесе текст жазылады. Сонымен бірге, осы жерде парақтың шетіне бас бухгалтердің қолынан кейінгі белгілі бір жолдың қарама қарсысында «түзетілді» деген жазу жазылады.
2. Бухгалтерлік балансты тапсырғанға дейінгі анықталған қателер егер мемориалдық ордердегі көрсеткіштерді өзгертуге қажеттілігі болса, онда мұндай қателерді жаңа мемориалдық ордер ашумен немесе «қызыл сторно» тәсілімен түзетеді.

Дәл осылай барлық жағдайларда қателер түзетіледі. Егер де олар бухгалтерлік есептің жазуында балансты өткізіп қойғаннан соң анықталып түзетуге жіберілген жағдайдада қателер жоғарыда айтылғандай түзетіледі.

Синтетикалық және аналитикалық шоттар бойынша бухгалтерлік жазудың дұрыстығын қадағалау үшін М14, және 285-ші мен 326-шы формалардағы айналым ведомостьтары белгілі бір синтетикалық шоттармен біріктірілген әр бір аналитикалық шоттардың топтары бойынша құрылады. Әр бір айналым ведомостьтарындағы аналитикалық шоттар бойынша қалдықтар мен айналымдардың жиыны. 308-ші формадағы «Бас журнал» кітабының сол субшоттарының айналымы мен қалдығының жиынымен салыстырылады. Айналым ведомостьтар ай сайын құрастырылады, ал активтер, тез тозатын, құндылығы аз және тез ескіретін заттар бойынша айналым ведомостьы квартал сайын құрастырылады. 326-шы формадағы айналым ведомостьтарындағы жазулар (керек болған жағдайда) бірнеше жылдар ішінде жүргізілуі мүмкін.

Жаңа қаржылық жылда бухгалтерлік есеп регистрларындағы синтетикалық және аналитикалық шоттарда жыл басындағы қалдықтар сомасы өткен жылдың соңындағы (аяқтық) балансындағы және есеп регистрындағы соммамен толығымен сәйкес келуі тиіс.

Әр бір есептік айдың соңында барлық мемориалдық ордерлер, мемориалдық ордерлер-жинақ ведомостьтар және оларға тиісті құжаттар хронологиялық тәртіппен іріктеп алынып брошюралануы керек. Құжаттардық көлемі азғантай-ақ болса брошюралауды үш айда бір рет бір папкаға жасауға болады. Брошюралардың сыртқы жағында мемлекеттік мекеменің және орталықтандырылған бухгалтерияның атаулары; папканың атауы мен реттік номері; есептік мерзімі, жылы, айы; мемориалдық ордердің бастапқы және соңғы номерлері; беттер көлемі жазылады[10].

• Бюджеттік мекемелердегі активтердің талдамалы есебі

Активтердің бухгалтерлік есебі мемлекеттік мекеме иелігінде бар барлық активтердің бар болуын, жылжуын және есептен шығуын, дұрыс құжатқа еңгізіліп, уақтылы есеп регистрларына еңгізілуін, сонымен қатар активтердің сақтығын және дұрыс қолданылуын қадағалауды қамтамасыз етеді. Активтарға келесілер жатады: жылжымайтын мүлік (жер участоктары, ғимараттар, құрылыстар, көпжылдық орнатулар және тағы басқа жермен тығыз байланысты объектілер (оларды қиратпай орындарынан ауыстыру мүмкін емес болып келетін объектілер)), транспорт құралдары, құрал жабдықтар, шаруашылық және өндірістік мүлік, арнайы құралдар және тағы басқа активтер. Активтерге сонымен бірге жерді жақсартуға кеткен капиталды салымдар және жалға алынған ғимараттар, құрылыстар, құрал жабдықтар және басқада активтерге қатысты объектілер жатады. Көпжылдық орнатулар жерді жақсартуға, жаңартуға салынған капиталды салымдар жылдық шығындар соммасындағы активтерге қосылады да, қолданысқа қабылданған аудандарға жатқызылады (жұмыстың барлық комплексының аяқталуына қарамастан). Жалға алынған активтер бойынша аяқталған капиталды-шығындар, жалға алушының меншікті активіне кіргізіліп, нақтылы шығындар сомасына (егер де келісіммен басқадай қарастырылмаған жағдайда) жатқызылады. .

Активтерге жатқызылмай, мемлекеттік мекемелерде аз құнды және тез ескіретін заттарға кіретіндерге келесілер жатады:

а) бір жылдан кем қызмет атқаратын заттар (ол заттардың құнына қарамастан);

б) бір данасын сатып алу құны 40 еселік көрсеткішке дейінгі тұратын заттар (қолдану мерзіміне байланыссыз). Мыналарды қоспағанда: (еңбек құралдары): құнына қарамастан, қолдану мерзіміне байланысты активтерге жатпайтын, табиғи заттық құрамына,  қолдану мақсатына және атқаратын функциясына байланысты, оларға өндірістік-шаруашылыққа тағайындалған заттар жатады, кітапханалық қорлар, музейлік құндылықтар (белгіленген тәртіппен есептелетің экспонаттардан басқа), жануарлар әлемінің экспонаттары, типтік проектілеу бойынша құжаттар және тағы басқалар;

в) арнайы киім, арнайы аяқ-киім, сонымен қатар төсек-орын жабдығы (бағасы мен қолдану мерзіміне қарамастан);

г) денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау, «жоғары мәдениет» жұмыскерлердің киімдері мен аяқ-киімдері (олардың бағасы мен қолдану мерзіміне қарамастан);

д) уақытша құрылыстар, жабдықтар, аспаптар бұлардың орнын толтыру бойынша шығындар, құрылыс монтаждық жұмыстың өзіндік құнындағы үстеме шығындар құрамына кіреді;

е) материалдық құндылықтарды қоймаларда сақтаудағы ыдыс және тара; технологиялық процесстерді сақтаудағы тара (құны бойынша «б» подпункінде қойылған лимиттен аспайтын, сатып алу немесе дайындау құны бойынша);

ж) төл малдар, жемдеуге жіберілген малдар, құс, бағалы тері беретін аңдар; тәжірибе жүргізілетін аңдар;

з) отырғызылатын материалдар ретінде питомниктерде өсірілген көпжылдық екпешөптер[2].

Бюджеттік мекемелерде активтердің есебіне 01 «Активтер» деген шот арналған. Бұл шоттың өзі келесідей субшоттарға бөлінеді:

010-ғимараттар;

011-құрылыстар;

012-қайта берілетін құрылғылар (передаточные устройства);

013-машиналар мен жабдықтар;

014-материалды емес активтар;

015-транспорттық құралдар;

016-құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлік;

017-жұмыстағы және өнімді мал;

018-кітапханалық қор;

019-басқа да активтер;

Енді осы аталып өткен субшоттардың әрбіреуіне жеке жеке тоқталып кетейік:

1. 010 «ғимараттар» субшоты жеке топтарға бөліну арқылы есептелінеді.

а) өндірістік-шаруашылық міндеттегі ғимараттар. Бұл ғимараттарда басқару органдары мен әлеуметтік-мәдени органдары  (оқу органдарының, емханалардың, амбулаториялардың, поликлинникалардың; интернаттар, мүгедектер, қариялар үйлерінің; балалар мекемелерінің, кітапхананың, музейдің, ғылыми-зерттеу институттардың, лабораториялардың және тағы басқа ғимараттары) және басқа да мемлекеттік мекемелер орналасқан;

б) толығымен немесе көбінесе пәтерге арналған ғимараттар (тұрғын үй алаңының жалпы пайдалы ауданы ғимараттың жалпы пайдалы аудананың 50%-нан кем емес болуы тиіс).

2) 011 «құрылыстар» субшотында келесілер есептеледі: водокачкалар, стадиондар, бассеиндер, жолдар, көпірлер, ескерткіштер және гүл бақтарының, саябақтардың және қоғамдық бақтардың қоршаулары.

3) 012 «қайта берілетін құрылғылар» субшотында есептелетіндер: электр беретін құрылғылардың, трансмиссияның жүргізілген құбырлардың сызықтары және олардың аралық құрылғылары.

Ескерту: электростанция, газокомпрессорлы сорап және басқа да станциялардың ғимараттары 010 субшотында есептеліп, ал сол ғимараттардың ішіндегі жабдықтар 013 субшотында есептеледі.

4) 013 «машиналар және жабдықтар» субшотында есептелетіндер: қуатты машиналар, жабдықтар, жұмыс машиналар мен жұмыс жабдықтар, өлшеуіш аспаптар, реттеуші аспаптар мен құрылғылар, лабораториялық жабдықтар, компьютерлік жабдықтар, медициналық жабдықтар, офистік жабдықтар, арттехқарулар (бронетанктік техника, атқыштар жабдықтары, инженерлік-қарулар құралдары) және басқа да жеке топтарға бөлінетін машиналар мен жабдықтар:

1. Қуатты машиналар мен жабдықтар, жылу және электр энергияларын шығаратын генераторлық машиналар, әр түрдегі энергияны (су, жел, жылу, электр энергияларын) механикалық энергияға (қозғалыс энергиясына) айналдыратынқозғалтқыш машиналар.
2. Жұмыс машиналары мен жабдықтар оларға: жолаушыларды тасымалдайтын және жүкті тасымалдайтын лифттар жатады затты өндіріп шығару барысында еңбек затына механикалық, термикалық және химиялық әсер етуге арналған машиналар, аппараттар мен құрылғылар.
3. Өлшеуіш құралдар – мөлшер өлшеуіш, амперметрлер, барометрлер, ватметрлер, су өлшеуіш құралдары, вакуумметрлер, вольтметрлер, ұзындықты өлшеуіш құралдар, вольганометрлер, гидроскоптар, индикаторлар, компастар, манометрлер, хронометрлер, арнайы таразылар, кассалық аппараттар және тағы басқалар.
4. Реттеуіш аспаптар мен құрылғылар – оттектік-тыныс алатын аспап, электрикалық пневматикалық, гидравликалық реттеуіш құралдар, автоматты басқару пульттары, орталықтандыру және блокировкалау аппараттары, диспетчерлік бақылаудың сызықтық жабдығы.
5. Лабораториялық жабдықтар – пирометрлер, реттеуіштер, калориметрлер, ылғалдылықты анықтайтын құралдар, микроскоптар, термостаттар, тұрақтандырушылар, сорып-шығару шкафтары.
6. Компьютерлік жабдықтар – жеке дербес немесе персоналды компьютерлер; калькуляторлар; лазерлік, матричный және түрлі түсті принтерлар және сканерлер.
7. Медициналық жабдықтарға – тіс емдеуші дәрігердің креслосы, операция жасайтын столдар, арнайы жабдықталған төсектер, арнайы дезинфекциялайтын жабдықтар және тағы басқалар.
8. Офистік жабдықтар – көшірме жасайтын машиналар, факс машиналары, құжаттарды жою машиналары және тағы басқалар.
9. Басқа да машиналар мен жабдықтар – жоғарыда аталып өткен бөлімдерде көрсетілмеген басқа да машиналар, құрылғылар мен жабдықтар. Басқа да машиналар мен жабдықтарға келесілер жатады: стадионның, спорттық бөлімшелердің жабдықтары, оқу орындарындағы шеберхананың және сыныптардың ішіндегі жабдықтар, киноаппаратуралар, сахына жабдықтары, музыкалық аспаптар, теледидарлар, видеокамералар, ұялы байланыс аппараттары, пейджерлер, радиоаппараттар,мемлекеттік мекемелердің арнайы ғылыми зерттеулік жабдықтары; өрт сөндіруші цистерналар, механикалық өрт сөндіруші сатағаштар, кіржуғыш және тігін машиналары, тоңазытқыштар, шаңсорғыштар, кондиционерлер, микротолқынды пештер және тағы басқалары.

5) 014 субшотында «материалды емес активтер» есептелінеді. Бұл объектыларда материалды-заттық негіз жоқ бірақ ұзақ уақыт бойы табыс алуға мүмкіндік береді активтын бұл түріне келесілер жатады: төлем ақыға алынған жерді, суды, пайдалы қазбаларды және басқа да табиғи ресурстарды пайдалану құқығы; ғимараттарды, құрылыстарды, жабдықтарды пайдалану құқығы, сонымен қатар лицензияларды, тауарлы белгілерді, сауда маркаларын, броккерлік орындарды, гудвилды, бағдарламалық қамтамасы етуді, «ноу-хау» өнертабыстарды белгілі бір төлем ақыға алу жатады. Есепте материалды емес активтер, оларды сатып алу және қалпына келтірудегі нақты шығындар сомасында көрсетіледі. Материалды емес активтар жылжуының немесе орын ауыстыруының аналитикалық есебі материалды емес активтар есебінің НОС-6 инвентарлық карточкасында жүргізіледі.

6) 015 «транспорттық құралдар» субшотында адамдарды және жүктерді тасымалдайтын барлық қозғалыс құралдары жатады. Олар бөлек бөлек топтарға топтастырылады:

1. Жылжымалы теміржол, су, автокөлік құралдарының құрамы (вагон, цистерналар, теплоходтар, буксирлер, баржалар, қайық-кемелер, желкен қайықтар, жүк автомобильдер, жеңіл автомобильдер, прицептар, автосамосвалдар, автобустар, тракторлар және тағы басқалар).
2. Жылжымалы ауа транспортының құрамы (ұшақ, тікұшақ)

3. Көлік, арба транспорты (арбалар, шаңғылар)
4. Өндірістік транспорт (мотоциклдар, мотороллерлер, велосипедтер, мүгедектерге арналған каляска).
5. Спорттық транспорттың барлық түрлері. Бірақ ескертіп айтып кететін бір мәселе: тасымалдаушы, спорттық аттар және басқа да тасымалдаушы жануарлар 017-ші «жұмыстағы және өнімді мал» субшотында есептеледі.

7) 016 «құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлік» субшотына төмендегілер жатады:

1. Жалпыға тағайындалған механикаландырылған және механикаландырылмаған еңбек құралдары мен инструменттер, сонымен қатар металды өңдеуде қызмет атқаратын машинаға тіркелетін заттар, оларға келесілер жатады: кесетін, соғатын, тығыздайтын, басатын қол еңбегінің құралдары; әр түрдеді материалдарды өңдейтін аспаптар.
2. Өндірістік мүлік пен жабдық – жұмыс барысындағы өндірістік операцияларды жеңілдететін өндіріске бағытталған заттар: жұмыс столдары, кафедралар, парталар және тағы басқа еңбекті қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық және шашырап төгілетін заттарды сақтауға арналған сыйымды ыдыс (бактар, қобдишалар, күбілер, және тағы басқалар) сауда шкафтары мен стелаждар, инвентарлық тара, газды және жауынгерлік тапаншалар.
3. Шаруашылық мүлік – офистік жабдықтар (стенка, гарнитур, жиһаз жинағы, тумбалар, демалыс бұрышы) ілгіштер, гардеробтар, әртүрлі шкафтар, дивандар, столдар, орындықтар, креслолар, кітап полкалары, сейфтар, жазғыш машинкалар, гектографтар және басқа да қолмен көбейтуші және номерлеуші жабдықтар; телефондық жабдықтар, көтеріліп апарылатын қазақүйлер, шатырлар, төсектер (арнайы жабдықталған төсектерден басқа) кілемдер, жалюзи, өртке қарсы бағытталған заттар: қолдық сатағаштар (механикалық сатағаштан басқасы).
4. Басқада өндірістік-шаруашылық мүлік – рамалы картиналар, айналар, қола мүсіндер мен бюсттар, мәрмәрдан жасалған вазалар, шырақтар (светильники), люстра, бралар, мемлекеттік символдар.

8) 017 «жұмыстағы және өнімді мал» субшоты. Бұл субшот атына сай екі топтан тұрады:

а) жұмыстағы мал – аттар, өгіздер, түйелер, есектер және тағы басқа жұмыстағы малдар (оларға тасымалдаушы және спорттық аттар және басқа да тасымалдаушы жануарлар жатады, мысалы иттер);

б) өнімді және тайпалық мал – сыйыр, бұқа, буйволдар, яктар, тайпалық биелер, ешкі қойлар, түйелер (жұмыстағы емес).

9) 018 «кітапханалық қор» субшотында біз кітаптардың жеке экземплярларының құнына қарамастан кітапханалық қорларды есепке аламаыз. Кітапханалық қорға келесілер жатады: ғылыми, көркем және оқу әдебиеттері, сонымен қатар әдебиеттердің орнаулы түрлері мен басқа да басылымдар.

10) 019 «басқа да активтер» субшотында есептелетін активтер өзара топтарға бөлінеді.

1. Көпжылдық екпешөптер мен орнатулар. Көпжылдық екпешөптер мен орнатуларға жасанды көпжылдық өспешөп орнатулар (олардың жасына байланыссыз), барлық түрдегі жеміс-жидектік отырғызылымдар (ағаштар, тал-шілік бұталар; көшедегі алаңдарды, парктерді, бақтарды сонымен қатар мемлекеттік мекеменің аймағындағы және мемлекеттік мекемеме тұрғын үйлерінің аулаларын көгаландандыратын және декаративті отырғызылымдар мен қардан сақтаушы орнатулар және тағы басқалар) жатады.
2. Жерді жақсартуға арналған күрделі шығындар. Оларға инвентарлық емес мінездемеге ие болған (құрлысты салумен байланыссыз) шығындар және ауылшаруашылық қолданыстағы жерлерді үстіртін жақсартуға байланысты мәдени-техникалық шаралар жатады. Бұл шығындар күрделі салымдар арқасында жүргізіледі.
3. Музейлік құндылықтар (олардың құнына қарамастан) музейлік экспонаттарынан басқа (көркемөнер, жаратылыс тану, көнедегі және халықтық тұрмыстағы бұйымдар; ғылыми, мәдени және технологиялық мағынадағы экспонаттар) олар мемлекеттік музейлердегі музейлік құндылықтарды сақтау мен есептеу нұсқаулыққа сәйкес есептеледі.
4. Хайуан бақтағы және басқа да осыған ұқсас мекемелердегі хайуандар әлемінің экспонаттары (экспонаттардың құндарына қарамастан).
5. Бағасы 2 айлық есептік көрсеткіштен жоғары сценалық-қойылымдар құралдары (декорациялар, ұлттық және театрлық костюмдар, бас киімдер, аяқ киімдер).
6. Типтік проектілеу бойынша құжаттылық.
7. Техникалық тасымалдаушыдағы бағдарлама; оқу кинофильмдері; магнитті дискілер, ленталар, касеталар.
8. 1 данасына 40 айлық есептік көрсеткіштен жоғары басқа да мүлік, балалар ойындары, арнайы шаңғылар және тағы басқалар [3].

Егер де мемлекеттік мекемелердің иелігінде музейлік құндылықтар, лабораториялық, жабдықтар, құралдар, аспаптар және басқа құралдар мен құнды металдар мен бағалы тастар болған жағдайда, оларды бекітілген заң ретінде қосымша есепке алады. Мемлекеттік мекеменің басшысының бұйрығымен тағайындалған жауапты тұлғалардың жауапкершілігіне барлық активтер сақталуы керек. Активтерді сақтауға жауапты тұлғалар ОС-13 формадағы активтердің инвентарлық тізімін жүргізеді де, сонымен қатар олар активтердің түгелдігін қадағалап,барлық өзгерістердің есебін жүргізеді. Жауапты тұлға ауысқан жағдайда, оның сақтауындағы активтердің инвентаризациясы жүргізіліп, сол туралы ОС-1 формадағы тапсыру акты толтырылады, ал материалды емес активтердің берілімі жасалған кезде  НОС-1 формадағы материалды емес активтерді алып-тапсыру акты толтырылады. Толтырылған акттер мемлекеттік мекеме басшысымен бекітіледі.

Бухгалтерлік есепте активтер бастапқы құны бойынша көрсетіледі, ал ол дегеніміз оларды алғандағы, дайындағандағы, құрғандағы нақты шығындар бойынша көрсетіледі деген сөз. Алғашқы құнды өзгерту тек қосымша капиталды салымдар жасалғанда немесе ішінара ликвидацияланғанда сонымен қатар Қазақстан Республикасы үкіметінің сәйкесінше шешімімен жүргізілетін активтерді бағалау жасалғанда жүргізіледі.

Аяқталған құрылыстар мен ғимараттар активтердің құрамына, оларға кеткен шығындардың толық сомасына кіргізіледі, ал қайта сатып алынған активтер олардың сатып алу сомасына кіргізіледі. Бухгалтерлік шоттарда есептеліп қойылған активтердің бастапқы құны өзгереді егердеактивтердің құнын көбейтетін келесідей шаралар жүргізілсе: салып бітіру, реконструкция, жабдықтарды бітіру. Күрделі жөндеуге шыққан шығындар, активтер құнының көбейіп өсуіне жатпайды. Кітапхана қорына кіргізілген кітаптар, оқулықтар және басқа да басылымдар номиналды құны бойынша есептеледі (кітаптардың алғашқы тыстарын қоса алғанда). Кітапты жөндеу мен реставрацияға кеткен шығындар (сонымен қатар кітаптардың тыстарын екінші рет ауыстыру) кітап құнының көбейіп өсуіне жатпай, мемлекеттік мекеменің бюджеттік қаржыландыру жоспары бойынша шығындарға жатқызылады. Мемлекеттік мекемеге (қоймаға) активтер түскен уақытта материалды жауапты тұлғалар, жабдықтаушының құжатында немесе ОС-1 формадағы активтерді алып-тапсыру актыда немесе НОС-1 формадағы материалды емес активтерді алып-тапсыру актысында құндылықты алғандығы туралы қолын қоюы керек.

Қоймадан активтерді беру 434-ші формадағы накладной бойынша жүргізіледі, ал ол өз алдына мемлекеттік мекеменің басшысымен негізделуі керек. Сонымен бірге 434-ші формадағы накладной бір данада жазылып алынады. Заңды тәртіппен алынып, қайтарусыз берілген активтер есептілікте баланстық құны бойынша көрсетіледі. Мемлекеттік мекемелер активтерді баланстан шығынға шығаруды, бекітілген заңды тәртіппен жүргізеді. Активтердің жарамсыздығы, жөндеу жүргізудің әсерсіздігі және активтерді шығынға шығарудағы қажетті құжаттарды әзірлеу үшін, мемлекеттік мекеменің басшысымен әрдайым әрекет ететін комиссия құрылады. Комиссияның құрамына міндетті түрде келесі тұлғалар кіруі қажет: мемлекеттік мекеме басшысының орынбасары (комиссия төрағасы), бас бухгалтер немесе оның орынбасары, активтердің түгелдігіне жауапкершілік жүктелген тұлғалар, жол полициясының өкілі (автокөлік құралын есептен шығынға жатқызғанда). Әрдайым әрекет ететін комиссия шығынға жіберілетін объектіге тікелей байқау жүргізеді және соның барысында техникалық құжаттарды тіркейді. Сонымен қатар бухгалтерлік есептің мәліметтерін қолданып, активті қалпына келтіруге және ары-қарай қолдануға болмайтыны туралы қортынды жасайды.

Комиссия есептен шығынға шығарудың себептерін (ескіру, жөндеуден өткізу, апат жағдайы және тағы басқалар) есептен шығынға шығарылатын объектілердің жеке бөліктерін, материалдарын қайта қолдануға мүмкіншіліктерін анықтайды және бөлшектер мен материалдарды бағалап, активтерді есептен шығынға шығару актын құрастырады. Жарамсыз активтерді есептен шығынға шығару белгіленген формадағы актілер негізінде әзірленеді, олар:

- ОС-3 бюджет формасындағы «Мемлекеттік мекемелердегі активтердің есептен шығынға шығару акты»;

- Қазақстан Республикасының министрлігі бекіткен ОС-4 формадағы «Автокөлікті есептен шығынға шығару акты»;

- 443-ші формадағы «Баланстан төсек орын жабдықтарын, киімді, аяқ киімді, шаруашылық және өндірістік мүліктегі жабдықтарды баланстан есептен шығынға шығару акты»;

- 444-ші формадағы «Мемлекттік мекемелердегі кітапханадан әдебиеттерді есептен шығынға шығару акты».

Активтерді есептен шығынға шығару актыларды мемлекеттік мекеме басшысы бекітеді. Акт бекітілгенше дейін активтерді демонтаждауға және бөлшектеуге рұқсат етілмейді.

Активтердің бөлек объектілерін бөлшектеуден алынып мемлекеттік мекеменің шаруашылық қажеттілігіне қалдырылған материалдардың құны бюджеттік қаржыландыру құралдарының көбеюіне жатады. Құнды металл қолданып жасалған бөлшектер арнайы мекемелерге тапсырылуға жатады, ал түсті металдан жасалған және басқа аспаптарды жөндеуге қажетсіз бөлшектер, арнайы мекемелерге (сол түрдегі металдарды жинау жүктелген мекемелер) тапсырылады. Құнды метал қолданып жасалынған бөлшектер баланстың белгілі бір тәртіппен бекітілген, есептен шығынға шығарылады. Активтерді баланс есебінен есептен шығынға шығарудың қолданыстағы тәртібі бұзылған жағдайда немесе материалды құндылықтарға шаруашылықсыз қаралған (жою, жағып жіберу және тағы сол сияқты әрекеттер) жағдайда бұған кіналі тұлғалар заңды түрде жауапкершілікке тартылады.

Активтерді бір мемлекеттік мекеменің қоластынан екінші мекеменің қоластына өткізу келесідей тәртіппен жүргізіледі:

- Республикалық меншіктегі – мемлекеттік меншік пен приватизациялаудың териториалдық комитетінің рұқсатымен;

- комуналдық меншіктегілер – жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын әкім бекіткен атқарушы органның (сәйкесінше әкімшілік териториалдық бірліктің атқарушы органы) рұқсатымен. [10]

Қаржыландыру жоспары бойынша бөлінген ақша-қаражатына алынып, мемлекеттік мекеменің атына тіркелген активтерді мемлекеттік мекемелер өзбетінше сатуға құқықтары жоқ. Активтерді сату олардың бағасына байланысты «Жекешелендіру объектілерін сату бойынша аукцион өткізуді ұйымдастыру мен жүргізудің ережелері» атты ережесіне сәйкес жүргізіледі. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің мемлекеттік мүлік пен жекешелендіру комитетінің  териториалдық органдарымен жүргізіледі. Активтерді сатқаннан түскен соммалар мемлекеттік мекеме арқылы бюджет кірісіне есептеледі (егер де Қазақстан Республикасы үкіметінің шешімімен бұл соманы қолданудың басқа да тәртібі бекітілмеген жағдайда).

Активтердің есебі инвентарлық объектінің разрезінде сақтау орны мен жауапты тұлғалары бойынша жүргізіледі. Жеке инвентарлық объект болып біткен конструктивты аспап (оған қатысты барлық жабдықтар мен құралдар) немесеарнайы жеке дара функцияларды атқаратын конструктивті жекеленген зат есептеледі. «Ғимараттар» субшоты бойынша инвентарлық объект болып әр бір жеке тұрған ғимараттар саналады. Ғимараттардың құрамына ғимарат ішіндегі қолдануға қажетті барлық комуникация кіреді, оларға жататыны: ғимарат ішіндегі жылу жүйесі; ішкі су және газ желілері; канализация желілері; барлық жарық арматурасымен жарық түсіруші электро желілері; ішкі телефондар; жалпы санитарлық мақсаттағы вентиляциялық желілер, лифттар.

Ғимараттардың ауласында салынған құрылыстар және қызмет көрсетуші кіші-гірім ғимараттар (қора, құдық, шарбақ және тағы басқалар) негізгі ғимаратпен бірге бір инвентарлық объектты құрайды. Егер бұл құрылыстар мен кіші-гірім ғимараттар екі немесе одан көп ғимараттарға қызмет атқарса олар өзбетінше жеке инвентарлық объект болып есептелінеді. Өзбетінше жеке шаруашылық маңызы бар ғимараттың сыртында салынған құрылыстар (қоймалар, гараждар және тағы басқалар) өзбетінше инвентарлық объект болып табылады. Активтың сақтығы мен бақылауын қамтамасыз ету үшін және есепті ұйымдастыру үшін әр бір объект бойынша (кітапханалық қорлардан басқа) 10 белгіден тұратын инвентарлық номер беріледі. Алғашқы 3 белгі субшот номері, 4-ші белгі – топтың номерын, қалған 6 белгі – заттың топтағы реттік номерын білдіреді. Субшоттарға бөлінген топтар болған жағдайда төртінші белгі 0 санымен белгіленеді.

Мысалы инвентарлық номер 0101000001 келесіні білдіреді:

0101000001 - 010 субшот «Ғимарат»;

0101000001 – 1-ші топ «өндірістік шаруашылыққа бағытталған ғимарат»;

0101000001 -  объекттің реттік номері 000001.

Тағы бір мысал, инвентарлық номер 0163000005:

0163000005 – 016 «субшот құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлік» ;

0163000005 – 3-ші топ «шаруашылық инвентарь»;

0163000005 - объекттің реттік номері 000005.

Егер инвентарлық объект күрделі болса, «күрделі» дегеніміз егер осы немесе басқа жекелеген элемент сол объектімен қосқанда бір бүтінді құраған жағдайда, сол элементтердің әр-біреуіне инвентарлық объектідегі инвентарлық номердің инвентарлық номерін белгілеу керек. Инвентарлық номер жетонда белгіленеді, сол жетон объектіге тіркеледі немесе краскамен және тағы басқа жолдармен жазылады. Объектіге бекітілген инвентарлық номер сол объектінің мемлекеттік мекемеде болған барлық мерзімінде сақталады. Ликвидацияланған немесе есептен шыққан инвентарлық объектының номерлері басқа объектіге  берілмейді. Жалға алынған активтер баланстан тыс 01 «жалға алынған активтер» шотында, жалға берушінің инвентарлық номері бойынша есептелінеді.

Сатып алынған активтердің құны дебет бойынша 01 шоттың сәйкесінше субшоттарында және кредит бойынша сәйкесінше субшоттардың «Ақша қаражаты» немесе «Есеп айырысу» бөлімдерінде жазылады. Сонымен біруахытта дебет бойынша 20 немесе 21 шоттарының сәйкесінше субшоттары бойынша және кредит бойынша 250 субшоттары бойынша жазулар жазылады. Қолданыстан шыққан активтердің құнына кредит бойынша 01 шотының сәйкесінше субшоттарына және дебет бойынша 250 және 020 субшоттары бойынша жазулар жазылады.

Активтердің есептен шығығуы мен орын ауыстыруы бойынша операциялардың есебі, 438-ші формадағы (мемориалдық ордер №9) жинақ ведомостында жүргізіледі. Жинақ ведомостына жазулар әр бір құжат бойынша жүргізіледі. Сонымен қатар «Жиыны» деген графада есептен шыққан және орын ауыстырылған мемориалдық құжаттықтың сомасы жазылады, ол графадағы жазу субшоттың дебетіндегі соммаға тең болуы керек. Айдың аяғында субшоттар бойынша қортындылар «Бас-Журнал» кітабына жазылады. Активтердің аналитикалық есебі ОС-6; ОС-8; НОС-6; формалардағы инвентарлық карточкаларда жүргізіледі. Карточкалар әр-бір инвентарлық объект (зат) бойынша жүргізіледі. Біртекті заттар ОС-9 формадағы карточкаларда есептелінеді. ОС-6; ОС-8; ОС-9; НОС-6; формадағы инвентарлық карточкалар активтер есебінің ОС-10 инвентарлық карточка описында тіркеледі. Опись бір экземплярда жасалады. Описьтағы жазулар актив тобының разрезында карточкалардың ашылу мерзімі бойынша жүргізіледі. Әр бір топ үшін сәйкесінше көлемдегі парақтар ашылады. Номерлеу әр бір топ бойынша №1-ден басталынады. Орталықтандырылған бухгалтерияда опись дәл осындай тәртіппен әр-бір қызмет көрсетілетін мемлекеттік мекемелер бойынша өткізіледі. Активтер есептен шыққанда немесе орын ауыстырғанда описьтың «Ескерту» атты графасында мерзімі (күні; айы; жылы;) және мемориалды ордер номеры көрсетіледі.

Инвентарлық карточкалар бухгалтерлік қызметтің карточкаларында сақталады, олардың ішінде сәйкесінше субшоттар мен топтарға және бөлімшелерге бөлінсе, өзбетінше бұлардың ішінде материалды жауапты тұлғалар бойынша орналасады, ал орталықтандырылған бухгалтерияда – қосымша қызмет көрсетілетін мемлекеттік мекемелер бойынша орналасады. ОС-6 формадағы карточка келесілердің есебін жүргізуге арналған: ғимараттар; құрылыстар; машиналар мен құрылғылар; құралдар; өндірістік және шаруашылық мүліктер; транспорттық құралдар және тағы басқалар. Бұл карточкалардағы жазулар, алғашқы құжаттар негізінде жүргізіледі: эксплуатацияға еңгізуін қабылдау акты; шығарушы зауыттың техникалық паспорттары және басқа да құжаттар.

Карточкаларда объектілердің (заттардың) мінездемелік белгілері көрсетіледі: объекттың (заттың) сызбасы; модельы; маркасы; типі; зауыттық номері; шығарылған мерзімі; активтің қолданысқа берілгендігі бойынша толтырылған актының мерзімі мен номері. Егер де активтер мемлекеттік мекеме ішінде орын ауыстырса онда карточканы аударғандағы жаққа сәйкесінше жазулар жазылады.

ОС-8 формадағы карточка жұмыстағы, өнімді және пайдалық малдың есебін; көпжылдық екпешөптер есебін; жерді жақсартуға кеткен капиталды шығындар есебін жүргізуге арналған. ОС-9 формадағы карточка толық кітапханалық қорларды есептеуге; сценалық-қойылымдық құралдарды есептеуге арналған. Карточкадағы жазулар мөлшерлік және соммалық өлшемде көрсетіледі.

Активтердің тозуына арнайы 02 шоты берілген. Бұл шотта мемлекеттік мекеменің балансында есептелетін актив тозуының жылжуы есептеледі. Ғимараттар мен құрылыстар; машиналар мен құрылғылар; жұмыс малы; транспорттық құралдар; өндірістік және шаруашылық мүлік; сонымен қатар қолдануға жарамды мерзімге келген көпжылдық екпешөптер бойынша тозу анықталынып, есептелінеді. Тозу келесі активтер бойынша анықталмайды:

- ғажайып архитектура және өнер ескерткіштері болып саналатын ғимараттар мен құрылыстар;

- лабораториялар мен кабинеттерде ғылыми және оқу мақсатында қолданылатын құрылғылар, экспонаттар, модельдер, үлгілер;

- өнімді малдар, буйволдар, бұғылар;

-  жануар әлемінің экспонаттары;

- қолдануға жарамды мерзімге жетпеген көпжылдық екпешөптер;

- кітапханалық қорлар;

- сахна-қойылым құралдары;

- музейлік және көркем құндылықтар;

- шетелдегі мемлекеттік мекемелердің активтер.

Активтердің тозуы толық календарлық жыл бойынша бекітілген нормаларға сәйкес анықталады. ОС-6; ОС-8 формаларындағы активтер есебінің инвентарлық карточкасында жылдық тозу сомасы теңгелік ақша бірлігінде және соңғы рет тозу есептелген жылдық норманың шифры жазылады. Материалды емес активтер бойынша тозу 021 субшотында жүргізіледі. Егер материалды емес активтердің пайдалы қызмет көрсету мерзімі анықталмаған жағдайда тозу нормасы 10 жыл есебінде бекітіледі. Бірақ бұл мерзім мемлекеттік мекеме қызметінің жұмыс істеу мерзімінен аспауы керек. Тозу актив құнының 100%-нан жоғары есептелмейді. Жыл сайын карточкадан тозу соммасы ведомостьқа жазылады. Тозудың жалпы сомасына желтоқсан айының соңғы жұмыс күнінде мемориалдық ордер құрастырылады. Бұл мемориалды ордерде дебет бойынша 250 субшоты және кредит бойынша 020; 021 субшоттары анықталады. Мемориалды ордер бойынша тозу сомасы тек «Бас журнал» кітабына жазылады.

Егер объект құнының 100%-дық тозуы есептелініп қойылып, бірақ объекті әрі қарай қолдануға болатын жағдайда болса оны есептен шығынға шығармаймыз. Объектының ликвидацияға ұшырауы немесе объект өтеусіз берілген жағдайда, белгіленген карточка негізінде тозудың жалпы сомасы (объектінің қолданыста болған уақыты бойынша) анықталып, дәл осы сомаға тозу 020; 021 субшоттары бойынша азаяды. Объектіні қолданған мерзіміндегі тозу сомасы баланстық құн туралы инвентарлық карточкадағы мәліметтер бойынша және объектінің мемлекеттік мекемеде болған уақыты (календарлық жылдар көлемі) бойынша есептелінеді [11].

• Бюджеттік мекемелердегі қаржылық есептіліктің ерекшелігі

Мекемелерде қаржылық шаруашылық қызметіне ағымдағы бухгалтерлік есепті енгізу қаржылық есептілік көлемінде құрумен аяқталады, түрлері бойынша және өкіл етілген органдар мерзімде белгіленген «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» 24 маусым 2002 ж. №329-11 Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп заңына сәйкес.

Қаржылық есептілік – бұл ағымдағы есептің қорытынды көрсеткіштерінің өзара байланысқан жүйесі, активтердің күй-жайы және қаржылық-шаруашылық мекеменің қызметін өткен периоды комплексті сипаттайтын өзіндік капиталды, міндеттемелерді, ақша қозғалысы және мекеменің өзіндік капиталындағы өзгерісі.

Қаржылық есептілік мақсаты келесілер, мүдделестердің (қолданушылардың) толық және нақты қаржылық жағдайы жайлы ақпаратпен қамтамасыз ету, есепті кезеңдегі мекеменің қаржылық жағдайының өзгеруі және қызметінің нәтижелері. Қаржылық есептілік қолданушыларға (қажетті) экономикалық шешімдерді қабылдауға қажетті ақпаратты қоспайды, өйткені, негізінде өткен жағдайлардың қаржылық нәтижесін бейнелейді.

Нарықтық экономикаға өтуіне байланысты және бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарға жақындауы, қаржылық есептілік үлкен өзгерістерге ұшырады, және оның құрамы, мерзімі және ұсыну түсінігі.

«Бухгалтерлік есеп және қаржылық-есептілік туралы» Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қаржылық-есептілік мекемесі өзіне келесілерді қосады:

Бухгалтерлік баланс;

Кірістер мен шығындар есебі;

Ақша қозғалысының есебі;

Өзіндік капиталдық өзгерісінің есебі;

Есептік саясат ақпарат және тусініктеме хат.

Қаржылық есептіліктің құрамына қосымша кестелер және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп заңнамасының талаптарына сәйкес басқа да материалдар  және мекеменің қаржылық-шаруашылық қызметін ескеретін бухгалтерлік стандарттар есебі.

Құрылымы және қаржылық есептілік форматтары бір есептік кезеңнен екінші есептік кезеңге қолданылады.

Қаржылық есептілікті құру барысында негізгі әдістемелік қайнарлары мыналар: «Бухгалтерлік есеп және қаржылық-есептілік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, Қаржылық есптілікті ұсынудың және дайындаудың концепция негізі,  30 бухгалтерлік есеп стандарттары «Қаржылық есептің ұсынуы» 4 «Ақша қозғалысының есебі», қаржылық есептілікті  құруға әдістемелік кепілдемелер, қаржылық-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының типтік планы, оның қолдану нұсқауы.

Қаржылық есептілік, қорына келгенде мекеменің қаржылық-шаруашылық қызметі келесі, ел экономикасының мемлекеттік басқару үшін басты ақпарат көзі болып, басқару, барлық меншік формаларының, мекеме қызметінің перспективалы болжауының талдауы. Есептілік қабылданған (белгіленген) көлемі және тауар айналым ассортиментін жүйелі тексерістер жүргізуге, сауда мекемелерінің қаржылық-шаруашылық қызметінің қолданылмаған ішкі резервтерін тауып және  одан әрі дамуы үшін іске қосуға, экономикалық көрсеткіштерді жақсарту үшін және материалдық еңбекті және қаржылық ресурстардың қолдануын нәтижесін көтеру. Қаржылық көрсеткіштерінің талдауы нәтижелерін келешек кезеңде перспективалық шарттарды құруға қолданады және қолданылған шарттардың орындалу барысында түзету үшін, сонымен қатар ел экономикасының дамуындағы пропорциясын орнату үшін қолданылады.

Қаржылық есептілік келесі принциптармен сәйкес құрылады: есептеу және үзілмешілік.

Есептеу принципінің маңызы – шаруашылық операцияларының нәтижесін мойындауын қабылдаудан тұрады, сонымен қатар, шаруашылық мекеменің әрекетінің нәтежесі болмайтын, бірақ олардың қаржылық орналасуы төлем уақытына тәуелсіз факт бойынша жасалған оқиғалар. Сонда да операциялар және оқиғалар бухгалтерлік есепте бейнеленеді және қаржылық есептілік периодтарына қосылады да соған жатады. Мұндай қаржылық есептілік қолдануларды өткен операциялар туралы хабарлап қана қоймай, (бұл операциялар ақша төлеу мен ақша түсу) сонымен қатар келешекте ақша төлеу міндеттемелер, қорлар келешекте алынатын.

Осыдан келесі ұғым туады: табыс түскенде пайда алғанын, ал шығын болғанда ғана шығын деп айтамыз. Ақша қаражаты түсіп және құртылғанда емес.

Сонымен, қаржылық есептілік экономикалық шешім қабылдауға қажетті қолданушыларға өткен операциялар мен басқа да оқиғалар туралы хабар береді.

Үзілмешілік принципі дегеніміз мекеме өзінің жұмысын болашақта жалғастырып және ол жұмыс көлемін азайтып және тіпті тоқтататын ойы болмауы.

Егер ондай ой немесе қажеттілік туындайтын болса, онда қаржылық есептілік басқа негізде құрылу керек және ол қабылданатын негіз толық ашылу керек.

Көрсетілген принциптердің, яғни қаржылық есептіліктің құрылуының бұзылуы ұйымның мүліктік және қаржылық күй-жайының бұрмалауына алып келеді [19].

Нарықтық экономика шартында қаржылық есептілікте қолданылатын ақпарат ұйымының ішкі назарларына қызмет етіп қана қоймай сонымен қатар бұл ақпарат қызықтыратын бүкіл сыртқы мүдделестерге – қазіргі және потенциалды инвесторларға, қарыз берушілерге, жабдықтаушыларға, сатып алушыларға, жұмысшыларға, сонымен қатар министрліктерге, ведомстволар және қоғамға қызмет етеді.

Олар қаржылық есептілікті өздерінің ақпарат кенеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолданады. Мұндай ақпарат келесілер үшін қажет.

Қазіргі және потенциалды инвесторларға – инвестиция беру және ол арқылы табыс алу мақсатымен инвестициялық шешім қабылдау үшін. Бұл ақпарат акцияларды алу керектігін ұстау және сату қажеттілігін анықтауға көмектеседі. Ол ұйымның дивидент төлеуге қабілеттілігін бағалауға мүмкіндік береді.

Қарыз берушілерге – қарыз беру үшін ұйымның төлеу қабілеттілігінің және қаржылық тұрақтылығын анықтау үшін. Осында ұсынылған зайымдардың қамтамасыздығы тексеріліп, олар өз уақытында қайтарылатындығы және зайым бергені үшін тиісті сыйлықтардың берілуі тексеріледі.

Жабдықтаушылар мен басқа да сатушы зайым берушілерге – сауда ұйымның төлеу қабілеттілігін анықтау үшін және оларға жеткізілген тауарлы-затты қорлар үшін өз уақытында төлем жасалынатынын тексеру үшін.

Сатып алушыларға – халық қолданысында болған тауарлардың жеткізілуі үздіксіз болуын көзі жетуі үшін, әсіресе көтерме сатып алушылар олармен ұзақ мерзімді келісімдері (келісім шарт) болса және сол ұйымға тәуелді болса.

Жұмысшыларға – ұйым жұмысының тұрақтылығын және табыстылығын білу үшін, жалақы алуы үшін келешек ақша ағымының өз уақытын бағалау үшін.

Мемлекеттік органдарға – экономикалық қорларды тарату үшін және сауда ұйымының жұмысының одан әрі дамуы және сол бүкіл істің дамуы үшін экономикалық саясаттық дайындауға, сонымен қатар салық салу саясатын анықтау үшін, ел табысын анықтау үшін және де т. б..

Қоғамға – сауда ұйымының жұмысы туралы жан-жақты мәліметтерді жеткізу үшін, өйткені сату кәсіпорын, халық пайдалануында болған тауарлармен қамтамасыз етуден басқа, жергілікті экономикалық дамуына әсерлі үлес қосады.

Қаржылық есептілік сауда ұйымының келешек дамуы туралы қоғамда ақпаратпен қамтамасыз етеді, және олардың құрылысты бөлімшелерін және соңғы жетістіктерін қызмет көрсететін аймақтағы әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту үшін көмектеседі.

Сол себептен, қаржылық есептілік қаржылық-шаруашылық жайлы сауда ұйымына толық ақпарат береді. Ол ақпарат жайлы қажеттіліктеріне тиісті болуы керек, әсіресе ұйымға өз капиталын салған адамдарға және сыртқы қолданушылардың мүдделеріне.

Қаржылық есептілік өзіне қойылған фунцияларын орындауы үшін және барынша көп пайдаланушылардың талаптарын қанағаттандыруы үшін, оған қойылатын барлық сапалы мінездемелерін қатал сақтау керек. Басты сапалы ммінездемелер келесілер: түсіністілік, орындылық, сенімділік және салыстырмалылық.

Қаржылық есептілікпен берілетін ақпарат қолданушыларға түсінікті болу керек. Қиын,бірақ  экономикалық шешім қабылдауға маңызды ақпараттарды түсіну үшін шаруашылық және экономикалық салада жеткілікті білімі болуы керек. Және оларды оқуға тілегі болу керек.

Экономикалық шешім қабылдайтын пайдаланушыларға пайдалы ақпаратпен қамтамасыз ету үшін ол орынды болуы керек.

Ақпараттың орынды болуы дегеніміз пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне ықпалын тигізетін, оларға келешек, өткен және кәзіргі оқиғаларын бағалауға көмектесетін, олардың өткен бағалауларын растап және оларды түзейтін болуы.

Пайдалы ақпарат алу үшін ол сенімді баолу керек. Ақпараттың сенімділігін қамтамасыз ету үшін ақпарат операцияларды бейнелеп, басқа да оқиғаларды шыншыл көрсету қажет. Мысалы, бухгалтерлік баланста есептік мерзімдегі активтер шыншыл көрсетілуі керек.

Ұйымның жұмысының нәтижелерін және қаржылық жайдың тенденцияларын дұрыс анықтау үшін өзінің қаржылық есептілік әртүрлі кезеңдерде салыстырмалылығы маңызды болып келеді. Сонымен қатар, салыстырмалылық сапалы қаржылық есептіліктің мінездемелігі бола келе, әр түрлі ұйымдардың қаржылық есептілігін салыстырмалы қаржылық орнын бағалау мақсатымен салыстырады. Сөйтіп келгенде, ұқсас операцияларға қарағанда қаржылық шешімдерді бағалау немесе көрсету белгілі тәсілдер арқылы жүзеге асуы тиіс. Ол тәсіл бүкіл ұйымдарға және оның бүкіл өмір бойын немесе (барлық) әртүрлі ұйымдарға бірыңғай болуы керек [14].

Қаржылық есептілік дер кезінде құрылып, көрсетілуі тиіс. Ұйымның дер уақтылы ақпаратты ұсынуын оның сенімділігімен балансын табу керек. Өйткені уақыт өте ол ақпарат өзінің орындылығын жоғалтуы мүмкін. Ақпараттын дер уақытында берілуін оның сенімділігін кемітуі мүмкін, егер барлық аспекттері анықталмаса. Бір жағынан, сенімді ақпарат егер ол дер уақытында берілмегені болса аз пайда әкелуі мүмкін. Орындылық пен сенімділік арасында балансты табу үшін экономикалық шешім қабылдау қажеттілігін табу керек.

Қаржылық есептіліктің дер уақытта берілуі ұйымның қаржылық-шаруашылық басшылығының шапшаң мәселелерді шешуге, соңғы қаржылық нәтижеге белсенді ықпал ету құралы, нағыз басқару құралы болады.

Қаржылық есептілік ұйымның есепті кезеңі болып календарлық жыл, яғни 1-інші қаңтардан 31-інші желтоқсанға дейін айлар болып табылады, жаңа құрылған ұйымның 1-інші есептік жылы болып оның сол жылғы 31-інші желтоқсаннан бастап мемлекеттік тіркеу деп басталады. Меншік иелері басқа кезеңділікті орнатуға құқығы бар. Бірақ бір жылда 1 реттен кем болмауы керек және қаржылық есептілік-көрсетілу мерзімі болуы керек. Есептік кезеңнен кейінгі 30-ыншы сәуірден кеш болмауы керек.

Қаржылық есептілікке сауда ұйымның бас бухгалтерінің және басшының қолы қойылады және олар арнайы жауапты болады.

Қаржылық есептілік келесі құжаттай құрылтайшылармен белгілеген тізекпен иеленушілермен, Статистика мүшелерінде сауда ұйымның тіркелу мекен-жайына байланысты, жергілікті қаржылық мүшелікте, Қазақстан  Респубдликасының  мемлекеттік  бақылау  және  қадағалау  органдарында және  оларға  хабардар  басқа  дарежерлерге Қазақстан  Республикасының  заңнамалығымен және ұйымның  құрылтай  құжаттарымен қарастырылған  болса өзін  таныстырып және  бекітіледі.

Қаржылық  есептілік  тізім  негізінде құрастырылады. Бұл  тізімдегі  жазулар  дұрыс  қарастырылған  және   мұқият  тексерілген  бүкіл  тауарлы-материалды қорлардың  ұйымдағы  қозғалысын  және  басқа  активтердің, өзіндік  капиталдың  өзгеруі  және міндеттемелер, сонымен  қатар пайда  мен  шығынның  құрыуының шаруашылық  операциялары  кіреді.

Қаржылық  есептілікті  мерзімінде  құрастыру  үшін  және есептік  кезеңге  ақпараттың  нақты  және  анық  болуы  үшін  үлкен  даярлау  жұмысын  жүргізу  қажет. Қаржылық  есептіліктің  құжаттың негізделуі  оның  нақтылы  болуынан бірден бір  маңызды шарты  болып  келеді. Сондықтан  қаржылық  есептілікті құру  алдында бүкіл  шаруашылық  операциялардың құжаттарының толық  толтырылуы , яғни  есептік  кезеңге  жататыны, бұл  мағлұматтардың  есептік тізімге (регистрлерге) бөліну  дұрыстығы  мұқият   тексеріледі. Ерекше  назар  сонымен  бірге   сауда   ұйымының бухгалтериясына құжаттардың қоймалардан, дүкендерден, шатырлардан,киоскілерден,ларектардан,жауапты  адамдардан, банктерден  және  т.б.

Құжаттың  дұрыстығына   қарамастан есептік  тізімделу  барысында ағымдағы  есеппен нақты  тауарлы-материалды қордың  күйімен және  активтер  мен дебиторлармен және  зайым берушілер арасында айырмашылықтар   болуы  мүмкін.

Мұндай  қарама-қайшылықтар тауарлардың табиғи   азаюы, есептік   жазуларда және   санаудағы  кеткен  қателіктер  және  т.б  болуы  мүмкін. Оларды  инвентаризация  жүргізген  жағдайда   алдыңғы   жазулармен  салыстыру  барысында  табады.

Сондықтан  мұндай қарама-қайшылықтар  болмауы   үшін қаржылық  есептіліктің  басқа да  түрлерін, бухгалтерлік  баланстың толтыру  алдында  толық  инвентаризация  жүргізу  керек. Осында  жүргізілген  инвентаризация  арқылы  табылған  қарама-қайшылықтар  тиісті  шоттарда  және  есепті  тізімдерде (регистрларда), қаржылық  есептілік  құрылғанға  дейін  бейнеленуі  керек.

Қаржылық  есептіліктің  нақтылығын  және   анықтығын  қамтамасыз  ету  үшін  бүкіл   пайдамен шығын  толық  және  нақты  бейнеленуі  керек, егер ол  сол  есепті  кезеңге  кірсе. Сондықтан  қаржылық  есептілікті  құру   барысында, есептеудің  толықтығын  пайда мен шығынның дұрыс  көрсетілуі   басты  не   басты  емес  қызметтің  тексерілуі қажет.

Мемлекеттік мекемелердегі қаржылық есептің жасалуы басқа салаларға қарағанда ерекшеленеді. Мемлекеттік мекемелерде есепті мерзімдегі қаржылық есептілік бухгалтерлік баланстан және қосымша бюджеттен қаржылыандырылған субшоттар бойынша анықтамадан, мемлекеттік мекеменің шығын сметасы есебінен,активтердің қозғалысы туралы есебінен, материалдық қорлардың және тез тозатын құралдардың қозғалысы туралы есебінен, кредиторлық және дебиторлық берешектер жөніндегі аналитикалық кестелерден тұрады [12].

Бухгалтерік баланс – ұйымының қаржылық есептілігінің формасы болып келеді. Ол экономикалық ресурстардың негізгі экономикалық топтасуы және бірлесіп бейнеленуінің тәсілін, өзіндік капитал және белгіленген күннің ұйымның ақшалай бағалау міндеттемесін білдіреді. Активтер, өзіндік капитал және міндеттемеліктер қаржылық есептіліктің элементі болып келе тікелей ұйымның бухгалтерлік балансында қаржылық орнымен байланысты.

Активтер - өткен операциялар барысында алынған оқиғалар иемленуші және жеке иеленбеушілік игіліктер, құндық бағалауы бар ұйым құқығы, келешекте пайда табатын болады. Активте экономикалық пайда іске асырылған, ол ұйым эквиваленттеріне және ақша ағымына тікелей немесе жанама іске асырылған. Бұл үлес ұйымның жұмысының жартысы бола алады.

Мекеме өздерінің активтерін әдетте қызмет көрсетуде қолданады. Сонымен, қызметті пайдаланушылардың мүдделерін қанағаттандырумен қатар  ұйымның ақша ағымын көбейтге әсер етеді. Ақша ұйым үшін ең маңызды активтердің бірі. Көптеген активтер экономикалық (физикалық) формада (негізгі қорлар, тауарлық-материалды қорларжәне т.б.) актив бола алады, егер ұйым олардан экономикалық пайда ағымын күтсе келешекте  табысты қызмет атқарғандығын дәлелдейді..

Ұйым активтері ұйымның шаруашылық операцияларына әсерімен және басқа да өткен оқиғалармен пайда болады және қайтарымсыз келіп түсу нәтижесінде.

Операциялар немесе оқиғалар, орындалуы келешекте күтулі активтер бола алмайды. Активтер болып тағы да дебиторлық қарыздар, қаржылық инвестициялар, ақша қаражаты және т.б. саналады.

Міндеттеме - өткен операциялар нәтижесінде пайда баолған, немесе оқиғалар және ұйымға немесе құндық бағалауы бар физикалық мүшеге пайдалы белгілі әрекеттер келесідегідей: меншікті беру, жұмысты істеу, ақша төлеу және басқасы; немесе белгілі істен бас тарту, яғни ол іс активтердің азаюына алып келсе, міндеттеме болып  экономикалық пайдасы бар ұйымдағы қорларында азаюына алып келетін жағдайда саналады. Сөйтіп келе, кредиторлық қарыздардың (егер алдын ала төлем жасалмаса немесе алып келгенде төленбесе) пайда болуына алып келеді. Кей кезде міндеттемеліктер тек жақын ғана нақтылықпен өлшенуі мүмкін. Кейбір ұйымдар бұл міндеттемелікті қорлар деп белгілейді. Оларға кепілдік міндеттемеліктері бар қорлар, басты құралдарға жөндеу қоры, жұмысшыларды демалысқа жіберу қорлары және т.б.

Қазіргі және келешектегі міндеттемелерді ажырата білу керек. Ұйым басшысының келешекте активтерді сатып алуы шешімі қазіргі уақытта міндеттемелікке алып келмейді. Міндеттемелер тек активтерді сатып алған кезде немесе ұйым сатып алып жатқанда келісімге келса, яғни келісімді орындалмағанда немесе бір жақты бұзылғанда, ұйымнан айып алынатын болса ғана туындайды және ұйымға қорлардың басқа жаққа ағуын тоқтатуға мүмкіндік бермейді. Міндеттемелікті өтеу оны өлеумен, басқа активтерді берумен, қызмет көрсетумен және жұмысын істеумен, бұл міндеттемені басқасымен ауыстыруымен міндеттемеліктің жарғылық капиталға ауысуымен іске асады.

Егер зайым беруші (қарыз беруші) өзінің құқығынан бас тартса, егер оның құқығының күші болмауында (қарыз мерзімінің уақыты өтсе, сот шешімі бойынша және т.б.) өтелді деп есептелінеді.

Өзіндік капитал мемлекеттік мекемелдерде болмайды, себебі қаржыландыру бюджеттік қор арқылы есепті жылға жоспарланған сома арқылы толықтырылып отырады [8].

2  «АРЫС ҚАЛАЛЫҚ САЛЫҚ БАСҚАРМАСЫ» МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

2.1  Мекеменің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы мен экономикалық көрсеткіштері

2008 жылы атқарылған жұмыс қорытындысын жасай отырып, мекеменің қызметіне тоқталатын болсақ, өткен жылы Арыс қалалық салық басқармасы өз қызметін қолданыстағы заңнамаларға сәйкес жүзеге асырып мынадай жұмыстар атқарды:

Қазақстан Республикасындағы салық төлеу міндеттемесі азаматтардың конституциялық міндеттемесіне енгізілген. Қазақстан Республикасының Конституциясында тек қана салық төлеу емес, сонымен бірге алымдар және басқа да міндетті төлемдер туралы айтылған.

Салық салу ісін ұйымдастыруда және іске асыруда негізгі жұмысты аудан бойынша салық комитеттері жүргізеді десек артық болмайды. .«Арыс қалалық салық басқармасы» мемлекеттік мекеме  мынадай бөлімдерден құралған:

- салық әкімшілдігін  өңдеу және қабылдау бөлімі;

- салық аудиті бөлімі;

- салықты мәжбүрлі түрде өндіріп алу және қосалқы салықтар бөлімі;

- заңгер бөлімі;

- есеп жүргізу және ақпараттық технология бөлімі.

Енді, Арыс қаласы бойынша Салық Комитетінің жалпы ережелерін және әрбір бөлімнің негізгі қызметтері мен міндеттерін қарастырып өтейік.

Салық Комитетінің атқаратын қызметтері:

- өз аумағындағы салық  заңдарының сақталуын, бюджетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді бақылауды жүзеге асырады;

- салық комитетінің салықтық есебінде тіркелген салық төлеушілердің аудитін және мониторингін жүзеге асырады;

- салық заңдарын қолдануына байланысты салық төлеушілердің арасында түсіндірме жұмыстарын жүргізеді;

- салық заңдарының бұзылуы бойынша өтініштің қатынастың және басқа да ақпараттың тексерулерін жүргізеді;

- барлық деңгейлердегі бюджетке түсетін салықтар мен төлемдердің, алымдардың қортындысы бойынша  белгіленген тәртіпте есептемені жүзеге асырады;

- кадрлар квалификациясын жоғарлату мақсатында іс-шаралар ұйымдастырады.

Салық Комитетінің негізгі міндеттеріне сәйкес:

- салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің барлық деңгейлердегі бюджеттерге толық және уақытында түсуін қамтамасыз ету;

- табысты кеміту немесе жасыру мақсатында салық төлеуден және басқа да төлемдерден жалтаруға жол бермеу;

- бюджетке салықтарды төлемеу және басқа да қаржылық міндеттемелерді мемлекет алдында орындамауына байланысты фактілерді анықтау;

- салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, уақытында салық заңдарының өзгеруі жөнінде салық төлеушілерге ақпарат беру;

Салық Комитеті  ұйымының қызметіне келсек,Комитетті төраға басқарады. Салық Комитеті тікелей Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Салық Комитетіне бағынады және жергілікті атқарушы органдарға  кірмейді. Салық Комитетінің төрағасы салық комитетінің жұмыстарын басқарады, ұйымдастыруды және қойылған міндеттердің орындалуы мен функциялардың іске асуына жауап береді. Комитетті қаржыландыру республикалық бюджет қаражатынан бөлінеді.

Салық Комитетінің құрылымы штат кестемен тығыз байланысты. Салық Комитеті 4 бөлімнен тұрады. Оларға: аудит бөлімі, есеп жүргізу және ақпараттық технология бөлімі, салықты мәжбүрлі түрде өндіріп алу және қосалқы салықтар бөлімі, салық әкімшілдігін өңдеу және қабылдау бөлімі.

Штат кесте 25 адамнан тұрады. Басшылық-2 адам: төраға және төраға орынбасары; бөлім бастығы-4 адам; бас салық инспекторы-9 адам; жетекші салық инспекторы-5 адам, маман-5 адам.

Арыс қаласы бойынша Салық Комитетінің барлық бөлімдері салық комитетінің  құрылымдық бөлімшесі болып табылады. Салық Комитеті өзінің қызметтерін Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес  жүзеге асырады.

Салық Комитетінің Заң актілеріне сәйкес мынадай құқықтары бар:

- салықтарды есептеуге және төлеуге байланысты барлық жеке және заңды тұлғалардың ақшалай құжаттарына, бухгалтерлік кітаптарға, есептемелерге, сметаға, ақшалардың толықтығына, бағалы қағаздарға және басқа да құжаттарға  тексерулер жүргізуге құқығы бар;

- салық заңын, салық санкцияларын және айыппұлдарды бұзған ұйымдардың лауазымды тұлғаларына және азаматтарға  Заңға сәйкес белгілі бір іс-шараларды қолдану;

- салық заңын бұзған жағдайда салық комитеті құжаттарды, ақшалай және материалдық қаражаттарды алуға құқылы;

- бюджетке төленетін салық және басқа да төлемдерді төлеу бойынша ұйымдар мен тұлғаларға салықтық жеңілдіктерді ұсыну;

- салықтарды, айыппұлдарды, пеняларды уақытында төлемеген жағдайда Қазақстан Республикасының Салық Заңына  сәйкес, ұйымдардың және азаматтардың жылжитын және жылжымайтын мүліктерін, ақшаларын есептеп алу.

Арыс қаласы  бойынша Салық Комитетінің негізгі бөлімдері:

1. Салық әкімшілдігін өңдеу және қабылдау бөлімі.

Бұл бөлімнің бастығы өз қызметкерлері және бөлімнің атқаратын қызметтері үшін жауап береді. Бөлім бастығы әр қызметкерге өзінің атқаратын жұмысын тапсырады. Бұл бөлімде төрт бас салық инспекторы, екі жетекші салық инспекторы, бір маман  жұмыс істейді.

Әрбір салық инспектор өз қызметі және участогы бойынша жауап береді. Мысалы: жетекші салық инспекторы патент берумен айналысады, бас салық инспекторы ауыл шаруашылық  қожалықтары мен өз округі бойынша, басқа бас салық инспекторы тек заңды тұлғалармен жұмыс істейді. Бұл бөлімде салық төлеушіні салық  есебіне бірыңғай тіркейді. Бірақ бұның алдында кәсіпкер мемлекеттік тіркеуден өту үшін алым төлеу керек.

Салық әкімшілдігін өңдеу және қабылдау бөлімі мемлекеттік қызметкерлерден және заңды тұлғалардан декларация қабылдау, күәлік беру, СТН, патент беру, басқа салық түрінен төлеушілердің тіркелуі және есебі туралы кітап жүргізеді.

2. Салық аудиті бөлімі.

Аудит бөлімінің қызметкерлері мыналарға жауап береді: салық заңдарын сақтау, мемлекеттік құпияны, қызмет және салық туралы мәліметтерді жарияламау, лауазымды құрылымға сәйкес бөлімнің ережелерін сақтау. Осы бөлімнің және басқа да бөлім қызметкерлерінің құқықтың және әлеуметтік қорғалуы Қазақстан Республикасы Президентінің «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» туралы заңымен жүргізіледі.

Бөлім бастығы кәсіпорындарға, ұйымдарға, мекемелерге және кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлғаларға сапалы түрде тексерулерді қамтамасыз ету мақсатында  жұмыстарды ұйымдастырады.

Салықтың аудит бөлімінің негізгі қызметі:

- құжаттық тексерулер жүргізу;

- кәсіпорындардың жабылуына байланысты тексеру жүргізу;

- салық комитетіне түскен арыздарды, өтініштерді тексеру;

- хронометраждық зерттеу жүргізу арқылы патент құнының дұрыстығын тексеру және т.б.

3. Салықты мәжбүрлі түрде өндіріп алу және қосалқы салықтар бөлімі.

Бөлімнің басты қызметі мен функциялары мемлекеттің салық саясатының квалификациялық түсіндірмесін беру, салықтық заңның сұрақтарының дұрыс және бірыңғай қолдануын, кәсіпорындардан төленбеген салықтарды және мемлекет алдында салықтың борыштарын мәжбүрлеп өндіріп алу.

Функциялық тапсырмаларды орындау кезінде Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің инструкциясына сәйкес іс жүргізеді.

Бөлім бастығы салықты мәжбүрлеп алудың дұрыс орындалғанын қадағалап, бақылап отырады.

Бөлімнің негізгі  қызметтері:

- салық төлеушілердің бюджетке төленбеген қарыздарын анықтау, талдау;

- салық төлеушінің есеп шотынан салықты өндіріп алу туралы үкім шығару;

- салықтан қарызы бар салық төлеушілердің банктегі шоттарын тексеру;

- салық төлеушілердің мүліктерін  тәр.

4. Құқықтық қамтамасыз ету немесе заңгер бөлімі.

Негізгі қызметтері:

- салық комитетін Заңдармен, нұсқаулармен, өзге де заңнамалық кесімдермен қамтамасыз ету;

- соттарда, құқық қорғау органдарында салық комитетінің мүддесін қорғау.

5. Есеп жүргізу және ақпараттық технология бөлімі.

Бұл бөлім өз қызметінде Қазақстан Республикасы заңының іс-әрекетімен, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің Салық Комитеті, Оңтүстік Қазақстан  облысы бойынша салық комитеті өкілінің бұйрығымен және басқа да нормативтік, құрылымдық және методикалық құжаттармен басқарылады.

Негізгі қызметтері:

- бюджетке түскен салықтардың есебін жүргізу;

- салық төлеушілердің жеке шотын ашу және жүргізу;

- 1-Н есебін жинақтап, жасау;

- болжама  мәліметтердің орындалу есебін тұрақты жүргізу.

6. Ұйымдастыру-бақылау қызметінің бөлімі:

Негізгі қызметі:

- салық комитетінің іс-жоспарын жасау және оны іске асыру;

- 2-Н есебін жинақтап, жасау;

- жоғарғы органдарға мәлімет беру;

- мәліметтер алмасу және т.б.[17].

1  кесте

2008 жылы Арыс қаласының бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер (мың теңге есебінде)*

Төлемнің аты	Болжам	Нақты түскені	% -ға орындалды	Ауытқуы (+,-)
Резидент заңды тұлғаның корп. таб.салығы	4890	5023,5	102,7%	133,5
ҚҚС-ғы	17924	22738,7	126,9%	4814,7
Р.Б-ке түсетін басқа да салықтық емес түсімдер	101	128,9	127,6%	27,9
Р.Б. қорытындысы	22915	27891,1	121,4%	4976,1
Төлем көзінен ұсталатын жеке табыс салығы	20908	23108	110,5%	2200,0
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалардан алынатын жеке табыс салығы	1600	1694	105,9%	94,0
Әлеуметтік салық	72975	85176,5	116,7%	12201,5
Заңды тұлғаларға сал-н мүлік с-ғы	3488	5825,5	167,0%	2337,5
Жеке тұлғаларға сал-н мүлік салығы	931	979,0	105,2%	48,7
Жер алығы	1831	2148,8	117,4%	317,8
Заңды тұлғалардың көлік салығы	955	955	100,0%	0,0
Жеке тұлғ.көлік салығы	4997	5418,7	108,4%	421,7
Біртұтас жер салығы	1460	1978,9	135,5%	518,9
Бензинге акциз	462	468,7	101,5%	6,7
1 кестенің жалғасы
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем	1400	2054,6	146,8%	654,6
Ж.Б. түсетін басқа да салықтың емес түсімдер	100	197,2	197,2%	97,2
Ж.Б. қорытындысы	111107	1300004,9	118,7%	18897,9
Салықтар мен табыстың қорытындысы	134022	157896	119,1%	23874

Дерек көзі*: Ұйымның қаржылық есептілігі

Арыс қаласы бойынша 2008 жылғы есебі бойынша 2007 жылмен салыстырғанда бюджетке түсетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер көлемі артты. Арыс қаласыныңбюджетіне түсетін салықтар және басқа да міндетті төлемдердің түсу көлемін 1 - ші кестеден көруге болады.

Бюджетке түсетін салықтар және міндетті төлемдерді жинау жоспары 119,1%-ға орындалды, болжам бойынша бюджетке 134022 мың теңге түсуі керек, ал нақты түскен ақша қаражаттар көлемі 157896 мың теңгені құрады.

Республикалық бюджет кірісіне 22915 мың теңге болжам жасалды, ал нақты түскен сома 27891,1 теңгені құрады немесе 121,4%-ды құрады. Республикалық бюджетке түсетін түсімдердің негізгі кіріс бөлігін ҚҚС-ғы алып тұр.

Жергілікті бюджет бойынша болжам 111107мың теңгені құрады, ал нақты түскені 130004,9мың теңге, яғни өсім көрсеткіші118,7% болды.

Жергілікті бюджетке түсетін әлеуметтік салық болжам бойынша 72975мың теңге болды, ал нақты түскен ақша 85176,5 мың теңге болып, 116,7%-ды құрады, яғни жоспар артық орындалды.

Төлем көзінен ұсталатын жеке табыс салығы болжам бойынша 20908мың теңге, ал нақты түскені 23108 мың теңге болды, яғни өсім көрсеткіші 121,4 %-ға артық орындалды.

2 кесте

2007 жылы Арыс қаласыныңбюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер (мың теңге есебінде)*

Төлемнің аты	Болжам	Нақты түскені	%-ға орындалды	Ауытқуы (+;-)
Резид.заңды тұлғ. КТС	14170	15506,9	109,4%	1336,9
ҚҚС	101750	103959,9	102,2%	2209,9
Р.Б-не түсетін басқа да салықтық емес түсімдер	50	55,5	111,0%	5,5
Р.Б. қорытындысы	115970	119522,3	103,2%	3552,3
Төлем көзінен ұсталатын ЖТС	26045	28355,6	108,9%	2310,6
Кәсіпкерлік қызметпен айн.жеке тұлғ.алынатын ЖТС	2550	2640,1	103,5%	90,1
Әлеуметтік салық	106020	114728,8	108,2%	8709,8
Заңды тұлғаның  мүлік салығы	8723	9073,1	104,0%	350,1
Жеке тұлғаның мүлік салығы	977	1170,4	119,8%	193,4
Жер салығы	2000	2104,7	105,2%	104,7
2 кестенің жалғасы
Заңды тұлғ.көлік салығы	800	801,4	100,2%	1,4
Жеке тұлғ.көлік салығы	4742	4901,4	103,4%	159,4
Біртұтас жер салығы	1747	1920,0	109,9%	173,0
Бензинге акциз	421	431,8	102,6%	10,8
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем	2909	3220,9	110,7%	311,9
Ж.Б-ке түсетін басқа да салықтық емес түсімдер	181	290,9	160,7%	109,9
Ж.Б. қорытындысы	157115	169639,1	108,4%	12524,1
Салықтар мен түсімдердің қорытындысы	273085	289161,4	106,3%	16076,4

Дерек көзі*: Ұйымның қаржылық есептілігі

Арыс қаласы бойынша 2007 жылы бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің түсу көлемін 2-ші кестеден көруге болады.

2007 жылғы кестеде бейнеленген көрсеткіштерді 2008 жылмен салыстырсақ өсім қарқыны байқалады.

Бюджетке түсетін салықтар және төлемдерді жинау жоспары 106,3%-ға орындалды, болжам бойынша бюджетке 273085 мың теңге, ал түскен ақша қаражаттар көлемі 289161,4мың теңге болды. 2008 жылы бұл көрсеткіш 157896 мың теңге болды, яғни 2007 жылы бюджетке түскен салықтар мен басқа да міндетті төлемдер 131265,4 мың теңгеге өскен.

Республикалық бюджет кірісіне 115970 мың теңге болжам жасалды, ал нақты түскені 119522,3 мың теңге болды, ол 103,2%-ға орындалды. Республикалық бюджетке түскен ҚҚС-ғы 2007 жылы-103959,9 мың теңге болды, өсім  көрсеткіші 102,2%-ға артық орындалды. Яғни, өткен жылмен салыстырғанда 81221,2 мың теңге артық түсті.

Жергілікті бюджет бойынша болжам 157115 мың теңгені құрады, ал нақты түскені 169639,1 мың теңге, яғни болжам 108,4%-ға артық орындалды.

3 кесте

2008 жылы Арыс қаласының бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер (мың теңге есебінде)*

Төлемнің аты	Болжам	Нақты түскені	%-ға орындалды	Ауытқуы (+;-)
Резид.заңды тұлғ. қорп таб.салығы	13404	14320,7	106,8%	916,7
ҚҚС	24277	24370,6	100,4%	93,6
Р.Б-не түсетін басқа да салықтық емес түсімдер	83	129,2	155,7%	46,2
Р.Б. қорытындысы	37764	38820,5	105,7%	1056,5
Төлем көзінен ұсталатын ЖТС	34235	36754,1	107,4%	2519,1
Кәсіпкерлік қызметпен айн.жеке тұлғ.алынатын ЖТС	3140	3262,2	103,9%	122,7
Әлеуметтік салық	116127	117918,7	101,5%	1791,7
3 кестенің жалғасы
Заңды тұлғаның  мүлік салығы	9542	11040,6	115,7%	1498,6
Жеке тұлғаның мүлік салығы	1162	1172,2	100,9%	10,2
Жер салығы	1971	2011,9	102,1%	40,9
Заңды тұлғ.көлік салығы	670	670,9	100,1%	0,9
Жеке тұлғ.көлік салығы	5050	5961,6	118,1%	911,6
Біртұтас жер салығы	1744	1958,1	112,3%	214,1
Бензинге акциз	265	267,0	100,8%	2,0
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем	4300	4831,5	112,4%	531,5
Ж.Б-ке түсетін басқа да салықтық емес түсімдер	412	417,4	101,3%	5,4
Ж.Б. қорытындысы	178618	186266,2	104,7%	7648,2
Салықтар мен түсімдердің қорытындысы	216382	225086,7	104,8%	8704,7

Дерек көзі*: Ұйымның қаржылық есептілігі

2008 жылы Арыс қаласының бюджетіне түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің түсу көлемін  3-ші кестеден көруге болады.

Бюджетке түсетін салықтар және төлемдерді жинау жоспары 104,8%-ға орындалды, болжам бойынша бюджетке 216382 мың теңге, ал нақты түскен ақша қаражаттар көлемі 225086,7мың теңгені құрады. 2007 жылмен салыстырғанда, 2008 жылы бюджетке түсетін салықтар мен міндетті төлемдердің  төмендегенін көріп отырмыз (2007 жылы-289161,4 мың теңге, 2008 жылы-225086,7мың теңге). Яғни, 2008 жылы бюджетке төленетін салықтар мен міндетті төлемдер көлемі 2007 жылға қарағанда 64074,7 мың теңгеге қысқарған. Түсімдердің төмендеу себебі, ағымдағы жылы «Арина-Шекер»ААҚ-ы және «Құрылысшы»ЖШС- гінің өткен жылдардағы ауытқулары байқалды, сонымен қатар «Оңтүстік Арна» ЖШС, «Самрук»ЖШС, «Маулимбай» ЖШС-рі бойынша банкроттық процесс жүрді.

Республикалық бюджет кірісіне 37764 мың түседі деп теңге болжам жасалды, түскен қаражаттары 38820,5мың теңге болды, яғни өсім көрсеткіші 105,7%-ды құрады. Республикалық бюджетке түсетін басқа да салықтық емес түсімдерге 83 мың теңге болжам жасалды, ал нақты түскені 129,2мың теңге болды, яғни жоспар 155,7%-ға орындалды, ауытқуы 46,2мың теңге болды.

Жергілікті бюджет бойынша болжам 178618 мың теңгені құрады, ал нақты түскен ақша 186266,2 мың теңге болды, жоспар 104,7%-ға орындалды.

4 кесте

2008 жылы Арыс қаласыныңбюджетіне түсетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер (мың теңге есебінде)*

Төлемнің аты	Болжам	Нақты түскені	%-ға орындалды	Ауытқуы (+;-)
4 кестенің жалғасы
Резид.заңды тұлғ. корп таб.салығы	18677	19872,3	106,4%	1195,3
ҚҚС	25569	26266,3	102,7%	695,0
Р.Б-не түсетін басқа да салықтық емес түсімдер	27	27,9	103,3%	0,9
Р.Б. қорытындысы	44273	46166,5	108,0%	1893,5
Төлем көзінен ұсталатын ЖТС	46848	47696,2	101,8%	848,2
Кәсіпкерлік қызметпен айн.жеке тұлғ.алынатын ЖТС	4477	5081,4	113,5%	604,4
Әлеуметтік салық	127226	130361,4	102,5%	3135,4
Заңды тұлғаның  мүлік салығы	9068	9436,3	104,1%	368,3
Жеке тұлғаның мүлік салығы	1095	1111,1	101,5%	16,1
Жер салығы	1836	1925,5	103,4%	62,5
Заңды тұлғ.көлік салығы	475	563,0	118,5%	88,0
Жеке тұлғ.көлік салығы	6524	6923,7	106,1%	399,7
Біртұтас жер салығы	1954	2031,4	104,0%	77,4
Бензинге акциз	160	201,4	125,9%	41,4
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем	3725	4845,7	130,1%	1120,7
Ж.Б-ке түсетін басқа да салықтық емес түсімдер	111	395,8	356,6%	284,8
Ж.Б. қорытындысы	203499	210572,9	103,5%	7073,9
Салықтар мен түсімдердің қорытындысы	247772	256739,4	104,4%	8967,4

Дерек көзі*: Ұйымның қаржылық есептілігі

1 сурет. 2008 жылғы Арыс қаласының бюджетіне түсетін салықтар басқада түсімдер

Арыс қаласы бойынша 2008 жылдың  есебінде  2007 жылмен салыстырғанда бюджетке түсетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер көлемінің жоғарлағанын байқаймыз. Бюджетке түскен салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің түсу көлемін 4-кестеден көруге болады.

Бюджетке түсетін салықтар мен міндетті төлемдерді жинау жоспары 104,4%-ға орындалды.

2008 жылғы болжам бойынша бюджетке 247772 мың теңге түсуі керек, ал нақты  түскен ақша 256739,4 мың теңгені құрады, яғни жоспар 8967,4мың теңгеге артық орындалды.

Республикалық бюджет бойынша болжам 44273 мың теңгені құрады, ал нақты түскені 46166,5 мың теңге болды, яғни жоспар 108%-ға артық орындалды.

Республикалық бюджеттің негізгі кіріс көзі-резидент заңды тұлғалардың корпорациялық табыс салығына 2008 жылы-18677 мың теңгеге болжам жасалды, ал нақты түскені 19872,3 мың теңге болды, яғни жоспар 106,4%-ға артық орындалды.

ҚҚС-ға бойынша түскен түсім 26266,3мың теңгені құрап, жоспар 102,7%-ға орындалды.

Жергілікті бюджет бойынша болжам 203499 мың теңгені құрады, ал нақты түскені 256739,4 мың теңге болды,жоспар 103,5%-ға артық орындалды. 2004 жылмен салыстырғанда 2008 жылы мынадай салық түсімдерінің өскенін көруге болады:

- төлем көзінен ұсталатын жеке табыс салығы 47696,2 мың теңге (2004ж-36754,1 теңге болды);

- әлеуметтік салық 130361,4мың теңге (2004ж-117918,7мың теңге);

- біртұтас жер салығы-2031,4мың теңге (2004ж-1958,1мың теңге болған).

2 сурет. Экономика салалары  бойынша салықтар мен төлемдердің түсу құрылымы

Экономика салалары бойынша 2008 жылы түскен салықтар мен төлемдердің көлемі 280078 мың теңге болды. Бұл көрсеткішті 2007 жылмен салыстырсақ, түскен барлық салықтар мен түсімдер көлемі 36220 мың теңгеге өскен. (2004жылы 243858 мың теңге түсті).

Сала құрылымы бойынша  2007 жылы жоғарғы өсім мына салаларда байқалды. ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында

- 39540 мың теңге немесе 13,8%;

өңдеу өнеркәсібінде

- 109417 мың теңге немесе 38,2% болды.

Салықтардың өсуі жаңа кәсіпорындардың құрылуы мен бұрын істемей қалған кәсіпорындардың іске қосылуынан болды.

2008 жылы денсаулық сақтау саласы бойынша түскен салықтар мен түсімдер көлемі 12622мың теңгені құрады. Өткен жылы бұл көрсеткіш 9681 мың теңге болған, яғни өсім көрсеткіші 2941 мың теңге болып отыр.

Бөлшек және көтерме сауда қонақ үй және мейманханалар, мемлекеттік басқару, білім беру, құрылыс салалары бойыгша өсім байқалады. Бұндай экономикалық көрсеткіштер өсімі өз кезегінде мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етуге және оны одан әрі дамып өркендеуіне   экономикамыздың дамуына өз үлесін қосуда.

5 кесте

Арыс қаласы бойынша 2005-2008 жылдар аралығында бюджетке төленетін салықтар мен міндетті төлемдердің түсу динамикасы

(мың теңге есебінде)* 

Төлемнің аты	2005 жыл	2006 жыл.	2007 жыл.	2008 жыл.
Салықтар мен табыстардың қорытындысы	157896	289161,4	225086,7	256739,4

Дерек көзі*: Ұйымның қаржылық есептілігі

3 сурет . Түскен салықтардың қорытынды көрсеткіші

Зерттеліп отырылған филиалдың бухгалтерлік есебін бас бухгалтер жүргізеді және басқарады. Бас бухгалтер тікелей басқарманың басшысына бағынады. Енді алдымен басқарма басшысының қызметін ұйымдастыру туралы жазып кетейік. Басқарманы Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес облыс әкімі лауазымға тағайындайтын және лауазымнан босататын басшы басқарады. Басшының заңнамада белгіленген тәртіппен, басқарма басшысы лауазымға тағайындайтын және лауазымнан босататын орынбасары бар. Басшы басқарманың жұмысын ұйымдастырады, оның қызметіне басшылықты жүзеге  асырады, басқармаға жүктелген міндеттердің орындалуына және оның өзінің қызметтерін жүзеге асыруға дербес жауап береді.

Осы мақсаттарда басқарма басшысы:

- өз орынбасарының міндеттерін және өкілеттіліктерін, сондай-ақ басқарма қызметкерлерінің функционалдық міндеттерін белгілейді;

- Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес басқарма қызметкерлерін лауазымға тағайындайды және лауазымнан босатады;

- заңнамада белгіленген тәртіппен басқарма қызметкерлерін көтермелеуді, оларға материалдық көмек көрсетуді, оларға тәртіптік жаза белгілеуді жүзеге асырады;

- бұйрықтар шығарады және басқарманың барлық қызметкерлерінің орындауы міндетті нұсқаулар береді;

- басқарманың құрылымдық бөлімшелері туралы ережені бекітеді;

- басқарманы мемлекеттік органдарға және өзге органдарға ұсынады;

- Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.

Басқарманы қайта ұйымдастыру және тарату Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.

Жоғарыда аталып өткендей, зерттеліп отырылған басқарманың бухгалтерлік есебінің  жүргізілуіне, сонымен қатар бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуына және шынайы әрі толық бухгалтерлік есептілікті  уақытында  дайындауды бас бухгалтер жүзеге асыратынын ескерткенбіз.

Осыған орай бас бухгалтердің міндетіне келесілер жатады:

- бухгалтерлік есепті «Мемлекеттік мекемедегі бухгалтерлік есепті жүргізу бойынша нұсқаулық» ережелеріне сәйкес жүргізу;

- бюджет бойынша қаражаттарды үнемді және дұрыс ұсталуын қадағалау.

- мүліктік материалдық құндылықтардың түгендеуін жүргізу;

- сметаны орындау барысында қажет болатын мекемелермен, жеке тұлғалармен және ұйымдармен есептесуді уақытылы жүргізу;

-   ақша қаражатының сақтығын қамтамасыз ету;

- негізгі құралдар, материалдар, ақша қаражаттары және баланстың басқада статьяларының сақтығын және дұрыс орындалуын қамтамасыз ету;

- материалды жауапты тұлғаларға, олардың жауапкершілігіндегі құндылықтардың есебі мен сақтығы туралы нұсқаулық өткізу;

-   құжаттардың дұрыс әзірленуін және заңды түрде жасалғанын тексеру;

- бухгалтерлік есептілікті белгіленген уақытында әзірлеп, құрастырып тапсыру;

- шығындар бойынша сметаларды мекеме басшысымен құрастырып келісімдеу;

- бухгалтерлік құжаттардың есеп регистрларының шығындар сметаларының және олар бойынша есептіліктің және тағы басқа құжаттардың сақтығын қамтамасыз ету.

Мекеменің бас бухгалтері бухгалтерия аппараты (егер ондай болған жағдайда) қызметкерлеріне олардың қызметтік міндеттерінің шеңберін бекітеді.

Басқармадағы бухгалтерлік есеп мемориалды–ордерлік жүйе бойынша компьютерленген есеп тәсілін қолдану арқылы жүргізіледі. Компьютерленген тәсілде – 1.С. 7.7. «Мемлекеттік мекемелерге арналған бухгалтерия»-сы қолданылады. «Шығыс Қазақстан облысының Арыс қалалық салықның басқармасы» 1.С. 7.7. бухгалтерия бағдарламасына бейімделген алғашқы есеп құжаттарының типтік формасын қолданады. Енді 1.С. 7.7. «мемлекеттік мекемелерге арналған бухгалтерия» бағдарламасы қандай функцияларды атқарады жене бұл бағдарламаны персоналды компьютерге құру үшін қандай талаптар керек екенін жазып өтейік.

1.С. 7.7. «Мемлекеттік мекемелерге арналған бухгалтерия» типтік конфигурациялар Қазақстан Республикасының ағымдағы заңнамасына сәйкес республикалық және жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылатын мекемелерге арналған стандартты методологияны жүзеге асырады.

Конфигурация өзіне келесілерді қосады:

- шоттар жоспары (бұл жоспар өзінде аналитикалық, валюталық және сандық есептердің типтік құрлымын құрайды);

- валюталар анықтамасы (валюталық есепті жүргізген кезде);

- алғашқы құжаттарды құрастыруға арналған анықтамалар жинағы;

- бухгалтерлік проводкаларды автоматты түрде құрастыруға арналған және алғашқы құжаттарды еңгізуге, сақтауға және басып шығаруға арналған құжаттар жинағы;

- нақты бір мекемеде есеп жүргізудің жалпы параметрлеріне келдіру үшін қолданатын константалар жиыны;

- бухгалтерлік есеп бойынша, кез келген шот бойынша әр түрлі разрезда және аналитикалық кез келген объект бойынша мәлімет алуға мүмкіндік беретін, стандарттық есептілік жинағы;

- бухгалтерлік есептің нақты бөлімдері бойынша маманданған есептілік;

- регламенттелген есептілік жиыны;

- бухгалтерлік есепті автоматтандаратын құжаттар жиыны; Құжаттардың бұл жиыны есептің маңызды бөлімдерін жүргізуге есептелген. Олар:

- касса бойынша операциялар есебі;

- банк бойынша операциялар есебі;

- тіркелген активтер есебі;

- материалдар есебі;

- өндіріске кеткен шығындар есебі;

- өнімді шығару есебі;

- жабдықтаушылармен, сатыпалушылармен өзара есепайырысу есебі;

- келісімдер есебі;

- кадрлік есеп және жалақы төлеу есебі;

- есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу есебі.

Типтік конфигурацияның шоттар жоспары бюджеттік мекемелерге арналған қаржыландыру жоспарын орындаудың бухгалтерлік есебінің шоттар жоспарына сәйкес келеді. Шоттар жоспарында барлық қажетті шоттар мен субшоттар бар. 1.С. 7.7. типтік конфигурациясында бір шоттар жоспары бар. Ол – Қазақстан Республикасындағы шаруа есептілік мекемелерінде қабылданған негізгі шоттар жоспары.

1.С. 7.7. бағдарламасы бірегейленген–ІВМ персоналды компьютерлерде жұмыс істеуге арналған. Осы бағдарламаны құрып, оның дұрыс жұмыс істеуі үшін компьютерге деген минималды талап келесідей болуы керек:

1. Компьютердің операциондық жүйесі Microsoft Windows 98; Microsoft Windows XP 2000.
2. Процессор Pentium III және IV немесе одан жаңа процессор түрі.
3. Жедел жадысының көлемі 128 мегабайт.
4. Қатты диск.
5. CD дисктардағы жинақтаушы.
6. Басып шығару құрылғылары.
7. VGA дисплей.

Бұл бағдарлама Қазақстан Республикасының мемлекеттік мекемелеріндегі бухгалтерлік есепті жүргізуге арналған.

Бұл бағдарламаның көмегімен аналитикалық және синтетикалық бухгалтерлік есептің жүргізілуі, кварталдық және жылдық есептіліктің, алғашқы бухгалтерлік құжаттың және тағы басқа экономикалық маңызы бар құжаттардың құрастырылуы, толтырылуы, сақталуы және басылып шығарылуын автоматтандырады. 1.С. 7.7. бағдарламасы сонымен қатар есеп беруші тұлғалар туралы, жеткізушілермен есеп айырысу туралы және мекеменің қаржылық жағдайы туралы ақпаратты оперативті  түрде алуға мүмкіншілік береді, сонымен қатар бағдарламада жалақыны есептеу, негізгі құралдар бойынша, материалды қорлар мен тауарлар бойынша есеп жүргізуге болады.

2.2 Мекеменің бухгалтерлік есепті жүргізудегі есеп саясаты 

Бүгінгі күндегі қаржылық дағдарыс жағдайында шаруашылық операцияларының түрлері әр түрлі ықпалдастық жағдайда болады. Елімізде көптеген типтегі ұйымдардың әр қайсысы әр түрлі экономикалық факторларға тап болады. Әр түрлі типтегі ұйымдар саны аса көп. Осыған байланысты әр бір ұйым өзінің алға қойған мақсат мүддесіне жету үшін өз қызметтеріне тән: өнім өндірудің технологиялық ерекшеліктері, басқарудың ұйымдық құрылымы, қызмет көлемінің түрі мен деңгейі, операциялар жүргізу, клиенттермен жұмыс істеудің тәртібі, ақпараттарды өңдеу және тағы басқа да ерекшеліктерін зерделеуі керек. Мұның барлығы да шаруашылық жүргізу ерекшелігіне байланысты ұйымдарда есеп саясатын қалыптастырудың мазмұны мен маңызын ашып көрсетудің негізін қалайды.

Ұйымдар өздерінің есеп саясатын қалыптастыру барысында тәжірибедегі есеп әдістері мен қорытынды есеп жасаудағы ережелердің ішіндегі ең тиімділерін таңдап алуына құқылы. Таңдалып қабылданған ережелер мен әдістерді өз мәнінде қолдану арқылы есеп мәліметтерін жинақтаудың тәртібін, мұны пайдаланушыларға түсіндіріп, шаруашылық процесінің ерекшеліктері жөніндегі ақпараттарды зерделеу және ұйымдар қызметіндегі өзгерістер мен жағдайларды дер кезінде білу мүмкіндіктері туындайды.

Сонымен, есеп саясаты деп – ұйымдар шаруашылық қызметі өрісінің іс-тәжірибесінде қолданылынатын, таңдалып алынған және сабақтастықпен жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын айтамыз. Есеп саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді.  Есеп саясаты қаржылық қортынды есеп жасауда ұйымдардың қолданатын есеп принциптері, әдістер мен ережелер, сондай ақ ұйымдардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып көрсету үшін қабылданған ережелер жиындығынан құралады.

Немесе, Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» туралы заңында берілген анықтамаға сәйкес, есеп саясаты дегеніміз ол — жеке кәсіпкердің немесе мекемелердің атқаратын қызметтеріне байланысты қажеттіліктері мен ерекшеліктеріне қарай бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» заңнамасына немесе ұлттық стандарттарға, сонымен қатар бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарына  сәйкес жүргізілген нақты принциптер, нақты негіздер, нақты ережелер және практиканың жиынтығын құрайды.

Есеп саясаты ұғымы екі жағдайда:

Біріншісі – ұйымдардың ішкі есеп саясаты;

Екіншісі – мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың белгіленген есеп саясаты болып ажыратылады.

Ендігі жерде біз зерттеліп отырған мемлекеттік ұйымның белгіленген есеп саясатын қарастырамыз. Біз зерттеп отырған мекеме: «Оңтүстік  Қазақстан облысының Арыс қалалық салық басқармасы» мемлекеттік мекемесі (әрі қарай басқарма) Арыс қалалық салықты реттеу қызметтерін орындауға уәкілетті мемлекеттік орган болып табылады. Басқарма өзінің қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына және Қазақстан Республикасының Президентінің және Үкіметінің, әкімдіктің, облыс әкімінің актілеріне, басқада нормативтік-құқықтық актілерге сәйкес жүзеге асырады. Басқарма заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тілде мекеменің атауы көрсетілген мөрі және мөртабаны, белгіленген үлгідегі бланкілер, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қаржы министірлігінің қазынашылық басқармасында есеп шоты бар. Басқармасы өз атынан азаматтық-құқықтық қатынастарға түседі.

Басқарма мемлекет атынан, егер Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес осыған уәкілетті болса, азаматтық-құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқылы. Басқарманың ережесі, құрылымы, штат санының лимиті облыс әкімдігінің қаулысымен бекітіледі. Басқарманың заңды мекен-жайы; ООңтүстік Қазақстан облысы, Арыс қаласы, К.Цеткина  көшесі, 19 үй. Басқарманың толық атауы: «Оңтүстік Қазақстан облысының Арыс қалалық салық басқармасы» мемлекеттік мекемесі. Басқарманың құрылтайшысы Салық Комитеті болып табылады. Басқарманың құрылтайлық құжаттары оны құру туралы әкімдіктің қаулысы және «Оңтүстік  Қазақстан облысының Арыс қалалық салық басқармасы»–ның   ережесі болып табылады. Басқарма қызметін қаржыландыру мемлекеттік бюджетінің қаражаттары есебінен жүзеге асырылады.

Басқарманың мүлкі басқарманың жедел басқару құқында оқшауланған мүлкі бар. Басқарманың мүлкі оған мемлекет берген мүлік есебінен құрылып, негізгі қорлардан және айналым қаражаттарынан, сондай-ақ құны басқарманың балансында көрсетілетін өзге де мүліктен тұрады. Басқармаға бекітілген мүлік коммуналдық меншікке жатады. Басқарманың оған бекітілген мүлікті өз бетімен иеліктен айыруға және басқа да әдіспен басқаруға құқы жоқ.

3  БЮДЖЕТТІК МЕКЕМЕДЕГІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

3.1 Қазақстан  Республикасындағы бухгалтерлік есеп жүргізудің заңдылығы

Әлемдік экономикалық жағдайдағы соңғы он жылдықта болған шапшаң өзгерістер бухгалтерлік есепке алуға және қаржылық есептілікке арналған ережелерді жасау кезінде елдердің қолданатын тәсілдерін айтарлықтай дәрежеде өзгертті. Капитал нарықтары ұлттық шекарадан тыс жерлерде кеңейіп, ұлттық экономикалардың дамуына байланысты кірігу процесі нығаюда. Капитал нарықтарының кемелдене дамуы олардың даму үрдісін инвесторлардың жоғары дәрежеде түсінуін, олардың нығайтылуына, тұрақтылығына және өтімділігіне сенімділігін талап етеді. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарының бірыңғай топтамасын қабылдау кредиттердің құнын және инвесторлар үшін маңызды емес стандарттар бойынша есептілікті дайындау жөніндегі әкімшілік шығыстарды қысқарту арқасында ұйымдардың инвестицияларды тарту бойынша шығыстарын қысқартуға себепші болады.

Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әлемдегі аса дамыған және алдыңғы қатарлы бухгалтерлік есепке алу стандарттары болып табылады деп есептеледі. Сондықтан да көптеген елдерде, мысалы Австралияда, Германияда, Ұлыбританияда шетел эмитенттері биржалардағы өздерінің есептілігін осы елдердің ұлттық стандарттарына емес, халықаралық стандарттарға сәйкес ұсына алады. Басқа мемлекеттерде, мысалы Канадада, Жапония мен АҚШ-та бұған да жол беріледі, алайда ХҚЕС бойынша есептілік дайындайтын компаниялар оның осы елдердің ұлттық стандарттарына сәйкес дайындалатын есептіліктен айырмашылығының тізімін қосымша ұсынуы тиіс. Кейбір елдерде (мысалы Чехияда, Балтық елдерінде) есептілікті ХҚЕС бойынша барлық ірі кәсіпорындар жасауы тиіс. Қазақстанда 2003 жылдан бастап барлық қаржы ұйымдары, 2005 жылдан бастап акционерлік қоғамдар, ал 2006 жылдан бастап өзге де ұйымдар (мемлекеттік мекемелерден басқа) есептілікті ХҚЕС бойынша дайындауы тиіс.

Қазіргі кездегі бухгалтерлік есепке алу ақпараттық базаны білдіреді, оның негізінде ұйым қаржылық есептілікті дайындайды. Бухгалтерлік есепте қалыптастырылатын ақпарат басқарушылық, салықтық статистикалық есептілікті жасау үшін қолданылады, қажет болған кезде осы ақпараттың негізінде есептіліктің басқа да түрлері жасалады. Бухгалтерлік есепке алу жүйесі бір-бірімен өзара байланыста болатын, есепке алу элементтерінің белгілі бір тұтастығы немесе көптілігі. Мұндай жүйе логикалық кешенді қамтиды, онда ұйымның, мемлекеттің, сондай-ақ кез келген басқа да сыртқы, сол сияқты ішкі пайдаланушылардың экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында қызметтің түпкі нәтижелерін дұрыс өлшеуге бағытталған ақпарат қорытылады.

Есептілікті пайдаланушылардың барлығында қаржылық есептілік жөніндегі ақпарат нені қамтитынына қатысты белгілі бір үміт-армандары бар. Бұл үміт-армандар уақыт өте келе дамыды және пайдаланушылар бұрын кездестірген қаржылық есептіліктің үлгісі мен мазмұнынан туындады. Осы үміт-армандарға бухгалтерлік есепке алу туралы заңдар, бухгалтерлік есепке алудың регламенті мен стандарттары әсер етті. Қазақстанда үміт-армандар үлгіге және кеңес жүйесі кезінде әзірленген қаржылық есептілікке сүйене отырып дамыды. Шетелдік пайдаланушылардың үміт-армандары Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының принциптері мен тәжірибесіне сүйене отырып қалыптасты.

Кез келген әділ (сенімді) пікірден бухгалтерлік есепке алудың белгілі бір маңызды немесе іргелі принциптеріне немесе тұжырымдамаларына негізделген пікір орынды тұспалдануы мүмкін. Халықаралық түп мәтінде ең болмағанда мынадай бес принцип:

- есептеу принципі;

- қызметтің үздіксіздігі;

- ақылға сыйымдылығы;

- дәйектілігі;

- мазмұнның нысаннан басымдығы іргеліге жатқызылуы мүмкін және заңнама мен бухгалтерлік есепке алу стандарттарында көрсетілуі мүмкін.

Әдеттегі іс-тәжірибе осы принциптерді кез келген елдің бухгалтерлік есепке алу туралы заңнамасында іске асырудан тұрады. Нақты жағдайларда осы принциптерді қолдану көбінесе бухгалтерлік есепке алу стандарттары арқылы жүзеге асырылады.

Қазіргі уақытта халықаралық талаптарға сәйкес жасалған және жұмыс істейтін жоғары дамыған ақпараттық жүйені білдіретін экономика бірыңғай есепке алудың жүйесі болып табылады, ол оның әртүрлі аспектілерін (статистикалық есепке алу, салықтық есепке алу, бухгалтерлік есепке алу және т.б.) қамтиды.

Бухгалтерлік есепке алу қойылған міндеттерге сәйкес кейіннен жинау, жүйеге келтіру және қорыту үшін деректер көзі ретінде ғаламдық есепке алу жүйесінің бірлігін және функционалдығын қамтамасыз ететін ең маңызды факторы болып табылады.

Елбасы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты өз жолдауында (бұдан әрі – Жолдау) атап өткендей, Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында, өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және ашық нарық экономикасы бола алады. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірудің бірінші басымдығы әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігуі болып табылады. Осыған байланысты мемлекетті дамыту процесінде бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін бара-бар дамыту ерекше өзектілікке айналады, өйткені бухгалтерлік есепке алудың, қаржылық есеп берудің және аудиттің мақсаты басқару шешімдерін қабылдау үшін мүдделі пайдаланушыларды экономикалық ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.

Бухгалтерлік есепке алу және аудит саласын дамыту Қазақстан Республикасының экономикасында бухгалтерлік есепке алу, қаржылық есеп беру және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларды одан әрі дәйекті түрде және ойдағыдай орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды қамтамасыз ету болып табылады.

Қазақстанның әлемдік экономикаға кірігуін жеделдету мақсатында бухгалтерлік есепке алу мен аудит жүйесін реформалаудың негізгі бағыттарын, оларды іске асыру жөніндегі нақты тетіктерді жасау, шетелдік инвестициялардың ағынын молайту, халықаралық нарықтарда қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, қор нарығын жандандыру.

Бухгалтерлік есепке алудың өзіне тән міндеттерді тиімді орындауы үшін қаржылық есепке алу кәсібилік, айқындылық, тәуелсіздік, өзектілік, стандарттылық сияқты талаптарға жауап беруі, сондай-ақ бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру принциптеріне және негізгі сапалық сипаттамаларға сай болуы тиіс.

Әлемдік тәжірибе түсініктілік, орындылық, сенімділік және салыстырмалылық сияқты ақпараттың тиімділігін айқындайтын сапалық сипаттамалар халықаралық стандарттарды тікелей пайдаланумен немесе оларды бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп берудің ұлттық жүйесін құрудың негізі ретінде қолданумен қол жеткізетіндігін көрсетеді. ХҚЕС пен ХАС-ты қолданудың экономикалық перспективасы капиталды тиімдірек бөлуден, іске жұмсалатын қаржының әр алуандығынан және оның табыстылығының өсуінен тұрады, әлемдік нарыққа шығу жеңілдейді, капиталды тартуға жұмсалатын шығындарды азайту мүмкіндігі туады. Мұның өзі жаңа бизнес құрылымдарды дамытуға, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына, жұмыссыздықтың төмендеуіне, халықаралық нарықтарда қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, тұтастай алғанда елдің экономикалық өсуіне әкеп соғады.

Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дәйекті түрде реформалау он жылдан астам уақыт бойы жалғасуда. «Бухгалтерлік есепке алу туралы» заң күші бар Жарлығын (бұдан әрі – Заң) 1995 жылы қабылдау бастапқы кезеңі болды. Халықаралық стандарттардың негізінде әзірленген Қазақстандық бухгалтерлік есепке алу стандарттарын 1996 жылы енгізу, ХҚЕС-ке көшудің бастамасы ретінде қызмет етті.

Осы процестің екінші және ең басты кезеңі 2002 жылы Заңды 2-1-баппен толықтыру болды, ол бойынша ХҚЕС-ке сәйкес қаржылық есеп беруді мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, ұйымдар мынадай тәртіппен жасауға тиіс: қаржы ұйымдары 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап, акционерлік қоғамдар 2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап және өзге де ұйымдар 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап.

ХҚЕС-ті ойдағыдай енгізу мақсатында ХҚЕС-ті қолдану жөніндегі әдістемелік ұсынымдар әзірленіп жарияланды, қаржылық есеп беру нысандары, сондай-ақ Қаржылық есеп беруді ХҚЕС-ке сәйкес жасайтын ұйымдар үшін бухгалтерлік есепке алу шоттарының жұмыс жоспарын әзірлеу жөніндегі нұсқаулық (негіз) бекітілді.

Сонымен бірге, «Қазақстан Республикасында халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына көшу жөніндегі 2003-2004 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары туралы» Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы 15 мамырдағы № 88-ө өкімімен бекітілген бірқатар іс-шаралар ойдағыдай іске асырылды. [21].

Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына талдау жасалды, оның негізінде «Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңдарының жобалары әзірленді.

Бухгалтерлік есепке алу саласының өзін-өзі реттейтін элементтерін ретке келтіру мен жүргізу мақсатында «Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы» Қазақстан Республикасының Заң жобасы бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеудің қолданыстағы жүйесіне айтарлықтай өзгерістер енгізеді.

Алайда, Қазақстандағы бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамытудағы кейбір жетістіктерге қарамастан, мыналардан:

- ХҚЕС-тің кешенділігі мен әдістемелік күрделілігіне байланысты шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін қолданылмайтындықтан, ХҚЕС-тің осы санаттарға қолданылу қиындығынан;

- бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеуге, сондай-ақ бухгалтер мен аудитор мамандықтарын дамытуға кәсіби қоғамдық бірлестіктер қатысуының жеткіліксіздігінен;

- ХҚЕС-ті қолдану жөніндегі ақпараттық-әдістемелік материалдардың (оқулықтардың, кітаптардың) жоқтығынан;

- бухгалтерлер мен аудиторлардың біраз бөлігінің кәсіби дайындығы деңгейінің төмендігінен, сондай-ақ ХҚЕС бойынша дайындалған ақпаратты пайдаланудағы дағдының жеткіліксіздігінен;

- кадрларды қайта даярлаудың ретке келтірілген жүйесінің жоқтығынан;

- шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп берудің ХҚЕС белгілеген көптеген принциптеріне және талаптарына немқұрайды қараудан көрінетін кейбір проблемалар бар.

Сонымен қатар, бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу бөлігінде ақпараттық жүйені автоматтандырудың көкейкестілігін атап өтпеуге болмайды. Бүгінгі таңда кешендік автоматтандыру жүйесі, яғни ұйым қызметінің түрлі салалары үшін бірыңғай ақпараттық жүйелері бизнестегі маңызды аспаптардың біріне айналды. Тәжірибеде көрсеткендей, ақпараттық жүйелер кең қолданылатын ХҚЕС-қа көшкен ұйымдарда оң өзгерістерге қол жеткізу әлдеқайта жеңіл. Сондықтан да  ХҚЕС-ты ойдағыдай енгізу бухгалтерлер жұмыстарының жеделдігін арттыруға және уақтылы әрі тиімді шешімдер қабылдауға мүмкіндік беретін бухгалтерлік есепке алуды жан-жақты автоматтандырусыз жүзеге асырылмайды.

Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.

Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырмалылығын арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:

- бухгалтерлік есепке алуды, қаржылық есептіліктің аудитін ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау және қайта даярлау;

- шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;

- халықаралық тәжірибенің негізінде бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;

- бухгалтерлік есепке алу мен аудитті дамытудың халықаралық процесіне қатысу.

Бухгалтерлік есепке алуды және есептілікті реттеу жүйесін дамыту барлық мүдделі тараптардың мүддесін ескеретін, шығындардың төмендеуін және реттеудің тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін модельді құруға бағытталуы тиіс. Осы модельдің негізі – мемлекеттік билік органдары мен кәсіби қауымдастықтың (кәсіби қоғамдық бірлестіктер мен басқа да мүдделі жұртшылық) қызметтерін саналы түрде үйлестіру.

Қазақстанның бухгалтерлік есепке алу саласының негізгі проблемасы – білікті кадрлардың жетіспеушілігі, қалыптасқан салт-дәстүрі, мықты кәсіби қауымдастығы, мамандандырылған білімді жинақтайтын және тарататын қалыптасқан жүйесі, көпшілік мақұлдаған сертификаттары бар дамыған «бухгалтерия институтының» болмауы.

Қазақстанда кәсіби қауымдастық аталған проблемалардың кейбіреуін шешу бойынша белгілі бір қадамдар жасауда, бірақ кешенділік, жалпы республикалық ауқым жетіспейді. Бухгалтерлік қауымдастықтың қазіргі селқостығы кезінде батыстағы ұқсас жүйенің өздігінен тез дами қоятындығы екіталай. Содықтан бұл мәселені шешу үшін бүкіл жүйенің өзегі болуға және одан әрі қалыптасқан құрылымы болуға тиіс кәсіби ұйымдардың рөлін күшейтуге назар аудара отырып, заңнамалық алғышарттар жасау, бұл процесті жылжыту қажет. Қазақстандағы бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді қайта ұйымдастыру мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылуы тиіс:

- қолданыстағы бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеу жүйесіне тұжырымдамалық өзгерістер енгізу;

- бухгалтерлік есепке алу жүйесін қайта құру шеңберінде мемлекеттік органдардың іс-қимылын үйлестіру;

- кәсіби қауымдастықтың бухгалтерлік есепке алу саласындағы рөлін арттыру;

- бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша уәкілетті органның кәсіби ұйымдарды және бухгалтерлерді кәсіптік сертификаттау жөніндегі ұйымдарды аккредиттеу жүйесін енгізу.

Кәсіби қауымдастықтың бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін реттеудегі рөлін күшейту үшін консультативтік-кеңес органы нысанында, ереже негізінде әрекет ететін арнайы органды (Консультативтік органды) құру ұсынылып отыр. Консультативтік органның құрамы мемлекеттік органдардың, коммерциялық емес ұйымдардың өкілдерін, жеке кәсіпкерліктің, мемлекеттің қатысуы бар ұйымдардың субъектілерін және ғылым қайраткерлерін қоса алғанда, кәсіби қауымдастықтың жоғары білікті, бәріне танымал және беделді өкілдерінен құралуы тиіс.

Қосымша ретінде уәкілетті органның құзыретіне басқа да функциялар кіретін болады:

- қаржылық есеп беру стандарттарын және оның ХҚЕС-пен реттелмеген мәселелері бойынша әдістемелік ұсынымдарын әзірлеу мен бекітуді қамтамасыз ету;

- бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасы заңнамасының ХҚЕС-тің талаптарына қайшы келетін жағдайда, Консультативтік орган берген ұсыныстарды ескере отырып, Қазақстан Республикасының заңнамасына тиісті өзгерістер енгізуді қамтамасыз ету;

- өзге де мемлекеттік органдармен және кәсіптік ұйымдармен бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша өзара іс-қимыл жасау;

- кәсіби ұйымдарды, бухгалтерлерді кәсіптік сертификаттау жөніндегі ұйымдарды аккредиттеу жүйесін реттеу;

- кәсіби бухгалтерлерге қойылатын біліктілік талаптарын бекіту;

- консультативтік орган туралы ережені бекіту.

Консультативтік органға мынадай құқықтар беріледі:

- уәкілетті органға бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының заңнамасын жетілдіру жөнінде ұсыныстар, қаржылық есеп беру стандарттарын қолдану жөніндегі әдістемелік ұсынымдарды қайта қарау мен әзірлеу жөнінде ұсыныстар енгізу;

- бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру саласындағы халықаралық ұйымдармен өзара іс-қимыл жасауды жүзеге асыру.

Өз кезегінде Консультативтік орган:

- Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы заңнамасының халықаралық стандарттардың талаптарына қайшы келетін тұстарына талдау жасауға;

- бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерін әзірлеуге қатысуға;

- ұлттық қаржылық есеп беру стандарттарын және оның ХҚЕС-пен реттелмеген мәселелері бойынша әдістемелік ұсынымдарын әзірлеуге қатысуға міндетті болады.

Қазақстанның халықаралық стандарттарға бағдарлануы оң әлемдік тәжірибені зерттеуге және оны пайдалануға мәжбүрлейді. Континенттер мен елдердің географиялық жақындығы, тығыз экономикалық байланыстар, шетел компанияларының Қазақстанның инвестициялық қызметіне белсенді қатысуы есепке алу жүйесіне, тұтастай алғанда, жаңадан қарауға мәжбүрлейді. Есепке алу тәжірибесі түрлі елдерде әралуан, бірақ та оның бастауы ортақ және философиясы ортақ және бұл Қазақстанның есепке алу практикасына оң тәжірибе енгізу мақсатында бухгалтерлік есепке алудың және аудиттің маңызды ерекшеліктері мен жаңа бағыттарын зерттеу қажеттілігін растайды. Халықаралық зерттеу көзқарасы жағынан ХҚЕС және ХАС қолданудың әлемдік тәжірибесі бухгалтерлерге, аудиторларға және қызметкерлердің басқа санаттарына қазіргі заман бизнесінің осы немесе өзге операциясын дұрыс бағалауға және тиісінше оң және тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

Санауды қаржылық ұйымдардың халықаралық рыноктарға шығуы және олар жүргізетін операциялар спектрінің кеңеюі салдарынан 1995 жылдың аяғынан бастайтын қазіргі заманғы бухгалтерлік есепке алу жүйесі осы сатыда оны жетілдіру бойынша белгілі бір іс-шаралар жүргізуді талап етеді. Тұтастай алғанда осы процестің тұрақты сипаты бар, өйткені капиталдардың қазіргі заманғы рыноктары кешенді операциялардың жаңа түрлерін туындатады, бұл бухгалтерлік есепке алу жүйесін үнемі жаңартып отыру қажеттілігіне себепші болады. Республиканың қаржылық секторында бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамытудағы елеулі жетістіктерге қарамастан, тиісті шешімдер қабылдауды талап ететін белгілібір қиындықтар да бар. Қазіргі уақытта бухгалтерлік есепке алуды дамытудағы неғұрлым маңызды мәселелер:

- қаржылық сектор бухгалтерлерінің, ЖОО жас мамандарының біліктілік деңгейін арттыру және сертификатталған бухгалтерлердің санын арттыру қажеттілігі;

- жалпыға қол жетімді оқу, тәжірибе материалдарын және ХҚЕС қолдану мәселелері жөніндегі құжаттаманы көбейту;

- ХҚЕС-да реттелмеген, бірақ тұжырымдамалар мен олар айқындаған принциптер шеңберіндегі қазақстан экономикасының ерекшелігі мен заңнамаға байланысты қаржы ұйымдары жүзеге асыратын операциялардың белгілі бір спектрларын есепке алуға қатысты талаптарды әзірлеу;

- ХҚЕС бойынша бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді жасауды, қаржылық есеп берудің шынайылығы мен сапасын бақылау жүйесін автоматтандыру деңгейін арттыру, «адамдық фактордың» әсерін болдырмау қажеттілігі болып табылады.

Орын алып отырған проблеманы шешу мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі дәйекті іс-шаралар жоспарын жүргізуді жаспарлап отыр. Бірінші кезекте бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді дамыту осы салада білім алудың қол жетімділігін қамтамасыз етпей және оны жетілдірмей мүмкін емес. Бір жағынан тапсырма ХҚЕС бойынша бухгалтерлік есепке алуды жүргізудің заманға сай дағдысы бар бухгалтерлерді дайындауда болса, екінші жағынан сапалы бухгалтерлік есепке алу жүйесі ХҚЕС бойынша дайындалған қаржылық есеп беру негізінде шешім қабылдай алатын пайдаланушылардың болуын қажет етеді. Осыған байланысты негізгі жұмыс «Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары» тақырыбы бойынша конференциялар, семинарлар және тренингтер өткізу жолымен қаржылық ұйымдар бухгалтерлерінің біліктілігін арттыру жөніндегі бағдарламаларды іске асыруға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында да, шет елдегі халықаралық ұйымдарда да (СРА, АССА, СМА) олардың кәсіби сертификатына қатысты мамандарды ынталандыруға және қолдауға  бағытталатын болады. Ұлттық Банк өз кезегінде тиісті мемлекеттік органдармен келісілген қаржылық ұйымдардың кәсібіне қойылатын біліктілік талаптарды үйлестіру саласындағы көзқарастарды әзірлеуге күшін бағыттауды ұйғарып отыр. Сол сияқты басым бағыттардың бірі республиканың жоғарғы оқу орындарының базасында жас мамандарды даярлау, жалпыға қол жетімді телекоммуникациялық құралдарды пайдалана отырып, таратылатын студенттер үшін де, кәсіби бухгалтерлер үшін де қажетті әдістемелік және оқу материалдарын әзірлеу болып табылатынын атап өту қажет.

Алдағы жылдары дамудағы кейінгі бағыт – ХҚЕС-тың қазақстандық қаржы жүйесінің жағдайларына одан әрі бейімделуін жүргізу. Бүгінгі таңда отандық қаржы жүйесінің серпінді дамуы қазақстандық экономика мен заңнаманың ерекшеліктеріне негізделген ерекшелігі бар бірқатар институттардың туындауына әкеп соқтырды. Мысалдардың бірі ретінде чилилік жүйесі принципінде құрылған және тиісінше ХҚЕС қаржылық есеп беруді жасаудың икемді тұжырымдамалы негіздерінің жиынтығын білдіре отырып, отандық экономиканың жағдайларына тиісті бейімделусіз пайдаланыла алмайтындықтан бухгалтерлік есепке алуды жүргізудің ерекше рәсімдерін әзірлеуді талап ететін Қазақстанның зейнетақы қорларын атап өтуге болады. Осы тапсырманы шешу үшін экономикасы дамыған түрлі елдердің іс-тәжірибесін, шетелдік қаржылық есеп беру стандарттарын зарделеу жөніндегі бағытта жұмыс жүргізілді, бухгалтерлік есепке алу саласындағы сарапшылармен консультациялар жүргізілді және жүргізілген жұмыстардың нәтижелері бойынша нормативтік және өзге де құжаттар кешенін әзірлеу жолымен Қазақстанда алынған тәжірибені енгізу мақсатында ұсыныстар мен іс-шаралар жасалды.

Сол сияқты бухгалтерлік есепке алуды жүргізу мен қаржылық есеп беруді жасау бөлігінде ақпараттық жүйелерді автоматтандыру процесі маңызды мәселе болып табылады. ХҚЕС-ті толыққанды енгізу компаниялардың бизнес-жобаларын жан жақты автоматтандырусыз мүмкін емес, ол бастапқы құжаттарды өңдеуді, автоматтандырылған режимдегі негізгі көп еңбекті қажет ететін функцияларды барынша оңтайландыруға және адам факторының қатысуымен байланысты тәуекелдердің пайда болу мүмкіндігіне жол бермеуге жағдай жасайды. Бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру ұйымдарда есепке алу жұмысын жолға қоюға елеулі септігін тигізеді, ақпаратты өңдеу принциптері бейнелі түрде өзгереді, бұл ретте, есепші қызметкерлер деректерді өңдеуге тікелей қатысады. Ұйымдарда бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру мәселесі ең маңызды болып табылады, себебі олардың қызметтерін тұтынушы Қазақстан Республикасының халқы болып табылады. Ұйымдарда бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру процесін іске асыру мақсатында ұйымның автоматтандырылған ақпараттық жүйелерінде енгізілген көмекші бухгалтерлік есепке алу және Бас бухгалтерлік кітабын жүргізуге қойылатын талаптарды жетілдіру жоспарланып отыр.

Бүгінгі таңда Елбасы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру жөнінде қойған мәселелері шеңберінде Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету қажеттілігі көбірек маңызға ие болуда. Белгіленген стратегияны іске асыру үшін экономиканың нақты секторының халықаралық қаржылық есептілік және аудит стандарттарына тездетіп өтуді қамтамасыз ету үшін қажет шаралар қабылдануда.

Қазіргі таңда «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, оған сәйкес аудиторлық қызмет халықаралық аудит стандарттарына сәйкес жүзеге асырылады.

Отандық және әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, аудиторлық қызметтерге мұқтаждық мынадай жағдайларға байланысты туындады:

- осы ақпаратты пайдаланушылармен (меншік иелерімен, инвесторлармен, кредит берушілермен) жанжал болған жағдайда әкімшілік тарапынан дәйексіз ақпарат беру мүмкіндігімен;

- қабылданған шешімдер салдарларының ақпарат сапасына байланыстылығымен;

- ақпаратты тексеру үшін арнайы білімнің болуы қажеттілігімен;

- ақпаратты пайдаланушылардың ақпарат сапасын бағалау үшін оның көздеріне қол жетімділігінің ішінара болмауымен.

Барлық осы алғышарттар тиісті дайындығы, біліктілігі, тәжірибесі және осындай қызмет түрлерін көрсетуге рұқсаты бар тәуелсіз сарапшылар қызметтеріне қоғам мұқтажының пайда болуына алып келді. Бұл, расталған ақпараттың болуы барлық мүдделі нарыққа қатысушылардың жұмыс істеу тиімділігін арттыруға және түрлі экономикалық шешімдер салдарларын бағалауға және болжамдауға мүмкіндік беретінімен байланысты.

Аудит Қазақстанда 80-жылдардың соңында пайда болды, дәл сол уақытта аудиторлық ұйымдар өздерінің алғашқы қадамдарын жасады. Және 1993 жылы аудит «Аудиторлық қызмет туралы» бірінші Заңның қабылдануымен өзінің дүниеге келуін ресми түрде бекітті. Осы уақыт ішінде аудит қаржы нарығы саласында өзінің лайықты орнын тапты, аудит институты ретінде өзінің өмір сүру құқығын дәлелдеді.

Қазіргі уақытта аудиторлық қызметті реттеудің жеткілікті тұтас жүйесі қалыптасты, ол 2006 жылғы 5 мамырда қабылданған өзгерістерімен «Аудиторлық қызмет туралы» 1998 жылғы 20 қарашадағы ҚР Заңын (бұдан әрі - Заң), «Аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгін мiндеттi сақтандыру туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13 маусымдағы Заңын қоса алғанда бірқатар нормативтік құқықтық актілерді, сондай-ақ ҚР Қаржы министрінің Бұйрығымен бекітілген нормативтік құқықтық актілерді қамтыды. Алайда, осыған қарамастан, аудиторлық кәсіпті жетілдіру өзекті мәселелердің бірі болып қалады.

Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында аудит тапсырыс берушілеріне бухгалтерлік есептіліктің сенімділігін растайтын ресми аудиторлық қорытынды емес, сапалы аудит қажет. Сондықтан, аудиторлық ұйымдардың жұмыс сапасын бақылау туралы мәселе төтенше маңызды.

Осыған байланысты, Концепцияның орта мерзімді перспективаға бағыт алуы аудиторлық қызметтер сапасын бақылауды күшейтуге қатысты және осы үшін негізгі күш білікті аудитті дамытуға жұмсалады.

Заңда аудит сапасын және аудиторлық мамандыққа қоғамдық сенімділікті арттыруға бағытталған шаралар кешені көзделген. Ең алдымен, аудитор мамандығын нығайту, оның өзін-өзі реттеуін дамыту, сондай-ақ аудиторлардың кәсіби біліктілігін арттыру туралы сөз болып отыр.

Жоғарыда көрсетілген мәселелерді іске асыру шеңберінде негізгі назар аудиторларды дайындауға, оларды аттестаттауға және біліктілігін арттыруға, бірінші кезекте, білікті аудитормен расталуы тиіс қаржылық ақпаратты пайдаланушылар мүдделерін қорғауға, сондай-ақ аудит институтының жұмыс істеу негіздерін реттеуге аударылатын болады.

Аудит жүйесін жетілдіру үшін орта мерзімді перспективаға арналған негізгі бағыттар:

- орта және жоғары оқу орындарының оқу бағдарламаларына ХАС оқытуды енгізу және оларды тәжірибеде пайдалану білу;

- кәсіби аудиторлық ұйымдармен аккредиттелген практикадан өтетін аудиторлардың біліктілігін арттыру жүйесін дамыту және жетілдіру;

- аудиторлық қызмет мәселелері бойынша заңнаманың сақталуын мемлекеттік қадағалаудың тиімді жүйесі.

Сондай-ақ, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы хабарлай отырып, брифингтер, «дөңгелек үстелдер» өткізу арқылы аудиторлық мамандықтың мәртебесін арттыру жөнінде жұмыс жүргізу қажет. Ұқсас іс-шаралар жастарды қызықтыруға тартуға мүмкіндік береді, себебі қазіргі уақытта аудиторлық қызметтерді талап дүркін-дүркін өсуде, бұл тиісті персоналды іріктеудің кадрлық мәселесін шешуге мүмкіндік береді.

Аудитті жетілдіру жөнінде сипатталған шаралар аудиторлық кәсіпті одан әрі үдемелі дамытуға негіз құрайды. Бұл ретте, мемлекет тарапынан салмақты көзқарас мемлекет пен аудиторлық қауымдастық өзара іс-әрекеттерінде де, аккредиттелген кәсіби аудиторлық ұйымдардың өздерінің арасындаға өзара іс-әрекеттерінде де қажет тепе-теңдік деңгейіне қол жеткізуге мүмкіндік береді, олар аудиторлық қызметті реттеу процесінетартылатын болады, бұл Қазақстан Республикасында аудиторлық мамандықты одан әрі оң дамытуға қызмет етеді.

Мемлекеттік сектордың бухгалтерлік есепке алуын реформалау ел Президенті белгілеген – мемлекет активтерін басқарудың айқын және ашық жүйесін құру міндеттерінің бірін орындау мүмкіндігімен байланысты объективті қажеттілік болып табылады [17].

Қазақстанда Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінен басқа мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есепке алу мен есеп беру жүйелерін мемлекеттік реттеуді уәкілетті орган жүзеге асырады. Мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есепке алу мемориалдық-ордерлік нысан бойынша жүзеге асырылады, операция жасаған факті бекітетін бастапқы құжаттарға негізделген. Бухгалтерлік есепке алу деректері мемлекеттік мекемелер есептілігін жасаудың негізі болып табылады.

Қоғамдық сектор үшін халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарын (бұдан әрі - ҚСХҚЕС) үйрену және оларды мемлекеттік мекемелерде енгізу мүмкіндіктері мен тәсілдерін талдау мемлекеттік сектордың активтері мен міндеттемелерінің балансын жасауға, елдің қаржы ресурстарын тиімді бақылауға мүмкіндік береді.

Он жылдан астам уақыт жалғасын тапқан Қазақстанның шаруашылық жүргізу субъектілерінде ХҚЕС енгізу практикасын назарға ала отырып, ҚСХҚЕС-ке көшу бойынша мемлекеттік мекемелердің бухгалтерлік есепке алу жүйесін реформалауды кезең-кезеңімен жүргізу орынды болып табылады.

Бірінші кезеңде мемлекет активтері мен міндеттемелері балансының әдістемесін әзірлеу шеңберінде мемлекеттік сектор үшін қаржылық есеп беру стандарттарын әзірлеу не мемлекеттік сектор үшін халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарын енгізу мүмкіндігіне бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша бюджет заңнамасына талдау жүргізу қажет.

Қойылған мәселелерге қол жеткізу үшін мынадай іс-шараларды жүзеге асыру қажет:

- халықаралық тәжірибеде ҚСХҚЕС енгізу және пайдалану жөнінде ең жақсы тәжірибені үйрену;

- ҚСХҚЕС талаптарына сәйкес келуіне бюджет заңнамасына талдау жүргізу;

- Қазақстанның мемлекеттік секторы үшін қолданылатын әдісті анықтау, себебі ҚСХҚЕС кассалық әдісті және есептеу әдісін көздейді;

- ҚСХҚЕС-ке көшу шеңберінде білікті кадрларды оқыту және дайындау;

- ҚСХҚЕС-ке көшу жөнінде нормативтік-құқықтық қор әзірлеу.

Бухгалтерлік есепке алу және аудит жүйесін дамыту өсіп және серпінді дамып келе жатқан мемлекет құруға маңызды жағдай болып табылады. Тұжырымдамада берілген орта мерзімді перспективаға арналған даму жөніндегі негізгі бағыттар бухгалтерлік және аудиторлық мамандықты одан әрі ұдайы қалыптастыру үшін негіз жасайды. Қазақстан нарығы мен қоғамды тұтастай дәйекті және сенімді қаржылық ақпаратпен қамтамасыз ететін кәсіп. Экономика және қоғам игілігіне жұмыс істейтін кәсіп. Концепцияны іске асыру қазақстан ұйымдарына халықаралық нарық мүмкіндігін толық шамада кеңінен пайдалануға мүмкіндік береді, осылайша ол өзінің бәсекеге қабілеттілігін артады, бұл Қазақстанның ДСҰ-ға кіру қарсанында аса өзекті болып отыр.

3.2 ХҚЕС-ның бюджеттік мекемедегі бухгалтерлік есебін жүргізудегі орны

2006 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының кәсіпорындары ХҚЕС-на сәйкес жасалған қаржы есептілігін тапсыруға міндетті. «Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы» Заңның талабы осындай. Жариялы компаниялар үшін мұндай талаптар 2005 жылы 90-нан астам елдерде енгізілді. Бір жағынан алып қарағанда, кәсіпорындардың есепке алу жүйелері мен саясаттарын өзгерту жөніндегі үлкен міндет болса, екінші жағынан, бұл инвесторлармен және кредиторлармен қарым-қатынастың жаңа деңгейін жасаудың мүмкіндігі болып табылады.

Кәсіпорындардың қаржылық басшылықтары үшін қиындығы сол, олар уақытпен шектеліп қана қоймай, бұл ХҚЕС бойынша үшінші есептілік, ал кейбір кәсіпорындар үшін салықтық, бухгалтерлік және басқарушылық есептен басқа төртінші есеп жүйесі болып табылады.

ХҚЕС өздерінің жылдам өзгеруімен байланысты қосымша міндеттер туындайды. 2004 жылы ХҚЕС жөніндегі комитеті активтер мен міндеттемелерді рыноктық бағалауды көбірек пайдалануға, сондай-ақ есеп стандарттарын US GAAP-пен үйлестіруге бағытталған бірқатар өзгерістерді іске асырды. Нәтижесінде кәсіпорындардың бірқатар шаруашылық шарттарын, материалдық емес активтерді, сондай-ақ қосылулар мен жойып жіберу жөніндегі мәмілелерді тану жөніндегі ХҚЕС бойынша есеп саясаттарын қайта қарағандары жөн.[21]

8-«Есеп саясаты, есептік бағалаулардың өзгерістері және қателіктер» IAS есеп саясатындағы таңдау және өзгерту критерийлерін, сондай-ақ есептік бағалаулар мен қателіктердің есептік деректерге ықпалы туралы ақпараттарды ашып көрсету жөніндегі талаптарды белгілейді.

Есеп саясаты туралы ақпаратты ашып көрсету жөніндегі талаптар 1-«Қаржы есептілігін ұсыну» IAS-да белгіленген. 8-IAS қолдану аясы мынадай мәселелерді қамтиды:

- есеп саясатын таңдау немесе оны өзгерту;

- есептік бағалауларды өзгерту;

- алдыңғы есептік кезеңдерде жіберген қателіктерді түзету.

Есеп саясаты өз құрылымы мен мазмұндық нысаны бойынша үш дәстүрлі блоктардан тұрады:

- жалпы бөлім;

- ұйымдастыру бөлімі;

- әдістемелік бөлім.

   «Жалпы ережелер» бөліміне мыналарды енгізген жөн:

- ұйым туралы жалпы мәліметтер;

- қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері және осы ұйымның қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптастырудың қамтамасыз етілуі туралы оның есеп саясатының негізгі мақсаты;

- таңдап алынған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің халқаралық қаржы  есептілігінің барлық талаптары мен Түсіндірмелер жөніндегі тұрақты комитеттің  түсіндірмелеріне жекелей, сондайақ жиынтық түрде сәйкестігін қамтамасыз етуге тырысуды көрсету.

Бұдан кейін есепті жүргізген және қаржы есептілігін жасаған кезде ұйым мүлтіксіз ұстануға тиіс негізгі принцптерге сілтенуге болады, оның ішінде 1-ХҚЕС-на сәйкес есеп саясатын қалыптастыруға бағытталғандарын – орындылық пен сенімділікті ерекше атап өту керек.

Есепті жүргізген және қаржы есептілігін жасаған кезде, рұқсат етілетін және ол өзін ақтайтын жағдайларда, себептері мен салдарларын көрсетсе отырып жалпыға бірдей қабылданған шегініс жағдайларын ерекуше атап өту керек.

Мысалы,   қызыметті тоқтату немесе елеул іқысқарту қаржы есептілігндегі ақпаратты өзгеше жіктеулерді талап етуі мүмкін, мұның өзін кезектілік принцпінен ауытқу ретіеде бағалаған жөн.

«Әдістемелік бөлім» ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ХҚЕС ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдерін қамтыуға тиіс . Меніңше, егер басқаша жасаудың  ерекше негіздемелері болмаса, есеп саясатын ХҚЕС бойынша бірінші рет қалыптастыратын ұйымдарға «негіз» (ұсынылатын) жолбойынша жүагені жөн болады.

Жүйелікті, кезектілікті және толықтықты қамтамасыз ету мақсатында бір ХҚЕС-нан басқасына таңдауды жүзеге асырған, яғни алдымен 1-ХҚЕС, содан кейін 2-ХҚЕС және т.б. көзделген тәсілдерді,баламаларды анықтап алған дұрыс. Бұл ретте бұйрықты жасаушылар  дербестіліктің жоғары дәрежесімен сипатталатын және (немесе) ұйымның  шаруашылық өмірінде әлі кездеспеген  объектілерге қатысты таңдау жасаудың барынша қиын екенін, ал кейде жүзеге асырудың мүмкін еместігін айқын  түсінулері тиіс. Мысалы, материялдық емес активтердің, зерттеу, әзірлеу, өндірісті игеру және  т.б. шығындарының әлі бола қоймаған амортизациясын септеу нормалары мен тәсілдерін  анықтау барынша проблемалы болып келеді және олардың таяу болашақта болатыны да белгісіз.

Сондықтан, біріншіден, есеп саясатында оқиғалардың барлық өрбеу  жағдайларын және бухгалтерлік қадағалау объектілерін алдын ала болжап білуге тырысудың керегі жоқ – ХҚЕС егжей – тегжейлі рәсімдерге емес, принцптерге сүйенеді. Ал екішіден, жаңадан пайда болған бухгалтерлік қадағалау объектісін есепке алудың нақты тәсілін есепке қабылдау сәтінде, міндетті түрде 1 қаңтардағы жағдай бойынша емес, тіпті жыл ортасында да анықтауға болады. Бұл факті есеп саясатының өзгерісі емес, толықтырылуы ретінде танылатын болды, сондықтан халқаралық стандарттарға қайшы келмейді.

Өзгерістерге қатысты келетін болсақ, онда ХҚЕС компания операцияларының немесе ХҚЕС өзі мен оларға түсіндірмелердегі өзгерістердің сипатындағы елеулі өзгерістер болған жағдайда ғана жол береді.

Сондай-ақ есеп саясаты – бұл алдағы жылға (немесе бірқатар жылдарға) әрекет жасауда ұсталатын жалпы басшылық екенін және ол түсіндірме жазбаларда (немесе ХҚЕС-на сәйкес «қаржы есептілігіне түсіндірмелерде») ашылуға тиіс әдістемелік сипаттағы мәліметтерді алмастыра алмайтынын ескеру керек. Есепті кезең аяқталғаннан кейін қажетті қорытындыларды шығарып, есеп саясатын таңдаумен байланысты барлық елеулі аспектілерді ашып көрсету және ұсыну мүмкін болады. Өкінішке қарай, бұл құжатты отандық қолданушылар мен қаржы есептілігін жасаушылар жеткілікті түрде бағаламай отыр. Алайда оны жасау теориясы мен практикасының көкейтесті мәселелерін талдау – жекелеген мақалалардың тақырыбы. Біздің пікірімізше, баяндаудың мұндай тәсілі (стандарттан стандартқа) құжаттың мұрагерлігін сақтауға, оның халқаралық стандарттарға сәйкестігін қамтамасыз етуге, бұл ретте елеулі болып келетін жағдайларды жіберіп алмауға мүмкіндік береді.

«Ұйымдастыру бөлімі» бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия құрылымын ұйымдастыруға және оның қызметкерлерінің лауазымдық міндеттерін бөлуге, бухгалтерлік есепті жүргізудің қолданылатын нысандарын, шоттардың жұмысшы жоспарын және басқаларды сипаттауға жауапты тұлғаларды анықтайтын елеулі мәселелерді қамтиды. Мұның барлығы бухгалтерия жұмысын ретке келтіруге, ақпарат келіп түскен кезде оны дәл бірегейлендіруге, бағалауға, жіктеуге және жүйелендіруге мүмкіндік беріп, есептілікті жасаған кезде жұмысты едәуір оңайландырады.

Кез келген жағдайда таңдау нақты ұйымның өзінде ғана болады. Меніңше, неғұрлым тиімді шешім халқаралық қаржы есептілігінің стандарттарына көшуді жүзеге асыру үшін «дәстүрлі» тәсілді қолдану болып табылады, ол құжаттың жаңа талаптарға сәйкестігін қамтамасыз ету арқылы мәртебесін және есеп саясатының құрылымын сақтауға мүмкіндік береді. Ал содан кейін, олардағы өзгерістерін ескере отырып, есептілікті халқаралық стандарттар бойынша жасаудың тікелей тәжірибесі мен практикасын ала отырып, басқа нұсқаны әзірлейтін болды.

Нұсқаулықта бухгалтерлік есептің синтетикалық шоттарын төрт мәнді кодтандыру көзделген. Бұл ретте төртінші белгіні жұмыс жоспарына өз бетімен енгізу бухгалтерлерге ұсынылады. Шоттар жоспары негізгі бухгалтерлік құжаттардың бірі болып табылады. Өйткені онда экономикалық мазмұнына қарай активтер, міндеттемелер мен меншікті капитал жіктеледі. Әрбір шот Қазақстанның кез келген кәсіпорнында және кез келген жерінде не көрсетілсе, сол ғана көрсетілуі тиіс.

Енді бухгалтерлер өз қалауынша және қажеттілікке қарай, мысалы, 2411-шотта не жер, не үй-жай, не көлік құралдары болатынын ескере алады. Мұның өзі әлбетте шоттың экономикалық мәнін түсінудегі біркелкілікке ықпал етпейтін болады. Осы күнге дейін қолданылатын Шоттардың үлгі жоспарында, мысалы, негізгі құралдар, материалдық емес активтер бойынша активтердің, міндеттемелер мен меншікті капиталдың экономикалық мазмұнына қарай белгілі бір нақтыландыру көзделеді.

Сондай-ақ мамандандырылған есеп берулерді, статистикалық, өндірістік есеп берулерді жасаған кезде есептілікті пайдаланушылар кезігетін қиыншылықтар туралы ұмытуға болмайды. Егер әңгіме, мысалы, топ ішіндегі есеп берулердіңшоғырландыру (нақтылау) жайында болса, бұл тағы да уақытқа, ақшаға келіп тіреледі. Өндірістің ерекшелігін ескерген (қызмет саласы) жолға қойылған жүйесі бар холдинг компаниялары қалай ортақ «түсіністік» табады, бұған және осы процесті жүйеге келтіру үшін тағы да қанша уақыт керек?

Осы күдіктердің жалғасы ретінде негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануы (2420-шот), жылжымайтын мүлікке инвестициялар (2320-шот), барлау және бағалау активтері (2620-шот) және материалдық емес активтер (2740-шот) деген шоттарды бір шотқа біріктіру жөніндегі мысалды келтіргіміз келеді. Бұл шотта олардың экономикалық мәні мүлде әр түрлі амортизация да, сондай-ақ құнсыздану да ескеріледі деп тұспалданады. Амортизация актив құнын ауыстыруды көздейтіні және оның құнды қалпына келтіру сипаты бар екені, ал активтердің құнсыздануы ұйым шығынынан басқа ешнәрсе емес екені есеп жүргізуден хабары жоқ адамның өзіне де мәлім.

Синтетикалық шоттарды қалыптастыру иидеологиясы әбден түсінікті емес. Мысалы, жекелеген шоттар бойынша жеткілікті түрде толық нақтылау жасалады. Бұларда шоттардың жұмыс жоспарын жасаған кезде талдамалы шоттар ғана ашу қарастырылады. Ал басқа шоттар бойынша бұндай нақтылау жоқ. Мысал ретінде ақша қаражатын есепке алу жөніндегі синтетикалық шоттардың егжей-тегжейлі жазылуын кетіруге болады. Екінші жағынан, «негізгі құралдар» деген қайдағы бір кең ұғым келтірілген

Синтетикалық шоттардың ұсынылған моделінің қайсыбір жағынан ауқымдылығын атап көрсеткім келеді: шоттардың ұсынылған жоспары қабылдау үшін өте қолайсыз, сондай-ақ есепке алуды автоматтандыру кезінде мүмкін болатын шектеулер ескерілмеген.

Жаңа шоттарды қарастыра отырып, көптеген бухгалтерлерге күмән келтіруі ықтимал кейбір жаңа енгізілімдерге назар аударғым келеді. мысалы, 2210-«Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын инвестициялар» шот тобын қамтитын 2200-«Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын инвестициялар» кіші бөлімі шотын алайық. Нұсқаулыққа сәйкес бұл шотта үлестік қатысу әдісімен есепке алынған қауымдастырылған және тәуелді ұйымдарға берілетін инвестициялар бойынша операциялар көрсетіледі.

Біріншіден, нақтылы өзіндік құны бойынша ескерілетін инвестицияларды қайда және қалай көрсету керек? «Жиынтық қаржы есептілігі мен еншілес компанияларға берілген инвестицияларды есепке алу» деп аталатын ХҚЕС-ның 29-параграфына сәйкес «бас компанияның жеке қаржы есептілігінде жеке қаржы есептілігіне қосылған еншілес компанияларға берілген инвестициялар:

- нақтылы өзіндік құны бойынша ескерілуі;

- немесе 28-«Қауымдастырылған компанияларға берілген инвестицияларды есепке алу» деп аталатын ХҚЕС-на сәйкес қатысу әдісіне қарай ескерілуі;

 - немесе 39 - «Қаржы құралдары: тану және бағалау» деп аталатын ХҚЕС-нда сипатталғандай, сату үшін қолда бар қаржы активтері ретінде ескерілуі тиіс».

Екіншіден, еншілес компанияларға берілген 28-«Қауымдастырылған компанияларға берілген инвестицияларды есепке алу» деп аталатын ХҚЕС-ның 3-параграфына сәйкес инвестордың едәуір ықпалы бар компания қауымдастырылған компания деп танылады. Бірақ ол еншілес те және инвестормен бірлесе қызмет етуші де болып табылмайды. Тәуелді компания анықтамасы да ХҚЕС-ында жоқ. ҚР Азаматтық кодексінің 95-бабына сәйкес акционерлік қоғам, егер басқа заңды тұлға оның дауыс беруші акцияларының жиырма проценттен астамын алатын болса, тәуелді деп танылады. Тұтас алғанда «қауымдастырылған» және «тәуелді» терминдерінің мағыналық мазмұны шын мәнісінде бірдей болып келеді.

Нұсқаулықтағы жаңалық 2-«Ұзақ мерзімді активтер» бөлімнің жеке шығарылуы. Оның 2500-«Биологиялық активтер» кіші бөлімі ауылшаруашылық қызметімен байланысты биологиялық активтерді есепке алуға арналған және мынандай шоттар тобынан тұрады:

2510-«Өсімдіктер»;

2520-«Жануарлар».

Бұл енгізулердің орынды екенін мойындаған жөн. Алайда, неліктен екені белгісіз, 1-«Қысқа мерзімді активтер» бөлімінде биологиялық активтерді есепке алу жөніндегі шоттар тобы көзделмеген. 41-«Ауыл шаруашылығы деп аталатын» ХҚЕС-ның 44-параграфына сәйкес биологиялық активтер тұтынатын (ауыл шаруашылығы өнімдері түрінде жиналатын, немесе биологиялық активтер түрінде сатылатын активтер, мысалы, сату үшін арналған мал..., сондай-ақ сүрек дайындау мақсатында өсірілетін ағаштар) және өнім беретін активтерге, мысалы, сүт алу бағытындағы мүйізді ірі қара мал, жүзімдіктер және басқалары болып жіктеледі.

41-ХҚЕС-на кіріспенің 2-параграфына сәйкес «биологиялық активтерді таныған сәттен басталатын кезеңде және ауыл шаруашылығы өнімдерін жинау басталғанға дейінгі шекте бағалау әділ құны бойынша жүргізіледі». Егер Нұсқаулықта есепке алу заты жоқ болса, бұл жағдайда нені әділ құны бойынша бағалау қажет?

Мынаны да атап көрсетейін, ауыл шаруашылығы кәсіпорны бәрінен бұрын құс, ара және т.б. сияқты активтердің шоттары бойыншы сұрақтар қоятыны анық. Бұлар үшін, бәлкім, шоттар көзделмеген. Бұл проблеманы (қайда ескерілетінін түсінуге) шешу үшін егжей-тегжейлі әдістемелік ұсынылымдар қажет [21].

Бүгінгі таңда Қаржы министрлігінің нұсқауымен шағын және орта бизнес, сонымен қатар мемлекеттік ұйымдардың бухгалтерлік есепті жүргізуді Қаржылық есептіліктің Ұлттық 2 стандартына көшуді 1 қаңтар 2008 жылдан бастауды талап етеіп отыр.Бұл стандарт ХҚЕС негізінде дайындалып қолдануға ыңғайлы түрде ұсынылды. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің 21 маусым 2007 жылы №217 бұйрығымен бекітілген  Қаржылық есептіліктің Ұлттық 2 стандарты 36 бөлімнен және 3 қосымшадан тұрады.Атап өтетін бір жай, бұл заңдылық ешқандай түсіндірмені және нұсқауды қажет етпестен реттеуші құжат болып табылады. Нормативті актілердің және түсіндірмелердің санының аздығы Қаржылық есептіліктің Ұлттық 2 стандартына көшуді  өзекті мәселеге айналдырып отыр. Осыған байланысты дайындық жұмыстары елімізде жүргізілуде. Мысалы, 11 сәуір күні болған Республикалық бухгалтерлер мен аудиторлардың 1 форумында атап өтіліп, аса назар аударылды. Еліміздің облыс орталықтарында,басты қалаларында түсіндірме жұмысы қауырт жүргізілуде.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бюджет жүйесiн жетiлдiру мақсатында соңғы жылдары Қазақстан Республикасында бiрқатар шаралар кешенi жүргізiлдi. Тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн бюджет комиссиялары құрылды, олардың мақсаты бюджеттер жобаларының уақтылы және сапалы әзiрленуiн қамтамасыз ету, бюджеттердi нақтылау және атқару жөнiнде ұсыныстар тұжырымдау, әкiмшiлердiң бюджеттiк бағдарламалардың iске асырылуы туралы есептерiн қарастыру болып табылады. Елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететiн бағдарламалық, мақсатты бюджеттi қалыптастыру жүзеге асырылуда. Қазiргi уақытта мемлекеттiк, салалық (секторалдық) бағдарламалар мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саясатын iске асырудың негiзгi құралы болып табылады. 2003 жылдан бастап қолданыстағы және әзiрленетiн мемлекеттiк, салалық (секторалдық) бағдарламалар тiзбесi Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының орта мерзiмдi кезеңге арналған индикативтiк жоспарының құрамында бекiтiледi. Бюджеттен қаржыландыруды талап ететiн мемлекеттiк, салалық (секторалдық) бағдарламалардың бәрiнде жылдар мен қаржыландыру көздерi бөлiнiсiнде қаржы қаражатының талап етiлетiн кезеңде көлемi жағынан айқындалып келеді. Елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететiн нақты бюджетті қалыптастыру мақсатында, 2002 жылдан бастап бюджет оның есебiнен мемлекеттің ағымдағы мұқтаждарын орындауға бағытталған бағдарламалар жүзеге асырылған ағымдағы бюджет және экономикаға инвестициялық шығыстарды, яғни инфрақұрылымды дамытуға, қала құрылысына, ақпараттық жүйелердi, ғылымды, адами капиталға инвестицияларды құру мен дамытуға және т.с.с. арналған шығыстарды қамтитын даму бюджетi болып бөлiндi. Бюджеттің мұндай бөлiнуi мемлекеттiң заңдарда айқындалған және мемлекеттiк мекемелердiң бар желiсiн ұстауға бағытталған өзiнiң функцияларын орындау құнын және мемлекеттiң әлеуметтік экономикалық дамуына оның инвестициялық салымының көлемiн нақты бағалауға, сондай-ақ бюджеттiк бағдарламаларды жүйелеуге мүмкiндiк бердi. Бюджет қаражатын жұмсаудың ашықтығын қамтамасыз ету және олар бойынша бюджеттiк бақылау жүргiзу үшiн 2002 жылдан бастап әкiмшiнiң өзiне жүктелген функцияларды орындау жөнiндегi қызметiн бағалаудың негізгi құжаты ретiнде бюджеттiк бағдарламаның паспорты енгiзілдi. Бюджет жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi жекелеген iс-шаралар барысында шешiмi жүйелiк ұстанымды талап ететiн көптеген мәселелер анықталды. Осыған байланысты қолданыстағы заңдар нормаларын реттеуге және жүйелеуге, олардың неғұрлым икемдi құрылымын қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн елімізде Бюджет кодексi қарасытырлып әзiрленіп жатыр. Бюджет кодексiнде бюджет жүйесiнiң орнықтылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ететiн жаңа қағидаттар бар, бұрын қолданылған бюджеттi жоспарлау қағидаттары, барлық бюджет деңгейлерiнiң шығыс және кiрiс бөлiктерiн қалыптастыру жөнiндегi ұстанымдар қайта қаралды. Қолданыстағы заң кесiмдерiне функционалдық талдау жүргiзу нәтижесiнде және орталық пен өңiрлер арасындағы қатынастардағы жинақталған оң және терiс тәжiрибенi ескере отырып, бюджетаралық қатынастар қағидаттары, ресми трансферттердiң нысандары, республикалық бюджеттiң, облыстық бюджеттiң, республикалық маңызы бар қала, астана, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджетiнiң кiрiстерi айқындалды. Барлық бюджет деңгейлерiне қаржылық орнықтылық беру мақсатында Бюджет кодексiнде бюджет деңгейлерiнiң шығыстық өкілеттiктерi нақты бөлiндi. Бюджеттердiң дербестен күшейту үшiн, сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшiн бюджеттiк субвенциялар мен алып қоюлардың мөлшерi үш жылға арналып белгіленетiн болады. Бюджет кодексiнде бюджеттiк бағдарламалардың тиiмділiгiн бағалау туралы бап көзделген, оған сәйкес тиiстi есептердi жүргізу, бюджеттiк бағдарламалардың негiздемесiн, олардың орындалу барысы мен олар көрсететiн елдiң әлеуметтік-экономикалық жағдайына ықпал етуiн талдау және бюджеттiк бағдарламалардың тиiмсiз бағыттарын айқындау болып табылады. Қазақстан республикасының Үкiметi әзiрлеген және бекiткен бюджеттік бағдарламалардың тиiмділігіне бағалау жүргiзу әдiстемесi бюджетті жоспарлау, атқару және оның атқарылуын бақылау процесiнде бюджеттiк бағдарламалардың тиiмділігіне бағалау жүргiзу тәртiбi мен көрсеткiштерiнiң жүйесiн айқындайды.      Бюджеттiк инвестициялар ұғымы кеңейтiлдi, инвестициялық жобаларды кезең-кезеңмен iрiктеу, сондай-ақ жобалардың тиiмдiлiгiн бағалау тәртiбi елімізде енгiзiліп жатыр. Ұлттық қорға қаражат аударудың жаңа тетігi енгiзiлдi, осыған сәйкес Ұлттық қорды қалыптастыру көзi болып табылатын барлық ресми трансферттер тiкелей мемлекеттiк бюджеттен аударылатын болады. Осы іс-шаралар бюджеттен бөлінген қаражаттың мақсатты жұмсалуын қадағалайтын шарттар жөнінде атап өтті. Қаражатта мақсатты жұмсалғаннын реттеу көбінесе мемлекеттік мекемеледің бухгалтерлік есебінің дұрыс және айқын жүргізілуімен, сонымен қатар нормативтік актілердің шарттарын орындауды міндеттеді.

Біз зерттеп отырған мекеме бюджеттен қаржыландырылатын болғандықтан бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібіне аса назар аударылды.

Менің ойымша, жүргізілу тәртібіндегі құжаттандырудың көлемін қысқартып, есептеу тиімділігін арттыру керек сияқты. Себебі әртүрлі органдардың рұқсатымен жұмсалатын қаржы қаражат тиісті уақытында мақсаттты жұмсалмағандықтан есепті кезең соңында лауазымды органға қаржы кері қайтарылуы кездеседі.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Әбдіманапов Ә., Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. Оқулық, - Алматы: «ЖШС Таугуль-Принт», 2007. - 8-30 б.
2. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. - Алматы: «Экономика», 2007.- 285 б.
3. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж., Бухгалтерлiк есеп. - Алматы: «Экономика», 2001. 325б.
4. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М., Аудит: оқу құралы.- Алматы: «Қазақ университеті», 2004. - 550б.
5. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. «Қаржылық есеп».- Алматы: «ЖШС Таугуль-Принт», - 178б.
6. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности. -Алматы: «Экономика», 2001.-102б.
7. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж. Г Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау.- Алматы: «Қазақ Университеті»  - 590б.
8. Дюсембаев К.Ш., Аудит и анализ в системе управления финансами.- Алматы: «Қазақ Университеті», 2000.- 120б.
9. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» .- Алматы: «Қазақ университеті», 2002. - 135б.
10. Рахимбекова Р.М., «Финансовый учет на предприятии»: Учебник. Алматы: Экономика, - 287б.
11. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет» - Алматы: «Экономика», - 450б.
12. Глушков.И.В. Бухгалтерский учет на современном предприятии. Москва 2005.-133б.
13. Сатубалдин С.С. Перейти к международным стандартам, Финансы - Алматы: «Экономика», -235б.
14. Султанова Б.Б. Салық есебі.- Алматы: «Экономика», 2008.- 468б.
15. Толпаков Ж.С., Бухгалтерский учет, - Алматы: «Экономика»,, 2004.-170б.
16. Қазақстан Республикасының. 2007 28.22 қабылданған Заң, 385-1 ҚРЗ Бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есеп беру туралы.-Астана.: Ақорда, 1999.-132б.
17. Қазақстан Республикасы. 2007 ж, 5-шілдеде  қабылданған заң, №294- 3 ҚРЗ. Аудиторлық қызмет туралы.-Астана.: Ақорда, 1999.-185б
18. Қазақстан Республикасы. 1999 ж, 16-шілдеде  қабылданған заң, №436- 2 ҚРЗ.  Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер туралы.-Астана.: Ақорда, 1999.-85б
19. Бухгалтерлiк есептiң типтiк жоспары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi, Алматы: БИКО 2007ж.