Қазақстан экономикасын дамытудағы кәсіпорынның рөлі

24 июня, 2016

Қазақстан Республикасы аумағындағы жұмыс атқаратын кәсіпорындардың тиімді жұмыс атқарылымына, өзге бәсекелес елдердің алдында өз беделін асқастаиуға үлкен жұмылдырылған стратегияларды, бағдарламаларды, жобалардың дұрыс атқарылымына үлес қосу.

Кіріспе

Экономикалық өмірдегі өнеркәсіптің осындай маңызды және көп қырлы рөлін ескере отырып, дамыған елдердің өзінде өнеркәсіптік- өндірістік кешенді дамытуды бірінші басымдылық деп таниды. Өнеркәсіп үлттық экономиканың жетекші белімі, елдің экономикалық даму деңгейін анықтайтын "бас нүкте" екендігін дәл айқындайды. Сондықтан да олар белсенді, жан- жақты және қисынды өнеркәсіптік саясат жүргізеді.

Кез келген елдің экономикалық жағдайы елеулі түрде өнеркәсібінің даму деңгейіне байланысты болады. Елдің өнеркәсіптік кешенінің жағдайы мен даму динамикасы, экономикалык төуелсіздік пен ұлттық қауіпсіздікті күшейту, халықтың жоғары өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету, қоғамның экономикалық ортасын сауықтыру, тең күкықты және езара тиімді жағдайда өлемдік экономикаға бірігу секілді үзақ жөне қысқа мерзімді міндеттердің сөтті шешілу мүмкіншіліктерін анықтайды.

Қысқа мерзімді мақсат- өндірістің құлдырауының алдын алу, экономиканың түрақты өсуін жөне орнықтылығын қамтамасыз ету секілді ағымдық міндеттерді шешеді. Көріп отырғанымыздай, бөл мақсаттар әртүрлі уақыт кезеңдерін сипаттайды жөне енеркәсіптік саясаттың басты мазмүнын орындаудың логикалық сатылары ретінде көрінеді.

1 ҚР-да кәсіпорындардың экономиканы дамытудағы ролі, кешенді жүйелік бағдарламасы

1.1Ұлттық экономикадағы кәсіпорындардың ролі және тиімді өнеркәсіптік саясатты қалыптастырудың қажеттілігі.

Үлттың экономикалық өміріндегі өнеркөсіптік кешеннің маңызы мен рөлі келесі факторлармен анықталады.

Біріншіден, енеркәсіптік өндіріс объективті түрде ЖІӨ-ні жөне ішкі түтыну мен экспорт үшін жалпы тауарлар колемін өндірудің негізгі козі болып табылады. Түрақты дамушы экономикада ЖІӨ-ні өндіруде енеркөсіптің үлесі 40%-ға жақын. 90 ж. басында бүрынғы КСРО елдеріндегі бүл көрсеткіш 60%-ды қүраған болатын. Экономиканың түрақты даму кезеңінде енеркәсіптік кәсіпорындарда еңбекке жарамды халықтың 40% жүмыспен қамтылған.

Екіншіден, экономиканың маңызды саласы ретінде енеркәсіптін жетекші рөлі қоғамдық ондірістің барлық басқа салалары мен сфераларын индустрияландырушы басты фактор болуымен сипатталады, олардың техника-технологиялық деңгейін, ғылыми- техникалық базасы мен сала ішілік және сала аралык кешендердің жағдайын анықтайды.

Сол арқылы өнеркәсіп бүл сфералардағы өндіріс көлеміне белсенді ыкпал етеді, олардың үлттық ЖІӨ-ні өндіруге қатысуын мемлекеттік бюджетті қалыптастыру, жүмыспен қамту деңгейлерін анықтайды, нөтижеде халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын қалыптастырады.

Үшіншіден, көп салалы өнеркөсіптік кешен қоғамдық ондірістің барлық басқа салалары мен сфераларының өнімдерін, қызметтерін негізгі түтынушы болып табылады. Сол арқылы қоғамда төлем қабілеті бар сүранысты туындата отырып, ЖІӨ-ң өсуін ынталандырады.

Белгілі ресейлік экономист Л. Абалкин мемлекеттік өнеркәсіптік саясатты өзірлеу мен жүзеге асыру қоғамның үдемелі қозғалысымен байланысты мемлекеттің жаңа сападағы маңызды кызметтерінің қатарына жатқызылады деп есептейді. Ресей үшін өнеркәсіптік саясаттың аса маңызды екендігіне көңіл беле отырып, кейбір авторлар былай деп жазады: "Ресейде қоғаммен мойындалған, ғылыми негізделген және нақты жүзеге асыруға болатын енеркәсіптік саясаттың болуы немесе болмауы туралы сүрақ XXI ғасырда біздің елдін әлемдегі индустриалды дамыған ірі мемлекеттердің қатарында болу- болмауын шешетін сүрақпен бірдей".

Қазақстан үшін онеркәсіптік саясатты дайындау мен жүзеге асыру мөселесі аса озекті. Бүл мәселенің өзектілігі кез келген елдің экономикалық өміріндегі өнеркәсіптік саясаттың үлкен және кепқырлы рөлімен ғана емес, сонымен қатар еліміздегі экономикалық дағдарыс кезінде өнеркәсіптің қатты залал шеккендігімен де байланысты.

1990ж. қатысты өнеркәсіптік ендірістің физикалық көлемінің индексі 1995ж.- 48%. 2000ж.- 58%, 2001ж.- 59,8% болған жөне ЖЮ-ң жалпы келеміндегі үлестік салмағы- 30,7%-ды ғана қүраған.

Сонымен бірге өнеркәсіптің шикізаттық бағытының күшеюі жалғасуда және шикізат өндіруші салалардың жедел дамуы арқылы оның қүрылымы «нашарлай» түскен. Атап айтқанда, 2002ж. тау-кен өндірісі онеркөсібінің ғана үлесі 46,8%- ды қүраған, оның ішінде ішкі мүнай мен оның күрамындағы газ өндірісі-38,2%.

Өнеркесіптің барлық салаларының өндірістік- техникалық аппаратында ескірген негізгі корлар басым, техника мен қүрал- жабдықтардың орташа қызмет еткен мерзімі 20 жылдан жоғары, тозу деңгейі 45- 55%. Ал бүл ендірістік апаттар мен техногендік алапаттардың қаупін өсіретіні белгілі.

Аймақтар бойынша да енеркесіптің дамуы біркелкі емес. Бірқатар аймақтардағы шикізаттық маманданудың тереңдеуі оларды жалғыз салалы

аймақтарға айналдыруда, ал ішкі рыноккд бағдарланған салалар одан зиян шегуде. Осының салдарынан біркатар өлеуметтік- экономикалық қайшылықтар ушығып, аймақтағы тұрғындардың өмір сүру деңгейі мен сапасы республикалық орташа керсеткішпен салыстырғанда төмендеген.

Елдің өнеркөсіп кешеніндегі осы және басқа да теріс көріністер калыптасқан жағдайлар бойынша мемлекет тарапынан белсенді іс- өрекеттерді шұғыл талап етеді, өнеркәсіптегі қалыптасқан экономикалық қатынастарды да, елдің болашақ мүдделерін де, халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуын да ескеретін мемлекеттің мақсатты бағытталған өнеркесіптік саясатьш қалыптастырудың қажеттігін ескертеді.

Мұндай саясатты дайындаудың алғашқы қадамы 1998 жылы жасалынды. ҚР Үкіметі "1999- 2003 жылдарға арналған ҚР өнеркөсіптік саясаты" мемлекеттік бағдарламасын бекіткен болатын. Бүл қүжатта басты мақсаттар ретінде келесідей мәселелерді шепгу козделді: а) экспортпен импортты алмастыруды дамыту; б) жаңа ғылымды қажетсінетін өндірісті дамыту және техникалық жаңарту; в) ішкі жөне сыртқы рыноктарда қазақстандық кесіпорындардың бесекеге қабілеттілігін арттыру. Көріп отырғанымыздай бүл мақсаттар үзак мерзімді болашаққа арналған жөне үзақ мерзімге негізделген мемлекеттік іс-шаралар кешенін анықтайды.

2003 жылы осы құжатты дамыту мақсатында «2003- 2015 жылдарға арналған ҚР индустриалды- инновациялық даму стратегиясы» қабылданған болатын. Онда көрсетілген басты мақсаттар: «Экономика салаларын әртараптандыру арқылы елдің түрақты дамуына жету, болашақта сервистік-технологиялық экономикаға ету үшін жағдайларды дайындау». Стратегияның негізгі міндеттері, сатылары және жүзеге асыру мерзімдері, Қажетті ресурстар мен қаржыландыру көздері жене күтілетін нәтижелері қарастырылған. Қорыта айытқанда, Қазақстан өз өнеркәсібін реформалау, оның шикізаттық бағытын озгерту мен тең қүқықты жөне езара тиімді жағдайларда өлемдік экономикаға интеграциялану жолдарын іздеу үстінде.

Өнеркесіптік саясаттың объектісі болып елдің барлық өнеркәсіптік кешені табылады, оның ішінде барлық салалардың жиынтығы, салалық құрылымы мен онеркөсіп салаларының ғылыми- техникалық деңгейіне әсер ететін құрылымдық ұйымдар. Сондықтан енеркәсіп саясаты туралы сөз болғанда, міндетті түрде салалық, қүрылымдық, ғылыми- техникалық және инновациялық саясат қарастырылады, ейткені олардың барлығы бір кешеннің элементтері болып табылады жөне мақсаттары бірдей. Өнеркөсіптік саясаттың субъектісі ретінде барлық деңгейдегі басқару органдарымен бірге мемлекеттің езінен басқа көптеген шаруашылық субъектілері болуы мүмкін. Яғни, өнеркәсіптік саясатқа әсер ету мүмкіншіліктері өз мүдделері мен мотивтері бар ірі корпорациялар, қаржылық-өнеркәсіптік топтар, акционерлік қоғамдар және ірі ққрылымдық шаруашылықтар. Ірі капиталға иелік ете отырып, олардың өзіндік өнеркөсіптік саясатты жүзеге асыруға мүмкіншіліктері жоғары. Мүнда жалпы ұлттық экономиканың мүдделеріне сәйкес қабылданған өнеркәсіптің даму бағыттарын жүзеге асыра алатын, мүдделері әртүрлі барлық шаруашылық субъектілерінің мүмкін болатын қатысу нысандарын табуға қабілетті мемлекеттің жетекші субъект ретіндегі рөлі жоғары болуы тиіс.

Өнеркәсіптік саясатты құру кезінде саясаттың дұрыс таңдап алынған мақсатты белгілемелері өте маңызды рөл атқарады. Өнеркәсіптік саясаттың нақты тұрпаты да, басымдықтар жүйесі де, оның нақты мазмұны да, қолданылатын құралдар тобы да дәл осы мақсатты белгілемелерге тәуелді. Бірақ өнеркәсіптік саясат болашақка бағдарланатындықтан, оған қойылатын басты талаптардың бірі- нақтылық, қол жетерлік, экономикадағы қалыптасқан жағдайларды есепке алу болып табылады. Бұл процесс саясаттың басты, орта мерзімді, қысқа мерзімді мақсаттарын беліп қарауға мүмкіндік береді. Басты мақсат- республиканың аграрлы- шикізаттық мамандануынан өту жөне ендірушілер арасында өрекет ететін бәсеке механизмі мен кәсіпорындардың жоғары техника- технологиялық деңгейі негізінде тиімді олигополиялық рынок күрылымын қалыптастыру.

Орта мерзімді мақсат- халық шаруашылығының индустриалды негізін құрылымдық жөне технологиялық қайта күру, ұлғаймалы ұдайы өндірісті қалпына келтіру.

Өнеркәсіптік саясатты жүзеге асырудың негізгі өдістері мен күралдарына жалпы экономикалық саясатта қолданылатын олардың барлық тобы жатады. Жоғарыда аталып еткендей, оларды келесідей үш топқа бөлуге болады: заң шығарушы- құқықтық, қаржылық- несиелік жөне әкімшілік.

Осы мазмұнда, өнеркәсіптік саясатты экономиканың индустриалды деңгейін арттыру мен оны ішкі және сыртқы өзгермелі жағдайларға бейімдеу мақсатында заң шығарушы- қққықтық, қаржы- несиелік, әкімшілік реттеу өдістерін пайдалану арқылы, құрылымдық және ғылыми- техникалық әлеуетімен қоса, елдің өнеркәсіптік кешеніне тікелей жөне жанама әсер ететін мемлекеттік шаралардьщ жүйесі ретінде сипаттауға болады.

Өнеркәсіптік саясат мемлекеттік сектордағы өндірістің дамуын, олардьщ дербестік шеңберін анықтап коймай, сонымен қатар, үлттық экономиканың үзақ мерзімді мүдделеріне сай бағытталған басқа меншік нысандарындағы өнеркәсіптің негізгі салаларының дамуына жағдай жасайды.

Бұл мемлекеттің қарамағындағы мемлекеттік реттеудің өртүрлі нысандары мен өдістерін пайдалану арқылы жүзеге асырылады.

Экономикалық әдебиеттерде мемлекеттік өнеркөсіптік саясаттың әртүрлі жіктемесі кездеседі:

а) экономикалық өсудің сипаты бойынша өнеркәсіптік саясат теңгерілген жэне теңгерілмеген түрпатқа бөлінеді.

Ь) енеркөсіп кешеніне әсер ету тәсілі бойынша- белсенді және енжар өнеркәсіптік саясат түрпаты.

с) бағытталуы бойынша- жалпы жүйелік жене таңдамалы өнеркөсіптік саясат түрпаты.

сі) мазмүны бойынша- экспортқа бағдарланған, импорт алмастырушы және инновациялық өнеркөсіп саясатының түрпаты.

е) қамтылу көлемі бойынша- жалпы үлттық, аймақтық онеркөсіптік саясат түрпаты.

Тәжірибеде олардың қолданылуы нақты жағдайлар мен үлттык экономикалық ерекшеліктеріне, онеркәсіптік кешеннің даму деңгейіне жөне қабылданатын стратегиялық мақсатты белгілеулерге тәуелді. Сондықтан нақты шаруашылық тәжірибеде өнеркәсіптік саясаттың әртүрлі түрпаттарын белгілі бір жиынтык күйде және үйлесімділікте қолдануға болады.

Мысалы, енеркәсіптік саясаттың экспортқа бағдарланған түрпаты енеркәсіптік дамуға өсер ету тәсілі бойынша не белсенді , не енжар, бағытталуы бойынша- жалпы жүйелік немесе таңдамалы, теңгерілген немесе теңгерілмеген болуы мүмкін. Оларды бір уақытта да, әртүрлі кәсіпорын, сала, аймақтарға катысты сараланған күйде де қолдануға болады.

ҚР экономикалық саясатына қатысты кейбір экономистердің пікірінше енеркәсіптік саясаттың аса қолайлы нүскасы теңгерілмеген өсу саясаты болып табылады, ейткені қаржылық ресурстардың шектеулілігі жағдайында онеркөсіптің барлық салаларын бір уақытта қайта қүру мүмкін емес. Сондықтан таңдамалы ынталандыру арқылы сыртқы рынокта жоғары бәсекелік қабілеттілікті қамтамасыз ете алатын салалар мен кәсіпорындарды ғана дамыту қажет. Іс жүзінде бүл экспортқа бағдарланған өнеркөсіптік саясатты крлдануды білдіреді. Оны жүзеге асыру кезінде нақты салалар мен ендіріске есер етудің белсенді жөне енжар әдістерін қолдануға болады. Қорыта айтқанда өнеркәсіптік саясаттың жоғарыда айтылған барлық түрпаты бір ғана саясаттың әртүрлі қырлары болып табылады."

Жалпы үлттық енеркәсіптік саясаттың жалпы сызбасы 3- суретте берілген.

Әлемдік төжірибеде енеркәсіптік саясаттың белгілі бір қағидалары пайдаланылады. Оларға:

- үлттық экономиканың сапалық езгерістерге жетуді кездеуі;

- өнеркөсіп өндірісінің өлемдік талаптарға бағдарлануы,:

- өнеркәсіп ендірісінің басымдылықты салалары мен сфераларын айқындау;

- енеркөсіп енімдеріне жаппай сүраныс және табыстылық; - өнеркөсіптік саясаттың барлык қүрамдас элементтерініц өзара байланыстылығы;

- өнеркөсіптік әлеуетке сүйену;

- билік тармақтары, ведомствалар, кәсіпорындар арасында өнеркәсіптік саясатты жүзеге асыру бойынша қызметтердің бөлінуін айқындау.

Қазақстанның өнеркәсіпті қайта қүруы үзақ мерзімді жөне сатылы процесс болып табылады. Сондықтан өнеркөсіптік саясатты қүру кезінде қалыптасқан жағдайларды ескеруі тиіс: елдің жөне оның аймақтарының мамандануын, өнеркөсіптің салалық құрылымын, оның техника- технологиялық деңгейін, шаруашылық байланыстарын, өнеркәсіп кәсіпорындарының нысандарын, түрпаты мен келемін және т.б. Бұл жағдайлар объективті түрде өнеркәсіпті қайта қүру процесінің ұзақтығын болжайды. Сондықтан өнеркөсіптік саясаттың қойылған мақсатты белгілеулерін жүзеге асыруда оны нақты кезеңдерге белу қажет болып табылады.

1.2. ҚР-ғы шағын және орта кәсіпорындардың жағдайын талдау

Қазақстан Республикасы Агенттігінің мамандаңдырылған бюллетенінде жарияланған статистикалық мәліметтерге сәйкес, статистика бойынша 01.10.2000 жылы республикада 109,4 мың шағын кәсіпорын (заңды тұлғалар) тіркелген. Олардын ішінде тек 74,5 мың бірлігі ғана қызметін жүзеге асырып отырды. Сонымен, тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінщ жартысынан азы нақты түрде әр түрлі қызмет түрлерін көрсетіп. өндіріс процесін жүзеге асыруда. Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы наурыз айында кабылданған "'Шағын кәсілкерлікті дамытуды жаңдаңдыру және мемлекеттік қолдауды күшейту шаралары туралы" Жарлығына және Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау көрсетуге бағытталған басқа да заңдарға қарамастан, шағын кәсіпкерлік қызметінің жандануына бетбұрыс болмады. Сонымен қатар, Республикада шағын және орта кәсіпорыңдар санының тұрақты өсу динамикасы байқалуда. 1991жылдан 2000 жылға дейінгі уақыт аралығында шағын кәсіпорындар саны 6 еседей көбейді: 1991 ж — 18,4 мың бірлік; 1992 ж - 17,8 мың бірлік; 1993 ж - 19,4 мың бірлік; 1994 -1996 жж. - 21,2 мың бірлік; 1997 ж -21,9 мың бірлік; 1998 -1999 жж — 47,6 мың бірлік; 2000ж — 109,4 мың бірлік. Бүгінде экономиканың шағын секторында жұмыс істейтін адамдардың саны 14,8 млн. жуық, өз кезегінде олар 4 млн. қазақстандықтардың өмірлік қажеттіліктерін қамтамасыз етуде.

1998 ж. басынан бері жүмыс істейтін көсіпорын-дардың саны 61,8 мың бірлікке кобейді. Олар 1481572 адамды жүмыспен камтамасыз етуде.

Тіркелген, сондай-ақ жүмыс істейтін шағын кәсіпорындардың саны жағынан ең көбі Алматы каласында байкалуда, онда тіркелген 33395 кәсіпорынның 23034-іжүмыс істеуде немесе 69%. Астана қаласында бүл керсеткіш сәл жоғарырақ, ол жерде тіркелген 5281 шағын бизнес субъектілерінің 4342 бірлігі жүмыс істеуде немесе 82,2%, Қостанай қаласында жүмыс істейтін шағын кәсіпорындардың пайызы 80,3%.

Кдзақстан Республикасында 885906 адамды жұмыспен қамтамасыз ететін шаруа қожалықтарын қосқанда 257937 жеке кәсіпорын жұмыс істеуде. Аймақтар арасында жеке кәсіпкерлікті дамыту бойынша алдыңғы орынды Оңтүстік Қазақстан облысы иеленуде, онда кәскерліктің бұл түрімен 54849-дан астамы айналысуда немесе республика бойынша жалпы көрсеткіштің 21,2%. Сонымен көрсетілген уақытта республикада 367361 шағын кәсіпкерлік субъектілері (заңды және жеке түлғалар) тіркелген Шағын бизнес өкілдерімен 354494,6 млн. теңге сомасында тауар өндіріліп, жұмыстар мен қызметтер көрсетілді, бұл жыл басындағы сәйкес деңгейден 2,8 есе жоғары.

Экономиканың шағын секторында жұмыс істейтіндердің саны 01.10.2000 жылы 1481572 адамды құрады, олардың ішінде 885906 адам жеке кәсіпкерлер

Салалық құрылымда көрсетілген сомада (354494,6 млн. теңге) өндірілген өнім (жұмыс, қызмет көрсету) көлемінің 54%-дан көбі саудаға тиесілі. Өнеркәсіп саласында тек 28724,1 млн. теңге соммасында өнім өндірілген немесе 8,1% ауылшаруашылығында — 34223 млн. теңге (9,7%), құрылыста — 21153,3 млн. теңге (6%), көлік және байланыс — 12456 млн. теңге (3,5%), қонақ үйлері мен мейрамханаларда — 4346 млн. теңге (1,2%)

Бүгінгі таңда шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу процесі қанағаттанарлық деңгейде емес. 1998 жылы 2-ші деңгейдегі банктер 152 бизнес-жобасына 172704 млн. теңге келемінде несие берді. Берілген несие ресурстары келесідей үлестірілді: көтерме сауда қызметіне - 65%, өнеркәсіпке, күрылысқа және өңдеуге- 18,5, ауыл шаруашьглық бағытында - 0,7% және 31% - басқа қызмет түрлеріне.

Қазіргі таңда болжам бойынша Кекшетау қаласында шағын және орта бизнес түсімдері бюджеттің кіріс бөлігінің 30%-ын құрауда. 1998 жылы бюджеттің кіріс бөлігіие 183179 мыңтеңге түсті, бүл межеленген жоспардың 64%-н күрайды. Көкшетауда кәсіпкерлік қызметінің негізгі бағыттарына ауыл шаруашылық өнімдерін өндейтін мини өндірістер, құрылыстар, өнеркәсіп өнімдер өндірісін және қызмет көрсету салаларын құру жатады.

Қалада, облыста және Республикада баға тербелістерін теңестіруге арналған қаржы ағындарының нашарлауына байланысты коммерциялық бағдарлар бәсендеуге бет алып, өндіріс пен қызмет саласында инвестицияларға деген кажеттіліктің өсу процесі іске қосылды.

Өндіріс пен қызмет саласында инвестиция жасау және нәтиже алу процесі ұзақ уақыттық сипатқа ие болғандықтан екінші деңгейдегі банктер бутінде ендіріс пен қызмет көрсетуге бағытталған жобаларды несиелеуге не экономикалық түрде, не психологиялық түрде дайын емес. Әкімшілікте карастырьглған 42 бизнес-жобаларының 29-ы екінші деңгейдегі банктерге жіберідді, олардың ішінде 8 бизнес-жоба жұмыспен қамтуға қатысты. Бүгінше тек 3 бизнес-жоба ғана 1,4 млн. теңге сомасыңда қаржыландырылды. Шағын жөне орта бизнес субъектілерінің мүншама қанағаттанарлықсыз несиеленуінің келесідей себептері бар:

- банк филиалдарының несие ресурстарын басқаруда еркіндік дәрежесінін болмауы;

- несие ресурстарынын тапшылығы; - несиелерді аудару процесінін үзаққа созылуы;

- көптеген кәсіпкерлердің өтімді кепілдік мүлкінің болмауы, немесе кепілдіктің мүдцем болмауы.

Кәсіпкерлік қызметті жандандыру үшін, бірінші кезекте шағын бизнесті, несиелеу жүйесін күшейту кажет. Біздің есебіміз бойынша несие ресурстарына деген кажеттіліктің төменгі көлемі жьшына 168,64 млн. теңгені қүрайды.

Соңғы уақытта кәсіпкерлік белсеңділік күрт төмендеуде. Бартерлік жағдайларға кайта оралудын кері тенденциялары байқалуда - мәмілелердің 78%-на дейін тиімсіз тауар ауыстырылуына негізделген. Егер шағын бизнестік кызмет салалары жайлы айтар болсақ, онда бөлшек сауда әзірге жетекшілікті үстап түр.

Көкшетау каласында кәсіпкерлердің кажеттіліктері үшін 195 пәтерді филиал жасауға рүқсат етілді, ол жерлерде халыққа қызмет көрсететін магазиндер, кафе, дәріханалар, шаштаразылар, шеберханалар және т.б. объектілер орналыстырылады. Шағын бизнес 52 өнеркәсіптік, 21 ауыл шаруашылық өнімдерін өңдейтін, 50 нан пісіретін кәсіпорындарды, 30 шағын базарларды, 70 дүкенді, 35 кафе-ресторандарды, барларды және киоскілерді, 54АЗСжәне КАЗС, 30 авто түрақтары мен аялдамаларды және бірқатар басқа объектілерді біріктірді.

Жалпы экономикалық дағдарыс Қазақстанда бірінші кезекте құрылыс саласында орын алды, бұл көбінесе өнімнің қозғалмауы, өндіріс циклының ұзаққа созылуы, өнімнің материал қажетсінуі салыстырмалы түрде жоғары болуы, құрылыс процесінің ықтимал факторларының (ауа-райы жағдайы, ұйымдық-техникалық жаңылысулар, өндірістің сырткы жағдайларының өзгерулері) өсер етуіне жоғары дәрежеде тәуелді болу, кооперациялану байланыстарының қиын және әркелкі болуы сияқты құрылыс индустриясының ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Кептеген құрылыстар тоқтап қалды, күшті қүрылыс-монтаждық трестер мердігерлік жұмыстарға тапсырыстардың жоқтығына байланысты тоқтап тұр. Қүрылыс-монтаж жүмыстарының мемлекет тарапынан каржылаңдырылуының күрт қысқартылуы әліге дейін басқа қаржыландыру көздерін тарту арқылы етелмеді. Күрделі құрылыс қазір шынында да драмалық күй кешуде. Қаржыландырудың жоқтығынан, мердігерлердің төлем қабілетсіздіктерінен, күрылыс материалдары мен қүраушы болшектердің жетіспеушілігінен және күрт қымбаттауынан құрылыс кәсіпорындары бірінен соң бірі жабылуда. Қазақстан Республикасындағы құрылыс кешенінің талдауынан жалпы құрылыс-монтаждық жүмыстарының томендегенін көріп отырмыз, бүл бірінші кезекте инвестициялық үсыныстардың төмендеуінен болып отыр. 1997 ж. негізгі қорлардың іске қосылуы 1996 жылға қарағанда қысқарды және 1996 жылғы деңгейдің 62%-ын қүрады. Бүл кептеген кәсіпорындарда негізгі өндіріс қорларын жаңартудың тоқталуымен, ал кәсіпорынның бір бөлігі жабылып қалуымен немесе банкротқа үшырау шегінде болуымен түсіндіріледі. Өндірістік емес салаға жасалатын инвестиция үлесін көбейтуге негізделген әлемдік тәжірибелерге қарамастан Қазақстанда күрделі салымдар құрылымында мұндай бет алыс байқалмайды, қайта керісінше 1997 жылы өндірістік емес саладағы инвестиция көлемі төмендеп, 1996 жылғы 30%-бен салыстырғанда 25,5% ғана қүрады. Түрғын үй салу қарқынының күрт төмендеуі байқалуда. 1997 жылы тұрғын үйлерді іске қосу көлемі 1996 жылмен салыстырғанда қысқарды және 1996 жылғы деңгейдің 90%-н, ал 1994 жылғы деңгейдің 60% ғана құрады.

Тұрғын үй нарығына ең төменгі және жаңа қүрылыска кететін шығындармен салыстыруға болмайтын бағамен түрғын үйлердің үлкен көлемінің үсынылуына байланысты түрғын үйге деген кажеттілік әлі үзақ уақыт бойы босатылып жатқан түрғын үй қоры есебінен қанағаттандырылатын болады.

1.3. ҚР-ғы кәсіпорындардың дамуының кешенді бағдарламалары

Шағын кәсіпкерлікті басқару проблемасы қызметаралық және көп профильді проблемалар қатарына жатады. Былайша айтқанда оның шешімі — кешенді және жүйелі көзқарасты, сонымен бірге экономикалық, үйымдастырушылық және әлеуметтік факторларды есепке алуды талап етеді. Осы талаптардың бөріне бағдарламалы-мақсаттық тәсіл жауап береді.

Атап айтқанда бейстандарттық және "шекаралық" проблемалардың шешімін іздеу жолында — әсіресе сапа аралықта бағдарламалы-мақсаттық деп аталатын ерекше тәсілдің кажеттілігі туындайды. Ол өмір сүріп жаткан қүрылымдар мен процедуралар шеңберінде орын алмайтын проблемалармен байланысты. Бағдарламалы-мақсаттық тәсілдің маңыздылығы — жүйені дамыту мақсаттарын қалыптастыру және қойылған мақсаттарды іске асыру үшін қорлардың үлестірілуінде. Бағдарламалы-мақсаттық тәсілдің қүралы ретінде максатты кешенді бағдарламалар кызмет етеді. Шағын кәсіпкерлікті қолдайтын максаттық-кешенді бағдарламаны дайындаудан бұрын, шағын көсіпкерлікті дамыту проблемалары бағдарлама бойынша дайындалатын проблемалар критерийіне жауап бере ала ма? деген мәселені анықтап алу қажет. Ондай критерийлерге көп аспектілілік, күрделілік, проблеманың жаңалылығы, әлеуметтік критерийлер, қарастырылып жаткан проблеманың тиімділігі мен өзектілігі жатады. Шағын кәсіпкерлікті дамыту бағдарламалы-мақсатты-қ басқарудың қолданылуы, көрсетілген критерийлерге жауап бергенде ғана ақталады. Шағын кәсіпкерлікті басқару проблемаларын көрсетілген критерийлер түрғысынан талдайық.

Бірінші критерий — бүл көп аспектілілік. Шағын кәсіпкерліктің дамуы, талапқа сай шағын және орта бизнес инфрақұрылымдарының құрылуын, соның ішінде аналитикалық бизнес-орталығын және консалтингтік топтарды қалыптастыру, бизнес-инкубаторларын қүру, кәсіпкерлерді дайындайтын, кайта дайындайтын және оқытатын орталықтар ашу; шағын және орта бизнесті колдау саласында нормативтік-қүқықтық қолдауды жетілдіруді қамтамасыз ететін осы бір қосалқы жүйелерді қүруда, кәсіпкерлікті дамыту проблемасының көп профильді және қызметаралық сипатына сай келетін әр түрлі аспектілер талқыланады.

Шағын кәсіпкерліктің дамуын басқару проблемасы жаңалылық критерийіне сай келеді. Былайша айтқанда бүгінгі басқару жүйесінің бүл проблеманы шеше алмайтындығын білдіреді. Шағын кәсіпкерліктің даму проблемаларын шешу үшін жаңа басқару жүйесін күру қажет. Шағын кәсіпкерліктің басқару объектісі басқарудың талапқа сай жүйесін қүруға мүқтаж. Бүгінгі күнде Қазақстанда әлі бүл проблеманы шешуге мүмкіндік беретін шағын кәсіпкерлікті басқарудың тәртіпке келтірілген кешенді жүйесі жоқ.

Шағын кәсіпкерлікті дамыту тиімділігі әлемдік тәжірибеде дәлелденген, яғни шағын бизнес инвестицияға деген ең төменгі қажеттіліктермен үлттық өнімнің едәуір бөлігін өндіреді. Сондықтан шағын кәсіпкерлік әлеуметтік критерийі мен тиімділік критерийіне сай келеді.

Соңында, шағын кәсіпкерлікті басқару проблемасы өзектілік (өткірлілік) проблемасына жауап береді.Мұндай толассыз мақсаттық бағдар, үкіметтің жоғарғы эшелондарында кабылданған шешімдердің нақты шағын кәсіпорындар деңгейіне дейін жеткізілуін ғана емес, сонымен бірге олардың іске асырылуын да қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта Қазақстанда мүндай көп деңгейлі шағын кәсіпкерлікті қолдау жуйесі жеткілікті дәрежеде тиімді жүмыс істемеуде, бұл үкімет деңгейінде қабылданатын шағын бизнесті қолдау саласындағы шешімдердің шағын кәсіпорындар деңгейінё дейін жетпеуіне алып келеді. Егер сөз шағын және орта бизнестің дамытылуы туралы болса, бүл кәсіпорындар Республиканың экономикалық дамуының шешуші фактооларының бірі болуы мүмкін еді. Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде жүмыс орындарының 90% шағын және орта бизнес кәсіпорындарының есебінен құрылуда. Дегенмен, кез-келген процестің басқарылуы сияқты кәсіпкерліктің дамуын да басқару қажет.

ҚР-да кәсіпорындардың ұйымдық-құқық түрі және базасы.

2.1. Ұлттық экономикадағы бизнестің ұйымдық-құқық түрі

Келісім-шарт дайындау қажеттілігі мен осы мақсатта кеңес беруші заңгерлер тартуды есептемегенде серіктестік құру да айтарлықтай оңай. Серіктестікте сабақтастық деген нәрсе жоқ, яғни бір серіктестің кетуімен немесе өлуімен серіктестік өз жүмысын тоқтатады. Әрбір серіктес басқала-рының келісім берулерімен өз меншігінің бір бөлігін үшінші біреуге беруге қүқығы бар. Бүған қоса серіктестің басқа түлғалардан немесе үйымдардан өз атына несие алу қүқығы бар. Жауапкершіліктері шектелмеген серіктестіктерден басқа жауапкершіліктері шектелген серіктестіктер де бар, біріккен кәсіпорыңдар да соның ішіңде. Жауапкершіліктері шектеулі серіктестіктерде, (оларды генералды серіктестіктер деп те атайды), бір немесе бірнеше генералды серіктестер (ГС) кәсіпорынның міндеттемелері бойынша шектелмеген жауапкершіліктеріне ие болады жөне кәсіпорынды баскаруды жүзеге асырады. Қалған шектеулі серіктестердің (ІПС) жауапкершіліктері салған капитал мөлшерімен шектеледі және олар кәсіпорынды баскаруға қатыспайды. Кейде серіктестіктің катысушыларының құрамында жұмыстан тыс уақытта кәсіпорын жүмысына кеңес беруші ретінде қатысатын занды емес мүшелер де болуы мүмкін. Әдетте олардың есімдері қоғам алдында кең жарияланбайды. Дегенмен де, арнайы қүжаттарда бүл мүшелердің жауапкершіліктері мен олардың алатын пайда мөлшері көрсетіледі.

Біріккен кәсіпорындар - бізде де, шетелде де бизнесті үйымдастырудың тарихи ең кең тараған түрі болып табылады. Бізде бүл түсінік үлкен дәрежеде шетел капиталымен біріккен кәсіпорын ретінде ассоциацияланады. Шындығына келгенде үйымдастырудың бүл түрі міндетті түрде шетел капиталын тартуды үйғармайды. Мүндай компанияда басқару ісі компания мүшелері сайлайтын директорлар кеңесі тарапынан жүзеге асырылады. Кбмпанияның қызметі барлықтарының бірге қарастыратын объектісі болып табылмайды және ашық түрде акцияға жазылу жоқ, осы мағынада бүл кәсіпорындар біздегі жабык акционерлік қоғамдармен бірдей болып келеді. Корпорациялар сияқты біріккен кәсігюрындарға да 2 рет салық салынады, ал олардың шектеулі жауапкершілікке қатысты жай корпорациялардағыдай артықшылықтарға ие емес екендіктерін ескерсек, үйымдастырудың бүл түрі аз әйгілі болып келеді. Алайда келтірілген мысалдан бірте-бірте корпорация түріндегі ең көп дамыған бизнесті үйымдастыру түріне айналатын эволюциясын көруге болады.

Қазақстанда біріккен бизнес тарихи түрде кооперативтерден басталды. Алғашқы рет бүл қозғалыска 1988 ж. 26 мамырда шыккан "КСРО-дағы кооперация туралы" заң кең жол ашып берді. Бірақ бүған жалпы қоғам көзқарасының терістігі мен регламенттердің шектен тыс болуынан және жеке меншіктің жоқтығынан ол тиісті танымалдылыққа ие бола алмады. Қазіргі уақытта кооперативтердің қызметі Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылы 15 шілдеде түзетулер енгізілген 1995 жылдың 5 қазанындағы "Өндірістік кооператив туралы" жарлығымен реттеледіЗаңға сәйкес өндірістік кооператив жеке еңбеккердің қатысуы мен мүшелерінің салған мүліктік салымдарының (пай) біріктірілуі арқасында негізі қаланған біріккен кәсіпкерлік қызметке мүше болу арқылы азаматтардың өз еріктерімен бірігуі болып аныкталады. Кооперативті қүру жарғылық қүжаттарды дайындаудан басталады: жарғы немесе жарғылық келісім және кооперативтің жалпы жиналысында бекітілетін жарғылар. Жарғыда кооператив мүшелерінің салатын пайларының мөлшері мен оларды салу тәртібі, кооперативтің пайдасы мен шығындарын бөлістіру тәртібі және кооперативтің басқару органдарының қүрамы мен қүзырлары көрсетілуі қажет.

Қазіргі уақытта Қазақстанда кооперативтер өте сирек кездеседі, негізінен олар 80-ші жьглдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында қүрылғандар. Кәсіпкерлердің көбісі өртүрлі шаруашылық серіктестік түрлерін артық көреді: толық, командиттік, жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер. Егер шетелдегі бизнесті үйымдастыру түрлерімен салыстырсақ, онда толық серіктестік өзінің негізгі принциптері бойынша жауапкершілігі шектелмеген серіктестікке, ал командиттік серіктестік — генералды серіктестікке сәйкес келеді. Қазақстан Республикасы Президеңтінің 1995 жылғы 2 мамырдағы "Шаруашылық серіктестіктер туралы" жарлығына сәйкес серіктестіктің міндеттемелері бойынша қатысушылары өз иелігіндегі барлық мүлігімен ортақ жауапты болып келетін шаруашылық серіктестіктер толық серіктестік болып қабылданады⁶⁴.

Коммандиттік серіктестік — серіктестіктің міңдеттемелері бойынша иелігіндегі барлық мүліктерімен ортақ жауапты болып келетін, жауапкершіліктері жарғылық қорға салған салымдарының сомасымен шектелетін бір немесе бірнеше қатысушыларды қосатын серіктестік болып табылады. Бірінші топ қатысушылары толық серіктестік деп аталады және толық серіктестік туралы барлық ережелер таратылады. Екінші топтьщ қатысушылары салымшылар немесе коммандитистер деп аталады. Салымшылар басқарудан шеттетіледі, осыған байланысты коммандиттік серіктестік сенімге негізделген серіктестік деп те аталады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік — қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша жауап бермейтін және жауапкершіліктері салған капиталдарының мөлшерімен шектелетін серіктестік. Бизнесті ұйымдастырудың бұл түрі толық және коммандиттік серіктестік пен акционерлік қоғам арасындағы орынға ие. Артықшылықтары ретінде капитал тарту мүмкіндігін, қатысушылардың жауапкершіліктері шектеулі болуының есебінен тәуекелді азайту мүмкіндіктерін, жұрт алдында есеп беру талабының және жарғылық қорға салымды көп кешіктіріп салу күқығының жоқтығын, ал серіктестіктің тіркелуі кезінде тиісті соманың тек 25 % ғана жеткілікті болатындығын айтуға болады.

Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік — қатысушыларының жарғылық қорға салған салымдарымен шектелетін жауапкершіліктері бар, ал ол сомалар жеткіліксіз болған жағдайда салған салымдарына тең келетін өз иелігіндегі мал-мүлкімен қосымша жа_;уапты болатын шаруашылық серіктестік. Бүл жауапкершіліктің көлемі қатысушылардың өздерімен оз бетінше жасалады да жарғылық құжаттарда белгіленеді, бірақ ол олардың жарғылық қорға салған салымдарының екі есесінен аз болмауға тиіс⁶⁵.

,.) Корпорация — бизнестің ең көп тараған және қалаулы түрі болып табылады. Корпорацияның басты артықшылығы -акционерлердің корпорация қызметінің нәтижелеріне деген жауапкершіліктерінің шектеулі болуы. Корпорацияны акционерлер сайлайтын директорлар Кеңесі басқарады. Директорлар Кеңесі Корпорацияның стратегиялықдамуына жауап береді, ал оперативтік басқарумен маман менеджерлер айналысады. Корпорацияны ұйымдастыру серіктестікті ұйымдастырумен салыстырғанда киын шаруа болып келеді, ал жеке кәсіпкерлікпен салыстырғанда боса да қиын. Корпорацияны қүру корпорация туралы ереженің дайындалып, тиісті басқару органдары тарапынан бекітілуін және корпорацияның жүмыс істейін деп жатқан жердегі барлық штаттар үшін квалификациялық құжаттардың даярлануын қамтиды.

Корпорацияны құру кезінде қажетті үйымдық құжаттардан басқа тіркеу салымының төленуі және корпорация статусы мен корпорацияның жүмыобістейін деп жатқан жердегі барлық штаттардан сертификат алу үшін лицензия мен франчайзинктік салықгардың төленуі шарт. Корпорацияның жұмыс істеуі жыл сайын директорлар Кеңесі есеп беретін акционерлер жиналысын өткізуді талап етеді.

2.2. Шет мемлекеттердегі бизнестің ұйымдық-құқық түрі

Дамыған нарықтық экономикасы бар елдердегі және нарықтық реформа жолына енді түскен біздің республикамыздағы шағын кәсіпкерліктің ұйымдық нысандарының дамуын талдай отырып, біздегі бизнестіңұйымдық нысандарының шетелдегілерге жақындау тенденциясын байқауға болады. Сонымен бірге айтарлықтай айырмашылықтар бар, бұл заңды түрде біздің экономикамыздың дамуындағы өтпелі кезеңмен түсіндіріледі. Бұл бөлімде шетелдік тәжірибенің жақсысын пайдалану мүмкіндігін анықтап, *оны Қазақстандағы көсіпкерлікті дамытуға қолдану мақсатында АҚШ пен Қазақстандағы бизнес дамуының ұйымдық нысандарының салыстырмалы талдауын жүргізуге әрекет жасалды. Шетелдік тәжірибеде, атап айтқанда АҚШ-та бизнестің келесі негізгі 4 нысанын айырады: жеке кәсіпкерлік, серіктестік, корпорация және 3 — корпорация.

Жеке кәсіпкерлік — тіркеу және негізін қалау көзқарасы бойынша шағын бизнесті ұйымдастырудың ең онай формасы болып табылады. Себебі тіркеу процедурасы сертификатты кәсіпкердің атына толтыру мен тіркеу номерін алудан тұрады, бұл талаптар орыңдалғаннан кейін бизнес өзінін занды түрдегі жүмыс істеу қүқығын алады. Жеке кәсіпкерліктің тағы бір артықшылығы бизнесті толығымен бакылау мүмкіндігі. Мүндай кәсіпорынды кез-келген уақытта бөліктеп, сондай-ақ бүтіндей сатуға болады. Сонымен бірге фирманың бағаланған құнына негізгі активтерден баска фирманың имиджі, коммерциялық құпия объектілері және түтынушылар мен тапсырыс берушілердің (инвесторлардың) қалаулары сияқты сезілмейтін активтер де (Гудвилл) қосылады.

Кәсіпкердің өз қызметінін нәтижесіне деген шексіз жауапкершілігінің болуы жеке кәсіпкерлікте ен маңызды шарт болып табылады. Бүл тек кәсіпорынның тікелей қаржылық нәтижелеріне ғана емес, сондай-ақ өндірілетін өнім сапасына деген жауапкершілікті білдіреді. Жеке кәсіпкер кәсіпорынның берешектері үшін жеке активтерін қоса өзінің барлық мүлігімен жауап береді. Бұл фактордын қаншалықты сынды болуы бизнестің түріне және несие берушілер тарапынан жасалған қарсылықтардан өз меншігін қорғау мақсатындағы бизнесті тиімді сактандыра &ту мүмкіндігіне тәуелді. Егер кәсіпкер әлдеқашан фирмаға айтарлықтай қаржы салып қойған болса және өз меншігін несие берушілердің қарсылықтарынан қорғау жолын таба алса, онда ол кәсіпкерліктің осы түрін пайдалана алады. Бизнесті үйымдастырудың бүл түрінің екінші кемшілігі жеке кәсіпкердің көсіпорынның жүмыс істеуі мен өсуі үшін қажетті ресурстарының шектеулі болуы, себебі олардың тек өз қайнар көздеріне не заемдарға сенім артуларына түра келеді. Жеке кәсіпорынға салық салынған кезде кәсіпкерлердің барлықкірісі, соның ішівде жеке кірістері салынатын салық сомасының қүрамына кіреді. Кейде бизнестен түскен кірістер мен басқа көздерден түскен пайдаларды қосқан кезде кесілкер бизнестің басқа түрлеріне қарағанда салықты айтарлықтай көп мөлшерде төлеуі мүмкін. Көбінесе бүл кәсіпкерді өсу үстіндегі салық көлемін төлеу үшін өзінің жеке кірістерін пайдалануға не бизнестен айтарлықтай соманы шегеріп тастауға мәжбүр етеді. Екінші жағынан, егер бизнес алғашқы жылдары зиянға үшырайды деп күтілсе, онда кәсіпкер бизнестің бүл түрін пайдалануда артықшылықтарға ие болуы мүмкін, себебі шығындар салық салынатын кірістің жиынтық көлемін азайтады.

Қазақстанда кәсіпкерліктің құқықтық түрдегі проблемасы С.И.Климкинның еңбектерінде толығырақ талдап қорытылған. Заңды тұлға ретінде қүрылмай-ақ жеке кәсіпкерлік немесе азаматтардың (жеке тұлғалардың) кәсіпкерлік қызметтері шағын кәсіпкерліктің ұйымдық-қүқықтық түрлерінің бірі болып табылады. Мұндай түрдегі кәсіпкерліктің ерекшелігі азаматтардың бастамалық қызметтерінің олардың жеке меншіктеріне негізделуінде және ез мағынасы бойынша коммерциялық болып табылады.

Қазақстан Республикасының "Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау көрсету туралы" 1992 ж. 4 шілдедегі Заңы, жеке кәсіпкерлікті реттейтін негізгі құқықтық құжат болып табылады. Бүгінде жеке кәсіпкерлік бизнесті ұйымдастырудың ең кең тараған түрі болып табылады. Бұл қызмет әсіресе заңды тұлға ретіңде құрылмай-ақ, сатып алынған патент негізінде жүмыс істеу мүмкіндігінің арқасында жандана түсті. Мүндай патент бір мезгідде алу туралы куәлік жөне кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру қүқығын беретін лицензия болып табылады. Шет еддегідей біздің жеке кәсіпкеріміз де өз кәсіпорнының қызметі үшін жауапкершілігі шексіз болып табылады. Заңды түрде бүл жеке кәсіпкердің тіркеуге алыну кезінде занды түлға ретінде саналуынан көрініс табады, яғни жеке меншік бизнеске тартылған меншіктен занды түрде болектендірілмейді. Бұл оз кезегінде несие талаптары үсынылған кезде кәсіпкердің барлық дүние-мүлкі, мүмкін болатын шығындардың астында қалатындығын білдіреді. Сондықтан кәсіпкерліктің мүңдай түрі тек тәуекел деңгейі оте томен болатын салаларда ғана ұсынылуы мүмкін. Қазақстандағы бизнестің әртүрлі ұйымдық-құқықтық түрлерінің сипаттамасы келтірілген.

3.1. Кәсіпорын экономикасы дамуының негізгі факторлары

Кәсіпкерлікті қоғамның экономикалық дамуының негізгі факторларының бірі ретінде карастыратын экономякалық дамудың кәсіпкерлік моделі экономиканың осы секторындағы басқару жүйесінің тиімділігін объективті бағалауға мүмкіндік беретін тиісті методологиялық және әдістемелік база құруды талап етеді. Бұл зерттеудің концепциялық негізі оны кәсіпкерлік-жүйелік төсілдің принциптері негізінде басқарылатын күрделі жүйе ретінде қарастыру болып табылады. Жүйелік тәсілдемеге сәйкес кез-келген жүйе, соның ішінде кәсіпкерлікті басқару жүйесі де бір қатар белгілермен сипатталады.

Жүйені қалыптастырушы маңызды қасиеттердің бірі -байланыстылық пен түтастық. Байланыстылық дегеніміз жүйені — физикалық немесе концепциялық түрде бір-біріне озара тәуелді көптеген элементтердің түтастығы ретінде қарастыру. Түтастық дегеніміз әрбір элементтің, оның қасиеттері мен қатынастарының жүйедегі орнына тәуелді болуын ғана емес, сонымен бірге түтас бірыңғай мақсаттың бар екендігін де білдіреді. Кәсіпкерлікті басқару жүйесін қүра отырып, басқарудың барлық деңгейлерінде бизнесті қолдайтын тиісті инфрақүрылым күру арқылы кәсіпкерлік қызметті жандандыруды максат етіп аламыз. Шағын бизнесті басқаруда жү'йені қүраушы элементтер ретінде кәсіпкердің өзін және басқару объектісі ретінде кәсіпорынды құруға және жұмыс істетуге қажетті — қорларды айтуға болады.

Кәсіпкерлікті басқару жүйесінің түтастығы дегеніміз — жүйе қасиеттерінің барлық уақытта тек қана оның элементтерінің қасиеттерінен түруын білдірмейді. Кәсіпкерлікті басқару жүйесі түтас жүйе ретінде, оны қүрайтын элементтерінің қасиеттерінен ерекше жаңа қасиеттермен сипатталады. Барлық элементтер тікелей немесе жанама түрде бір бірімен байланысты, сондықтан олардың бірінің жойылуы немесе бір элементтің қосылуы жалпы алғанда жүйенің қалған элементтері арасындағы қарым-қатынастың өзгеруіне алып келеді. Әрбір жүйені жүйенің анағұрлым жоғарғы ретті элементі ретінде қарастыруғаболады. Кез келген жүйенің элеменггері өз кезегінде анағұрлым төменгі жүйе де бола алады.

Кәсіпкерлікті басқару жүйесіндегі жергілікті басқару жүйесі аймақгық басқару жүйесінін элементі болып табылады, ал ол өз кезегінде кәсіпкерлікті мемлекеттік басқару жүйесінің элементі болып табылады.

Жүйенің негізгі ерекшеліктерін карастырайық.

І.Жүйе элементтерінің арасындағы өзара байланыс — элементтер арасындағы байланыстардың біреуі болса да үзілсе, жүйенің өмір сүру мүмкіндігі жойылады, элементтер арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері өзгеріске үшырайды. Кәсіпкерлікті басқаруды қамтамасыз ететін қосалқы жүйенің біреуінің жоқ болуы жалпы баскару жүйесінің жаңылысуына әкеледі.

2.Жүйе мен ортаның өзара байланысы — жүйенін ерекшеліктері тек қана ортамен өзара орекет ету проңесінде ғана танылады. Кәсіпкер тікелей осер ететін сыртқы факторлардың (жеткізіп салушылар, бәсекелестер, түтынугиылар, заң және мемлекеттік органдар) сондай-ақ жанама түрде әсер ететін факторлардың (экономика жағдайы, саяси факторлар, халыкаралық жағдай, әлеуметтік-мәдени факторлар және ғылыми техникалық прогрестің даму деңгейі) ықпалыңда болады.

З.Сатылық (иерархичность) — жүйе элементтерін анағүрлым төменгі деңгейдегі жүйе ретінде қарастыру мүмкіңдігі. Кәсіпкерлікті басқару жүйесінде төменгі басқару органдарының жоғарғыларға өзара бағынышты сатылық жүйесі болып табылатын басқарудың 4 деңгейі бар.

4.Орнықтылық — жүйенің негізгі міндеттерінің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін, қүрылымдық дамуға немесе сақтауға тырысушылық. Кәсіпкерлікті басқару жүйесінің орнықтылығы, басқарудың қосалқы жүйелерінің қүрылуы мен жүмыс істеуі есебінен кепілдендіріледі.

5.Автономдылық — ішкі тәртіптілікті кебейтуге тырысу, "жетіспейтін" элементтер мен міндеттердің орнын толтыру. Кәсіпкерлікті басқару жүйесі, ұйымдык құрылымдарын, функционалдық қосалқы жүйелерін, басқару органдарының жүйесін, жүйенің элементтері арасындағы өзара байланыс жүйесін және т.б. қамтитын, өзінің жүйе қалыптастырушы механизмі бар ерекшелендірілген жүйе болып табылады. Кәсіпкерлікті баскару жүйесі, қүрамына техникалыққосалқы жуйелермен бірге, адамдар да кіретіндіктен, ұйымдықтапқа жатады. Ұйымдықжүйе ретіңде, кәсіпкерлікті басқару жүйесі, тек өзіне ғана тән бір қатар ерекшеліктермен сипатталады. Олардың қатарына мыналар жатады: жүйенің нысаналы сипатта жүмыс істеуі (ереже бойынша, бүл көптеген мақсаттардың бір уақытта бар болуы) және үйымды қүрушы элементтердің (қосалқы жүйелердің) сатылы тәртіптілігі.

Жүйелер теориясына сәйкес, жүйелер жабық (сыртқа ортамен байланысы жоқ жүйелер) және ашық (сыртқы орта жоне басқа жүйелермен тығыз байланысы бар жүйелер) болады; күрделі (элементтерінің өзі бір жүйе түріндегі жүйелер) және үлкен (алдын ала болжау мү^мкін емес болған, жаңа қүрылымдар мен қасиеттерге ие болу қабілеті бар және жоғары дәрежелі ықтимал сипаттары бар күрделі жүйелер). Кәсіпкерлікті басқару жүйесі сыртқы ортамен тығыз байланыста болады және ашық жүйелер категориясына жатады. Кәсіпкерлікті басқару жүйесі элементтерінің көбісі, мысалы, кәсіпкерлікті аймақтық басқару жүйесі өз алдына бір жүйе, сондықтан кәсіпкерлікті басқару жүйелерінің барлығы күрделі жүйелер категориясына жатады. Кәсіпкерлікті басқару жүйесі, ұдайы даму үстінде болатындықтан және барған сайын жаңа элементтермен толықтырылып отыратындықтан, үлкен болып табылады.

Аталған классификацияға сәйкес кәсіпкерлікті басқару жүйесіне келесідей анықтама беруге болады. Кәсіпкерлікті басқару жуйесі — бұл болжамсыздық пен тұрлаусыздық элементтерімен сипатталатын жаңа құрылымдар мен қасиеттерге ие болуға қабілетті, сатылыққосалқы жүйелерден түратын, сыртқы ортамен тығыз байланысы бар, үлкен, күрделі және нысаналы ашық ұйымдық жүйе Кәсіпкерлікті басқару жүйесі — бұл мақсатты көп деңгейлі басқару жүйесі, басқару объектісіне (басқарылушы жүйе) кәсіпкерлік қызмет жатады, ал басқару субъектісі (жүйені басқарушы) ретінде кәсіпкерлікті басқару органдары жүйесі орын алады

Жоғарыда аталғандай, кәсіпкерлікті басқару жүйесінің қүрылымы сатылылық, казір корсетіліп отырған жағдайда басқару қүрылымы үш деңгейлі. Элементтер арасындағы тік иілімдер олардың арасындағы ақпараттық байланыстар мен бағыну қатынастарын керсетеді. Элементтер мен процесс арасындағы тік иілімдер осы элементтердің процесті іске асыруға тікелей қатысатындығы мен тиісті ақпараттық байланыстарды көрсетеді.

3.2. ҚР тоқыма және тігін өнеркәсіп кәсіпорындарын талдау

Қазақстан кәсіпорындарындағы дайын маталардың ені 103 см-ге тең болды. Бұрын негізінен көлемді арттыруға бағытталған Қазақстан Республикасының тоқыма өнеркәсібінде технологиясы жеңіл, қарапайым маталар өндірісі басым болды. Қазіргі кезде маталардың ені үлғайтылды, себебі кәсіпорындар бірте-бірте ескі • пневморапирлі станоктерді өндірістен алып тастауда. Нарықта импорттық маталармен бәсекелесіп, сауда-саттық жүргізуге тура келгендіктен, маталардың сапасы мсп ассортименті жақсарып келеді. Дегенмен, қүрал-жабдықтардың жағдайы және деңгейімен тежелетін маталардың сапасы мен ассортиментін ары қарай жақсарту қажеттілігі де бар. 7.Қүрал-жабдықтардың деңгейі мен жағдайы. Шетелдік тоқыма кәсіпорындары үнемі бәсеке жағдайында болғандықтан, жұмыс параметрлері компьютерлендірілген жоғары өнімді, жетілген қүрал-жабдықтармен өздерін қамтамасыз етуі қажет. Бұл өз кезегінде еңбек өнімділігін, өнім сапасын арттырады, өнімнің езіндік қүнын төмендетеді. Қазақстандық тоқыма кәсіпорындары жетілдірілмеген отандық қүрал-жабдықтармен жабдықталған болатын. Тек жіп иіру енеркәсібіндегі машиналар мен станоктар ғана шет елдерден сатып алынатын еді. Соның өзінде де, сатып алынатын машиналар амортизация кезеңінен шығып кеткен болуы мүмкін. Қазіргі кезле қүрал-жабдықтардың деңгейі мен жағдайы одан да нашарлай түсті. Себебі, еткен жылдарда біз айтқан машиналар мен станоктар одан ары моральдық және физикалық түрде тозды. Бүл жағдайдан кәсіпорындарды қазіргі заман талабына сай қүрал-жабдықтармен қамтамасыз ету арқылы шығуға болады.

Екінші топтың себептері — кәсіпорындарды басқару деңгейі. Көптеген фабрикалардың басшыларында шикізаттарды сатып алу. маталарды еткізу, қаржы ресурстарын басқару сияқты сүрақтарды шешуде жеткілікті тәжірибе болған жоқ. Жақсы жұмыс істеп отырған фабрикалар басшылары нарық жағдайларына тез бейімдедді, даму стратегиясын бекіту және менеджерлер тобын қалыптастыру арқылы табысқа жетіп отыр.

Бірінші топтың факторларын жақсарту көп қаржы салымдарын кажет етеді және ол бір күннің немесе бір сағаттың ішінде шеше салатын мәселе емес. Сондықтан олар "инерциялық" факторларға жатады. Екінші топ факторлары — кәсіпорындарды басқару деңгейін де аз уақыт ішінде түбегейлі езгертуге болмайды. Осы екі топтың факторлары қазірден бастап, біртіндеп дүрыс жолға қойылса, уақыт өте келе жемісін жейтініміз анық.

Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына енуі тоқыма және тігін енеркәсібі үшін оң нәтиже беруі керек. Бірақ, бір жағынан. саланың осал түстары бойынша шетелдік инвесторлардан қорғау шараларын қабылдауға, екінші жағынан елімізде өндірілмейтінтауарлар импортына жағдаи жасау қажет. Осындаи тауарларға жүн жіптері, мақта маталары, киім, тоқыма бұйымдары жатады. Киім өндірісінде үрдістерді технологиялық, техникалық және үйымдастырушылык түрғысынан қайта қүру кажеттігі бар. Бүл үрдістер икемді, басқару шешімдерін тез арада қабылдау мүмкіндігіне ие болуы, минималдық инвестицияларды, өндірістік аудандарды, энергия ресурстарын қажет етуі керек.

Кәсіпорындар нарық жағдайының талаптарына сай киім ассортименті мен модельдерін жаңалауға, әмбебап технология мен қүрал-жабдықтарды пайдалануға, киімді тігу үрдісін автоматизациялауға қабілетті болып қүрылуы тиіс- Шағын және орта бизнес кәсіпорындарында айтылған артықшылықтардың бәрі сақталады. Сондықтан, киім өндірісінде шағын кәсіпорындардың кең желісін қалыптастыру үтымды болмақ.

Әлемнің ғаламдануы жағдайында тоқыма және тігін онеркәсібі кәсіпорындары үшін Қазақстан Республикасының БСҰ-на мүшелікке етуі, халықаралық стандарттау 180 9000 жүйесін енгізу, салада шағын кәсіпкерлікті дамыту, химиялық талшықтар өндірісін жолға қою және басқа да жоғарыда сөз болған ұйымдастырушылык шаралар осы сала кәсіпорындарының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді деп тұжырымдаймыз.

Тоқыма және тігін енеркәсібінің экономикалық қауіпсіздігі өнеркәсіптің баска салаларының да дамуына тікелей байланысты жүргізіледі. Себебі, станоктарды машина жасау саласы жасаса, шикізатпен ауыл шаруашылығы қамтамасыз етеді, сала үшін мамандарды университеттер дайындайды және т.б.

Әлемдік тәжірибеде экономика салаларын Қосылған Қүн Тізбегі (ҚҚТ) ретінде қарауға негізделген талдау және даму стратегиясы жасатынған және ол кең қолданылып жүр. Бүл әдістің мәні әр саланы акырғы өнімге біртіндеп қүн қосьш отыратын өндірістің бір тізбегі ретінде карастыруда болып табылады. Қүрылымдық жағынан ҚҚТ-інің екі түрін ажыратады: тік және келденең. Экономикалық белсенділік ҚҚТ-нің тік қүрылымында, әдетте, бір компания шеңберінде жинақталған. Мысалы: бір ғана компания шикізат шығарады, оны өңдейді, қосалқы бөлшектерін шығарады және өнімді жасайды. Көлденең ҚҚТ-нде белсенділік бірнеше шаруашылық субъектілері арасында біркелкі бөлінеді: бір компаниялар өнім дизайнымен айналысады, екінші компаниялар жеке бөлшектерін шығарады, үшінші кәсіпорын өнімді жинақтайды. Өндірушілер саны басым болған жағдайда тік ҚҚТ-і. түтынушылар басым болса көлденең ҚҚТ-і қалыптасады. ҚҚТ-не кім ең көп әсер етсе, сол ең көп қосылған күн алады. Киім жасау ҚҚТ-і түтынушылардың ҚҚТ-ң мысалы ретінде көрінеді. Олдизайнерлік фирмалардан, көтерме сатушылардан, жеке дүкендерден, тоқыма фабрикаларынан, шикізатты ендірушілерден, өндеушілерден, киім тігетін фабрикалардан түрады. Осы тізбекте дизайнерлік фирмалар мен көтерме сатушылар ерекше маңызға ис. Олар не шығару керектігін анықтап, басқаларына қарағанда артык қосылған қүн алады. Кейбір елдердегі түрғылықты халық табысының өсуі, тауарларды өндірушілерге экологиялык және басқа да талаптардың күшеюі қосымша қүндардың орналасуына үлкен әсер етеді. Мысалы, Гонконг елінде еңбек ақының елеулі өскеніне және соған байланысты елдің киім, аяқ киім жасаудағы бәсекелестік артықшылығын жоғалтқанына қарамастан, ҚҚТ-нен шығып қалған жоқ. Оның себебі Гонконг компанияларының АҚШ-ка киім мен аяқ киім жеткізуде квота алатын байланыстары мен жеткілікті тәжірибесі бар болуында Егер АҚШ Үкіметі квоталарды алып тастаса, Қытай компаниялары жеткізілімдермен тікелей өздері айналысуы мүмкін.

Мемлекет ҚҚТ-не кіретін барлық элементтерді кешенді қолдауы керек. Мемлекеттің жоспарлау және бағыттау қызметі осында болады. Қосылған қүн тізбегі, кластер туралы пікірлерден тоқыма және тігін өнеркәсібінде дәл қазір ҚҚТ-н күрудың қажеттігі бар деп есептейміз. Токыма және тігін өнеркәсібінде ҚҚТ-н күру не үшін керек, оны неге кластер деп атамайды деген сүрақ туындауы мүмкін. Бүл жерде, біз кластерді теориялық негіз ретінде аламыз. Ал, Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған Индустриалды-инновациялық даму стратегиясы өмірге енгізіліп отырған қолданбалы қүжат болғандықтан, осы Стратегиядан көп ауытқымай, "тоқыма және тігін өнеркәсібі ҚҚТ-і ретінде" қалғанын қалаймыз. Тоқыма және тігін өнеркәсібінің косылған қүн тізбегі сызбасын 3-суретте үсынып отырмыз. Осы сызба арқылы тоқыма және тігін өнеркәсібінін ақырғы онімінс күп қосатын салаларды анық көруге болады.

Бізде экономиканың маңызды сегменті ынталандырусыз қалды. Оларға салықтардың барлық түрін бекітілген тәртіппен төлейтін, өнімге қүн қосатын кәсіпорындар жатады. Қазір салық төлеушілердің атаулы категориясы үшін жағдайлар жасау керек. Қосылған қүны жоғары кәсіпорындар үшін арнайы салық режимін корпоративті табыс с&тығынын және қосымша күн салығының (ҚҚС) сомасын 50%-ға төмендететін салық преференциясын қолдану арқылы салықты жалпы бекітілген тәртіппен есептеледі. Осы ретте салықтарды төмендету қосылған қүны жоғары өнім өткізуден түскен табыс сомасы бөлігіне есептеледі.

Осындай кәсіпорындарға салықты ҚҚС бойынша ағымдағы төлемдерді тоқсан бойынша төлеу үсынылалы. Бул кәсіпорындарда өндірісті дамытуға жүмсай алатын айналым қаржыларының пайда болуы үшін жасалады. Корпоративті табыс салығы және ҚҚС жыл бойы тоқсан сайын 30-50%-дық азайтумен төленіп отырады. Берілген режим екі шарт бойынша салық төлеушілерге қолданылуы мүмкін: І.Өзі ендірген тауарларды өткізу келемі жалпы өткізу көлемінің 90%-ын қүрауы керек. Тауарларды өткізудің жалпы көлемі негізгі және негізгі емес қызмет түрлері бойынша табыс жиынтықтарынан түрады. Бүл шектеу делдалдық, алыпсатарлық қызметпен айналысатын кәсіпорындарға таралмайды, яғни отандық тауар өндірушілерді қолдауға арн&тған.

Тауарларды өткізу көлеміндегі қосымша қүнның үлесі 50%-дан кем болмауы қажет.

Осындай арнайы салық режимі жанды еңбек, еңбек ақы шығындарының, амортизациялық аударымдардың үлесі жогары кәсіпорындарға қолданылады. Бір сөзбен айтқанда, арнайы салық режимі машина жасау, химия, металлургия, тігін және токыма салаларының кәсіпорындарына қолданылады. Тоқыма және тігін өнеркәсібінде ҚҚТ-н күру оған қатысатын барлық салалар мен үйымдар үшін тартымды болып көрінеді, олардың ендіріс тиімділігін арттырады, жаңа жүмыс орындарын ашады, соның негізінде елдің, саланың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді деп пайымдаймыз. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері тоқыма және тігін өнеркәсібі кәсіпорындарының дамуы, олардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету өз шешімін күтетін маңызды мәселелердің бірі екенін көрсетті. Осы ретте кәсіпорын. мемлекет пен зерттеушілер түрғысынан жүргізілетін жүмыстар бір арнада жүргізілсе, сала кәсіпорындары әлі де әлемге аты шыққан компаниялармен бәсекелесе алатынына сеніміміз мол.

ҚОРЫТЫНДЫ

Жүргізілген зерттеулер негізінде келесі қорытындылар мен ұсыныстарды жасауға болады:

Қазақстан Республикасы ашық нарықты экономикалы ел екенін әлем жұртшылығы мойындаған жағдайда, кәсіпорынға сыртқы ортадан, бәсекелестері тарапынан қауіп-қатер төнуі мүмкін. Ұлттық қауіпсіздік, мемлекет деңгейіндегі экономикалық қауіпсіздік күнделікті өмірге терендеп енген түсініктер болса, кәсіпорын деңгейіндегі экономикалық қауіпсіздік көпшіліктің еті үйрене қоймаған термин болып саналады.

Ғалым-экономистердің кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігіне берген анықтамаларын зерттей келіп. кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігі -кәсіпорындағы барлық ресурстарды (өндірістік, технологиялық. еңбек, ғылыми-инновациялық, каржылык, кәсіпкерлік) үтымды пайдалана отырып, дағдарыстардың алдыналу және үдайы даму шаралары механизмінің тиімді кызмет ету жағдайы деп пайымдаймыз. Үдемелі дамып отырған қоршаған ортада қызмст ететін кәсіпорын басшылығына қатердің, дағдарыстың алдын-алатындай көреген болуы қажет. Тоқыма-тігін өнеркәсібі кәсіпорындарының қызмет ету ерекшеліктерін ескере отырып, экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үрдісін бірнеше кезең бойынша қүру керек. Біріншіден, қатерлердің жіктелуі, себептері анықталуы; екіншіден, экономикалық қауіпсіздіктің дәл қазіргі жағдайы бағалануы; үшіншіден, қысқа және үзақ мерзімге даму бағдарының дайындалуы оң қадам болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

01. 1997ж. Өзгерісі және толықтылығымен Қаржы министрлігінің Бас салық инспекциясымен №37 «ҚҚС есептеу мен төлеу тәртібі жөнінде» нұсқауы.
08. 1993ж. Министрлер комитеті шешімі негізінде шығарылған Қазақстан Республикасының ұйымдары мен кәсіпорындары және мемлекеттік бірлестік жұмысшыларының іс – сапарлық қызметі жөнінде нұсқауы.
А. Үмбеталиев, Ғ. Керімбек, «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік».
В. В. Ковалев «Финансовый анализ», Москва 1995г.
А. Д. Шеремет, М. И. Баканов «Теория анализа хозяйственной деятельности», Москва 1987г.
Алтынбаев Б.А, Истаев А.А. Основы маркетинга/Учебное пособие-А.,Экономика,2002

Есімжанова С.Р., Маркетинг/оқу құралы.- А.:Экономика, 2003
Жолдасбаев Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы / Оқу құралы.- А.: Экономика, 2002
Кнышова Е.Н., Маркетинг: Учебное пособие.- М.: Форум, 2004
Котлер Ф., Маркетинг негіздері, А.: «Жазушы»,2002
Маслова Т.Д., Божук С.Г., Ковашн Л.Н., Маркетинг- СПБ: П., 2002
Сатыбалдыұлы С., Маркетинг- нарықтану: Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық- А.: «Білім», 1999
Шеденов Ө.Қ., Жинісов Б.А., Байжомартов И.С., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория, А.-А., 2001

Қысқартылған сөздер: