Нарықтық экономикалық қатынастар жағдайында экономикада болып жатқан түрлі өзгерістерді зерттеудің маңыздылығы арта түседі. Бұл өзгерістердің ішінде инфляцияның орны ерекше.

Инфляция – бұл ел ішіндегі тауар мен ақша көлемдері арасындағы сәкессіздігі. Бұл сәйкессіздіктің басты себептері мен оның экономикаға әсерін біз, Таналинов Амангелді, Акежанов Данияр мен Абдунурова Асем, бұл жұмыстың ішінде ашуға тырысатын боламыз.

Жұмыстың актуалдылығы келесі факторлардан туындайды:

• біраз уақыт бұрын халықаралық қоғамдастық (мировое сообщество) Қазақстанды нарық экономикалы ел боп жариялады. Сол себептен экономикалық заңдарды түсіну өмірлік қажеттілікке айналды.
• Қазақстанда инфляциялық процесстер қатты сезіліп тұр, бұны күнделікті тұтынатын тауарлар бағаларының өзгеруінде көруге болады.

1. Инфляцияның түрлері және оның шығу себептері

Ең үлкен макроэкономикалық проблемалардың бірі - инфляция. Дүние жүзінде әрбір мемелекетте тым болмаса 50-100 жылда  1 рет инфляция болады. Инфляция салдары – экономика салаларының қалыптасуына негативті әсерін тигізекді.

Инфляция (лат. тілінен inflatio – кебіну) – ақшаның сатып алу қабілеттілігінің төмендеуін немесе бағаның өсуін сипаттайды. Инфляцияның теріс көрсеткіші – дефляция (лат. тілінен deflatio – выдувание), яғни бағаның төмендеуі.

Инфляцияның маңызды себептерінің  бірі – ақша – массасынын және тауарлар аоасындағы тепе-тендіктің бұзылуы. 

Инфляция сипатымен жылдамдығына карай мынадай турлерге жіктеледі:

• бірқалыпты
• галлопирующая
• гиперинфляция

Инфляциянын бірінші түрі – бағанын өсуі төмен каркынмен сипатталады, яғни жылына 10-15 пайыз, немесе айына 1 пайыз баға өседі. Рыноктын экономикасы дамыған елдерде бұл инфляция бола береді.

Галопирующая инфляция – бағанын 200-400 пайыз өсуін сипаттайды. Инфляциянын бұл түрі – жоғары дамыған және дамымаған елдерде бола береді. Мысалы: 70 жылдардағы инфляциялык кризис. ОПЕК – мұнай экспорттаушы мемлекеттер бірігіп, мунай шикі заты мен өнімдердің бағаларын реттей бастады. Нәтижесінде бензинді аз қажет ететін жапондык малолитражкалар американдык автомобильдерді рыноктан ығыстырып тастады. Яғни бензиннын бағасы курт оскенде, унемды жапондык автомобильдерге сураныс осты.

Бул инфляциянын өзінің ерекшелыктері бар. Бул уакытта халыкка акша ұстау пайдалы емес, сондыктан халык тутынатын таурларды сатып ала бастайды, керек емес болса да. Ең басты – сатып алу кабілеттілігін материалды турде сактау. Бул оз кезегінде халыкта тауарлардің тым көп болуына әкеледі.

Инфляциянын 3-ші түрі – бағанын астрономиялык өсуын сипаттайды, 3 және 4 турлы цифрлармен есептелуы мүмкін. Бул инфляциянын ең улкен каупы онын кадағалауға мумкіншілік берілмейтіндігінде және реттеалмайтындыгында, тіпті мемлекеттің әсер ету шаралары жузеге аспайды.

Бул жағдай басты мемлекеттік  банктің акша усынысын бакыламағаннан туындайды. 2-3 жыл ішінде экономика депрессия күйіне өтеді, бул өз кезегінде 2-ші денгейдегі  банктердің күйреуыне, экономиканын барлык салаларында өндірістын томендеуыне жагдай жасайды.

Тутынушылардын инфляциялык кутуынен туындайтын ажиотаждык сураныс, жагдайды одан ары шиеленыстыреды. Халык барлык тауарларды сатып ала бастайды, бул фирмаларды бағаны осыруге итермелейды. Бул инфляциянын мысалы ретынде мынадай мемлекеттер бола алады: Аргентина, Чили, Израиль, ТМД мемлекеттеры және т.б.

Инфляция себептеры: ышкы және сырткы. Инфляциянын пайда болуына сырткы экономикалык арекеттын кыскаруы немесе томендеуын жаткызуга болады. Бағанын осуыне экс > имп болуы,  (ягни мемлекет коп оным шыгарып, аз тауарларды импортталады) әсер етеді.

Инфляциянын пайда болуынын ышкы себептерыне экономикалык жагдайдын денгейы болып табылады. Жасырын кризистер, оныдырыстын томендеуы, моносалалардын дамуы – бағанын осуыне алып келеды. Халык, дукендегы тауарлар толыктырылмагандыгын корып, тутыну суранысын канагаттандыру ушын барлык тауарларды сатып ала бастайды. Осы жалпы суранысты томедету ушын, фирмалар бағаны котереды, содан инфляция пайда болады.

Кейбыр кезде керысынше болады. Мемлекет, мемлекеттын экономикасы «котерылу» фазасында. Ягни фирмалар оным ондыруды жогарлатпайды, осыган орай коп жұмысшыларды жалдайды, оларга орта денгейден жогары  жалакы толейды. Сонымен, уй шаруашылыгынын  табыстары жогарлай бастайды, ягни жогары суранысты канагаттандыруды талап етеды. Бырак фирмалар унемы оным оным ондыруды жогарлата алмайды (мысалы, ресурстардын шектеулы болуынан, өндіріс масштабынын эффекты) сондыктан жогарлай беретын жалпы суранысты канагаттандыралмайтындыктан бағаны осыреды. Бул сураныс инфляциясы деп аталады.

Қысқа мерзімде баға тұрақты – Р болып табылады, бірақ өндіріс көлемі У₁           У₂ өсуі мүмкін. Бул жагдай Д. Кейнспен жұмыспен қамтылу, % және «ақшанын жалпы теориясы» енбектерынде карастырылган

Ол қысқа мерзімде өнім көлемінің өсуі – жұмыссыздықтың салдары деген. Ягни өндіріс шыгындары, оным ұсынысына қарамастан тұрақты болып қалады немесе төмендеу мүмкін, өйткені  жалақы төмендейді. Жұмысшылар төменгі жалақымен жұмыс істеуге мұршалы болады.

Жалпы сұраныстың өсуі АD₂  AD₃  , баға  да өседі (Р₁) өндіріс Q де өседі У₁   У₂ . Бұл жағдайда фмрмалар жалақыны өсіруге  міндетті, бұл өз кезегінде жалпы сұрансытың өсуіне алып келеді: халықтың тұрмыс жағдайы өседі, яғни қажеттілік те өседі.

AD₃ AD₄ аралықта сұраныс шаектен асады. Бұл жағдайда фирмалар сұранысты қанағаттандыруға үлгере алмайды немесе мүмкіндігі болмайды, өндіріс Q тұрақты Y ал баға Р₂  жагдайды немесе одан әрі өсе береді.

2. Инфляцияны өлшеу

Ұлттық экономиканы бағалау үшін өсу қарқыны қолданады, ол белгілі бір уақыт кезеңіндегі экономикалык айнымалылардын озгенруын корсетеды. Бул жана инфляциялык каркынын жаткызугаболады, - ол орта денгейдегы бағанынын осу каркыны,  берілген уақытта өсуін немесе төмендеуін (%) сипаттайды.

Инфляциянын каркыны  = (P₁-P₀)/ P₀

3. Инфляция және жұмыссыздық деңгейі арасындағы тәуелділік

 Ағылшын экономисті Фииллипс жұмыссыздык денгейы мен жалакы денгейы арасындагы тауелдылыкты график турде корсеткен.

W – жалақы койылымынын  жылдык осу каркыны, И – жұмыссыздыктын жалпы денгейы

Мысалы, G нүктесінде жалакы колемы – W, ал жұмыссыздык денгейы – U. сонда F нуктесынде W₂ оте томенгы жалакы, ал U₂  жұмыссыздык денгейы жогары.

Жұмыссыздык және инфляция арасындагы өзара байланысын математикалык турде корсетуге болады.

W_t =W_t-1(1+A(N_t –N*)/N*)

мүндағы

t –ағымдағы период

t-1 – базистік период

A – t  периодында жалақының өзгерісін  көрсететін көрсеткіш

N_t – жұмыспен қамтудың ағымдағы деңгейі

N* -  жұмыспен қамтудың базисті деңгейі

Кейінірек  Филлипс қисығы жұмыссыздық пен инфляциянын арасындагы байланысты корсететын болды. Ягни жұмыссыздыктын томендеуы инфляциянын осуымен катар журеды ойткены халыктын жұмыспен камтылуы жогарлаган сайын, табыстары да жлгарлайды, сол аркылы халык жалпы суранысын жогарлатады. Бырак ондырушылер өндіріс колемын тез осыре алмайды (ресурстардын шектеулыгы) сондыктан Р осуге мажбур.

Инфляциялык процесін мемлекеттік реттеу әдістері

Инфляция мемлекеттык экономиканы улкен зиян тигызетыны даусыз: онын масштабы шаруашылыктын барлык секторларын кан аукымда камтиды. Сондыктан оны байкамауга  және елемеуге болмайды. Инфляция ұлттык экономиканын барлык саласын камтитындыктан, ол макроэкономикалык проблема болып табылады.

Мемлекет колындагы акша- несие және бюджет-салыктык саясатын секылды негызгы куралдарын пайдалана отырып, оны реттей отырып, инфляцияны баскара алуы тиыс. Инфляцияны мемлекеттык реттеу куралдарына  токталып отейык.

Инфляциялык жагдайды акша-несиелык реттеу саясатынын жактастары экономикадан Нобель сыйлыктын лауреаты (1976) Милтон Фридман және Анна Шварц болды.

Оз енбегынде олар инфляциянын басты себебы акша массасынын усыныстык осуымен корсетылген акшалар ортасы деп далелдеген.

Эмпирикалык байкауга суйене отырып, галымдар тужырым жасады: егер акша массасынын осу каркыны  тым жогарылып кетсе, онда инфляция жогары денгейде корынеды, ал егер, акша массасынын осуы томен денгейде болса, онда инфляция томен денгейде калыптасады деген ойларын далелдеген.

Сондыктан мемлекеттын басты  тапсырмасы – акша массасынын агымен, асыресе инфляция кезынде катан бакылау жасау.

Улттык экономикадагы инфляцияны томендетудын тагы быр тасылы – бюджет дефицитын кыскарту  болып табылады. Осу кыскарту алеуметтык орта саласында  мемлекеттык бюджеттын шыгындарынын томендеуыне, инвестиция және табыстын азаюына акеледы.

Жогарыдагы аталгандар инфляциянын созылуына акеледы. Сондыктан бюджет дефицитыне асер ететын негызгы шектеулер кажет. Оларга жататындар:

• салык салу жуйесынын жетылуы
• касыпкерлык кызметтын еркындыгы
• басекенын бар болуы
• шаруашылык салаларын субсидиялау
• импорт алмасу өндірісын каржыландыру және тагы баскалары.

Инфляциямен куресудын тиымды шараларынын быры индексация жуйесы. Ол инфляция денгейыне  сайкес келетын толем акыны түзетуды болжайды.

Ягни табысты индексациялау кезынде инфляция каркынына сайкес онын номиналды колемы оседы.

Мысалы, егер индексация механизмдеры халыктын колында бар жинактаушы салымдары негызынде алдын-ала есептелсе.

Бул жагдайда %-тік ставка баға денгейыменбырге оседы, сонымен ктар салымдарды экономикагы ар турлы толкулардан сактайды.

Инфляцияны шектеудын келесы быр адысы – табыстарды салыктык реттеу саясаты. Егер фирма бағаны 5 %-ға көтерсе, онда бұл жазалау шараларына әкеледі. Бірақ бағаның  бірнеше пунктерде біркелкі 5 %-дан жоғары өсуі кезінде тауар және қызметке бағаның өсуіне сәйкес пайызға салықтық  қойылым өсуі керек.

Осыдай жағдайларда табыстарды салықтық реттеу саясатын қолдану кәсіпорындарды және ұйымдарды өнімге және жалақыға бағаның өсуінен ұстап қалады.

Инфляция шығыстары

Инфляцияның экономикаға әсерінен көптеген негативті жағдайлар туындайды, яғни басқаша айтқанда инфляциядан  шығыстар бар.

Осыны нақтырақ анықтап көрейік.

Қолма-қол акшаны рыноктык экономикада колда устау кажетсыз екены белгылы, мысалы, банк депозиттерынде сактауга­ болатын акшалар, табыстар жоғалады.

Инфляция кезінде қолма-қол  ақшаны қолда ұстауга мулде болмайды.

Мысалы: инфляциясы жок туракты экономикасы бар мемлекетте проценттык койылым 5-ке тен.

Егер сол елдын азаматтарынын колында 100$ болса, ол 5 доларды ала алмайды, себебы ол оны банкке тапсырган жок.

Егды, елдегы инфляция кракыны 15% -ды кураса, онда % койылым 20 %-га оседы. Осы жагдайда азамат колында жуз доллары бола тұра банкке салым жасаса, онда косымша 20$ табыс алуы мумкын болады.

Халык осы жагдайды тусыне отырып, оздерынын жинактарын осыру жагдайында оздерынын колда бар акшасын банкте устагысы келеды.

6. Инфляциянын Қазақстандағы ерекшеліктері

Казакстанда инфляция 1992 жылы бағаны босатуымен катар пайда болды. Кейбыр тауарлар турыне бағалар бурынгы куйынде кады. Мысалга, нан онымдеры, сабын, патер акылар және т.б. башалар озгерыссыз калаып, себебы оларды мемлекет колдап отырды. 1992 жылы бағаны босатудын салдарынан тутынушылык бағалар 30,6 есе осты.

Негызгы тауарлар мен кызметттерге бағаларды устап калу халыктын жагдайын женылдетпеды.

Керысынше, осы максатка жумсалган  мемлекеттык бюджеттен болынген каражаттар шагын  және орта бизнестын  курылуы мен дамуына жумылдыраганда онды болар еды.

Сондай-ак бурынгы  СССР кезынде 80 жалдардын сонында быздын республикамызда кооперативтык  козгалыс белсенды дами бастап еды, алайда мемлекеттык колдау  болмагандыктан 1990 жылда тарап кетты. Сол кезде  кооперативтер сатып алушылардын суранысына  асер ете отырып, мемлекеттын экономикасын кажетты тауарлармен камтамасыз етып отырган. Сондай-ак  копперативтер келесыдей  маселелрды шешты:

• халыкты енбекпен камту;
• халыктын табысын арттыру;
• коп турлы ондырылген отандык тауарлармен ышкы рынокты толтыру.

Егер өз уақытында осы бағытқа үкіметтің материалдық құралдары жұмылдырағанда, Қазақстан халқы көп жағынан ұтатын еді. Сонда да кәсіпкердің орта тобы өздері шығарған тауарлардың сапасы шетелдік тауарлармен бәсекеге түсе асатындығын дәлелдеді. Кооперативтер шығарған тауарлардың бағасы шетелден әкелінген тауар бағасынан әлдеқайда төмен болды. Реттелетін бағалардың тізімі  1993-1994 ж.ж  ақырындап қысқара бастағанын атап өткен жөн, бірақ уақыт жоқ болған еді.

Ұлттық статистика агенттігінің мәліметі бойынша 1993 жылы ТБИ 2265% құраса, 1994 жылы ол 1258,3% төмендеді. Экономикадағы мұндай жағдай гиперинфляция деп аталады. Мұнда бағалардың өсуі жылына 100%-тен асады. Халықаралық валюта қоры баға айына 50%-ке өссе, оны ұшқыр  инфляцияның ішіндегі аса ұшқыр инфляция (суперинфляция) деп аталады.

1995 жылы өндірістік тауарларға бағалар 40%-ке өсіп, 1994 жылы 20 есе өсуден гөрі бірқалыпта болды.

Жылдық тұтыну бағалар  индексі (ТБИ) 160,3%-ды құраса, шығарылған өндірістік тауарлар бағаларының индексі 140,2% болды.

Экономикалық жағдайларының деңгейін теңестіру негізінде Қазақстан  үкіметі 1995 жылы кәсіпорындарды щетелдік басқаруға беру туралы жаңа орта мерзімдік бағдарлама қабылдады. Содан 1995-1996 жылдары барлығы 50-ден астам компаниялар мен фирмалар шетелдік басқаруға берілді. Олардың ішінде:

• түсті және қара металлургия
• тау-кен және мунай-химиялық салалар өндірісі бар.

Осы процесс инвестициялық әрекетті көтерді, еңбек ақыны төлеу қарызын төмендетті, жумыспен қамту және халықтың табысын өсірді.

1995 жылы инфляциялық деңшейі айына 13-15% төмендеуіне Қазақстан Республикасының үкіметінің макроэкономикалық тұрақтандыру саясаты ықпалын тигізді. Бұл механизм ақша массасын тұрақты деңгейінде ұстап тұру есебінен қамтамасыз етілді.

Елдегі жүргізілген ақша-несие саясатын қарастырып өтейік. 1992-1993 жылдары ақша массасы алдағы жылдармен салыстырғанда 6 және 6,8 есе сәйкесінше  өсті.

Тұтыну тауарлардың тапшылығы және ақшаның көптеп шығару бағаның күрт өсуіне әкелді.

Қазақстан үшін жоғары инфляция кезінде қатаң ақша-несие саясатын жүргізу қажет еді.

Оның нәтижесі ретінде ақша агрегатының өсу қарқынын және инфляцияға әсер ететін факторларды азайту болар еді.

Ақша айналым динамикасының өсу жылдағы 1994 жылы 7,6-дан 1998 жылы қыркүйегінде 12,4-ке өсті (8,8 1995 жылы, 1996 жылы 10,5, 1997 жылы 9,8).

Қорланған ақша көлемінің өсуіне әсер ететін фактордар (% есебінде, жылдар бойынша)

жыл	резерв ақшаның өсуі	соның ішінде…өсуіне байланысты
		таза шетел активтер	таза үкіметке берілген несие	коммер.банктер берілген несиелер	экономикаға несиелер	басқа баптар
1994	619,3	1759,2	3827,7	119,1	285,5	939,4
1995	100,4	50,9	108,6	-45,1	-56,3	-0,7
1996	28,1	30,6	22,4	-91,4	76,2	9,4
1997	40,9	31,7	-2,4	122,1	17,9	-5,0
98ж. қант.	-18,7	-8,3	-40,7	336,0	-0,2	7,6
98ж ақп.	1,6	3,7	-19,2	-1,9	-0,4	1,6
98ж март	-0,5	-1,4	14,9	-3,5	-0,3	3,4
98ж апр.	1,6	3,7	-19,2	-1,9	-0,3	3,4
98ж май	-3,4	-8,8	29,5	-7,2	-0,3	-3,9
98 ж июнь	1,4	4,9	-19,0	11,9	0,9	-0,5
98 ж июль	-2,0	4,3	-44,4	20,5	-0,3	-4,0
98ж август	-4,9	-8,8	57,6	-15,3	-0,4	-1,1
98ж сент.	-3,9	-8,1	58,3	11,7	0,0	12,6

1993 жылы қарашаның соңынан 1998 жылы қыркүектің аяғына номиналды ақша массасы 24,4 есеге өссе, қолма-қол ақша санын 55,3, ал қолма-қолсыз ақша  16,3 есеге өсті. Осындай өндірістің салдарынан ақша айналымының құрыламы төмендеді.

Егер 1993 жылы ноябрінде  қолма-қолсыз ақшалар үлесі 70,3 болса болса, 1998 дылы қыркүекте 53,1 % , ғана құрады.

1996 жылы және 1997 жылы инфляция деңгейі сәйкесінше 28,7 және және 11,2 құрады. 1998 жылы 10 айы ішінде –1,6% болды.

Ұлттық валютаның енгізілуімен бастап және 1994 жылы бірінші жартысында нақты проценттік қойылым оң болды, осы кезде инфляция деңгейінің түсуіне байланысты проценттік қойылымының номиналды деңгейінің төмендеуі байқалды.

Ұлттық банк пен Қазақстан Республикасының қаржы министрлігі бірігіп жасаған саясаты бюджет дефицитін қаржыландыру есебімен ішкі және сыртқы қарызды жабуға бағытталады.  Ұлттық банктың бюджет дефицитін несиелеу арқылы қаржыландыруы 1994 жылы 42,5% және 1995 жылы 54.7 %- дан 1996 жылы 12,1%-ға және 1997 жылы 4,3%-ке дейін төмендеді. 1998 жылдан бастап Ұлттық банк бюджет дефицитін тікелей қаржыландыруды тоқтатты.

1996 жылы тұтыну бағалардың индексі Қазақстанда 1,4 есеге өсті. Беларуссияда- 1,5 есеге, Украина мен Тәжікістанда – 1,8 және 3,7 есеге өскен.

Алайда, қазақстандық кәсіпорынның қаржылық жағдайы қиын болды. Мысалы, 1996 жылы 11 айында шығынға батқан кәсіпорынның саны 4264-ке немесе 50,3%-ға жетті. Олардың жалпы қарыз көлемі 34 млрд. тенге құрады.Содан кейін 1996 жылы Қазақстан үкіметі 200 млн. $ көлемдегі  евроноталарды әлемдік рынок капиталына айналысқа шығарды.

Осындай бағалы қағаздардың шығарылуы мемлекеттік бюджеттің шығындарын жабуға және инфляцияны төмендетуге үлкен ықпалын тигізді.

1997 жылы инфляция деңгейіне халықтың ақылы қызметіне тарифіне баға индексі 138,8% құрады. 1998 жылы 10 айында инфляция 1,6%-ке теңелді; халықтың ақылы қызметіне тариф 9,3%-ке өсті.

1998 жылы басынан бастап айналымдағы ақша массасының  көлемі азайды (9 ай ішінде 17%-ке төмендеген).

Сонымен, Республикадағы  инфляция ұлттық экономикалық дамуына кері әсерін тигізді. Олардың ішінде:

• ішкі өндірістің құлдырауы
• жұмыссыздық деңгейінің өсуі
• халықтық табыстырының азаюы
• кәсіпорынның инвестициялық әрекетінің әлсіз белсеңділігі;
• тауарлардың бәсекеге түсе алмауы байқалды.

Қазақстанның «2030 даму стратегиясы» осы мәселелерді шешуге бағытталған.