Бюджет жүйесі - бұл барлық бюджет түрлерінің экономикалық қатынастары иен құқықтық нормаларына негізделген. Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрлымын көрсетеді.

Қазіргі кезде бюджет жұйесі елдің экономикалық жағдайын көрсетеді. Қазақстан Ресупубликасының эканомикасы біршама қиындық көруде: ЖІӨ көлемінің жақтауы , инвестиция деңгейінің тұрақсыздылығы, салық жинау мен басқа да мемлекеттік жинақтар мен төлемдердің қысқаруы, сыртқы және ішкі қарыздардың қызмет ету шығындары өсуде, әлеуметтік сферадағы қиын жағдай,яғни халықтың табысы мен тұтыну деңгейінің төмендеуі т.б.

Осы қалыптасқан жағдайға байланысты  Қазақстан Республикасының Қаржы Министірлігі  алдыңғы жылдарға бюджет және салық саясатының негізгі бағыттарын дайындауда.Оның мақсаты мен міндеттемелері мыналар:

-тұрақты экономикалық өсімге жету және оыған тиісті    макроэкономикалық өсімгешарттарды құру ;

- халықтың нақты табысы мен тұтынуын өсіру ;

Қазақстан Республикасының Үкіметі бюджет жүйесін реформалауды одан әрі жалғастыруға мәжбүр. Дұрыс ұйымдастырылған  мемлекеттік бюджет мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінен көрінеді.

Мемлекеттік қызметтің қайта орталықтандыру саясаты жалғасуда және жауапкершілік орталығы мен аймақтардың

республикалық және жергілікті бюджет бағдарламаларын қаржыландыруды бөлу процесінің әрі қарай дамуына тиісті шаралар дайындалуда.Орта мерзімді тұрақты нормативтерді енгізу мен құруды қарастырып және “Бюджет жүйесі туралы” заңды әрі қарай дұрыс орындалуын бақылап отыру керек.

Осы айтылған шаралардың барлығы осы курстық жұмыста қарастырылады. Ол ұшін бұл жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы бюджет жүйесінің түсінігін әне бюджет жүйесі әрдайым кірістер мен шығстарды құрайтын процесс болғандықтан, екінші бөлімде осы кірістер мен шығыстарды бөлу және олардың дұрыс орындалуын қарастырдым.Ал үшінші бөлімде бюджет тапшылығы мен қарыздарын жабу жолдарын қарастырдым.

1.1 Бюджет жүйесінің қалыптасуы.

Бюджет қызметі мемлекттік орталықтандырылған қордың ақша қаражаттарын қолдану мен нысандануымен байланысты, яғни бюджет кірістері мен шығстары арқылы іске асырылады. Бұл-мемлекеттік бюджеттің қызметінің маманданған формалары. Кірістері мен шығыстар-мемлекеттік бюджет жалпы категорияларына қатысты ерекше бір бөлек категория. Екі категория да бюджет сияты обьективті және өздерінің қоғамдық спецификалық бағыты бар: кірістер мемлекетке керекті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, ол шығыстар оралықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге қатысты бөледі. Обьективтімен қатар ұйымдық формалар да бар,яғни сыртқы экономикалық қатынастарды көрстетді. Мысалы: адам күшінің өнімі-обьективті. Ұйымдық формалар бюджет қатынастарының аймағында кіріс түсімдерінің нақты түлерін қамтиды (табыс салығы, акциздер, жекешелендіру қаражаттарының түсімдері, т.б.) шығыстары (халық шаруашылығын қаржыландыруға кеткен шығын, әлеуметтік-мәдени мекемелерге,т.б.) бюджет тапшылығы, кіріс көлемін анықтау әдістері,бюджет шығыстары мен оның тапшылығы. Сондықтан ұйымдық формалар мемлекеттің іс-әрекетімен байланысты, яғни бюджет қатынастарының формаоарын анықтайды,салықтың, жинақтар мен шығындардың нақты түрлерін құрады, олардың қызмет ету тәртібін тиісті құқықтық нормаларды енгізуді іске асырады. Осы барлық процесстер жоспарлы және белгілі бір тәртіппен орындалады.

Негізгі қаржылық жоспар мемлекет іс-әрекет өнім болып табылады,онда Халықтың қызығушылығы көрсетілген және мемлекет еркіндігі де көрсетілген. Елдің негізгі қаржылық жоспарының көрсеткіштері жыл сайынғы қабылданған бюджет туралы заңға сәйкес орындалуымен байланысты.Өкінштісі,қазіргі кезде мемлекет бюджет емес, республикалық бюджет қарастырылуда.

Қазіргі кезде республикалық бюджеттің негізінде республика эканомикасының қаржылық жағдайын анықтау өте қиын, себебі онда мемлекеттің барлық қаржы ресурстары көрсетілмейді. Сондықтан, республикалық бюджетті қарастырып, бекіткен кезде республиканың әлеуметтік-эканомикалық өсуіне байланысты көптеген сұрақтар туындайды. Оыған байланысты нгізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері эканомика дамуының обьективті заңдылықтарын терең білуге негізделген. Мемлекет, бюджет көрсеткіштерді құра отырып, шаруашылықтандырудың обьективті шарттарын, елдің эканомикалық және қаржылық мүмкіншіліктерін, жеке қоғамдық тұтынуды бірінші кезекте қанағаттандыру қажеттілігін ескеру керек. Мемлекеттің бюджет көрсеткіштері амағында қабылданған шешімдері, яғни басқарудың мемлекеттің формалары сияқты, олар толығымен қоғамдық дамудың деңгейіне, өндірістік қатынастардың деңгейімен байланысты.

• Бюждеттің механизм және оның элементтері

Бюджеттің иеханизмнің негізгі элементтеріне мыналар жатады:

• бюджеттік жоспарлау және болжау;
• бюджеттік ресурстармен жедел басқару;
• мемлекет шығындарын уақытылы қаржылыандыру;
• бюджеттің орындалуы туралы есепті құру;
• бюджетті басқарудың сәйкесінше деңгейіне қарай қастыру және бекіту;
• нормативті құқықтық және информациялық бағаны бюджет жүйесінің дұрыс қалыптасуына қарай қалыптастыру;

Ескеру кететіні, тәжірибе жүзінде бюджет жүйесі бюджеттің жиынтғы ретінде қарастырылады. Бұл бюджет жүйесінің элементтерін комплексті зерттеуге, бюджеттің републикада пайдалану мен қалыптасу проблемаларын анықтауға мүмкіндік бермейді.Сондықтан олардың негізгілері келесідегідей болып келеді:

• Қазақстан Республикасындағы және оның бөлек аймақтарының макроэкономикалық жағдайы;
• бюджетті қалыптастыруда салық жүйесінің рөлі;
• бюджеттер арасында салықтар мен басқа да табыстар түрлерінің орналастырылуы;
• республикалық бюджеттен бюджеттік дотациялар мен субсидияларды бөлу принциптері;
• бюджеттен тыс қорлар және олардың қаржы ресурстарын бөлу және қайта бөлу процесіндегі рөлі;
• бюджет арасында инвестициялық шығыстарды орналстыру;
• бюджеттің капитал салымдарының әсерлігін көтеру әдістері;
• инвестицияларды ұйымдастырушылық формалары;
• инвестициялық қорлардың рөлі;
• бюджеттік инвестициялар мен инвестицициялық несиелердің қалыптасу әдістері;
• конверсиондық программлар;
• бюджет арасында әлеуметтік шығыстарды орналастыру;
• білім мен ғылымды қаржыландыру әдістері;
• зейнетақы қоры және зейнетақы жүйесі;
• бюджет тапшылығы анықтау критерийлер;
• Қаржы нарығыдағы бағалы қағаздар;
• ҚР ҰБ-мен қарым-қатынас;
• бюджет проектін құру әдістері;
• бюджеттің орындалуы туралы есеп және есептеу;
• Бюджеттің шығыстары мен кірістерінің орындалу анализінің әдістері;
• бюджеттің шығыстары мен кірістерінің болжау әдістері.

2.1 Бюджет кірістерінің қалыптасу көздері мен бөлінуі

Бюджеттің кірістері мемлекеттің кәсіпорындармен, ұйымдармен, азаматтардың елдегі бюджеттік қордың қалыптасу процесінде пайда болған экономикалық қатынастарды көрсетседі Бұл экономикалық қатынастарды қалыптасу формасы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың мемлекеттік бюджетке әртүрлі төлем түрлеріне қызмет жасауы, ал ақша қаражаттары олардың материал-дық- заттай көрінісі, яғни бюджет қорына жинақталады. Бюджет кірістері бір жағынан-әртүрлі өндірістік қатысушы-лар арасында қоғамдық өнімнің құнын орналастыру нәти-жесі, ал екінші жағынан- мемлекеттік құндылықтарды әрі қарайғы шоғырландыруды орналастыру обьектісі болып табылады және аймақтық, салалық және мақсаттық бағыт-тарды қалыптастыру үшін қолданылады.

Бюджеттік кірістердің құрамы, ол бюджетке ақша қаражаттарын мобилизациялау формасына байланысты жүйеден және шаруашылықтандыру әдісімен, қоғаммен шешілетін эканомикалық шешімдерімен тұрады. Біздің елде,бұрын өндіріс құралдары меншігіне ие болушы-мемлекет еді және бюджет кірістері негізінде мемлекеттің кәсіпорындардың ақшалай жинақтарынан құрылатын еді.

Шаруашылықтың нарықтық жағдайға көшуіне байланысты қоғамдық өндірісті басқарудың эканомикалық әдістерін пайдалануға мәжбүр болды, ал бұрын қолданылып келген мобилизациялау формалары біртіндеп кәсіпорындардың таза табысының бюджетке түсуі түбірімен табыстық түсім жүйесінің қысқаруына алып келді, сөйтіп бюджет салық төлемдері негізінде қалыптаса бастады. Кәсіпорындардың бюджетпен қарым-қатынастары заңмен бекітілген құқықтық негізгі келтірлген.

Өспелі бюджет тапшылығы, инфляция және капиталдың құнсыздануы, шығындылық, төлем кризисі-бұлардың бәрі мемлекет пен кәсіпорындар арасындағы қаржы қатынастарын көрсетеді. Жалпы мемлекеттік саясаттың қаржылық тұрақтылығының нақты секторына әсер етеді.

Мемлекет пен кәсіпорындар арасындағы жаңа нарықтық типтегі қаржы қатынастарының тууы Қазақстан экономикасындағы мемлекеттік бюджеттің тұрақтылығына әсерін тигізеді.

Қаржылық сферада кәсіпорындар мен мемлекет арасында төлем қабілетсіздігінің жағдайы келесі жүйелік тәртіппен көрінеді:

• кәсіпорындардың бюджеттік төлемдері мен бюджеттпен тыс қорлары бойынша төлем қабілетсіздігінің сақталуы;
• нақты бюджет потенциалының төмендеуі және шығыстарын үздіксіз секвестірлеу саясатын жүргізуге мәжбүр болуы;
• мемлекеттің қаржының инвестициялық функциясының 2-ші дәрежелі роліне түсуі мен ығысуы;
• салық жинаудың төмендеуі мен салық салудан массалық табыстардың қысқаруы.

Бюджет (кризисінің) тапшылығының басты себебі-кірістердің жетіспеуі, яғни салық жинауды бағалаудағы жыл сайынғы қателер.Сондықтан бюджет кірістерін дұрыс қалыптастыру тікелей салық жинаудың дәрежесімен байланысты.Сол себепті салық жүйесін қайта реформалау-ды енгізу керек. Қазіргі салық жүйесі отандық салықтөлеу-шілердің төлем қабілетін онша байқамайды, яғни ол әлсіз екенін көрсетеді. Соның есебінен көптеген кәсіпкерлердің табыстары құпияланып, капиталдары заңды сектордан көлеңкелі экономикаға ағылып, шетелдерге аударылады.

Салық әкімшілігінің қатаңдату әрине, керек бірақ оған көп үміт арта беру қателік. Салық жинауды әкімшілік жолдың қысымымен жоғарылату мүмкін емес, ол үшін кәсіпкерлерге салықтарды адал төлеуге эканомикалық стимулды қалыптастыру бартерлік операциаларды қысқарту және ақшалай суррогаттарды қысқарту керек.Ендігі бір мәселе ол салық льготалары қысқарту болып табылады. Қазіргі кезде салыққа льготалар беру нарықпен, тұтынушылармен емес, әкімшілік механизммен шешіледі Бұл льготаларды алу кез келген тұлғанның (жеке заңды) қоғамға тигізетін маңызына байланысты емес, яғни ол өз қызығушылықтарын үкіметтің құрылымдық дәрежесін лоббирлеу қабілетіне байланысты.

Келесі бағыт-ол салық құрылымын өзгерту болып табылады. Ол үшін біртіндеп салықтан бас тарту жолына, көшу керек, яғни кірістер және пайда, жалақы, өндіріс көлемі, инвестициялардың өсіуіне қосымша бремяларды ұсыну.Бұл өндірістің модернизациялау стимулын көтереді, ішкі және сыртқы инвестициялардың өсуін қалыптастырады.

• Бюджет шығастырының бөлінуі мен түрлері

Бюджет шығыстары-бұл қайтарылмайтын негізінде бөлінетін бюджет қаражаттары. Мемлекет функциясының ұлғаюна байланысты шығыстардың құрылымы да өзгереді Ғылыми - текникалық  прогресстің өсуіне байланысты мем-

лекеттің  білім мен ғылымға жұмсалатын шығындары да өседі.

Мемлекеттік қажеттіліктерге әр жеке және заңды тұлға өз табысынан салық төлеиді. Кез – келген салық бұл ел қорғанысына , азаматтардың қорғанысы мен  әлеуметтік сақтандыруларға және т.б. қызмет көрсетеді.

Мемлекеттік шығыстар:

1-ден, мемлекеттің бар болу фактісімен баиланысты, яғни императивтік сипатқа ие.

Екіншіден, нақты уақытта, нақты мемлекеттегі қалыптасқан экономикалық және әлеуметтік қатынастарда қалыптастырады.

Үшіншіден, өзінің экономикалық табиғатына байланысты мемлекеттік шығыстардың негізгі қалыптасу көзі жалақы мен табыстардан алынатын салық болғандықтан, ол қоғамдық класстық арасындағы қатынас болып табылады.

Төртіншіден, негізгі массаның жалпы мемлекеттік шығыстар өнімді емес, себебі олар өндірістік процесстен шыққан ұлттық табыстың үлесі болып табылады.

Бюджет шығыстары мынандаи түрлерге бөлінеді:

• Мемлекеттік мекемелердің қызметі қамтамасыз етуін болдыртын шығындар:
• тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты шығындар;
• мемлекеттік тапсырысқа арнлған шығндар –мемлекеттік саясатты іске асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың) өздерінің тұтынуына (өндірлетін арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге) мемлекеттік оргадардың ақы төлеуі;
• жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер-қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының қазнамалық актілеріне сәйкес және тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты шығындар;
• заңды тұлғаларға субсидиялар-мемлекеттік мекемелер және қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және қайтарусыз негізде қаржыландыру;
• ресми трансферттер-бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сонда-ақ Ұллтық қорға трансферттер төлеуге және мемлекеттік міндеттемелерді орындауға арналған шығындардың өзге де түрлері.

Мемлекеттік шығыстар төрт негізгі топқа бөлінеді:

• әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерге жұмсалатын шығындарды;
• экономиканы қолдауға жұмсалатын шығындар;
• әскери шығындар;
• басқаруға кететін шығындар

Шығыстардың құрылымы сыртқы және ішкі факторлардың әсер өтуімен өзгереді.Бұл факторлар экономикалық, әскери, әлеуметтік, саяси және т.б. болуы мүмкін.

Өз кезегінде мемлекеттік шығыстар мемлекеттің қызметтеріне байланысты ақшалай шығындарды көрсетеді. Бұл экономикалық категория ретінде, қоғамдық өндірісті дамыту мен жетілдіру қоғамның әртүрлі қажеттіліктерін қанағттандыру мақсатында қоғамдық өнімнің бөлігін бөлу, қайта бөлу және тұтынуға байланысты мемлекеттік шығыстар экономикалық қатынастарды көрсетеді.

Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынас-тарда субвенция мен бюджеттік алымдар қағидасы 2003ж кеңірек сақталған. Келесі жылға жоспарланған бюджеттік алымдар 57,6млрд теңге, ал ағымды жылға бекітілген бюджет көрсеткішінен 8,6млрд теңгеге немесе 17,5%-ке тең, субвенция –80,5млрд теңгеге тең.

ÌÌÌ Бюджет тапшылығы мен қарыздары

Біріншіден бюджеттік баланыстың мәнін түсініп алайық. Біздің міндетіміз-ол үкіметтің шығыстарын есептеп және осы есептелген сумманы сол кірістермен теңестіру, яғни оларды үкімет салық және мемлекеттік қазынаға түсетін басқа да түсімдер түрінде алады.

Шығыстардың екі негізгі баптары бар.

-бюджет қаражаттарының көп бөлігі әртүрлі үкіметтік программаларға жұмсалады: қорғаныс, әлеуметтік, инвестицялық және өндірістік.

Екіншісі – қарыздардың проценттерін төлеу.Төлеу көлеміне байланыссыз.

Үкіметтік программаларға кететін шығындар суммсын-(Р) символымен, мемлекеттік қарыздарды-(Д), ол қарыздардың орташа проценттік ставкасын-(П) әріпімен белгілейік.Сондағы (П*Д)-процент бойынша төленген жалпы ауаны құрайды. Жалпы үкімет шығыстары (Р*П*Д)-ге тең болады-яғни мемлекеттік программаларға кететін шығындар суммасы және процент бойынша төленген жалпы сумма.

Енді мемлекеттік бюджет тапшылығының мәнән анықтап көрейік. Мысалы, үкімет белгілі бір (Н) сумманы алады, яғни салық түсімдері түрінде.Сәйкесінше, салық үстіндегі шығындардың өсуі (МД+Р+Л+Д)-Н-ді құрайды.Бұның өзі бюджет тапшылығын көрсетеді.Үкімет бұл тапшылығын қалай жабады екен? Бірінші амалы мынадай: үкімет ақшаны Ұлттық банктен алады және осы жағдайда экономикада ақша массасының көлемі бюджет птшылығы суммасына дейін өседі. Екінші амалы: мемлекеттік зайымдар есебінен шығыстар мен кірістер арасындағы сәйкессіздікті жабу.Бюджет тапшылығын жабуға Ұлттық банктен алған жаңа ақша көлемін-(ΔМ)-деп, ал мемлекеттік зайымдар түрінде алынған сумманы-(ΔД) деп белгілейік.

Арақатынасы келесі тарде болады:

           ΔМ+ΔД=(Р+П+Д)-Н.

Бұл теңдеу бюджет тапшылығын екі амалдың біреуімен жабылу керектігін көрсетеді, яғни ақша массасын көбейту есебінен немесе үкімет қарыздарының көбейу есебінің.

Ақаш массасының өсуі инфляцияға әкеледі. Ал қарызға келетін болсақ, бұл жерде барлығы қиындау болады. Егер үкімет Ұлттық банктен қаражаттар алса, халықтың алдында оның борышы өседі, бірақтан елде ақша массасының көлемі бұрынғыдай болып қалады. Сонда, қарызды көбейту есебіне тапшылықты жабу ақша массасына және инфляцияға да әсер етпейді.Бірақ кейінірек, бұл жаңа қарыз тағы көп үкіметтік шығындардың өсуіне әкеледі, себебі келешектегі процент бойынша төлемдер суммасы өседі. Сондықтан, бүгін жасалған қарыздар келешектегі бюджет тапшылығы-ның  өсуіне әкеледі:

Келешекте осы жағдаймен өскен процент бойынша төлемдер инфляцияның тууына әсер етуі мүмкін.Бюджет тапшылығы қайтадан өседі,және үкімет қайтадан қарыз алуға немесе салықты көбейтуге, шығындарды қысқартуға мәжбүр болады. Егер үкімет бұл амалдардың ешқайсысын қолданбаса, онда келешекте ол ақша массаын көбейтуге мәжбүр болады.

Қазіргі кезде ақша массасын көбейтуге, салықты көбету немесе шығындарды қысартуға мәжбүр болмау үшін үкімет жаңа несие түрлеріне көз салуда. Бірақ үкімет қарыз алып және сол қарыздарды қайтару үшін қай қайтадан қарыздана берсе, оның қарыздары өсе бастайды.Соңында несие берушілер ойлайды, егер де әрі қарай үкіметті қаржыландыра берсе, олар ешқашан өз ақшаларын көре алмайды деп.

Үкімет тағы қарыз алу амалын жасау мүмкін, бірақ несие беруші онымен жұмыс істеуді тоқтатады. Яғни бұл жерде үкімет өзінің несиесін төлеу қабілетін жоғалтады. Бұл жағдайда мемлекет басқармасы бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін салықты көбейтуге, шығындарды қықартуға немесе жаңа ақша басып шығаруға мәжбүр болады. Бірақ ұйымдасқан үкімет ешқашан өзінің несиесін төлеу қабілетін жоғалтпайды. Бұндай үкімет саналы түрде салық салу шығындар деңгейін реттеп, бюджет тапшылығын өсуіне жол бермейді.

Ендеше,(ΔД)-деген не? және Үкіметтің несие берушілер кімдер? Үкімет қаражаттарды елдің ішінде және оның шет аймағынан да қарызға ала алады. Елдің ішінде үш негізгі несие беруші мүмкіндіктер бар: халық, банктер және кәсіпорындар. Мемлекеттік зайымдардың негізгіформасы-қазыналық вексельдер мен облигацияларды сату. Қазыналық вексель-1 жылға дейін берілетін үкіметтің қарыздық міндеті,ал қазыналық облигация-1 жылдан әрі қарай берілетін үкіметтің қарыздық міндеті. Үкіметке бюджет тапшылығын өз бақылауында ұстау қиын. Қоғамның қажеттіліктерін әрқашан өсуде, ал жаңа шығындарды туғызады-зейнетақы төлемдері, жұмыссыздар-ға жәрдемақы, қорғанысты қаржыландыру, ауыл шаруа-шылығын субсидиялардың бөлінуі, каптиал салымын жүзеге асыру, қарыздардың проценттерін жабу және сайлаушылардың дауысын алудағы саясат керлерге және т.б. Егер үкімет бұл қажеттіліктерді максималды түрде қанағаттандыратын болса,онда ол қиын жағдайда қалуға тәуеклді болады. Бұл жоғары ифляция деңгейіне дейін, үкіметтік, қарыздың тез өсуіне және салықтарды көтеруге әеледі. Сондықтан негізгі міндет, ол мемлекттік шығындар-ды тұрақты түрде ұстау және сонымен қатар бюджетті салық түсімдермен қамтамасыз ету, яғни экономика зиян шектірмей.

Мемлекеттік экономикасында үкімет шығындардың 5 негізгі баптары бар:

Біріншіден, мемлекеттік қызметкерлердің жалақысын төлеу;

Екішіден, әртүрлі тауарлар мен қызметтерге төлем;

Үшіншіден, әртүрлі тұрмыс халыққа ақшалай пособиялар мен дотоциялар беру және де кәсіпорындарға субсидиялар беру;

Төртіншіден, мемлекеттік қарыздардың проценттерін жабу;

Бесіншіден, мемлекеттік жобаларға (программаларға) инвестициялық шығындар.

Соңғы кездері қоғам көп қажеттілктерді көрсете бастады, соның ішінде, қарттардың, жұмысқа қабілетсіздер-дің және жұмыссыздардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету. Мемлекет қазіргі кезде терең кризис жағдайында, яғни ЖІӨ-ц 50%тен астамын шығындауда. Өз есептерін толтыру үшін олар шекті жағлайларға баруға мәжбүр-салықты көтеру, яғни бұл кәсіпкерлік іс-әрекет кері әсерін тигізеді.

Енді бюджет тапшылығының соңғы көрсеткішін таблица түрінде көрсетейік.

Қазақстан Республикасындағы бюджет тапшылығының динамикасы.

	2000	2001	2002	2003
1.Кірістер, млрд тг 2.Кірістер, ЖІӨ,%-пен 3.Шығыстар,млрд. тг 4.Шығыстар, ЖІӨ,%-пен 5.Тапшылық, млрд.тг 6.Тапшылық, ЖІӨ,%-пен	598,8 23,0 23,0 23,1 -3,3 -0,1	746,6 23,0 759,6 23,4 -12,9 -0,4	821,2 21,7 834,2 22,2 -13,0 -0,3	1022,3 22,2 106,2 23,2 -40,4 -1,0

Осы таблица бойынша бюджет тапшылығы көрсеткіштері нақты түрде өсіп отырған.

ÌV  Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің орындалуына бақылау жасау

Қазіргі кезде республикалық бюджеттің орындалуын бақылау мен аудит-есеп комитеті арқылы жүреді, яғни 1996жылдың Қазақстан Республикасының Конституция-сына сай реппубликалық бюджеттің орындалуын бақылау жөніндегі мемлекеттік орган ретінде құрылған, дүниежүзілік тәрбиеге толық сәйкес келетін, Қазақстан Республикасының Президентіне есеп беруші және бағынышты орган.

Есеп беру комитетінің негізгі міндеттері мен қызметтері мыналар:

1.Қазақстан Республикасының заңын орындалуын және басқа да республикалық бюджеттің орындалуының норма-тивтік құқықтық актілерін бақылау :

2. Мемлекет басқармасының тапсырысымен републикалық бюджеттің орындалуымен байланысты сұрақтар қарастыру:
3. Республикалық бюджеттке түсім қаражаттарының толықтығын және олардың пайдалану құқығын бақылау:
4. Мемлекеттік бағдарламалардың орындалуына, үкіметтің бағдарламасына және мемлекеттік қажеттіліктерді қаржы-ландырудың мақсатты пайдалануын бақылау:
5. Қазақстан Республикасының Парламентіне республикалық бюджеттің орындалуы туралы есеп беру.

Бұл мемлекеттің орган-мемлекеттік қызметкерлердің бір бөлігінің коррупцияға және республикалық бюджет қаражаттарын өздерінің коммерциялық құрылымын бастау көзі ретінде және әрі қарай меншік капиталын жинауға күресу мақсатымен құрылған.

Мемлекеттік орган бюджеттің орындалуын бақылау қыз-метінің басқа да тұрақты негізгі факторы, яғни ол салық төлеушілерден бюджеттке түскен қаражаттарды пайдалануы туралы уақытылы және нақты информацияны салық төлеушілерге жеткізу құқығын кепілдендіруді қамтамасыз етеді.

Бұл жағдай БАҚ(СМИ)-ның өкілдерін шақырып,есеп комитетінің өткізілген бақылауы мен аудитінің қортындысы бойынша ашық отырысында жүзеге асады,және де келесі

Қазақстан Республикасының Парламенті, Мәжілісі,Сенат комитетінің республикалық бюджеттің орындалуы туралы есеп беруде жүзеге асды.

Қазақстан Республикасыда құрылған мемлекеттік қаражаттар мен активтерді пайдалану аудиті мен бақылау жүйесі халықаралық және шетелдік тәжірибелерге сай және сонымен қатар елдің  әлеуметтік – экономикалық және саяси дамуын ескереді.

Сонымен қатар айта кететіні, Қазақстан Республикасының “Бюджет жүйесі туралы” заңында Есеп комитетінің жағдайы, мемлекеттік қаржы, кіріс министрлігі туралы, республиканың басқа да нормативтік құқықтық актілерінде бақылаудың көзқарастық сұрақтарының нақты шешімдерінің жоқтығы, соның ішінде қаржы аймағындағы мемлекеттік бақылау органдарының арсындағы өкілеттіліктері мен шешімдерінің шекті бөлімінің нақты анықтылығы жоқтығы, яғни мемлекттік қаржылық бақылаудан тыс органдар мен аудит институттарының арасындағы  сұрақтардың да нақты анықтылығы деуге болады.

Қазіргі кезде ұлттық карпорациялармен басқа шаруашылық субъектілердің мемлекеттік капиталдың бөлігін пайдаланғаны үшін жүйелік бақылаудың жоқтығы осы қойылған проблемалардың тағы бір айғағы.

Шетелдік және отандық тәжірибе көрсеткендей , бюджеттің орындалуын бақылау үш негізді құрайды: парламенттік әкімшілік және есеп комитеті бастапқы жағынан бақылау.

1) парламенттік бақылау шетелдерде парламенттік комитеттер құралдары арқылы жүзеге асады. Онда документтер тізімі анықталады, яғни бақылау мен талдау үшін парламенттерге көрсетілуі тиіс , бұл бюджеттің орындалуы туралы көрсетілген материалдар ай сайынғы қазыналық мәліметтер , ұрықсатты шығындар туралы есеп беру, бюджеттің табысы мен мемлекеттік қарыздардың ай сайынғы суммуларының өзгеруі туралы мәліметтер жылсайынғы баяндамалар, яғни басқарушының атқарушы-ның органдарының көрсетілуімен.

Парламенттік бақылау осы айтылған дакументтер және бюджеттің орындалуы туралы актілерді қабылдау мен талқылау Есеп комитетінің баяндамасында жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Конституциясына сай бюджеттің орындалуы туралы Үкімет пен Есеп комитетінің есеп берулері 1-ден, Мәжілісте, кейін Сенатта қарастырылады және соңында    Қазақстан Республикасын-ның Парламентіндегі палаталар отырысында бекітіледі.

2) Әкімшілік бақылау есептеу жүйесінің иерархиялық құрылымы бойынша жүргізіледі, яғни жоғары дәрежелі бухалтер төменгі дәрежелі бухалтерді бақылаған кезде,ол ақырында өздері бас қазынаға бағынады.Шетелдерге бас қаржы инспекция жұмыс істейді, олар Қаржы министрі кабинетімен байланысты қаржылық инспекторлар контролерларының ұқсас болып келеді, бірақ бұл министірлерінің басқаруындағы ешқайсысына кірмейді. Қаржылық бақылаушылар мемлекеттік қаржылардың барлық қатарындағы есептердің жағдайын, кез келген мекемелерді және жекеменшік ұйымдарды, кәсіпорындарды тексеруге құқықты.

3) Шетел тәжірибелерінде мемлекеттің жоғары аудиторлық және бақылау мекемелері үкіметтің шоттары мен опрацияларын бақылауда және тексеруде негізгі, ал кейбір мемлекеттерде сот рөлін атқарады.

Есеп комитеті Қазақстан Републикасынң Конституциясы-ның заңнамасына сәйкес, жүргізілетін тексеріс негізінде, республикалық бюджеттің орындалуын бақылайды. Есеп комитетнің жұмысы және бюджеттің орындалу барысы туралы Қазақстан Републикасының  Президентіне тоқсан сайнғы баяндамада ұсынады, және де комитет Қазақсан Республикасының Парламентіне өз мазмұны бойынша соңғы жылдық есебін ұсынады.

Жүргізілген тексеріс пен талдау нәтижелері бойынша, орындалуға және барлық мемлекеттік органдарның басшылыққа алуына міндетті ұйымдар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған нақты комитет қаулылары қабылданады.

Бюджеттің орындалуының бағалау белгісі, 1-ден, бюджетке кірістерді толық қолдануы, 2-ден, бюджет қаражаттарын орынды және үнемді қолдану болып табылады.

Республикалық бюджеттің орындалуы бойынша бақылау жүргізетін есеп комитетінің өкілеттілігін кеңейту, мықты сыртқы аудит қызметін құру қажеттігі туралы Қазақстан Республикасының Президент жарлығына сәйкес, Есеп комитетімен республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуы бойынша жүргізілетін бақылау мен аудит жүйесін дамыту тұжырымдамасы әзірленді.

Тұжырымдама 1-ші кезекте келесі негізгі мәселелерді іске асыру үшін бағытталады:

1) Республикалық бюджеттің орындалуы бойынша бақылау және аудит жүйелерін одан әрі дамыту, мемлекеттік реттеуді белгілеу және оның нормативтік базасын қалыптастыру және бақылау мен аудит мәселелері бойынша әдістемелік жұмыстарды ұйымдастыру;

2) Аудит және бақылау жүйесінің республикалық бюджет қаржысын қолдану мен бөлу кзінде пайда болатын коррупцияға жоюға белсенді қатысу;

3) Республикалық бюджеттің орындалуы бойынша барлық мемлекеттік органдар қызметінің мөлдірлігін қамтамасыз ету.

• Аудит және бақылау жүйесін ресурстармен қамсыздандыру сандық және сапалық жағынан жақсарту.

Көрсетілген заңды жобаның қабылдауы және берілген тұжырымдарының іске асырылуы келесі мәселелердің шешілуіне мүмкіндік береді:

• Бақылау мен аудиттің құқықтық-нормативтік базасын жетілдіруін және халықаралық талаптарға сай болуын;
• Бақылау мен аудиттің жариялығын сапалы жақсарту үшін белгілі шарларды әзірлеу мен іске асыруды;
• Жергілікті үкімет органдарына аудит пен бақылау өткізуде әдістемелік басшылық пен көмектің көрсетілуі;
• Есеп комитетінің жиналған жұмыс тәжірибелері мен мүмкіндіктері, Парламенттің жыл сайын республикал-ық бюджет туралы бекітуге ұсынатын заңды жобаларын экспертиза мен анализ жасаған кезде қам-сыздандыру.
• Алдағы уақытта қолданыстағы нормативті актілерде сәйкес лауазымды тұлғалардың және барлық деңгейдегі бюджеттерді қалыптастыру мен кірістерінің орындалуы, бюджеттік қаржыны қолдану, олардың мақсатсыз және тиімсіз қолдану түсінігін анықтау, оларды қайтарып алудың құқықтық және қаржылық салдары бойынша бюджеттік бағдарламаларының әкімшіліктерінің жауапкершілігін енгізу мен бекіту қажет.

Қорытынды

Бюджет жүйесінің ұйым мүшелеріне анық болуы үшін оның негізгі мақсаты мемлекеттік қаржыны тұрақтандыру құралы болуына қол жеткізу керек. Ол заңмен бекітілген барлық қаржы алушыларға берік тірек пен кепілдікке айналуы тиіс.

Соған байланысты бюджет жүйесін құру үш негізгі қағидатқа негізделеді:

• шығыс бойынша жауапкершіліктің нақты бекітілуі.
• «Бір салық – бір бюджет» қағидаты бойынша үкімет деңгейлерінің арасында салықты бөлу:
• Бюджет аралық трансферттердің нәтижелі жүйе.

Шығыстар бойынша жауапкершілікті бекіту заңды түрде және де жоғарыда көрсетілген функцияларға сай болу керек. Жаупкершіліктің заңды түрде бекітілуі шығыс міндеттемесін жоғарғы деңгейдегі үкіметтен төменгі деңгейдегі үкіметке еркін өтуіне шек қойып, бюджет шығыстарын тимді жоспарлауына мүмкіндік береді.

Салықтың тиімді бөлінуі тимді бюджеттің өздігінен болуына және салықты жоғарғы деңгейде жиналуында маңызы зор. Қазақстан Республикасының жағдайында салық жинау қызметі орталықтандырылған болу керек, бірақ кейбір жергілікті салық түрлерін жинауда жергілікті басқару органдарына салық жинау үшін муницикалды салық қызметін құруға мүмкіндік беру керек.

Қазақстан жағдайында орталық бағаның 1-ші кезеңде, райондық және аудандық деңгейдегі горизонында бюджеттік дизбаланысты жоюдың ең тимді тәсілі реттеуші салықты қолдану болып табылады.

Реттеуші салықтарға әрбір ауданға республика деңгейінде және аудан деңгейінде әрбір район қалаларға тұрақты нормативтік адраымдар қойылуы керек.

Ендігі қорыта айтатын мәселе ол әр елдің бюджет жүйесінің дәрежесі сол елдің халқының тұрмысына тікелей байланысты. Мысалы: неғұрлым бюджет шығыстары көп болса, сол құрлым халық көп зиян шегеді. Ол үшін үкіметтің бюджетті реттеудегі басты мәселесі шығыстар мен кірісердің байланыста (тепе-теңдікте)  қамтамасыз ету.

Бюджет жүйесінің икемділігін қамтамасыз ету үшін жергілікті салықтардың ставкасын нақты заңдылық шегі бойынша жергілікті басқару органдарының сайлауымен реттеудегі жетістіктері болуы керек деп ойлаймын.

Менің ойымша, күрделі қаржы шығындары жергілікті бюджеттердің кіріс есебінен емес, қарыз капиталы есебінен қаржыландырылуы керек. Сондықтан да мемлекттік басқарудың жергілікті органдары инвестициялық жобаларды іске асыру үшін капитал нарығында қарыз алу құқығына ие болуы керек және де сонымен бірге қарыздар ағымдағы бюджет тапшылығын жабуға емес, қарыз кризистерін жою үшін жергілікті реттеуші қарызданушылықты және зайымдық операцияларды шараландырудың өкілеттік мемлекеттік органдардың заңды түрде нормативтерін құру керек деп ойлаймын.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

• Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев.С., “Қаржы”, Алматы 2003ж.
• Родионова.В.М., М; Финансы и статистика.
• Логвина А, “От формальной и реальной финансовой стабилизаций” Вопросы экономики 1999г,№4
• Қаржы , қаражат,№2,№6,2004ж
• КорцевЮ.И., “Налоги” , м: Финансы и статистика .
• Финансы / Под ред В.М. Родиновой. М: Финансы и статистика.
• Доклад Председателя Счетного комитета по контролю за исполнением Республиканского бюджета Республики Казахстан М.С. Утебаева
• “Деловая неделя” №8,9,12,15 2001г.
• “ҚР президенті туралы” Конституциялық заң
• “Қазақстан Республикасының Конституциясы.
• “Налоговый кодекс” 2003г.