Ақшаның құн түрінің дамуы мынаны куәландыруды: ақша бұл техникалық айырбастау құралы емес, ол жалпылама эквиваленттік (балама) роль атқаратын тауар. Кез келген тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді.

Әр түрлі құн теориясы бар. Олардың бірі — еңбекті теориясы, қоғамдық абстракты еңбекпен ұстау және тауар құны мөлшерін анықтайды, өндірістеріне жұмсалғанына.

Ақшаның бірінші қызметі—құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті ойша нағыз ақшалар атқарады. Кез келген тауардыңқұнын ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады. Баға сұраным мен ұсынымның әсерінен құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан тауар өз құнына да және сұраным мен ұсынымнан да тәуелді.

Тауардың айырбасталу кезеңінде құнның көрінісі төмендегідей түрге ие болады: алғашқысы жай немесе кездейсоқ, ол алғашқы қауымдық қоғамда бірінші ең ірі еңбек бөлінісінен соң, жалпы алғашқы қауым тайпасынан малшылар тайпасының бөлінуі арқылы пайда болды. Бір тайпалар малмен айналысса, ал екіншілері – жермен айналысты, сөйтіп өнімді айырбастау үшін экономикалық негіз пайда бола бастады. Мұндай айырбас алғашқыда кездейсоқ, бірегей сипатқа ие болды: (1 қойға = 1 қап астық) эквивалент.

Ақша дегеніміз не? Мүмкін, ақша дегеніміз – адамзаттың ең үлкен ашқан жаңалағы екенін атап өткен жөн. Егер де ақша болмаса, онда айырбас та мүмкін болмас еді. Яғни қоғамның дамуының негізі болып саналатын – еңбектің бөлінуі болмас еді.

«Ақша адамды дуалайды. Ақша үшін олар қиналады, сол үшін еңбек етеді. Олар ақша табудың шеберлігін және оны құртқандада тамаша әдістер ойлап табады. Ақша бір тұтас тауар, біз оны тек жұмсау үшін ғана қолданамыз. Олар сізді тамақтандырмайды, киіндірмейді, сіздің көңіліңізді көтере алмайды. Осының бәрі тек жұмсалғаннан кейін іске асады. Адамдар ақша үшін бәрін істейді, ақша да адам үшін бәрін істейді. Ақшалар — бұл баурайтын, қайталанатын, алмастыратын жұмбақ маскалар».

І.  ЭКОНОМИКАДАҒЫ  АҚШАНЫҢ ҚҰН ФОРМАСЫ

1.1 Құн формасының эволюциясы.

Қоғамдық еңбек бөлінісінің одан әрі дамуы, тауар өндірісінің өсуі, құн формасының эволюциясы, айырбас жүйелігінің артуы — барлық тауарлар дүниесінен басқа тауарлар барған сайын осыған көбірек айырбасталатын болған бір тауардың бөлініп шығуына әкелді. Бұл құнның жалпыға ортақ формасының пайда болуы деген сөзі еді. Кез келген басқа тауарларға тікелей айырбасталуға қабілеті бар тауар жалпылама эквивалент деген ат алды. Әр түрлі халықтарда және сол бір халықтың өзінің тарихының әр түрлі кезеңдерінде жалпылама эквивалент рөлін әр түрлі өнімдер (мал, аң терілері, піл сүйегі және т.б.) атқарады. Уақыт өте келе, бұл рөлді барлық жердедерлік үнемі күміс пен алтын атқаратын болды.

Ақырында жалпылама эквиваленттік қызметтік алтын атқара бастады. Айырбастың тәжірибесі бойынша, қолайлы эквивалент бірнеше ерекшеліктермен сыпатталынуы қажет. Біріншіден, оның біртектілігі және сапалылығы. Екіншіден, эквиваленттік беріктігі мен мүлтіксіз сақталыну қасиеті. Үшіншіден, оның қандайда бір болсын, пропорцияда бөліне алынатын ерекшелігі. Төртіншіден—біртұтастығы. Міне, алтын осы аталған қасиеттермен бейнеледі.

Ақша – тауардың басқа да тауарлар тәрізді тұтыну құны мен құндық қасиеті бар. Осыған байланысты алтын бағасы төмендеген сайын (ол ақша болған жағдайда), барлық тауарлардың бағасы да көтеріледі. Мәселен, Американы ашқан кезде Ескі дүниеге көп алтын алып келуге байланысты осындай жағдай қалыптасқаны әлем тарихынан белгілі.

Құнның белгісі. Ақша айналыс құрамында шақа формасы ретінде көрініс алады. «Шақа» деген сөздің шығу тегі Ертедегі Римнің біздің дәуірге дейін VII ғасырда ақша белгісін соғуы бастау алған Юноны Монета жеріне байланысты.

Алтын — жұмсақ шақа және олардың мөрі айырбас процесінде бірте-бірте өше бастайды. Мамандардың есебі бойынша, алтын-шақа жыл сайын өз салмағының 0,07 процентінен айырылады. Сейтеп 2600 жылы ішінде алтын-шақаның айырбастау процесінде жалпы шығынның мөлшері 2 мың тонна алтынға тең болды.

Шақаның пайда болуы және дамуы нақты тарихта көптеген ғасырларды қамтиды. Ең алдымен мемлекет тек салмағын және сынамасын анықтап кесіктерді (алтын немесе күміс) шекіді. Шақалар өзінің қазіргі мәнінде техниканың және көмкерөнердің дамуынан көп кейін пайда болды. Оны дайындау тек мемлекеттің ерекше пұрсаты бойынша жүзеге асырылып, шақалық религия деп аталды.

1.2.  Ақшаның  құн теориялары.

Әр түрлі құн теориясы бар. Олардың теориясы — еңбекті құн теориясы, қоғамдық абстракты еңбекпен ұстау және тауар құны мөлшерін анықтайды, өндірістеріне жұмсағанына. Мына теория негіздері ағылшын экономистермен жасалған У. Петти, А. Смитом және Д. Рикардо. Петти ойды айтты, не жалпы құн еңбекпен анықталады. Смиттің сәйкесінше, заттың өндіріс салалары тауарлардың құны кез келгенге жасалады, бірақ ол нақтылы еңбекке құрушы қасиет құнын қосымша жазған. Рикардо еңбекпен тауарлардың құнын анықтайды, өніріске олардың жұмсалғанмен, оның нақтылы түріне қатыссыздық. К. Маркстың жұмыстарында тауар өндірушілердің еңбек екі жақты табиғаты алғашқы рет ашылған болатын.

Қазіргі заманғы шарттарында құн кең көп таралған теориясына шекті пайдалы теориясы келеді. Ол өзінің жұмыстарының басын К. Менгер, Е. Бем-Баверк, Ф. Визерден алады.

Мына теорияны жақтаушылар бекітеді, не құн анықталады «шектінің», яғни ең азы, сатып алушыға оралған тап осы тауар пайдалысымен. Бем-Баверк мына үлгіні ашады жай қоныстанушыны алып, бес қап бидаймен орманда тұратынын. Бірінші қап оған қоректенуіне керек, екінші — оның жақсаруына арналған, үшінші — үй құс жемдеуіне арналған, төртінші — арақ даярлауына арналған, бесінші — тоты құс тамақтануына арналған, оған ермекпен қызмет етуіне. Бидайдың құны бесінші қаптың пайдасымен анықталады, керектісіз қажеттіліктерді қанағаттандырғанды. Осыдан келіп: тауардың көптігі, сұраныстың пайдасына азырақ және оның құны төмен болып келеді.

Австриялық мектеп өкілдері (және басқа неоклассиктер) белгілейді, тауардың құны пайда болуы барлық өндіріс факторларын қатысуды қабылдайды — еңбек, капитал, жер, кәсіпкерлік қабілеттілікті тек еңбекпен қана емес, қалай еңбекті құн теориясы жақтаушылары ойлаған. Өндіріс мына факторларына табыстардың үш түрін талапқа сай болады — еңбек ақы төлеу, пайда және рента. Аталған табыстар тауар құнын құрайды және нарықта баға арқылы тауарлардың сатылуы барысында іске асады. Мына концепция өндіріс факторларының теориясы сияқты экономикалық әдебиетке белгілі құн теориясында жаңа бағыт ру басымен, аталған жарастыру екі теориясына ұмтылғанын көрнекті ағылшын экономисті А. Маршалл келді. Оның пікірімен, шекті пайдалы теориясы  айқын бір жақтылықпен азап шегеді, сондықтан құн бір фактормен түсіндіреді. Дәл осындай К. Маркстің теориясында: жалғыз құнның қайнары нарық шаруашылығында еңбек және тек қана еңбек болып шығады. А. Маршалдың теориясында құн анықтамасы нарық күштердің әрекеттестік айқындауына апарылады, тыста жатқан сұраныс сияқты (шекті пайдалы), дәл осылай ұсыныстың (өндіріс шығындары). Маршалдың осы мәнінде айтқан пікірі көпке белгілі: «біз бірдей негізбен таласуға құн пайдалымен немесе өндіріс шығындарымен жөнге салынады, дәл осылай қайшының жүзі қағаздың жоғары немесе төменгі жағын кеседі ма деген».

1.3. Ақшаның  құн заңы.

Қоғамдық өндірістің тауарлық нысанының ерекшелігі құн заңының іс-әрекетінен нақты көрінеді. Құн заңы тауар өндірісі мен тауар айналысының негізгі заңы. Құн заңының іс-әрекетінің мәні мынада: тауарларды өндіру мен айырбастау оларды жасап шығаруға жұмсалған қоғамдық қажетті еңбек шығындары негізінде жүзеге асырылуға тиіс. Сонымен құн заңы тауарлы өндірістің ең мәнді сипатын көрсетеді немесе әр қилы тауар өндірушілердің шаруашылық нәтижесінің қорытындысында өнім айырбастауда эквивалнттілікті талап етеді. Ал тауар ақша айналысында құн заңы баға заңы болып табылады. Бағ — құн заңының, көрінсі. Құн — баға заңы немесе бағаның жинақталған көріну нысаны.

Еңбек өнімдерінің жүйелі айырбастау процесінің дамуы кезеңінен бастап, құн заңы тауар өндірісінің бүкіл тарихында әрекет етеді. Қоғамдық үстемдік ететін өндірістік қатынастардың типімен байланысты оның әрекет ерекшелігі де өзгеріп отырады. Құн заңының тауар өндірушілерге әрекеті тек рыноктық бәсеке арқылы көрінеді. Осы рыноктық механизм қатынасы сұраныс пен ұсыныс арақатынасы, салалық және ішкі салалық бәсеке арқылы құн заңы қоғамдық өндіріске ықпал етеді. Ал оның негізі құн заңының өзінде емес, оның әрекет етуінің қоғамдық жағдайында, қоғамның экономикалық құрылысының сипатында.

Айналыс саласында құн заңы бағаны халықтың төлем қабілеттігінің көлемі мен құрылымын, сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын анықтауда маңызды рөл атқарады. Құн заңын дұрыс басшылыққа алудың қоғамдық еңбек өнімділігін, өндірістің тиімділігін арттыруда, аз шығынмен көп нәтижеге жетуді, нақты рыноктық қатынасқа көшуді қамтамасыз етуде, шаруашылық реформасын іске асыру маңызы зор.

Тұтыну құны.

Экономикалық теория тауардың қоғамдық қажетсінуді қанағаиттандыру қабілетін тұтыну құны деп аталады.

Тұтыну құны — тұтылған жағдайда ғана жүзеге асатын тауардың сипаты.

Тұтыну құны — тауардың пайдалылығы, адамның белгілі бір қажетін қанағаттандыру қажетін қанағаттандыру қасиеті. Ол тұтыну бұйымдары, не өндіріс құрал-жабдықтары ретінде адамдар қажетін өтейді. Тұтыну құнның ерекшеліктері:

1. Тұтыну құны негізінен сол заттардың табиғи қасиетімен байланысты. Мысалы, нан, май, ет, сүт, жеміс-жидектердің құрамында адам организміне қажетті витаминдер, қышқылдар, белоктар болады.
2. Тұтыну құны сол затты шығаруға жұмсалған еңбек мөлшерін байланыссыз. Мысалы. 100 г. нанды пісіруге жұмсалған еңбек пен 100 пар аяқ киімді тігуге жұмсалған еңбек мөлшері әр түрлі. Алайда олардың пайдалылығы бір-бірінен кем емес.
3. Тұтыну құны әр қоғамда да болып келеді. Бірақ өндіргіш күштердің дамуымен, өндірістік қатынастардың жетілуіне сай олардың атқаратын рөлі де өзгеріп отырады. Мысалы, адамның көлігі есебінде ертеде негізінен ат пен  арба пайдалынылса, қазір машина, поезд, ұшақтар атқарып отыр. Заттардың пайдалылығы да қоғам дамуымен кеңейе береді. Мысалы, ағаш ертеден құрылыс материалы, отын есебінде пайдаланылса, бүгінде одан алынатын заттардың түрі де артып отыр.

Айырбас құны.

Тұтыну құны бар затты әлі тауар дей алмаймыз. Ол үшін — айырбас құны немесе басқаша құн болуы керек.

Тауар өндірушінің өзі үшін өндірілген өнімнің пайдалы қасиеті — оның басқа қажетті материалдық игіліктерге айырбастау сипаты. Экономикалық тоерияда тауардың басқа тауарларға белгілі пропорцияда айырбасталу сипаты «айырбас құны» деп аталады. Айырбас құн — тауар басқа заттармен салыстыру арқылы қаралатын зат екенін білдіреді, сонымен бірге заттар арасындағы қатынас орнаған жерде оларды өндірген адамдар арасындағы қатынас та бүркеленіп көрінетінін байқауға болады.

Айырбас құны — ең алдымен сан арақатынасы түрінде көрінеді. Мұнда біртектес тұтыну құндары екінші біртектес тұтыну құралдарына айырбасталады. Бұл арақатынас уақыты мен орнына қарай ылғи өзгеріп отырады. Мысалы, 50 кг астық 25 метр матаға қатысы — осы тауардың айырбас құны болады. Жай көзге бұл бір кездейсоқ қатынас сияқты. Өйткені 50 кг астықтың бүгін 20 метр, ертең 30 метр матаға да айырбасталуы мүмкін ғой. Алайда осы кездейсоқ жайдың өзінде бір заңдылық бар. Оның негізі тұтыну құнында емес (екеуінде екі түрлі), осы тауарларды өндіруге жұмсалған қоғамдық еңбекте. Тауар өндірушінің таарға сіңірген қоғамдық еңбегі тауардың құнын жасайды. Құн — тауарға сіңіріліп, онда затқа айналған қоғамдық еңбек. Тауардың құны қоғамдық категория, ол көрінбейді, бірақ ол тауарды тауарға айырбастағанда, бір тауарды екінші бір тауарға теңестіргенде айқындалып отырады.

Айырбас құны 3 прнципке негізделеді:

1. Айырбас ропорцияның теңдігі, салыстырылатын тауарлардың бірдей құнымен түсіндіріледі.
2. Құн тауардағы өндірушінің қоғамдық еңбегі.+
3. Тауардың құны жұмсалған уақыттың ұзақтылығымен есептеледі.

Құн нысаны.

Алғашқы кезеңде айырбас өте кездейсоқ, жай түрде орын алды. Осыған орай құн да кездейсоқ, жай нысанда дамыды. Мысалы, бір қой бір қап астыққа айырбасталды, яғни бір заттың құны (қойдың) екінші бір тауар арқылы (астық) анықталады. Біздің мысалымызда бірінші тауар (қой) активті рөл атқарып тұр. Яғни өзінің құнын екінші бір тауар астық арқылы анықтап отыр. Яғни өзінің құнын екінші бір тауар астық арқылы анықтап отыр. Сондықтан оны относительді құн нысаны дейміз. Ал екінші тауар (астық) пассивті рөл атқарады, бірінші тауардың құнын анықтай отырып, оған бірдей құн ретінде қарсы тұрады немесе оны эквивалентті құн нысаны деп атайды.

Өндіргіш күштердің дамуы, онымен байланысты қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуі кездейсоқ айырбастан оның жүйелі нысанына, құнның да толық нысанына көшуге негіз қалады. Мысалы,

                    3 грамм алтынға немесе

     1 қой      10 балтаға, немесе 1 қап астыққа айырбасталады.

Мұның құнның жай нысанынан айырмашылығы жалпы эквивалент рөлін бірнеше тауарларға атқарады. Бұл айырбас процесін қиындатты. Сөйтіп дамудың белгілі бір дәрежесінде жалпыға бірдей құн нысачны пайда болды.

      3 гр. алтын =

     10 балта =                      1 қойға айырбасталды.

     1 қап астық =

Сөйтіп жалпы эквивалент рөлін бір тауар атқарады. Бұл жағдайдың өзі де көпке бармады. Өйткені жалпы эквивалент рөлін ертедегі грек, араб, үнді елінде — мал, ертедегі орыс, скандинавия елдерінде — аң терісі, Африка елдерінде — піл сүйегі, Қытайда — тұз атқарды.

Алайда өндіргіш күштердің қарқынды дамуы, қоғамдық еңбек бөлінісінің одан әрі тереңдеуі жалпы эквивалент рөлін әр елде әр түрлі тауарлардың атқару тәртібі қала бастады да, оны бір ғана тауар, яғни ақша атқаратын болды. Осымен байланысты құнның ақшалай нысаны дүниеге келді.

Бұл нысан эквивалент рөлін алтын, бағалы металдар атқарған кезде ғана беки бастады. Бір кезде эквивалент рөлін тек алтын ғана атқарды. Сөйтіп айырбас процесі тауарлар дүниесінен ерекше тауар-ақшаның бөлініп шығуына жеткізді. Құнның ақшалай нысанының пайда болуымен байланысты бүкіл тауарлы әлем екіге бөлінді — тауарлар және ақшалар.

2. 2. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯДАҒЫ АҚША.

2.1. Ақшаның пайда болуы.

Тарих құрылуының ұзақ мерзімді уақытында ақшаның пайда болуы және мәні туралы біркелекі шешімін рапқан емес. Экономикалық мектептің бір өкілдері ерте дүниедегі грек ойшылы Аристотель ұсынған қағидаға сүйене отырып, ақшаны — белгілі шарт, адамдар арасындағы саналы келісім нәтижесі деп қараған. Басқа бағыттағы мектептің өкілдері ақшаны —мемлекет бекіткен тауарды айырбастауға қажетті құрал ретінде қарастырған. Үшінші өкілдері ақша өзінің табиғаты бойынша алтын мен күміске жататындығын айтқан.

Ақшаның пайда болуын түсіндіру үшін, «тауар құны қатынасында қорытындылатын, құнның даму көрінісіне көз салып, оның қарапайым терең байқалатын бейнесін, көзді алатын ақшалай түріне дейін қарау керек. Сонда ғана оның жұмбақтығы да жойылады».

Ақша – адамзаттың ең үлкен ашқан жаңалығы. Ақшаның қалыптасуы б.з.д. 7-8 мың жылдықпен байланысты. Алғашқы қауымдағы тайпаның бір тауарға айырбастауға мүмкіндік туды. Айырбасты жеңілдету үшін – темекі, метал сынықтары, тастар аса сұраныстарға ие болды. Бірақ олар ақша ретінде қолданыс табу үшін, меніңше олар сатушы мен сатып алушылардың жалпы мойындалуы облу керек. Ақша қоғамның өзімен анықталады, егер оны айналыс деп қабылдаса, онда ол – ақша деп саналады. Шынында да, ақша—бұл тауар, барлық қалған тауарларды құн қайтарушы.

Қандай негізгі тарихтары болды ақша көбейуіне?

1-ші этап ақшаның пайда болуы функцияның істеуі кездейсоқ тауар.

2-ші этап  алтынның бекітілуі (бұл этап әрі қарай дами берді)

3-ші этап—бұл этап қағаз немесе несие ақшаға өту;

4-ші этап—қолма-қол ақшаның айналымын біртіндеп ығыстыруы, электрондық төлеу тәсілінен пайда болғандықтан. Ақшаның орнына алтынменен күміс төленді, сөйтіп, эволюция процесінде тауардың айырбастауы ерекше бөлінді, абсолют ликвидтік тауарға бәріне ортақ ретінде   эквивалент ақшаның құнына пайдаланды. Бұл тауарға алтын және күміс кіреді—ерте формадағы темір ақша. Алтын және күміс ақша ретінде б.з.д. ХІІІ ғ. пайда болды. Әр-түрлі кесектің түрі өзінің темірлі салмағы болады. Нарықтың ары қарай дамуы темірлі қатынас бойынша тиындарды түрлі ақшалай жасау, оны заң түрде жасау формасы және салмағын заң түрде жасау. Тарих куәландырғандай, монетаның отаны Лидия мемлекеті болып есептелінеді. Онда монета ең алғаш рет шамамен б.з.д. VII ғ. ойып өрнектелген түрінде шықты.  Ал «монета» термині Юнон-Монета храмы атымен байланысты шыққан, себебі ертедегі Римде алғашқы монета сарайы сонда болған.

Русида тиынның түрлері ІХ-Х ғ. шығарыла бастады. Алайда алтынның жоқ болуы сол себепті  Киевтік Русінде алтын және күмістен жасалған шетелден жасалған араб және византиялық монеталар қолданылды. Кейінірек ХІ ғ. шамасында күмістен және мыстан жасалған кесектер (слитки) пайдаланылды. Оның көп таралған түрі салмағы 400 грамм шамасында болған күмістен жасалған кесек болды, оны «гривна» деп аталады. Бірақ гривнаның құны жоғары болды, сондықтан оны ортасынан теңдей қылып екі бөлікке бөлді. Сөйтіп бөлінуінен (рубить) «рубль» немесе «рубльдік гривеика»  деген аты шықты.

Ежелгі метал ақшаның құрамы тауардың құнына сәйкес болу керек немесе оның артқы бетіндегі номиналы сай болу керек. Осының ішіндетауарлық ақшаның кемшілігі байқалады. Егер оның бағасы тауардың бағасына көтерілсе ақшалай, онда олар ақшалай жұмыс істеуін тоқтайды. Расында, мысалы, рубльдік монета күмістен жасалса (немесе алтыннан немесе басқа нәрседен) құнның мөлшері айтайық екі рубль, онда пайда болатын еді, монетаны балқытып, кесек қылып сатуға. Онда заңсыз іс-әрекет жасап, рубльдік монета жоғала бастайтын еді. Соған байланысты шамамен XV ғ. темірлік ақша өзінің тауарын жоғалта бастады. Темірлік ақша бөліне бастады толық сапасына (көрсетілген баға металдың құндық құрамына сәйкес келеді) және толық сапасы кем (көрсетілген баға жоғары металдың құндық құрамысына). Қазіргі уақытта дүние жүзінің ешқандай елде темірлі ақшаның  толық құндылығы жоқ.

Қағаздық ақшаға пайда болуына назар аударуға болады. Олар қайдан пайда болды? Мына сұраққа жауап бергің келсе тарихке көшейік.

Айырбасқа алтынды қолдана бастағаннан кейін  сатушы мен сатып алушыларға,  алтынды өзімен тасу, оны жұрт көзінде өлшеу қауіпті болды. Сондықтан тәжірибеге ереже кірді:—алтынды алтын жасау шебершіге сақтауына, арнайы қоймасы бар және сол үшін төлем ұсына алады. Алтын қорды алғаннан кейін алтынды жасайтын шебер салушыға квитанция беретін. Кейін таурлар квитанцияға қағаздық ақша формасына айналып кетуіне алмастыра бастады, ал алтынды жасау шебершілер қазіргі банктің прототипке айналды. Алтынды, шебершілер жасағандықтар оларға сұраныс көп болмайтын, яғни олар айналымда қолданбайтын. Берілген квитанцияны нақты ақша ретінде қолдануға болатын, себебі квитанцияда көрсетілген алтынның мөлшері дәл көрсетілген. Бұл процесс көп уақытқа созылған жоқ. Алтын жасаушы бір шебер келіп жатқан алтын айналымға кетіп жатқан алтыннан артылғанын көріп, алтынмен жабдықталмаған квитанцияларды айналымға енгізе бастады. Ол тұтынушыларға, өндірушілерге және сатушыларға қарыз беретін. Өйстіп, ең алғашқы банк жүйесінің ұзақ резервтері (қоры) пайда болады. Бұл квитанциялар нағыз ақша болып саналған жоқ. Алғашқы қағаз ақшалары мен банктердің негізін қалаған ағылшындардың алтын жасайтын шеберлері болып табылады. Уақыт өте бұл процесс жеке меншіктен, мемлекет атқаратын іске айналды. Ресей мемлекетінде  ең алғаш қағаз ақша ІІ-ші Екатеринаның бұйрығымен 1776 ж. шықты. Қазіргі уақытта ешбір мемлекетте қағаз немесе тиынды алтынға немесе басқа қымбат металға айырбастауға болмайды. Сондықтан оның тауарлық негізі жоқ деп айтуға болады.

2.2. Ақшалардың түрлері.

Қағаз ақшалар.

Жалпы аты қағаз ақшаның белгілері—«банкноттар». ХІХ ғ. банкноттар үш категорияға бөлінеді «классикалық», «несие» және «кәдімгі»; классикалық банкнот тек қана алғашқыалтынға айырбасқа жатады (не үшін олар күнделікті пайдаланылатын атты алды «майда банкноттар»). Бірақ алтын ақша жүйені «жарды», банкноттық несие, классикалық қағаз ақшаларына айналғаны. Сондықтан қағаз ақшаларының қалыптасуы біз несие банкноттық үлгісінде қарап шығамыз.

Банкнотар—төлеу айналым даму нәтижесі, қамтып көрсеткенді, тауарлық өндіріс көлем өсу шегі өз кезегінде. Мына оқиғаларда, өндіруші өз тауарын қолма-қол ақшаға келіспейді, ол несиеге (қарыз), ол сатушыдан «вексель» алған—борыш міндеттеме қолхат түрінде, сатушы қарыз бағасын және оның төлеу мезгілін көрсеткен. Сайып келгенде жағдайлар жиі болып жатты, векселді төлеу мезгілі ескертілгеннен көрі өндіруші ертерек ақшаларға мұқтаж болған. Сонда сатып алудың ақысы ретінде өз векселін ұсынған.

Нәтижесінде сенімді вексельдің бұрылуға «заңсыз»ретінде бастаған, қалай сенімдердің, төлеу құралдарының (сонымен қатар қолма-қол ақшаның, сол бұрынғы уақытта тек қана толық құнды монеталар болған), ерекше ретінде алға шыққан—«несеиелер» (немесе «сауданың») ақшаның. Еркін ақшалар негізінде банкирлерге кірді, бірақ нақ оларға вексельді ақшаға айырбасқа ұсыныс жасаған. Дәл осылай банкілерде коммерсанттардың вексельдер маңызды саны жиналды. Сонда банкирлерде қуанышты ой туып шықты—егер келешек ақшаларды сенімді вексельді қолма-қол ақшаға бермеу, ал вексельдерді өздері шығарса (олар мынандай ат алды—«банкілік белеттер»)?

Айту керек, сауда вексель айырбасы тіпті банкілік вексель («банкілік белет») сәтті операциямен есептелді, счондықтан сауда вексель төлемді қабылдамауға болады,ал банкілік белеттер өз сенімділігімен мадақталған (біз қазір банкир пайдасындатоқталмаймыз, қабылдаған коммерциялық вексельді, өйткені түсінікті жағдай, ол жауабын жазып берген банкілік белетке  маңызды аз сомаға, — мынада салынған, мысалы, қазіргі факторинг).

Банкілік белеттер банкирлермен шығарылған және ертерек, бірақ ана белеттер алтынмен қамтамасыздандырылған болатын («классикалық банкнот»), қазір банкілік белеттердің жаңа түрі көріне бастады — банкілік вексельдер, тек өздерінде ғана вексельдік, қарыздық, неиелік қамтамасыз етуі бар. Бірақ банкілік белеттер иесіне таңқаларлық бейнемен тигізген, бірақ оның мәні керек болмады, яғни банкілік белеттің оның шығатын кезде немен қамтамасыздандырылған болатын—алтынмен немесе коммерциялық вексельмен, — стандарттық алтын шарттарында кез келген банкілік белет кез келген кезеңде алтынға айырбас бола алған (вексельдің банкілерімен шығарылатын, жеке вексельдің айырмашылығында, жүйеге алтындық монета ақша жүйесі кірді). Айтпақшы, мына, несие банкноттардың шамадан тыс шығаруы тоқтатқан, сондықтан айналдыруға арналған банкілік белеттер банкілерге қайтарылды, алтынға айырбастау үшін. Міне таңғалдырады бүгін сізді айналдыру банкотасы ХІХ ғ. дейін созылған экономисттердің бөлімінде алтындық стандарт зарығуда шамданған.

Банкноттар көбірек танымал ақшалар сияқты бұрылуға бастайды. ХІХ ғ. аяғында олар ең батысы болады, ал 1914 ж. —ақшалы белгілердің жалғыз түрі болады.

Бірақ сфера банкілік белеттердің назар аударуы көп болуы, алтынмен қамтамассыз етуінің мөлшері аз болуы. Осыған орай ХІХ ғ. 2-ші жартысында экономистер арасында және мемлекеттік қайраткерлер арасында банкілік белеттердің эмиссия мүмкіндігісі туралы шарт, шексіз таластар болды, келе жатқан олардың жарым-жартыны «алтын қамтамассыз етудің», басқаша айтқанда — қандай арақатынас тиісті болу керек «алтынды» және «несиені» қамтамассыз етудің барлық банкілік белеттердің массасы ма?

Экономика сферасын бәрін тап сол кезде банкілік белеттер қамтыды. Мына жағдайда мемлекет банкілік белеттердің түрлерін өзгертпей, нақты өзіне олардың қамтамасыз етуін алады: эмиссиялық банкілерге мемлекеттік зайымдардың банкілермен ие болушы облигацияларының мөлшерінің астына банкноттардың шығаруы шешіледі. Мына кезеңнен жасанды қағаз ақшалар көріне бастайды, мемлекеттік бағалы қағаздарды қамтамасыз ету, яғни мемлекеттік.  Бұл 2-ші болды (монета пайда болғаннан кейін) ақшалардың тарихындағы революция: қағаз ақшалар, алдымен алтынның өкілдері сияқты ақыр аяғында «қағазды» болды.

Электрондық ақшалар.

ХХ ғ. соңы ақшалардың жаңа түрімен асуымен басталған —«электрондық ақша». Бұл компьютерлердіңбұқаралық шығаруының арқасында мүмкін болды, бұл элекктрондық төлеу аудармаларға өтуге рұқсат етті. Бұл жаңа, «тым жылдам» чек түрі, бірақ пластикалық («несиенің») карточка түрінде. Карточканың пайда болуы кардиналдық бейнемен біздің ұсынуымызды алмастырады ақшалар туралы, олардың апара ақпараттық селдерге. Басқаша жағдай айтқанда әбден нақты,  барлық келісімнің, өте ұсақ сатып алуларға дейін, электрондық аудармалар арқылы жүзеге асады. Не болады екен «экономика, ақшаларсыз»?

Жоқ, әрине, — ақшалар қалады, бірақ олар «көрінбейтін» болады. Жеңілдетеді ма ақша мөлшерінің көлемін реттеуіне? Жаңа жетулер жаңа проблемаларды тартады.

«Дерлік ақшалар» — бұл айқын биік өтетін финанстық активтер, сондай, чексіз сақтау шоттар сияқты, жедел үлестер және қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздың, бірақ құрал сияқты назар аударуының ортасыз жұмыс жасамайды, бірақ жеңілдете алады және финанстық шығындардың тәуекелсіз даярлыққа наличиялық немесе чектік шоттар аударылу. Дәл осылай, сіздер наличиялық ақшаларды шешуге талап ете аласыздар чексіз коммерциялық банкі шоттарында немесе сауда мекемеде. Немесе өзге жағдайда, сіздер чексіз шоттар қорлар аудармасының талап ете аласыздар шот ағымдағы. Жедел үлестер, қалай олардың аты болжайды, салымшыға қолайлы болады тек мезгіл өту бойынша. Мысалы, салымшы айып пұл төлеуді алып тастай алады 90-күнділер немесе 6-айлық үлестер тек қана көрсетілген мезгіл өтуі бойынша. Бірақ жедел үлестер айқын аз өтімшілікпен ие болады (жұмсалған қабілеттілікпен болу), чексіз сақтау шоттардан көрі.

Көріп қалуға болады, барлық метал ақшалар көптеген елдерде бар болушы, символық ақшалармен келеді. Мына жайдан-жай білдіреді, нақты құн — яғни метал кесек құны, монетаның ішіне кіретін азырақ құн монетада көрсетілген. Бұл арнайы істеледі, сақтап қалу символдың ақшаның балқу мақсатпен алтын мен күміс кесектерін сатып пайда алуына. Егер, мысалы, 50 центтік монетада күмістік кесектің құны 75 цент болса, онда қайта балқытып кесек ретінде сату пайда болады. Ұқсас әрекеттерінің заңдылықсызына қарамастан 50 центтік монета жоғалатын еді. Мынада бір тауарлық ақшалардың потенциалды жетіспеушіліктерінен. Егер олардың құндылығы тауар сияқты шамадан асса құндылығы ақшалай сияқты, онда олар айналдыру құралы ретінде жұмыс істеуін тоқтайды.

Нақты ақшалар.

Нақты ақшаларға арналған тұрақтылық мінездемелі, қамтамасыз етіледі еркін құн алтындық монеталарға, еркін чеканкалық алтын монета белгілі бір және өзгермейтін алтындық ақшалы бірлік ұстауында, елдер арасында алтын еркін ауыспалығымен. Өз тұрақтылығының арқасында барлық нақты ақшалар бөгетсіз бес функциямен орындаған. Салыстырмалы алтынның назары ұзақ емес әлемде өмір сүрді — бірінші дүние жүзілік соғысқа дейін, соғысып жатқан елдер өз шығындарының жабуына құн белгілерінің эмиссиясын жүзеге асырады. Назар аударуынан бірте-бірте жоқ болып кетті.

Ақшалар, номиналдық құны (көрсетілген құн) нақты құнға сәйкес келеді, яғни металдың құны солардың дайындағанына. Метал ақшалар (мыс, күміс) әр түрлі түрде болған: алдымен біреулеп, содан соң өлшейтіндер. Монетаныңақшалық назары кешкі дамуы көбірек заңмен анықталған айырмашылық белгілері болған (сырт пішіні, өлшеуші).

Көбірек ыңғайлы үндеуіне арналған, дөңгелек түрі (азырақ өшірілді), бет жағы аверс аталған, сырты — реверс және шеті —табын.

Ақшалар, номиналдық құн сонының нақтыдан жоғары, қоғамдық еңбек олардың өндірісіне жұмсалған. Оларға жатады: металдық құн белгілері — сүртілген алтын ақша, билондық монета, яғни ұсақ ақша, арзан металдардан дайындалған, мысалы мыстың, алюминидің.

Қағаз ақшалар—нақты ақшалардың өкілдері. Қағаз ақша екі жолмен пайда болды. Бірінші жолы—«шақа мөрінің тозуы». Алдымен, өз ақшаларын басып шығарушы князьдар корольдер болды. Олар жаңадан шекілген шақалар мен айырбастажүрген салмағы кем, мөрі тозған шақалар өздерінің қызметтерін қатар атқаратынын байқап, асыл металдардан шекілген шақалардың санын саналы түрде азайта бастайды. Сөйтіп, бірте-бірте алтынды және күмісті «үнемдеу» мақсатымен шақаны асыл емес металдардың қорытпасынаншеки бастады.

Сонан кейін «казначейлік вексельдер» басылып шығарылатын болды. Бұлар күміс және мыстан жасалған шақаларға еркін айырбасталатын мемлекеттің міндеттемесі. Қағаз ақшалар металдан жасалынған шақаларға қарағанда, айырбасқа әлдеқайда қолайлы екені белгілі.

Тарихи олар   орынбасарлар сияқты алтын монетаның назарының болуы пайда болды. Объективтің айналдыру мүмкіншілігі бұларды айналдыру құралдар сияқты ақшалардың функциялары ерекшеліктерімен ескертілінген, ақшалар пайда болғаннан кейін тауарларының делдалымен келгенде. Мемлекет өзіне қағаз ақшаларының шығару құқығы иемденеді. Әр түрлігі номиналдық құн аралық айырым босатылған ақшалардың және құнмен олардың шығаруы (қағаз шығындары, басылымы) қазына эмиссиялық табысы құрастырады, маңызды элемент болатын мемлекеттік түсулердің. Сонымен қатар бастапқы кезеңде қағаз ақшалар мемлекетпен босатылған алтындармен және олардың енгізулері солармен алмастырылды. Бірақ пайда болу, ал содан соң дефицит бюджеттің бойы кеңейтілді қағаз ақшалардың эмиссия мөлшері мемлекет қажеттілігінен тәуелді болды финанстық қорларда. Қағаз ақшалар тек 2 функция орындайды: айналдыру құралы (средство обращения) және төлеу құралы. Алтын айырбасы жоқ болуы назар аударуынан кету мүмкіндік бермейді. Мемлекет, тұрақты бастан кешіру жетіспеушілік және тауарлық айналдыруы және төлеу айналымсыз қағаз ақшаларының шығаруын үлкейтеді.

Қағаз ақшаларының мәні жасалады олардың құн белгілерімен алға шығады, мемлекетпен шығарылатындар бюджеттік дефицит жабуына арналған, әдеттегідей олар алтынға ұсақтау емес және мәжбүрлік бағытпен мемлекетпен үлестірілген.

Несиелік ақшалар тауарлық өндіріс дамуымен көрінеді, сауда іс сатылу төлеу мерзімі ұзартуымен жүзеге асады (несиеге). Олардың ақша мағынасы—ақшаның айналымын икемді етеді, тауар айналымын қажеттілікті ақшалайқайтару; нақты ақшаларды үнемдеу; қолма-қол ақшасыз айналым дамуына жағдай жасау. Несие ақшалар дамудың келесі жолға өтті: вексель, акцептелген вексель, банкнот, чек, электрондық ақшалар, несиелік карточка.

1. Вексель—қарыз жазбаша сөзсіз міндеттемесі айқын соманы төлеп қою жала жабылған алдын ала мезгіл және анықталған орында. Кәдімгі вексельді айыру, қарызбен берілген және аудармалы (шығынды), несие берушімен көшіріп алынған және бағытталған қарыз қайтаруының қол қоюға несие берушімен арналған.

Айналымдағы осы уақыт орнында қазыналық вексель болады, мемлекетпен шығарылатын бюджеттік дефицит кассаның жарылудың қорғауға арналған, достық вексель біреуден екіншісіне ары қарай көшіріп алған банкіде тұрған есеп мақсаты,

қола вексель тауарлық жабуы жоқ. Вексель келесі ерекшеліктермен сипатталады:

1. Абстрактілікпен, яғни келісім түрі туралы құжат хабары жоқ болуы.
2. Бесспорностью, вексельдің міндетті түрде ақы төлеуін білдіреді.
3. Назар аударуы, яғни вексель тапсыруымен төлеу құралдар сияқты басқа несие берушілерге, вексель міндеттемелерінің мүмкіншілігі жасайтын. Акцепт (келісушілік) төлеу кепілдігі тағы көбірек өседі вексельдің банкісімен (акцептелген вексель).

Вексель айналдыру айқын шекаралары болады:

1. беттер арасында жұмыс жасайды, бір-бірінің жақсы хабарланған төлеу қабілеті және сауда-экономикалық көңіл болу жүзеге асырады;
2. Айрықша көтерме сауданы қызмет етеді;

Банкнот—несие ақшалар, орталықпен шығарылатын (эмиссиялықпен) елдің банкісімен. Банкнот алғаш рет жеке сауда вексельдердің қайта есептеу негізінде ХVII ғ. шығарылды. Алғашқы банкнота 2 қамтамасыз етуі бар: коммерциялық кепілдік, тауар айналым және алтын кепілдігіне байланысты сондықтан коммерциялық вексельдердің базасында шығарылған, оның алтын айырбасы қамтамасыз етіпті. Сондай банкноттар классикалық деп аталады, биік тұрақтылық және сенімділік болған. Мерзімсіз барыш міндеттеме өзімен вексельдің айырмашылығына банкнот ұсынады және орталық банкі қоғамдық кепілдігіммен қамтамасыз етіледі, мемелекеттік елдердің көпшілігінде болды.

Қазіргі банкнота екі кепілдік мәні жоғалтып алды: толық емес вексель, қауырсында орталық банкімен қайтадан санау, тауарлармен қамтамасыз етілген және банкнот алтынға айырбасы жоқ болуы.

Қазіргі уақытта елдердің орталық банкілері ақшаларды шығарады қатал айқын адамгершілігі.

Олардың мәні барлық мемлекет аумақтары ұлттық ақшалармен келеді.

Чек — ақшалы құжат оның формасымен анықталған, ие ұстаушының сөзсіз бұйрығын несиелік мекемеде чекте көрсетілген сомасының ұстаушысына.

Бірінші рет чектер XVI ғ. Ұлыбританияда және Голландияда бір уақытта пайда болды. Жүйе дамуымен олар кең тарады. Айырып тану чектің негізгі 3 түрі бар:

1. Атаулы — айқын бетке тапсыру құқығы жоқтығы.
2. Көрсетуші — алушының нұсқауынсыз.
3. Ордерлі — айқын бетке, бірақ индоссомент құқығы құжат айналымы.

Сәйкес чек жайы туралы, бекітілген ССРО-да 1929 ж. Чектің 2 түрі жұмыс істеген: есептеулі және ақшалық.

Есеп айыратын чектер — бұл жазбаша тапсыру банкіге ақшалай төлеу жасау шотқа чек беруші чек ұстаушы шотына қолма-қол ақшасыз есеп-қисаптар үшін пайдаланған.

Ақшалылыр — чектер бары ақшалардың ұйымдарымен кіріскен істермен алу үшін қызмет еткен.

Жүретін, толық құнды және майда ақша.

Негізгі элемент монеталық ақшаның — «жүретін ақша». Дәл осылай монеталарды атайды, ортасыз арналғандар (айырмашылыққа мерейтойлық, сувенирлік, коллекциялық, ұмытылмастық, раритеттік, антикварлық) айналдыруға арналған. Жүретін ақшалар жылдардың қатар бойында шығарылады, молынан, өзгермейтін дайындаумен. Жүретін ақшалардың айырып танады «толық құндылар» және «толық құндысыздар» («майдалар»).

Толық жүретін монеталар — бұл сондай монеталар, металдық құны номиналы сәйкес болуы (құндық мөлшер, ақша белгісінің артында көрсетілген). Әдетте толық құнды монеталар алтын монетаа келеді (сирек күмістер). Толық құндылық монета лезде оның алыпсатарлық объектісіне айналдырады. Негізінде, әр түрлі жағдайларда және әр түрлі аймақтарда толық құнды монеталар нарық құны не жоғарлайды, не төмендейді қайтара құн тербеулер «толық құнды» металдық.

Экономикалық теорияда арнайы терминдер болады, бұлар екі күй жағдай сипаттайтындары бар,—«ажио» (айтылған пайызардыметалдық ақшалар нарық бағыт арттыра салыстыру наминал құнымен) және «дизажио» (курстың төмендеуі пайызық көрсеткіші). Бүгін бұлар қағаз ақша құны және бағалы қағаздар курстық терминдер динамикке мінездеме береді.

Майда ақша экономикасы керемет ақиқатында көрсетеді:

Өйткені бұл ақша, ресми құн жоғарырақ нақтыдан. Әркім экономиканы оқитын адамгершілікпен ұғыну және бағалау тиісті мына экономикалық парадокс фактіні.

Тарих куәландырғандай, монетаның отаны ретіндегі Лидия мемлекеті болып есептелінеді. Онда монета ең алғашқы рет шамамен б.д.д. VII ғ. ойып өрнектелген түрінде шықты. «Монета» термині Рим құдайының атынан Юнон-Монета деген атынан шыққан, себебі ертедегі Римде алғашқы монета сарайы сонда болған.

Бірақ егер дәл және қатал айтса, алтындық монета ақша жүйесі тарихқа жақын арада кетті—70 жылдары біздің жүз жылдығымыздың. Басқаша айтқанда, қағаз ақшалар басқаша принциптік таныстыру—«заттықсыз»—ақшалық жүйе үлгімен, 20-25 жыл толды (біз 1973 жылы 15 тамызда шығаруда санап жүреміз, алтынға доллар айырбасы ақырғы басылғанда). Әйткенмен жақсы белгілі, не экономикалық дағдарыстың дәуірінде барлығы кенет еске түсіреді, не қағаз ақшаларқарапайым қағаз, үкімет алтын запасына бұрылады, ал халық «шабуыл жасайды» зергерлік дүкендерге.

Алтын және күміс.

Алдымен—алтын туралы, негізгі қымбатты метал ретінде халықтардан қабылданды. Алтын табиғаттан енген сияқты, кесек үшін жасалған. Ол тек қана сирек таза түрде кездеседі, коррозияға әсем, тұрақты, сезімді, біркелкі, жұтас,—тамаша монеталық метал. Сонымен қатар, оны табуы өте көп еңбекті, соншалықты көп еңбек тіпті үлкен емес алтынның саны іске асырады.

Ертедегі мысырлықтардың алтын қайнары Нубия болды, ертедегі гректер үшін—Үндістан және Лидия, римдіктерге арналған — Испания және Венгрия. Орта ғасырларда алтынна ең бай ел Чехия болды. Оңтүстік Африка, ТМД, Канада, АҚШ, Австралия және Гана елдерінде алтын табылады. Алтын негізгі халықаралық нарықтар Лондонда және Цюрихте бар—тройской унция алтын бағасы мына нарықтарда дүниежүзілік бағасысияқты алға шығады, елдер аралық есептер қолданады.

Алтын туралы айту, күміс туралы әділсіз еді айтпау—бірақ себебі бірінші ақшалар чеканкалар электроннан болды—алтын және күмістің табиғи қорытпасы. Күміс сонымен қатар тұрақты коррозияға, бірақ ол—жұмсақ метал, сондықтан монеталық істе  мыстық қорытпасы қолданылады.

Күміс сайлауға лайықты болады және де тарихи рольмен:

Өйткені, Европаның орта ғасырларда көне қайнарлары алтын қол жетпеу болатын, сондықтан ІХ-ХІІІ ғ. айрықша монеталық метал күміс ретінде қолданған; XIV-XVIII ғ. алтын және күміс монеталар разменаға айналды.

Алдымен алтын монеталар соғылған таза (24 караттық) алтынмен, бірақ келе-келе (олардың тұрақтылығы жоғарлау мақсаттарында) мыс немесе күмісті қоса бастады.

Бүгін алтын төлеу теңдік тегістеу құралы қалуға жалғастырады елдер аралықта (айқын кесектер түрі анықталған салмақта).

Мәні.

Ақшаның мәнін анықтауға ынталылық капитализмнің қалыптасуы және дамуы дәуірінде өрістеді. А.Смит, Д.Рикардо, К.Маркс, И.Фишер, А.С.Пигу, М.Фишер және басқа да көптеген экономистер осы проблеманы шешуге ынталанған. Бүгінгі экономикалық ілімдерде ақшаның мәні туралы әр түрлі пікірлер орын алып отыр. Мысал ретінде А.Самуэльсонның пікірін келтірейік: «Ақшаның тауар дәуірін, қағаз ақша дәуірі алмастырады. Қағаз ақшалары, оның мәнін, ішкі табиғатын бейнелейді... Ақша—бұл жасанды әлеуметтік шарттылық».

Ақшалар - бұл ең бір экономикалық ғылым маңыздың бөлімдері. Нормалы жұмыс істеуші ақшалы жүйе қоғамда қорлардың нәтижелі таратуына жағдай жасайды. Өндіріс объёма және бағалардың жаман істейтін ақшалы жүйе өкпек тербелулердің негізгі қайнарларынан біреумен ғана келеді, және , салдар сияқты , экономикалықтың, содан кейін оған және қоғамда саяси тұрақтылықсыздың. Сондай үлгімен тұрақтылықсыздарды саясат қызмет ете алады «әскери коммунизмнің»,  коммунисттер кеткенде  саналы ұстамсызды экономикаға ешқандай ақшалармен қамсыздандырылған жоқ, сондықтан, Маркстің оқуға сәйкес, коммунизм жанында ақшалы қарым-қатынасы болмауы керек. Мынаның қазір не болды екенін белгілі шықты: қорқынышты аштық, азаматтық соғыс, бейбітшіл халықты атулары. Ақшалар және ақшалар бар.

Ақшалардың үш функциясы бар. Ақшалар,  және кез келген басқа ұғым, өзінің мәні болады. Ақшалардың мәні мына арқылы көрсетеді:

  1) жалпыға бірдей ортасыз айырбастау;

  2) өз бетімен құнын айырбасты;

  3) еңбек сыртқы заттық өлшемін.

Сонымен қатар, ақшалар өзіне меншікті таптастыруы бар. Сонымен қатар, ақшаның пайда болған формасы қолма қол ақша және ақша қолма қолсыз болады. Қолма қол ақшалар нақты ақшаларға өз кезегінде ұсақталады ( бұл монеталар қымбатты металдардан, кесектерден жасалынған), несие ақшалар ( банкноттар және қазыналық белеттер ) және майда ақша. Ұлттық валюта түрінде ұлттық ақшалық - несие жүйе рамкаларында қалай қолма - қол ақшасыз ақшалар бар бола алады, дәл осылай және халықаралық есеп-қисаптардың жүйесінде ұлтаралық төлеу құралдардың түрінде.

Оқулықта « Экономикс » К. Макконнел және С. Брю айтты,  ақшалар – бұл барлық , не ақшалар істейді , яғни барлығы ,  ақшалардың функциялары орындайды  және ақшалар бар . Ақшалардың функцияларына біз тағыда келеміз , ал айтуға болады , ақшалар – бұл жалпыға бірдей құнға эквивалент. Қайдан бұл жалпыға бірдей эквивалент пайда болды, қалай ол жалпыға бірдей эквивалент болды ?

Қазір енді талдап көрейік, неге ақшалар ақшалармен келеді ? Жоғарырақ айтылған болатын ,  ақшалар бұл – ақшалардың қызметімен орындай алады .

Қызметі.

Бұл проблема бойынша екі пікір қалыптасқан:

1. Маркстік көзқараста;
2. Бүгінгі таңдағы буржуазиалық.

Маркстік көзқарас. Ақшаны қалай түсінуге болады? Құн түрінің дамуы мынаны куәландыруды: ақша бұл техникалық айырбастау құралы емес, ол жалпылама эквиваленттік (балама) роль атқаратын тауар. Кез келген тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді. Ақша қандай қызметтер атқарады?  К. Маркс ақшаның пайда болуын және мәнән анықтай отырып, оның бес қызметін атап көрсетеді.

Ақшаның бірінші қызметі — құн өлшемі.  Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті ойша нағыз ақшалар атқарады. Кез келген тауардың құнын ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады. Баға сұраным мен ұсынымның әсерінен құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан тауар өз құнына да және сұраным мен ұсынымнан да тәуелді.

Тауар құны мен алтын құнының тәуелділігі ерекше мүделікті байқатады. Сұраным мен ұсыным сай келгенде баға екі мөлшердің арақатынасымен анықталады: тауар құнымен және алтын құнымен.

Егер тауар бағасы тауар құнына қарайлай өссе, онда алтын құнның тауар бағасына деген байланысы кері пропорционалды тәуелділікте болады. Алтын құны көп болса, тауар бағасы төмен болады және керісінше — алтынның құны төмен болса, тауар бағасы жоғары болады.

Сөйтіп тауар бағалары негізінен тауардың өз құнына тура пропорционалды және алтын (ақша) құнына кері пропорционалды өзгереді.

Бұл ақша арқылы басқа тауарлардың құны өлшенеді деген сөз. Кір тасының өз салмағы болғандықтан, өзге де заттар салмағының өлшеуші болатыны сияқты, ақшаның да өзіндік құны болғандықтан, басқа тауарлар  құнының өлшеушісі бола алады.

Екінші қызметі — айналым құралы. Осы қызметті ақша қолма-қол түрінде атқарады, себебі олар нақты тауар айырбасында делдалдық жасайды. Тауарды ешкім сатқысы келмейді, егер оның айырбасталуына нақты ақша ұсынылмаса. Бұл қызметті айналымдағы алтынды алмастыра отырып, ақша белгілері атқарады. Егер айналым шығындары өсіп кетсе және есептеулер баяуласа және де алтынның қоры шашыраса алтын айналымы тиімсіз болар еді. Алтын қоры мемлекет үшін әлемдік ақша резервтік (сақтық) қор ретінде қажет.

Ақша шыққанан кейін тауардың тауармен тікелей айырбасталуы (Т-Т) біржолата тауар айналымына (Т-А-Т), яғни ақша арқылы тауар айырбасына орын береді. Мұнда ақша тауар айналымының құралы болады. Ақша тауарларды таратуға қатыса отырып, айналым саласында жүреді.

Үшінші қызметі — төлем құралы. Бұл қызметті тауарды — ақша несиеге (төлемді ұзарта отырып) сатқан кезде, ақшаны қарызға бергенде, салықты, жер рентасын, жалақыны, диведендті, пәтер төлемін және т.б. төлегенде атқарады.

Несие қатынастарының дамуымен байланысты жаңа айналым құралы — несие ақшалар пайда болды: вексель, банкнот, төлем тапсырысы, чек, пластикалық карточка, «электрондық ақша». Несие ақшалардың болуы қолма-қол ақшаларды қатыстырмай-ақ қарызды жабудың өзара есептесу мүмкіндігін қарастырады.

Ақшасыз есеп айырысу тауар айналымы тұтынысының қолма-қол ақша белгілерін кәдімгідей қысқартады, сөйтіп әлеуметтік-экономикалық салдарға алып барады: кассирлер мен күзетшілер саны, сейфке сұраным, көлік құралдары қысқарады және ақша белгілерін басуға шығындар азаяды. Ең бастысы — өзара есептесу процесі жеделдейді, ақша бірлігі тұрақтылығы мығымдала түседі.

Төртінші қызметі — қорлану немесе қазына жасау құралы. Ақша айналысын тоқтатады және жиналады. Сөйтіп станок, машина, жабдықтарды немесе ұзақ мерзімге пайдаланылатын (теледидар, тоңазытқыш және т.б.) тауарларды сатып алу үшін қорланады. Ақшаның қазына түрінде қорлануы әрбір тауар өндірушінің белгілі ақша резерві болу қажеттілігінен туындайды, сөйтіп өзін нарық кездейсоқтығынан сақтандырады. Ақшаныңбұл қызметі ақша айналымын реттеу үшін маңызды.

Бесінші қызметі сол — әлемдік ақша түрінде болуы. Әлемдік ақша алтын және өнеркәсібі дамыған елдердегі тұрақты валюта болып табылады.

Әлемдік аренада ақшаның айналым құралы емес, төлем құралының ролі бірінші орында болды. Бұл алдымен халықаралық несиенің дамуымен түсіндіріледі. Халықаралық аренада ақша өзінен — К. Маркстің бейнелеп айтуындай, — «ұлттық шекпенін» алып тастайды және өзінің ең алғашқы түріне енеді — игілікті металл қаймағы түрінде болады.

Бүгінгі таңдағы экономикалық теорияда орын алған Батыс Еуропа және АҚШ экономистерінің пікірлері бойынша, ақша үш қызмет атқарады:

1. Айырбас құралы. Ақшалар ең алдымен айырбас құралы ретінде пайдаланылады. Ақшаны тауарлар, қызметтер сатып алу және сату үшін қолдануға болады. Мәселен, наубайхананың жұмысшысы өз еңбегінің өтеміне аптасына 200 бөлке алғысы келмейді. Ал наубайхана болса, ол да өз алдына өзінің бөлкелері үшін жаңа ауланған балық алғысы келмейді.

Біріншіне ақша сол бөлкене және басқа өзіне қажетті тауарларды дүкеннен сатып алу үшін қажет. Бұл оған қолайлы. Себебі әрбір тұтынушының қажеттігі біркелкі емес. Екіншісіне өз өнімдерін ақшаға сату ұтымды. Себебі, ол өнімдерін өткізгеннен кейін түсірген соманың есебінен өндіріс шығындарының орнын толтыруы (шикізат материалдар т.б. сатып алу), жұмысшыларға жалақы төлеуі, өзіне қажетті тауарлар сатып алуы, кредитормен есеп айыру керек. Міне, осыған байланысты ақша төлемге өте жеңіл құрал болып табылады.

2. Құн өлшеуші. Қоғам ақша даналарын әр түрлі игіліктер мен ресурстардың салыстырмалы құнын өлшеу масштабы ретінде қолдануды қолайлы көреді. Біз ара қашықтықты миль немесе киллометр арқылы анықтап, оларды өз ара салыстырамыз, сол сияқты игіліктер мен қызметтер құнында ақша арқылы анықтаймыз.
3. Айналым құралы. Ақша өтімді болғандықтан, игіліктерді сақтайтын өте ыңғайлы форма. Ақшаны үнемдену байлық игіліктерін, мәселен, қозғалмайтын мүліктерді (меншік) немесе бағалы қағаздарды (акциялар, облигацияларды және т.б.) сақтаудан алынған табыстарға қарағанда, өте сирек, ерекше жағдайда болмаса ақшадай табыс әкелмейді. Бірақ ақшаның артықшылығы, оларды фирмалар немесе үй шаруашылығының қаржы міндеттемелерін қамтамассыз ету үшін кідікпей пайдалануға болады.

Ақша айналымы және ақша жүйесі. Тауарларды өткізуге, қызметтерге төлемдер төлеуге байланысты жүзеге асатын ақша қозғалысы ақша айналымы деп аталады.

Ақша қозғалысы қай ел болсын, стихиялық құбылысы емес, ол мемлекет тарапынан нақтыланған ақша жүйесінің шегінде болады. Ұлттық ақша жүйесі — бұл тарихи тұрғыдан қалыптасқан және заңды түрде анықталынған ақша айналымы формасы. Ақша жүйесінің басты элементтері мынандай:

1. Негізгі ақша данасы. Бұл тауар бағасын анықтап, өлшеу үшін қолданылады. Ресейде, соңыра бұрынғы Одақта қолданылған ақша данасы — рубль. Ол XIV ғ. соңына таяу қалыптасқан.
2. Баға масштабы — мемлекет анықтаған ұлттық қағаз-ақша данасының алтынға бағаланған салмақ мөлшері. Қазіргі кезде фунтстерлинг ресми түрде 2,13281, ал АҚШ доллары — 0716662 г. алтынға теңеседі. Ресейде ХІХ ғ. аяқ кезінде рубльдің алтын баламасы 0,774235 г. болып белгіленді. 1921 ж. Қаңтардың 1 жұлдызында оның алтын баламасы 0,987412 г. болып белгіленді. Мұндай масштаб бағасы бойынша, 1973 ж. 1 доллар, 75 тиынға тең болды.
3. Ақша түрлері. Бұған жататындар: жоғарыда қаралған мемлекет шығаратын несие ақшалары («банкноттар»), ақша қағаздары («мемлекеттік қазыналық белеттер»).
4. Эмиссиялық жүйе — айырбасқа арнап заңды түрде ақша шығару тәртібі. Бұл жүйенің ерекше белгісі — орталық (эмиссиялық) банктің атқарушы өкіметке бағынбауы.
5. Мемлекеттік ақпарат. Бұл орган ақша айналымын реттеп отырады. Бұған кіретін ақпараттар: Қаржы министірлігі, Орталық банк және олардың бөлімдері және т.б.

Сонымен, ақша айналымы өте қатаң ережелі ақша                                         жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Ақша жүйесінің өте қауіпті «ауруы» — құнсызданудың пайда болу себептері. Бүгінгі таңда қоғамға бұл экономикалық теория және экономикалық тәжірибенің орталық проблемаларының біріне айналып отыр.

2.3. Ақша және оның экономикадағы ролі.

Ақшалардың әр түрлі теориялары бар. Металдық теория мейірбан олардың металдармен теңестіреді. Оның пікірі бойынша (меркантелистердің); алтын және күміс табиғатта ақшаларға келеді, өз табиғи қасиеттермен байланысты.

Номиналдық теория есептік шартты бірліктер белгілермен ақшалар есептейді.Мына теория сонымен қатар ақшалардың табиғатын теріске шығарады.

Ақшалардың сандық теориясы ақшалардың құны олардың кері санының тәуелдігіне болады, ақшаның көп болуы олардың құны азырақ болады.

 «Реттеу валюта» теориясы білдіреді синтез жайларының номиналдық және сандық теориясы өзімен білдіреді, Кейнс өкілі қағаз ақшаларды асыра мақтайды, олардың артықшылығына қарай саны олардың назар аударуы мемлекетпен анықта алады.

Егер ХІХ ғ. ақшалы теориясы негізгі сұрақтары ретінде ақшалардың табиғаты алға шыққан, олардың қызметтері бағалардың масштаб таңдау және ақшалы жүйе құрылысы енді қазір негізгі сұрақтармен ұдайы өндірісте ақшалардың ролі болады, ақшаның массасын жасау механизмі экономикалық өсу және мемлекеттік саясат ақшалық несие облысында.

Қазір біз монета айналдыру экономикалық проблемаларына өте аламыз (монеталардың қолдануы төлеу құралдар ретінде), — проблемаларға, қағаз ақшалардың айналдыру көптеген қайшылықтарының тегісін ашады.

Тауарлық айырбас алғашқы рет пайда болғанда, алғашқы тайпалардың алдында күрделі мақсат тұрды: Қалай –қандай айырбастарды арақатынастарда – бір тойта, бос болмаған, айтайық мал шаруашылығымен әділеттілік болады ауыстыруға дәнге етті, басқа тайпамен өсірілген. Қанағаттандыратын жауап тапса онда мүмкінсіз болады.

Бірақ әлі қандай болмасын болмады танымал эквивалент (бірдей тауарлық құны), арқасында басқа тауарлардың құнын өлшеуге болады. Сондықтан алғашқы қарапайым айырбас біреудің пайдалы заттың басқаны кездейсоқ және бір ретті болды.

Кешірек тауарлар үлкен әр-түрлі шығарылды. Қандай да бір тауардың иесі бірнеше басқа пайдалы өнімдерге айырбастай алады, әрбір оған эквивалент қызмет еткенін. Бірақ және мына оқиғада бір зат басқа затқа тіке алмастырылыды, сатушылардың және сатып алушылардың әрқашанда емес көңіліне шыққан жоқ. Егер, мата иесі теріні сатып алғысы келсе, ал терінің саудагері етке мұқтаж болса, онда айырбас жасау өте ауыр болады.

Өндіріс және тауарларының айырбасы күнделікті, әрбір елде және ірі экономикалық аймақтарда жергілікті нарықта жалпы эквиваленттер — өтетін өнімдер, басқа пайдалы нәрсеге алмастыруға болатын. Мысалы, гректерде және арабтарда мал болды, Славяндарда – тері.

Халықаралық сауда талаптары әртүрлі жергілікті эквиваленттері талапқа сай болған жоқ.

Нәтижесінде біреу болды — бүкіл халықтармен қолдады жалпы эквивалент, ақшалар. Ақшалардың ролі орындалуына сәйкес келді алтын – мейірбан металл, көп сақтаушылығы бар. Алтын сонымен қатар басқа қажеттіліктері бар жалпы эквивалентке: бөліну, ықшамдылық, жеткілікті саны барайырбасқа орналасқан, (мейірбан метал – платина табиғатта сирек кездеседі), үлкен құн (бір грамм алтынды табу үшін көптеген еңбек керек).

Ақша — ерекше тауар, жалғыз жалпы эквивалент болады. Ақшалардың пайда болуы барлық тауарлық шаруашылық сапасы жаңа күйге өтті. Тауарлық әлем екі полюсқа бөлінді: бірінші жағы бір жаққа тұтынушылардың құнының жиынтығы жиналып, ал басқа ақшалар, барлық тауарлардың жиынтық құнын айтушылар.

Ақшалардың өзі (алтын) құн танымал іске асыруымен келеді. Басқаша айтқанда, ақшалар адамдар арасында қоғамдық қарым-қатынас білдіруші ретіне айналады («адам-адам» байланысы). Мұның барлығы ақшаларға жарата алатын және жақсылық істейтін қоғамдық күш береді, егер адамдарға пайда болса,ол қашан езгі құралымен және адам кемістіре қызмет еткенде жауыздық әкеледі. Экономикалық маңыз және ақшалардың ролі олардың қызметтерінде көрсетеді?

Ең алдымен, ақшалар құн өлшем құнымен орындайды, яғни барлық тауарлардың құнын өлшейді. Заттың құны ақшалай көрінісі — баға.

Анықтауға арналған өнім бағасы ақшалардың өзі керек болмайды, сондықтан тауар сатушысы оның бағасы ойынан айтады (тамаша айтады құнның ақшасын).

Тауарлардың бағасы белгілі ақшалық тауар саны — алтын. Алтынның саны, массасы оның салмақтығына өлшенеді. Белгілі бір алтын санының салмағы оның массасына өлшеуші бірлігіне қабылданады. Бұл бірлік, ақшалы бірлік ретінде мемлекетпен рналастырылады, оны масштабының бағасы деп аталады.

Масштабтың бағасы және оның қысқаша бөлімдері алтын массасының өлшеуі үшін қызмет етеді. Барлық тауардың бағасы ақшалы бірліктердің айқын санында айтылады немесе бірдей алтын бірлігінің салмағы айқын санында. Дәл осылай АҚШ-та, масштабтың бағалары 1971 ж. доллар келген, орталық банкілерге арналған ресми паритетпен алтынға бұрыла алған және шетел үкіметтердің, бірдейге 0,818513 грамм таза алтынның. Ресейде ақшалы бірлікпен сом болды, алтын санының салмағы 1897 ж. айқын болды 0,774254 грамм.

ҚОРЫТЫНДЫ

Жаңа ақшалар жақсы белгілі, қазіргі бұқаралық санада ақшалар өзін ұсынады бір табыс әмбебап көрінулерінен. Кімдерде ақшалар көп тиісті емес «азапты ауырады мақсатсыз артынан сүрілген жылдар». Оның табысы банкілік шот цифрлермен айтылады. Басқа жағынан әркім адам біледі, ақшаларда емес бақыт. Құндылықты адам өмірінің қатары ақшалай айтылуы жоқ: нағыз махаббат және достық сатылмайды, ал сатылатындар қымбатсыз тұрады және де ақшаларда өте көп нәрселерді бағалайды.

Байқау қиын емес, ұғымның «баға» және «бағалау», бірақ бір түбір бар, бірақ жетілген теп-тең емес. Адамға өзіне тән бағалау практикалық бәрі, не өміріне маңызды. Ал міне ақшалардың бірлігінде, тұрақты қолданулардың әмбебап қоғамдық пайдалы өлшеуішті қоғамдық пайдалы ретінде түрлі қорды немесе адам қызметі, мүмкін бағаланған, өлшенген маңыздысы, пайдасы, яғни баға анықталған тек аз бөліміне бізге қымбаты, — бұл құнды заттың аталуы.

Қайсыбір наградтарының, құрметті атақтардың, дипломдардың болатын дәрежелер әлеуметтік зор еңбектерінің бағасы саны мүмкін шағылысқан, яғни мына бағалау сипаттау қиын, басқаша мына «қайсыбір дәреженің». Кеңестік уақыттарда еңбеккер туралы анегдоттарды еске түсіріңіздер, барлық байлық, құрмет сауаттардың кең колекциясы, алғыстар және жалаушаларды құрайды.

Өкінішке, өлшеуіне арналған әлеуметтік және рухани адамзат әлі ойлап тапқан жоқ бір нәрсені, түсінікті және де сонша әмбебап аспаптың, ақшалар сияқты. «Әлеуметтік ақшалар» мүмкін, енгізуге болады күнделікті тұрмысқа ұғым ретінде әлеуметтік адам пайдасы. Сондай белгілер қоғамдық құндылық жасай алу, сонымен қатар адамгершілік артықшылықтары, айқын беру (онша үлкен емес) заттың мінез-құлық артықшылығы. Бүгін құдайға шүкір білімді адамдардың кең шеңберіне жету қолайлы «қу» және «құпия», соңғы уақыттары ғылым-психологияның құдайдың жарыққа алып шығуға рұқсат етеді, ең қу адамдардың барлық қылықтардың қитұрқысын ең қу адамдарға көрсету және түсіндіру, барлық экономикалық және саяси құпияларын фокустарын ашу.

Жоғарыда айтылған барлығына назар аударайық:

1. Ақшаның мағынасы экономикада үлкен нәрсе. Соның ұйымшыл ақшаның назар аударуы қоғамда экономикалық және саяси тұрақтылығы тәуелді болады және демек оның әл-ауқаттылығы.
2. Ақша тауарлардың әлемінде болды, ерекше тауарға бөлінді, өз қасиеттармен ең жақсы бейнемен ақшалардың роліне келген.
3. Ақшаның бес қызметі бар: құн өлшемі, айналым құралы, төлем құралы, қорлану немесе қазына жасау құралы және әлемдік ақша түрі.
4. Қазіргі ақшалар тауарлық негіз болмайды, бірақ келесі себептермен ақшалар қалады; адамдар қабылдайды сәйкес ақша ретінде. Мемелекет ерекше бейнемен ақшаларға тән қасиеттерін қорғайды, ақшалар құндылықты болады. Көңіл болуымен анықталады олардың сиректігі олардың пайдасына.
5. Ақшалы ұсыныс мемлекет бақылауы тиісті орнында болады, парасатпен инфляциялық проблемалардың көпшілігі олардың саны ақылсыз артумен байлаулы. Тарих біледі анау азсыз үлгілерді.

Ақша дегеніміз — барлық тауарларға эквивалентті ерекше тауар. Ақшаның түрлері: монета, қағаз ақша, электронды ақша.

Ақшаның қасиеттері:

1. Леквиттілігі.
2. Потативтілігі.
3. Сиректілігі.
4. Сақталғыштығы.
5. Бөлінгіштігі.

Ақшаның қызметтері:

1. Құн өлшеуші құрал.
2. Төлем құралы.
3. Айырбас құралы.
4. Қор жинау құралы.
5. Әлемдік ақша қызметі.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Әубәкіров Я.Ә. «Экономикалық теория негіздері».
2. С.А. Бартенев «История экономических учений» .
3. Никитин С.М. «Теории стоимости и их эволюция».
4. Шеденов Ө.К. «Жалпы экономикалық теория».
5. Макконнелл Р., С. Брю. «Экономикс».
6. Самуэльсон. «Экономика».
7. Т. М. Тимошина. «Экономическая история России».
8. МГИМО МИД РФ. «Курс экономической теории».
9. Л.Л.Любимов, И.В.Липсиц "Основы экономики", Москва 1994 г.
10. Кэмпбелл Р.Макконнелл, Стэнли Л.Брю "Экономикс" Баку, 1992 г.
11. Максимова В.Ф., Шишов А.Л. "Теория рыночной экономики", 1992г.
12. "Деньги и кредит" 12/1995г. Изд. "Финансы и статистика".
13. Эдвин Дж.долан "Деньги, банки и денежно-кредитная политика". Санкт-Петербург "Санкт-Петербург Оркестр" 1994г.
14. "Деньги, кредит, банки". Справочное пособие. Под редакцией Г.И.Кравцовой, 1994г.
15. ФИНАНСЫ ДЕНЕЖНОЕ ОБРАЩЕНИЕ КРЕДИТ под. ред. проф. чл.-корр. РАЕН Л.А. Дробозиной 1997г.
16. ОСНОВЫ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ТЕОРИИ /пособие для системы экономического образования/ под. общ. ред. Э.И.Лобковича, М. И. Плотницкою 1998г. Российская Экономическая Академия I ;им. Плеханова
17.  Б. Мәдешев. «Нарықтық экономика теориясына кіріспе».