Нарықты экономика жағдайында кәсіпорынға қоршаған орта тарапынан көптеген қауіп - қатер төнуі мүмкін. Бұл қатерлер бәсекелестік күрестің шиеленісуі, техникалық және бағдарламалық құралдарды заңсыз пайдаланумен, еддегі саяси және экономикалық тұрақтылықтың болмауымен байланысты. Сондықтан, кәсіпорын менеджеріне негізгі қызметінен, яғни кәсіпорынды басқарудан басқа да, қауіпсіздікті қамтамасыз ету сұрақтары жүктелетіні сөзсіз. Бұл мәселе терең және көп қырлы болғандықтан, біз зерттеу жүмысымызда кәсіпорынның тек қаржылық тұрақтылықты қамтамассыз ету сұрақтарына тоқталамыз.

Қаржылық - экономикалық дағдарыстар, әдетте, өнеркәсіптік кәсіпорындардың әлеуетіне кері әсерін тигізеді: негізгі капитал тозады, еңбек өнімділігі азаяды, жас және білікті мамандар өндірістен кетеді.

Кәсіпорын алдына өзіне тән өндірістік қызметтерді орындауына байланысты өзінің жағдайын бағалау мен болжау сияқты, яғни кәсіпорынға әсер ететін ішкі және сыртқы факторлардан қорғау, қауіптілік индикаторларының мониторингі жүйесін құру, олардың шектерін анықтау, қатерлерге қарсы шаралар қабылдау сынды өзекті мәселе туады

Әрбір кәсіпорын үшін өзінің қаржылық тұрақтылықты қамтамассыз ету сұрақтары, тек қана дағдарыс жағдайында ғана емес, тұрақты экономикалық ортада да қаржылық тұрақтылықты қамтамассыз ету міндеттері өз көкейкестілігін жоймайды.

Кәсіпорын тұрақты қызмет ету жағдайында қаржылық тұрақтылықты қамтамассыз ету сұрақтарын шешуде басты көңілді өндірістің және өнім өткізудің қалыпты қарқынын сақтауға, материалдық және қаржылық залалдардың болмауына, теріс пиғылды бәсекені болдырмауға бағыттайды. Дағдарыс жағдайында кәсіпорын әлеуетінің (өндірістік, технологиялық, ғылыми-техникалық және кадрлық) бұзылуы оның қызметіне қауіп тудырады. Нарықтық экономикада кәсіпорын менеджерлері тек қана дамудың нарықтық стратегиясын ғана емес, өзінің құрамына міндетті түрде зиялық меншікті және қаржылық тұрақтылықты қамтамассыз етудің арнайы бағдарламаларын қосатын экономикалық стратегияны жасауы керек.

Нарықтық жағдайда кәсіпорынның тұрақтылығының негізі, оның қаржылық тұрақтылығы болып келеді. Ол, кәсіпорын  өз қаражатын еркін басқарып, оны тиімді пайдалану арқасында, өнімді өңдірудің және өткізудің үздіксіздігін қамтамассыз ететін, қаржылық ресурстардың жағдайын көрсетеді.

Кәсіпорынның қаржылық жай – күйін бағалау үшін, ең алдымен оның қаржылық жағдайына талдау жасау керек. Қаржылық жағдай, қаржы ресурстарын пайдалануын, орналастыруын және барын көрсететін қаржылық көрсеткіштердің жиынтығы болып келеді.

Қаржылық талдаудың мақсаты, кәсіпорынның қаржылық жай – күйін бағалау және де оның жағдайын жақсартуға  бағытталған жұмыстарды жүргізу болып табылады. Сонымен қоса бұл жұмыстардың нақты қай бағытта жүргізілу керек екендігі көрсетіледі.

Осымен қоса қаржылық жағдай – бұл кәсіпорынның сыртқы ортадағы қызметіне маңызды мінездеме. Ол кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін, іскерлік белсенділігін болашағын аңықтайды. Сондықтанда ұсынылатын көрсеткіштер жүйесінің мақсаты, кәсіпорынның қаржылық жай – күйін көрсету болып табылады. Нарықтық қатынастар дамыған сайын оның қаржылық жағдайы туралы мәлімет алғысы келетін тұлғалар көбейе түседі.

Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты, кәсіпорынның өңдірістік-шаруашылық басқару шешімдерін қабылдау үшін, кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесін талдай отырып, кәсіпорынның қаржылық – жай күйін бағалау болып табылады.

Дипломдық  жұмыста  байланыс  қызметін  ұсынатын   «ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ» АҚ – ның бухгалтерлік балансы негізінде қаржылық – жай күйіне баға берілді.   Осы мақсатқа жету үшін, біз дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде кәсіпорынның қаржылық жай – күйін талдаудың мәнін және мағынасын, онымен қатар,  қаржылық талдау кезіңде қолданылатын әдістерді қарастырдық.

Екінші бөлімде, компанияның қызметіне қысқаша сипаттама беріледі және онда келесі :

• өтімділік коэффициенті
• іскерлік белсенділік коэффициенті
• табыстылық коэффициенті
• қаржылық тұрақтылық коэффициенттерін қолдану арқылы компанияның қаржылық жай – күйіне талдау жүргізіледі.

Одан әрі компанияның банкрот болу ықтималдылығы қарастырылады. Мұнда Альтманның  Z коэффициенті қолданылды.

Ал үшінші бөлімде «Қазақтелеком» АҚ – ның  қаржылық жай күйін бағалау әдістерінің кемшіліктері және оны шешу жолдары туралы қарастырдық.

Дипломдық жұмысты жазу барысында біз отандық және шетелдік экономистердің еңбектерін және «Қазақтелеком» АҚ – ның мәліметтерін қолдана отырып, кәсіпорынның қаржылық жай – күйіне талдау жүргіздік.

1. Кәсіпорынның қаржылық жай – күйін бағалаудың теориялық аспектілері

1.1. Кәсіпорынның қаржылық жай – күйін бағалаудың мәні және мағынасы

Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын, "қаржылық жағдай" дегеніміз немесе "қаржылық жай-күй" дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор А.Д. Шеремет "Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және мін-деттемелер, яғни пассивтер) сипатталады"[1] деп жазған.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен қамтамассыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржьлық жағдайының жақсылығын көрсетеді.

Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамассыз етілуін көрсетеді.

А.И. Ковалев және В.П. Привалов  қаржылық жағдай ұғымын былайша түсіндіреді: «Қаржылық жағдай  - бұл қаржы ресурстарының қолда барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы».[2]

Профессор  И.Т. Балабанов «Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы  - бұл  оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несиеге қабілеттілігі) қаржы ресуртары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің алдында өз міңдеттемелерін орындау».[3]

Ал кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы нені білдіреді? Бұл сұрақ та арнайы оқулықтарда түрліше түсіндіріледі. Бір авторлар қаржылық тұрақтылықты "өз қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процесінде үздіксіздігін қамтамассыз ететін қаржының жеткілікті болуы" деп түсіндіреді. Қаржылық тұрақтылық  меншікті және қарыз қаражаттарының байланысы деп жазады.

Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстық шығынның артуының өзіне тән айнасы қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану аркылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін қамтамассыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорьнның қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.

Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамассыз етеді және оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамассыз ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықгаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық - техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік ретінде дәрежеде табыс қалуы қажет.

Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен B.C. Сайфуллин дәлірек және анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні — бұл қорлар мен  шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамассыз етілуі деп түсіндіреді. Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі немесе "Сауда, несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып табылады. Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына етумен бірге оның қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар да шиелінісе түсті.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді, оларды В.М. Радинова келесідей түрлерге жіктейді.

1) пайда болу орнына байланысты - ішкі  және сыртқы;

2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты - негізгі және негізгі емес;

3) құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;

4) әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.

Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.

Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен көрсетілген қьізметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.

Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі - активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару өнері  кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.

Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тар-татын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те өседі,  яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есептесе ала ма, жоқ па? -деген қауіп туады. Және де бұл жерде кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепіліні бір түрі ретінде резервтерге үлкен рөл берілген. [4]

Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып табылады.

Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:

• кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
• шығарылатын өнімнің  (жұмыс,   қызмет)  құрылымы және оның жалпы төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;

• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;

• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы  мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;

• кәсіпорындарды басқару тиімділігі.

Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.

Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу  жақсы қаржылық жағдайдың бірден бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның  қаржылық  жағдайы  көршісіне  қарағанда  жақсы  болуы  тиіс.

Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойьнша белгілі бір пайызбен алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта  облигация құнын толық өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген коммерциялық кәсіпорын сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып несие алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің қаржылық жағдайын және бұл қарыздың қамтамассыз етілуін тексереді. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы кәсіпорынға несие беру орынды ма, жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда қандай пайызбен және қанша мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.

Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары кәсіпорындармен келісімшартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.

Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның іскерлік қарым - қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл - талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік  қызметі   арасында  байланыстырушы   қызметін атқарады.

Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді. Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы  дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.

Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:

• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу көздері apaсындағы сәйкестікті, оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
• айналым капиталының   көлемін,   оның   өсуін (кемуін) және ағымдағы міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
• қаржы - есептік және несие ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және қорлар есебі;
• баланстың өтімділігін, кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің   көрсеткіштерін анықтау;
• кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ  олардың  деңгейінің  өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.

Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың қорытындылаушы кезеңі болып табылады, және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммер-циялық, өндірістік және қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.[5]

Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды,   нәтижесінде   кәсіпорынның   төлеу   қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.

Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы каражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорынның өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.

Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған жөн және оған мыналар жатады:

• баланс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау;
• табыстылығын талдау;
• қаржылық тұрақтылығын талдау;

Біз талдауды  осы көрсеткіштен бастаған себебіміз, көптеген шетел және Ресей экономист – ғалымдарының еңбектерінде жиі кездеседі және кең таралған көрсеткіштер болып табылады.

1.2. Кәсіпорынның қаржылық жай – күйін бағалаудың әдістері

Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп бөлуді қажет етіп отыр. Талдаудың бұл түрлерінің  әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық көздері бар.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар: Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары мен үкімет органдарын  кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары  мен пайда болу орындары бойынша шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады.     Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңда нарыққа өту кезеңінде кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.

Соңғы кездері мерзімді баспасөздерде, сондай-ақ жеке басылымдарда қаржылық талдауды жүргізу бойынша бірқатар әдістемелік ұсыныстар жарық көрді. Бұл еңбектің авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын және оның жекелей көрсеткіштерін талдаудың әр түрлі әдістемелерін ұсынып отыр. Бұл әдістемелердің көпшілігінде олардың маңызды ерекшелігі болып табылатын, кәсіпорынның қаржылық жағдайының біздің отандық тәжірибеде қолданылмаған жаңа көрсеткіштерінің жүйесін толық талдауда.

Бұрынғы қолданылып келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың мәндерін, баланс бөлімі мен топтарының жиындарын олардың мөлшерлік көлемдерімен салыстыру, мөлшерден ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу шешуші рөл атқарады. Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі  онда жоспарлық көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады.

Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп отыратын нарықтық конъюктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар, коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау, кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие болады, яғни бұл кәсіпорының қызметі туралы ақпараттардың шектеулі бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін - өзі бағалау үшін де қажет.

Қаржылық талдауды өткізу мақсатына байланысты қаржылық талдаудың

келесі түрлерін атап кетуге болады:

1. Қаржылық талдауды өткізу бойынша ішкі және сыртқы деп бөлуге болады.

Ішкі қаржылық талдау - бұл кәсіпорынның өтімділігін аңықтауға немесе өткен кезеңдегі нәтижелерге баға беруге бағытталған талдау. Мысалы кәсіпорын басшылары немесе қаржылық аналитиктері кәсіпорынның өңдірістік ұлғаюына қаржы бөлуге мүмкіндігі барма екенін білгісі келгенде жүргізілуі мүмкін.

Сыртқы қаржылық талдау – бұл кәсіпорынға қатысы жоқ , яғни оның ішкі мәліметтер базасына кіруге рұқсаты жоқ, басқа шет аналитик тұлғамен жүргізілетін талдау.

1. Аналитикалық зерттеу көлеміне байланысты толық және тематикалық болып бөлінеді.                                                                            

Толық - қаржылық талдау қаржылық қызметтің барлық аспектілерін кешенді түрде зерттеу мақсатыңда жүргізіледі.

Тематикалық - қаржылық талдау қаржылық қызметтің жеке бөліктерін және  кәсіпорынның қаржылық жағдайын кешенді түрде зерттеу болып табылады.

3.Аналитикалық зерттеу тереңдігі бойынша экспресс – талдау және фундаменталды талдау деп  жіктеуге болады.

Экспресс – талдаудың мақсаты шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы мен даму динамикасын көрнекті түрде және қарапайым бағалау болып табылады.

Фундаменталды талдау кәсіпорынның қаржылық қызметінің көлемінің динамикалық көрсеткішін факторлы зерттеуден тұрады.

4. Қаржылық талдау объектісі бойынша келесі түрлерге жіктеуге болады;

Кәсіпорынның қаржылық қызметін толықтай талдау. Бұндай талдау кезіңде кәсіпорынның құрылымы мен бөлімшелерін бөлек қарастырмай оның қаржылық қызметін толық зерттеу болып табылады.

Кәсіпорынның қаржылық қызметін жекелеп талдау. Бұндай зерттеудің пәні инвестицияларымен байланысты немесе нақты инвестициялық жобаларды

өткізуді қаржыландырумен  және тағы басқа операцияларды талдау.

5. Өткізу уақытына байланысты ;

Алдын – ала қаржылық талдау. Бұл талдаудың мақсаты қаржылық қызметті іске асыру шартын зерттеумен байланысты талдау.

Ағымдағы қаржылық талдау. Іске асырылып жатқан қаржылық қызметтерге және оған уақытында ықпал жасай алу мақсатында жүргізілетін талдау.

Кейінгі талдау. Ол кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижесін толық және тереңдеп зерттеуге мүмкіндік береді.

Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға болады:

• көлденең талдау,
• тікелей талдау;
• салыстырмалы талдау;
• факторлық талдау;
• қаржылық коэффициенттер әдісі.

Көлденең талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.Оның келесідей түрлерін атап кетуге болады.

• Есепті кезеңдегі көрсеткіштердің динамикасын өткен кезеңдегі көрсеткіштерімен салыстырып зерттеу. Мысалы өткен аймен, кварталмен салыстыру.
  • Есепті кезеңдегі көрсеткіштердің динамикасын осыған ұқсас өткен жылдың көрсеткіштерімен салыстырып зерттеу.

Мысалы есепті кезеңнің 2- ші кварталын өткен жылдың 2 – ші кварталымен салыстыру.

• Бірқатар жылдың көрсеткіштерінің динамикасын талдау. Оның мақсаты кәсіпорынның қаржылық қызметін сипаттайтын жеке көрсеткіштерінің өзгеру тенденциясын талдау.

Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы, яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.Оның келесі түрлерін атап кетуге болады.

• Активтердің құрылымын талдау. Бұл талдау кезіңде айналым және айналымнан тыс активтердің үлестерін, айналымдағы активтердің құрамындағы элементтерді және т.с.с көрсетеді.

• Баланс құрылымын талдау. Бұл талдау кезіңде меншікті және қарыз капиталының ара салмағын көрсетеді. Қалданып жатқан қарыз капиталының құрамындағы займдардың түрлерін көрсетеді – банк несиесі, тауарлық несиелер және т.б.
• Ақша ағымының құрылымын талдау. Бұл талдау кезіңде жалпы ақша ағымының ішінен операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметінен ақша ағымын бөліп көрсетеді. Әр біреуінің құрамына ақша қаражаттарының келіп және кетуі және қалдығын көрсетеді.

Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.

Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес фирмалардың, бөлімшелердің  және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.Оның келесідей түрлерін атап кетуге болады.

• Кәсіпорынның қаржылық көрсеткіштерін ортасалалық көрсеткіштермен салыстыру. Бұл салыстыру кезіңде кәсіпорынның ортасалалық көрсеткіштен қаншалықты ауып кеткенін көруге болады.
• Берілген кәсіпорынның көрсеткіштерін бәсекелес кәсіпорынның көрсеткіштерімен салыстыру. Бұл салыстыру кезіңде бәсекелестік деңгейін жақсарту мақсатында кәсіпорынның әлсіз жақтары аңықталады.
• Есепті және жоспарлы көрсеткіштерді салыстырмалы талдау. Бұл салыстыру кезіңде нақты көрсеткіштердің жоспарлы көрсеткіштен ауытқу себебін көруге болады. [6]

Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.

Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.

Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау қажет, өйткені тек бір ғана фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау болашаққа бейімделуі тиіс.

Қатынасты талдаудың рөлін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшеліктері орташа салалық мәліметтер. Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз болуы немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.

Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз, себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды талдау барысына салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды  тек ағымдағы мезетте ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады: өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.

Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде –тура, ал оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері (синтез) болуы мүмкін.

Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда экономикалық, сондай-ақ экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.

Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып, аудитор қаржылық  жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.

3. “Қазақтелеком” АҚ-ның қаржылық жай-күйін талдау.

2.1. “Қазақтелеком” АҚ-ның қызметіне қысқаша сипаттама   

“Қазақтелеком” АҚ (бұдан әрі Компания) 1994 жылдың маусым айында Ұлттық компания болып құрылды, және 1996 жылдың ақпан айында Ашық Акционерлік Қоғам болып өзгертілді.(2004 ж наурыз айынан Акционерлік қоғам).Компанияның орналасқан, тіркелген және қызметін асырып жатқан жері Қазақстан Республикасы. Компанияның заңгерлік мекен – жайы: Қазақстан Республикасы, 010000, Астана қаласы, Абай көшесі 31.

“Қазақтелеком”АҚ Республиканың телекоммуникациялық рыногында көшбасшы орынды иеленеді, түрлі байланыс қызметтер буынын көрсететін орталықтар желісі кеңінен тараған. Олардың қатарында дәстүрлі телефония және телеграф қызметтері, деректер беру мен Интернет қызметтері, интеллектуалдық (зияткерлік) және спутниктік желілер және көптеген басқа қызметтер бар. Компанияның Орталық офисі Қазақстанның елордасы – Астана қаласында орналасқан.

Компанияда 2005ж 31 желтоқсанына сәйкес компанияда 32602,  жұмыс орны болды (2004ж 33220 жұмыс орын). Компания акциялары Қазақстан Республикасына және басқа миноритарлық акционерлерге тиесілі. “Қазақтелеком” компаниясының еліміздің әрбір облысында аймақтық бөлімшелері бар.

Компанияның клиенттері шамамен екі жарым миллион жеке және заңды тұлғалар болып табылады.

“Қазақтелеком” халықаралық оператор ретінде алыс шетелдердің 154 операторымен және ТМД мен Балтық елдерінің 23 операторымен тығыз ынтымақтастықты жүзеге асырады. Қазақстандықтарды әлемнің 230-дан астам елімен байланыстырады.

“Қазақтелеком” - бүгінгі таңда тұрақты және игі беделі жыл сайын “үлкен төрттік” аудиторлары тарапынан расталып отыратын бизнес-бағытталған компания. Компания ұлттық ақпараттық инфрақұрылымды жаңғырту жөнінде белсенді жұмыстар жүргізеді және жаңа технологиялар енгізу мен телекоммуникациялық қызметтердің аймақтық рыногын қалыптастыруды, бірыңғай ақпараттық кеңістік құруды және Қазақстанның халықаралық телекоммуникация рыногындағы ұстанымын арттыруды қамтамассыз етеді.

Компанияның акциялары Қазақстан қор биржасының ресми тізіміне және “көгілдір фишкалар” мемлекеттік пакеттерін жүзеге асыру бағдарламасына енген.

Fitch халықаралық рейтингтік агенттік “Қазақтелекомға” жергілікті және шетелдік валюта бойынша “ВВ” деңгейіндегі ұзақмерзімдік корпоративтік несиелік рейтинг тағайындады. Компанияның рейтингтік келешегін агенттіктер “тұрақты” деп бағалады.

Компания бизнес жобаларымен қатар ауылдық елді мекендерді телефон байланысымен қамту және мектептерді Интернет желісіне қосу жөнінде әлеуметтік міндеттерді шешеді.

Озық телекоммуникациялық технологияларды енгізу сапа менеджметі жүйесіне басты рөл берілетін басқару технологияларымен тиімді үйлеседі. Өткен жылы компания филиалдарын сертификаттау үдерісі табысты аяқталды. “Қазақтелеком” компаниясының клиентпен тікелей қатынас жүргізетін барлық филиалдары ISO 9001:2001 халықаралық сапа стандартына сәйкестікке сертификаттау аудитінен табысты түрде өтті.

Қазақстанның жетекші байланыс операторының табысты қызметіне лайықты баға берген «Euromoney» халықаралық баспа үйі 2005 жылы “Қазақтелекомды” ТМД-дағы үздік телекоммуникациялық компания ретінде таныды.

“Қазақтелеком” бүгінгі таңда – телекоммуникациялық бірегей қызметтер көрсететін және икемді тарифтік саясаты мен сервистің тиісті сапасымен ерекшеленетін компания.

Клиенттерге қызмет етудің және көрсетілетін қызметтерінің сапасын арттыру, олардың түрлерін кеңейту компанияны дамыту саясатының негізгі алғышарттары болып табылады. Бұл мәселелер әсіресе байланыс рыногында ырықтандыру үрдістерін тереңдету және бәсекелестіктің артуы жағдайында, сондай-ақ Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруі қарсаңында өзекті бола түсуде.

“Қазақтелеком” өзінің телекоммуникация саласындағы жүйе құрушы ретіндегі жауапкершілігін сезіне отырып, көшбасшы ұстанымын сақтап қалуға және Қазақстанның ақпараттық қоғамы мен бәсекелі экономикасын құруға лайықты үлес қосуға ұмтылады.

Телекоммуникация нарығын ырықтандыру бағдарламасы. Қазақстан Республика Үкіметінің 2004ж 2 қыркүйегінен №925 Қаулысына сәйкес компанияның қалааралық және халықаралық телефон байланысын ұсыну бойынша экслюзивті құқығы жойылды.

2005 ж компания  қалааралық және халықаралық байланыс қызметін ұсынғаны үшін бютжетке 3,571,883 мың теңге көлемінде төлем енгізді және бұл сомма негізгі қызмет бойынша шығыстарда көрсетілді.

2005 ж компания мемлекеттін “ауылдық аймақты дамыту” бағдарламасын іске асыру мақсатында 300 млн тенге көлемінде ақша жұмсады.

Компания, Қазақстан Республикасының Үкіметінің  2004ж 21 тамыз айынан №884 қаулысына “Өзгертулер мен толықтырулар енгізу” туралы Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2005ж 19 қантарынан №28 Қаулысын іске асыру мақсатында абонеттерге қалааралық байланыстын тарификациялық қадамын толық және толық емес 10 секундқа көшті.

Қаржылық есеп беру.  Ұсыну негізі – Ұсынылып отырған компанияның шоғырланған қаржылық есебі, Қаржылық есеп беру стандарты бойынша Халықаралық кеңес бекіткен, Халықаралық Қаржылық Есеп беру Стандартына (ХҚЕС - МСФО) сәйке жасалған және Қазақстанның мың теңгесінде көрсетілген. Топ, бухгалтерлік есепті ҚР - да (бұдан әрі БЕҚС - КСБУ) және РФ – да қабылданған бухгалтерлік есеп жайлар мен ережелеріне сәйкес жүргізіледі. Берілген жайлар мен ережелер ХҚЕС – нан ерекшеленеді, сәйкесінше компанияның қаржылық есебі БЕҚС – ты бойынша жасалды, және ХҚЕС – на сәкес келу мақсатында оған түзетулер жасалды.

Есеп беру кезеңі 1 қаңтардан 31 желтоқсанға дейін болып саналады. Қаржылық есепке, берілген мәліметтердін уақтылығына, толықтылығына және нақтылығына жауап беретін компанияның Бас бухгалтердің, Бас қаржы директорының, Вице – президенттің және Президенттің қолы қойылады.

Лицензиялар."Қазақтелеком" АҚ Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникациялар Министрлігі тарапынан 2004 жылдың 28 мамырсында берілген № АБА №000001 . лицензиясы негізінде жұмыс істейді.

Лицензияның формасы: Бас лицензия;

Әрекет аумағы: Қазақстан Республикасы;

Осы лицензияға сәйкес "Қазақтелеком" АҚ жалпылама пайдаланыстағы телекоммуникация тораптарын (ЖПТТ) дамытуды, енгізуді, қолдауды қамтамасыз ететін бірден-бір ұлттық оператор дәрежесіне ие және сонымен қатар ЖПТТ операторы, әрі Қазақстан Республикасы аумағындағы қалааралық және халықаралық байланыс қызметінің жеке-дара операторы жұмысын атқарады.

Компания бөлімшелері."Қазақтелеком" АҚ - Республикадағы ең үлкен компаниялардың бірі, онда 30 мыңнан астам адам жұмыс істейді. Толық жұмыс кезеңі - қызметтерді өндіруден оны тұтынушыға сатуға дейін және оларды сатудан кейінгі қолдау - атқарылатын функциялардың көп түрлігінде және Қазақстан Республикасының барлық территориясында орналасқан құрылымдық бөлімшелер мен филиалдар санында көрсетілген.

«Қазақтелеком» акционерлік қоғамын стратегиялық дамытудың 2005-2008 жылдарға арналған негізгі бағыттары.

Миссиясы. Қазақстан Республикасы телекоммуникациялар рыногының бастаушысы болу. Бір бірімен және бүкіл әлеммен қатынаста болу - сапалы, қолайлы және қарапайым. Халықаралық телекоммуникация ауқымына толық құқықты шоғырлану

Мақсаты. Телекоммуникация секторының ырықсыздануы және әлемдік экономиканың ғаламдануы жағдайында ішкі және сыртқы рыноктарда бәсекелесе алатын, маркетингтік-бағдарланған, жаңартпалық, технологиялық, ұйымдық және экономикалық тиімді Компания құру.

Қызмет көрсету спектрі. Желінің техникалық мүмкіндігін абонент қатынауы деңгейінен магистралдыққа дейін дамыту жолымен тұтынушыларға бүкіл республика аумағында Интернет желісіне кең жолақты қатынаудан корпоративтік клиенттерге көп делдалдық қызмет көрсетуге дейін телекоммуникациялық қызметтердің кең көлемді спектрін ұсыну. Ұтымды байланыс желісін құру.

Тарату өрісі. Қазақстан республикасының бүкіл аумағына, оның ішінде ауылдық жерде телекоммуникациялар қызметін көрсетуді тарату. Қазақстан Республикасын әлемдік экономикаға шоғырландыру, сыртқы рынокқа шығу. Ресей, Орталық Азия және Қытай телекоммуникациялық рыноктарында Қоғам тұғырларын енгізу және нығайту. Қазақстанның транзиттік әлеует мүмкіндіктерін тұтастай іске асыру.

Телекоммуникациялар қызметін тұтынушылар. Рыноктың жоғары кірісті сегменттерінде бизнеспен белсенді айналысу, жоғары табысты корпоративтік клиенттердің үлесін арттыру және қызмет түрлерін көбейту. Сараланған маркетинг арқылы Қоғам абоненттері санының тұрақтауын және көбеюін, оларға қызмет көрсетудің кең көлемді спектрін және жоғары сапалы сервис ұсынуды қамтамасыз ету.

Қатынау мүмкіндіктерін арттыру. Дәстүрлі арналар (телефондар, факстар, ұтымды аппараттар, Сервис-бюро, Call-орталықтар және т.б.) бойынша да, Парасаттық желі негізінде де телекоммуникациялар қызмет көрсетулеріне қатынау мүмкіндіктерін арттыру. Абоненттермен өзара әрекет жасаудың интерактивтік түрлерін енгізу (Интернет арқылы клиенттерге қашықтан қызмет көрсету, оның ішінде ұжымдық қатынау орындары, Интернет-кафе, аударымдық төлем түрлері, CRM-шешімдер және т.б. арқылы).

Сапа. Технологиялық пайдаланудың, тұтынушыларға қызмет етудің әлемдік стандарттарға сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатымен сапа менеджментінің ISO 9001:2000 жүйесін енгізу.

Кесте 1 "ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ" АҚ – ның КІРІСТЕРІНІҢ ҚҰРАМЫ*  (ЕТК – СЫЗ)*

Бабтардың атауы	Кірістер, млн. тенге
	2004 жыл	2005 жыл	2006жыл
Операторлық сегмент	21 687	30 174	29 016
Жергілікті байланыс	13 196	15 680	17 212
Шет операторлар абоненттерімен байланыс, ұялы байланыс операторларын қосқанда	12 439	16 009	17 277
Қалааралық байланыс	13 479	13 602	15 151
Халықаралық байланыс	11 416	10 886	12 619
Мәліметтерді тасымалдау жүйесі	4 207	6 237	9 635
Басқа да	3 159	3 343	3 525
Өнімді өткізеден түскен түсімнің барлығы	79 582	95 931	104 434
Ауылдық жерлердегі байланыс операторларының шағандалуы бойынша субсидилер	515	3 627	3 351
Негізгі қызметтен түскен түсімнің барлығы	80 096	99 558	107 785

 

Бабтардың атауы	Кірістер, %			Өсу %
	2004 жыл	2005 жыл	2006 жыл	2005 жыл	2006 жыл
Операторлық сегмент	27	31	28	139	96
Жергілікті байланыс	17	16	16	119	110
Шет операторлар абоненттерімен байланыс, ұялы байланыс операторларын қосқанда	16	17	17	129	108
Қалааралық байланыс	17	14	15	101	111
Халықаралық байланыс	14	11	12	95	116
Мәліметтерді тасымалдау жүйесі	5	7	9	148	154
Басқа да	4	3	3	106	105
Өнімді өткізеден түскен түсімнің барлығы	100	100	100	121	109
Ауылдық жерлердегі байланыс операторларының шағандалуы бойынша субсидилер	n/a	n/a	n/a	705	92
Негізгі қызметтен түскен түсімнің  барлығы	n/a	n/a	n/a	124	108

* «Қазақтелеком» АҚ – ның мәліметі бойынша

* Еншілес, тәуелді компанияларсыз

• Операторлық сегмент
• Жергілікті байланыс
• Шет операторлар абоненттерімен байланыс,
• ұялы байланыс операторларын қосқанда
• Қалааралық байланыс
• Халықаралық байланыс
• Мәліметтерді тасымалдау жүйесі

Саланы ырықтандыру факторының әсерінен пайда болған, 2004 - 2005 жылдармен салыстырғанда, 2006ж сала құрамында кейбір өзгерістер пайда болды.

Тікелей қосылу арқылы, «Қазақтелеком» АҚ – ның желісін жанап, ұялы байланыс операторларының желіаралық тасымалдау трафигінің кетуі, кірістер құрамында операциялық сегменттің үлес салмағының азюы өз көрінісің тапты. Егер ол 2005 ж. 31% құраса 2006 ж. ол 28% дейін төмендеді.

2006 жылдың 1- ші қарашасынан бастап 10 секундтық тарификация қадамына өту, шет оператор абоненттерімен байланысынан түсетің табыстың азаюында байқалады ( 2006 ж. бұл бап бойынша үлес салмақ 2005 ж. деңгеде сақталды, яғни 17% құрайды).

Мәліметтерді тасымалдау жүйесі қызметінен түсетін кірістердің үлес салмағы  2005 жылы  7% - дан  2006 жылы  9% - ға дейін өсті.

Кесте 2 "ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ" АҚ – ның ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ҚҰРАМЫ* (ЕТК – СЫЗ)*

Бабтардың атауы	2005 жыл, нақты	2006 жыл, жоспар б/ша	2006 жыл, нақты
Өзіңдік құн :
Материалдар	3 577 329	3 890 932	3 938 989
Басқа	9 444 438	9 569 834	9 202 227
Амортизация	9 634 932	11 780 818	11 624 564
Шет операторлармен келісу  бойынша	19 352 098	16 705 651	16 572 942
Негізгі өндіріс персоналының еңбек ақысын төлеу	15 202 519	16 188 095	18 231 098
Өзіңдік құн барлығы	57 211 316	58 135 330	59 569 820
Кезең шығындары:
Өткізу бойынша шығындар.	1 394 984	1 495 773	1 775 643
Проценттерді төлеу бойынша шығындар	1 782 550	1 810 000	3 127 520
Әкімшілік персоналының еңбекақысын төлеу шығындары.	6 781 314	8 964 496	6 977 108
Басқа жалпы және әкімшілік шығындар.	5 721 616	7 326 869	8 950 130
Кезең шығындарының барлығы	15 680 464	19 597 138	20 830 401
Операциондық қызметтің барлық шығындары.	72 891 780	77 732 468	80 400 221

Бабтардың атауы	өсім
	2006н к 2006ж, %	2006н к 2005н, %
Өзіңдік құн :
Материалдар	101%	110%
Басқа	96%	97%
Амортизация	99%	121%
Шет операторлармен келісу           бойынша	99%	86%
Негізгі өндіріс персоналының еңбек ақысын төлеу	113%	120%
Өзіңдік құн барлығы	102%	104%
Кезең шығындары:
Өткізу бойынша шығындар.	119%	127%
Проценттерді төлеу бойынша шығындар	173%	175%
Әкімшілік персоналының еңбекақысын төлеу шығындары.	78%	103%
Басқа жалпы және әкімшілік шығындар.	122%	156%
Кезең шығындарының барлығы	106%	133%
Операциондық қызметтің барлық шығындары.	103%	110%

   *Қазақтелеком» АҚ-ның мәліметі бойынша

  * Еншілес, тәуелді компанияларсыз

2006 ж. «Қазақтелеком» АҚ – ның  операциялық қызметтен шығындары 2005 жылмен салыстырғанда 10 % - ға өсті. Оған келесі себебтер өз әсерін тигізді:

2006 ж. 1 – ші мамыр айынан бастап, еңбекақы көлемінің өсуі

Есептелген табысты жоспсрлы көлемінен асырғаны үшін, қосымша еңбекақы қорынан, ыңталандыру төлемдерінің өсуі.

«GSM» Қазақстан ЖШС – тің, 2006 ж. қорытындысы бойынша төленген дивиденттерден есептелген табыс салығының ұсталынып қалуы (961,6 млн. теңгеге асуы)

Компанияның корпоративті атағын ұстап тұруға бағытталған шығындардың өсуі ( 148 млн. теңгеге асуы)

Орта және шағын бизнес субъектілеріне коммисиондық сыйақы төлемдерінің ұлғаюы.

Қоғамның басқа ұйымдардың  қызметіне қатысу туралы, 2006 жылдың 31 қаңтарында жалпы акционерлер жиналысында қабылданған  шешімді іске асыру мақсатында қарыз көлемінің ұлғаюы (бірнеше Қазақстандық телекоммуникация компанияларында қатысу үлесін сатып алу шығыны 1318,0 млн. теңгеге асып түсуі).[7]

2.2. «Қазақтелеком” АҚ-ның қаржылық жай – күйін  талдау

Қаржы менеджментінде қаржылық жай – күйді  талдау кезіңде қаржылық коэффициенттердің келесі топтары ең маңызды деп саналады.

      1) Өтімділік коэффициенті.

      2) Іскерлік белсенділік коэффициенті.

      3) Рентабелділік коэффициенті.

      4) Төлемқабілеттілік коэффициенті.

Енді әр топтың көрсеткіштерін жеке қарастырайық.

1. Өтімділік коэффициенті. Кәсіпорынның өтімтілігі түсінігі ретінде – оның өз міңдеттемелерін активпен жабу мүмкіншілігі түсіндіріледі. Өтімділік кәсіпорынның сөзсіз төлемқабілеттілігін білдіреді және оның ағымдағы активтерінің ағымдағы пассивтермен теңдігін білдіреді. Кәсіпорынның өтімділігі жоғары немесе төмен болуы мүмкін. Өйткені ағымдағы активтердің құрамына әр түрлі айналым құралдары кіреді. Олардың құрамында сыртқы қарыздарды жабу үшін тез өткізілетін активтермен қатар баяу өткізілетін активтер болады.[8]

Іс–тәжірибеде өтімділік коэффициентінің келесі көрсеткіштері қолданады.

• Ағымдағы өтімділік коэффициенті.
• Жедел өтімділік коэффициенті.
• Абсолютті өтімділік коэффициенті.
• Таза айналым капиталы.

Осы корсеткіштердің көмегімен, кәсіпорын өзінң қысқа мерзімді міңдеттемелерін уақытында төлей алама деген сұраққа жауап табуға болады.

1.Ағымдағы өтімділік коэффициенті. Ағымдағы өтімділік коэффициенті айналым капиталын қысқа мерзімді міндеттемелерге бөлу арқылы табылады, және де кәсіпорынның белгілі бір кезеңде, қысқа мерзімді міңдеттемелерін төлеу үшін қаржыларының жеткіліктілігін анықтауға мүмкіндік береді. Ағымдағы өтімділік  коэффициенті қысқа мерзімді міңдеттеменің бір данасына, ағымдағы активтердің қанша данасы келетінін көрсетеді. Яғни компания қысқа мерзімді міңдеттемелерін қанша рет жаба алатындығын көре аламыз. Жалпы қабылданған халық аралық стандартар бойынша бұл коэффициент бір мен екінің арасында болуы керек деп саналады Төменгі шек айналым капиталының, қысқа мерзімді міндеттемелерін жабу үшін жеткілікті болу керек екенін көрсетеді. Әйтпесе компанияның банкрот болу қаупі бар. Айналым капиталының қысқа мерзімді мендеттемелерден екі үш есе асып түсуі де нашар көрсеткіш болып саналады. Өйткені ол капитал құрылымының тиімсіз екенін көрсетуі мүмкін. Коэффициентті талдау кезінде негізгі көңіл оның динамикасына аударылуы керек.

2.Жедел өтімділік коэффициенті. Айналым капиталының өтімдірек бөлігімен қысқа мерзімді міндеттемелерінің қатынасын ашатын, ағымдағы өтімділік коэффициентінің жеке көрсеткіші жедел өтімділік коэффициенті  болып табылады. Халықаралық стандарттар бойынша бұл коэффициент бірден жоғары болуы тиіс. Жедел өтімділік коэффициенті есептеудің қажеттілігі айналым капиталының кейбіреулерінің өтімділігі бірдей еместігінен туындайды. Мысалы: ақша қаражаты ағымдағы міндеттемелерді  жабудың негізгі көзі бола алса, ал запастар оларды өткізгеннен кейін ғана бола алады. Ал бұл мақсатта оны сатып алушы және оның қолма-қол ақшасы болуы керек. Өтімділік коэфициентін қолдану кезінде тағы бір шектеуді ескеру қажет. Жоғарыда келтірілген есептеу әдісінен көріп тұрғанымыздай ең өтімді активке ақша қаражаты ғана емес сонымен қоса қысқа мерзімді бағалы қағаздармен  таза дебиторлық борышта кіре алады. Жақсы дамыған нарықтық экономика жағдайында бұндай әдіс өзін-өзі толығымен ақтай алады. Өйткені қысқа мерзімді бағалы қағаздар жоғары өтімді актив болып саналады, ал дебиторлық борыш (күмәнділігі жоғары болсада) дамыған нарықтық экономика жағдайында, кәсіпорын, бірқатар ұсынылған заңдар бойынша өз дебиторлық қарыздарын қайтарып ала алады. Талдау үшін жедел өтімділік көэффициентімен  ағымдағы өтімділік коэффициентін өзара салыстырып қарастыру пайдалы.  Жедел өтімділік көэффициентінің өте төмен болуы компания ағымдағы активтер құрамында ТМЗ – дың  үлкен үлес алатындығын көрсетеді. [9]

3.Абсолютті өтімділк коэффициент. Ағымдағы активтердің ең өтімді баптары, компанияның банктегі және кассадағы ақша қаражаттары болып саналады. Көптеген жағдайларда ақша қаражаты бойынша өтімділікті бағалау ең тиімді болып табылады. Бұл көрсеткіш абсолютті өтімділк коэффициенті  деп аталады және  де ақша қаражатын қысқа мерзімді міндеттемелерге бөлу арқылы анықталады. Ол ақша қаражаттары қысқа мерзімді міндеттемелердің қандай бөлігін жаба алатындығын көрсетеді. Бұл өтімділікті бағалаудын ең қатал шегі болып саналады.

4.Таза айналым капиталы.  Кәсіпорынның өтімділігін талдаған кезде үлкен мән таза айналым капиталына беріледі. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның  айналым капиталы мен оның қысқа мерзімді міндеттемелерінің айырмасы ретінде анықталады. Таза айналым капиталы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамассыз ету үшін қажет. Өйткені айналым капиталының қысқа мерзімді міндеттемелерден көп болуы, оның өз міндеттемелерін жауып қана қоймай, сонымен қатар өз ісін болашақта кеңейту үшін қаржы көздерінің бар екенін көрсетеді. Айналым капиталын жоғалту немесе құнсыздануы кезіңде (дайын өнімге бағаның төмендеуі, дебиторлардың банкрот болуы нәтижесінде) таза айналым капиталы кәсіпорынға үлкен қаржылық тәуелсіздік береді.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайына, таза айналым капиталының аз немесе көп болуы да кері әсерін тигізеді. Айналым капиталының  аз болуы кәсіпорынды банкроттыққа әкелуі мүмкін, себебі ол өз қысқа мерзімді міңдеттемелерін төлей алмайтындығын көрсетеді. Жетіспеушілік шаруашылық қызметтің шығындалуы, күмәнді дебиторлық қарыздың көбеюі  нәтижесінде болуы мүмкін. Ал таза айналым капиталының қысқа мерзімді міңдеттемелерден өте көп болуы, ресурстарды тиімсіз қолдануын көрсетеді. Мысалға: шаруашылық қызметке қажетті нақты көлемінен акциялардың артық шығарылуы немесе несиені алу, табысты тиімсіз пайдалану және тағы басқалардың нәтижесінде пайда болады.

Кестеде  есептелген  кәсіпорынның өтімділігіне келетін болсақ, 2004-2005жж. кәсіпорынның ағымдағы және тез өтімділік деңгейі көнілге қонымды болып тұрған. Бірақ 2006 ж. компанияның  өтімділік деңгейі күрт төмендеп кеткенің байқауға болады. Компанияның жалпы өтімділігі 0,7 дейін төмендеді. Яғни компанияның ағымдағы активтері ағымдағы міңдеттемелердің  70 - ақ пайызын жаба алады.

Кесте 3 Өтімділікті бағалау*  %

Коэффициенттер аты	Формула	2004	2005	2006
Ағамдағы өтімділік коэффициенті	Ағым.Активтер / Ағым.Міндет-ме	1,6	1,3	0,7
Тез өтімділік коэффициенті	(АА - ТМЗ) / Ағым.Міндет-ме	0,85	0,69	0,54
Абсолютті өтімділік коэффициенті	Ақша қаражаты / Ағым.Міндет-ме	0,17	0,14	0,09
Таза айналым капитал	ТАК=                 Ағым.Активтер - Ағым.Міндет-ме	9,329,040	6277101	-15048230

* «Қазақтелеком» АҚ – ның мәліметі  бойынша  автордың  есептеуі.

Осыған ұқсас компанияның тез және абсолютті өтімділік коэффициенттері де нашар көрсеткіш беріп тұр. Абсолютті өтімділік коэффициентінің нормативтік мәні 0,2 – 0,5 болуы керек. Ал компанияның үш жылына қатар бұл коэффициент  0,2- де жетпей тұр.

2004ж компанияның таза айналым капиталы 9 млр теңге құраса  2005ж. ол біраз төмендеп 6 млр. теңге құрады. Ал 2006 ж. компанияның таза айналым капиталы тері  сан  көрсетіп тұр. Егер де кредиторлар өз қарыздарын қайтарып беруді талап ететін болса, онда компанияға қосымша 15 млр. теңге қажет болады. Компанияның 2006 ж. өтімділік деңгейінің нашар болуы, компанияның ағымдағы міңдеттемелердің ішінде қаржылық міңдеттемелердің көбеюі салдарынан болып отыр. Ол ағымдағы міңдеттемелердің 72 % құрайды. Егерде ол  2005 ж. 9 млр. теңге болса 2006 ж. ол 32 млр. теңге құрап отыр. Ал компанияның  ағымдағы активтерінің құрамында 2005 жылмен  салыстырғанда 2006 жылы елеулі өзгерістер болған жоқ.

Егер компания қысқа мерзімді міңдеттемелерін азайтпайтын болса, онда компанияның қиналып қалу мүмкіндігінің болжамы бар. Жалпы айтқанда компанияның өтімділік деңгейі есепті жылы нашар деп айтуға болады.

II.Іскерлік белсенділік коэффициенті.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі мен қозғалысын зерттейді.

Іскерлік белсенділік талдаудың мақсаты  Т –А – Т қағидаты бойынша , ақшаның айналуы арқылы, кәсіпорынның табыс табу мүмкіншілігін бағалау. Жоғарыда айтып өткендей, кейбір актив түрлері әр түрлі айналым жылдамдығына, яғни олардың ақша қалпына көшу жылдамдығына ие болады. Қаражаттың айналымда болуының ұзақтығы ішкі және сыртқы сипаттағы бірқатар әр бағыттағы себептердің жиынтық әсерімен анықталады. Бірінші қатарға кәсіпорынның әрекет ерісін  салалығын, ауқымын (көп жағдайда шағын кәсіпорындарда, үлкендеріне қарағанда қаражат айналымдылығы айтарлықгай жоғары келеді бұл шағын бизнестің бір артықшылығы деуге болады) және тағы басқаларын жатқызуға болады. Елдегі экономикалық жағдаймен оған байланысты шаруашылықты жүргізу шарттары да кәсіпорынның активтерінің айналымдылығына аз әсер етпейді. [10]

Сөйтіп, елдегі өтіп жатқан инфляциялық процестер, кәсіпорындардың басым көпшілігінің жабдықтаушылармен, сатып алушылармен реттелген шаруашылық байланысының болмауы шамадан тыс қор жинақтауға әкеліп соқтырады да, бұл қаражат айналымын айтарлықтай бәсеңдетеді.

Қаражаттың айналымда болу кезеңі, едәуір дәрежеде кәсіпорынның ішкі жағдайымен бірінші кезекте, оның активтерін басқару стратегиясының тиімділігімен (немесе жоқтығы) анықталатындығын айта кету керек.

Іскерлік белсенділік коэффициентінің кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін үлкен маңызы бар, өйткені қаражаттың айналым жылдамдығы кәсіпорынның төлем қабілетіне тікелей әсер етеді. Оған қосымша, басқадай бірдей жағдайда қаражаттың айналым жылдамдығының өсуі кәсіпорынның өндірістік-техникалық күшінің артқанын көрсетеді.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштеріне мына коэффициенттер жатады:

1.Негізгі ңұралдардың айналымдылығы. (немесе қор қайтарымдылығы). Кез – келген кәсіпорының қызметінде, көп жыл бойы қолданып келетін негізгі құралдары болады. Кәсіпорынның сәтті жұмысы үшін негізгі құралдардың бар болуы жеткіліксіз, сонымен қатар оларды тиімді қолдану қажет.

Бұл көрсеткіш қор қайтарымдылығын көрсетеді, яғни кәсіпорынның кезеңдегі негізгі өндірістік қорларын пайдаланудың тиімділігін сипаттайды. Ол саудадан түскен табысты (ақшаны) қалдық құны бойынша кезеңдегі негізгі құралдардың орташа шамасына бөлу арқылы есептейді.

Қор қайтарымдылығы коэффициентінің артуына негізгі құралдардың үлес салмағының салыстырмалы жоғары болмауы немесе олардың техникалық деңгейінің жоғарылығы есебінен қол жеткізуге болады.

Алайда бұл жерде жалпы заңдылық былайша болады: коэффициент жоғары болған сайын, есеп беру кезіндегі шығындар азая түседі. Коэффициенттің төмен болуы өнімді сатудан түсетін табыстың жетімсіздігін не болмаса осы активтер түрлеріне тым жоғары деңгейде қаржы бөлінгендігін көрсетеді.

2. Активтердің айналымдылық коэффициентері. Ол жылына қанша рет айналу мен өндірудің толық циклі болатындығын және активтердің әрбір ақша бірлігі сатылған өнімнің қанша ақша бірлігін әкелгенін көрсетеді. Өнімді өткізуден алынған табысты баланс активінің барлығына бөлу арқылы анықталады және кәсіпорынның барлық ресурстарының тартылу көзіне байланыссыз оның тиімді қолдануын сипаттайды. Яғни табыс түрінде нәтиже

беретін, айналымның және өңдірістің толық цикілінің жыл ішінде қанша рет айналуын көрсетеді.

Түрлі кәсіпорындарға немесе бір кәсіпорынға әр жылдардағы жалпы айналымдылық коэффициентін салыстырғанда, активтердің орташа жылдық сомасын бағалауда біркелкілі қамтамасыз етілгендігін тексеру қажет. Мысалы, егер бір кәсіпорында негізгі құралдар бірқалыпты тура сызықты шығынға жазу әдісімен есептелген амортизацияны назарға ала отырып бағаланса, екіншісінде басқа бір шапшаңдатылған амортизация әдісі пайдаланылған болса, онда екінші жағдайда айналымдылық тым жоғары болады. Одан басқа, бұл көрсеткіш бірдей жағдайда кәсіпорынның негізгі құралдары көбірек тозған сайын жоғарылай береді. Белгіленген жағдайлар, капиталдың жалпы айналымдылық коэффициентін талдау қажетті түзетулерді ескере отырып жүргізуді керек етеді.

3. Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті. Ол өнімді сатудан түскен табыстың (ақша) кезеңдегі дебиторлық борыштың орташа шамасына қатынасымен формула бойынша анықталады. Есепті жыл ішінде орташа алғанда дебиторлық қарыз қанша рет ақшаға айналғандығынкөрсетеді. Берілген коэффициентке талдау жасау үшін басқа салыстырулардың жоқ болуына қарамастан бұл көрсеткішті кредиторлық қарыздын айналымдылық коэффициентімен салыстыру пайдалы болып келеді. Бұндай тәсілдеме кәсіпорынға басқа компаниялардың ұсынып жүрген коммерциялық несие шарттарын, өзінің басқа компанияға ұсынып жүрген коммерциялық несие шарттарын салыстыруға мүмкіндік береді.

Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың сапасы мен көлемін бағалау үшін пайдаланылып, кәсіпорын берген коммерциялық несиенің ұлғайғанын немесе төмендегенін көрсетеді. Егер коэффициент шоттарды төлеуге қарай құрылған сатудан түскен табыс (ақша) бойынша есептелсе, оның өсуі несиеге сатудың азайғанын, ал төмендеуі несиеге берудің көлемінің артқанын білдіреді.

Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициентімен қатар дебиторлық борыштың орташа айналым уақытын анықтауға болады.

Бұл   көрсеткіш   компанияның   қойған   шоттарын клиенттердің төлеуге қажет уақытын сипаттайды. Осы көрсеткіштің төмендеуі  оң, ал артуы теріс бағаланады.

4. Кредиторлық борыштың айиалымдылық коэффициеиті. Ол өнімді сатудан түскен табыстың (ақша) кезеңдегі кредиторлық борыштьщ орташа шамасына қатынасымен формула бойынша есептеледі

Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың айналымдьшық коэффициенті сияқты коммерциялық несиенің артқанын немесе төмендегенін көрсетеді. Айырмашылығы тек мынада: дебиторлық борыш коэффициенті кәсіпорын берген коммерциялық несиенің артқанын немесе төмендегенін көрсетсе, ал керісінше кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынға берілгенін айқындайды. Кредиторлық борыш коэффициентінің өсуі кәсіпорынның борышты төлеу жылдамдығының артқанын, ал төмендеуі несиеге сатып алудың артқанын көрсетеді.[11] Кредиторлық және дебиторлық қарыздардың айналымдылық коэффициентін күндерменде есептеуге болады. Ол үшін жыл ішіндегі  360 күнді берілген коэффициентке бөлу қажет. Сонда біз сәйкесінше дебиторлық немесе кредиторлық қарызды төлеу үшін қанша күн керек екенін біле аламыз.

5.Тауарлық материалдық запастардын айналымдылық коэффициенті.

Материалдың айналым қаражатының айналымдыльқ коэффициенті кәсіпорынның талдау кезіндегі шығындары мен қорларының айналым санын көрсетеді, яғни олардың сатылу жылдамдығын сипаттайды. Толықтай алғанда бұл коэффициенттің мәні жоғары болған сайын, осы аз өтімді бапта соғұрлым азырақ қаражат байланады, кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақтанып, айналым капиталында көбірек өтімді құрылым болады. Және керісінше, басқадай жағдайда тауардың шамадан тыс жиналып қорлануы, кәсіпорынның іскерлік белсенділігіне кері әсер етеді. Коэффициентті есептеу формула бойынша жүргізіледі, онда алымында  сатудан (ақша) түскен табыс, ал бөлімінде кезеңдегі шығындар мен материалдық - өндірістік қорлардың құнының орташа шамасы.

ТМЗ – ның айналымдылығының тез болуы оның тиімді қолдануын сипаттайды. Неғұрлым айналымдылық көрсеткіші жоғары болған сайын, солғұрлым қорлар тезірек ақшалай қаражатқа айналады. Оның төмендеуі салыстырмалы түрде өндірістік қорлар мен аяқталмағай өндірістің ұлғайғанын немесе дайын өнімге деген сұраныстың бәсеңдегенін көрсетеді.[12]

Өндіріс пен өнімді өткізуді қалыпты жүргізу мақсатында қорлар оңтайлы болуы керек. Көлемі жағынан кіші, бірақ көбірек қозғалмалы қорлардың болуы, кәсіпорынның қорында аз сомадағы ақшалай қаражаттың бар екендігін білдіреді. Қорлардың жиналып қалуы, кәсіпорынның өнімді өндіру мен сатудағы белсенділігінің күрт азайғанын куәландырады.

Материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициентінің шамасына оны есептеу әдістемесі ғана емес және де кәсіпорында қабылданған материалдық қорларды бағалау әдістемесінің де айтарлықтай әсерін тигізетінін назарда ұстау қажет.

Төменгі  кестедегі есептелген мәліметтерге келетін болсақ, компанияның қор қайтарымдылығы 2004 ж. 0,97 ,2005ж 0,99 – ды құраса, 2006 ж ол 0,95 – ті құрап отыр. Компанияның өткізуден түскен түсімі жыл сайын өсіп тұруда. Егер 2005 ж. өткізуден түскен түсім   2004 жылмен салыстырған 24% өссе, 2006 ж. ол 42% өсті.  Ал негізгі құралдар 2005 ж. 21% көбейсе, 2006 ж. 2004 жылмен салыстырғанда ол 44% өсті. Бірақ компанияның қор қайтарымдылығының өткен жылдармен салыстырғанда төмендеу компанияның 2006 ж. негізгі құралдардың  көп болу есебіне болып отыр. Активтердің жалпы айналымдылығы да өткен, жылдармен салыстырғанда азайып отыр. Егер өткен жылы активтердің айналымдылығы 0,61 рет болса 2006 ж. ол 0,48 рет болып отыр. Яғни активтер  2 жылда бір айналым жасайды. Бұл дегеніміз компания активтерін пайдалану тиімділігінің төмендегенің көрсетеді. Оған активтердің

Кесте 4  Іскерлік белсенділікті бағалау*

Коэффициенттер аты	Формула	2004	2005	2006
Қор қайтарымдылығы	Өнімді өткізуден табыс /Нег. Құралдар	0,97	0,99	0,95
Капиталдың айналымдығы	Өнімді өткізуден табыс /Капитал	0,63	3,7	0,48
Дебиторлық қарыздың айналымдылығы	360 Өнімді өткізуден        табыс /Дебиторлық қарыз	8,2 немесе 43 күн	7,3 немесе 49 күн	7,3 немесе 49 күн
Кредиторлық борыштың айналымдылығы	360 өткізілген өнімнің өзіндік   құны / кредиторлық қарыз	10 немесе 36 күн	6 немесе 60 күн	5,8 немесе 62 күн
ТМЗ – ның айналымдылығы	360 Өзіндік құн / ТМЗ	9,8 немесе 36 күн	10 немесе 36 күн	10 немесе 36 күн
Операциялық циклдің ұзфқтығы	Дебиторлық қарыз              (күн)  + ТМЗ (күн)	79	85	85

* «Қазақтелеком» АҚ – ның мәліметі бойынша автордың есептеуі.

көп болуы,ал өткізуден түскен түсімнің аз болуы өз әсерін тигізіп отыр. Дебитолық қарыздың айналымдылығы орта есеппен  (2005-2006 жж.) 7 рет айналым жасайды, яғни 50 күнде айналып келеді. Ал кредиторлық қарыздың айналымдылығы 6 рет, яғни 60 күнді құрайды. Компанияға ұсынылып отырған несие шартын жақсы деуге болады. Себебі компания берген қарызды 50 күнде қайтарып алса, өз қарызын ол 60 күнде қайтарады

III.Табыстылық  коэффициенті.

Рентабелділік коэффициенті кәсіпорынның қаншалықты табысты екенін көрсетеді. Бұл коэффициент алынған пайданы немесе алынған табысты өткізілген өнімнің көлеміне бөлу арқылы есептелінеді.

Кәсіпорынның барлық активтерінің рентабелділігі  коэффициенті, өткізу рентабелділігі, меншікті капитал рентабелділігі көрсеткіштері  Қаржы менеджмент контекстінде жиі қолданылатын көрсеткіштер болып табылады.

1.Кәсіпорынның барлық активтерінің табыстылық көэффициенті. Осы коэффициент таза табысты кәсіпорын активтеріне бөлу арқылы анықталады. Ол 1теңге табыс алу үшін фирма қанша теңге жұмсағанын көрсетеді. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі көрсеткіштерінің ішінде ең маңыздысы болып келеді.

2. Өткізудең табыстылық коэффициенті. Алынған пайданы өткізілген өнім көлеміне бөлу арқылы анықталады. Өткізу рентабелділігінің негізгі 2 көрсеткіші бар: Өткізуден жалпы табыс бойынша есептеу

Таза табыс бойынша есептеу.

Бірінші көрсеткіш, баға қалыптастыру саясатындағы өзгерістермен, кәсіпорынның  өткізген өнімінің өзіңдік құнын бақылауға мүмкіндік береді.

Коэффициенттің динамикасы, бағаны қайта қарау немесе ТМЗ-ны пайдалануды күшейту қажеттігін көрсетуі мүмкін. Берілген көрсеткішті талдау барысында  оның деңгейіне ТМЗ-ды есепке алу әдісі елеулі ықпал ететіндігін ескеру қажет. Осы бөлімді талдау кезінде ең маңызды қаржылық мәлімет, таза табысты өткізілген өнім көлеміне бөлу арқылы анықталатын өткізу рентабелділігі көрсеткіші береді. Нәтижесінде өткізілген өнімнін әрбір 1 теңгесі қанша таза табыс әкелгенін көреміз.

3.Меншікті капиталдың  табыстылық коэффициенті. Меншік иелері инвестициялаған капиталды тиімді қолдануын және де бұл көрсеткішті, басқа бағалы қағаздарға салымдар салу нәтижесінде алынатын табыспен салыстыруға мүмкіндік береді. Бұл көрсекткіш таза табысты меншікті капитал құнына бөлу арқылы есептелінеді. Нәтижесінде, меншік иелері салған капиталының 1 теңгесі қанша теңге таза табыс әкелгенін көрсетеді.

Айналымдылық және рентабелділік коэффициенттердің деңгейін бағалау үшін бұл көрсеткіштерді бір-бірімен салыстыру пайдалы болып келеді. Мысалға; таза табыс бойынша есептелінген, барлық активтердің рентабелділігі мен меншікті капитал рентабелділігін салыстыру. Осы көрсеткіштердің арасындағы айырым, компанияның қаржыландырудың сыртқы көздерін тартумен шарттасылған.

4.Ағымдағы активтердің табыстылығы. Тәжірибеде ағымдағы активтердің табыстылығы деп аталатын көрсеткіш кенінең қолданылады. Ол ағымдағы активтерге салған бір теңгеден кәсіпорын қанша табыс алғанын көрсетеді.

Кесте 5  Табыстылықты бағалау*(%)

Коэффициенттер атауы	Формула	2004	2005	2006
Активтер табыстылығы.	Таза табыс / Баланс	20	20	13
Өткізілген өнім табыстылығы	Таза табыс / Өнімді өткізуден табыс	30	33	28
Меншікті капитал табыстылығы	Таза табыс / Меншікті капитал	29	29	23
Ағымдағы активтер табыстылығы	Таза табыс / Ағым. Активтер	106	123	100

* «Қазақтелеком» АҚ – ның мәліметі бойынша автордың есептеуі.

Компанияның табыстылығына келетін болсақ компанияның өткізу табыстылығы 28% құрап отыр. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 14% төмендеді. Оның төмендеуіне негізінен компанияның әкімшілік шығындары мен қаржыландыру шығындарының ұлғаюы есебінен болып отыр. Мысалы, компанияның жалпы табысы өткен жылмен салыстырғанда 8 млр. теңгеге өсіп отыр. Ал таза табыста ешқандай өзгеріс жоқ екенін көруге болады, яғни өткен жылмен бірдей.

Компанияның жалпы активтерінің табыстылығы нашар нәтиже беріп отыр. Компания активтерінің  әр бір теңгесі 2004-2005 жж. 20 тиын әкелсе, 2006ж ол 13 теңгеге дейін төмендеді. Оған компания активтерінің жалпы көлемінің көбейіп, ал таза табыстың өзгеріссіз болуы өз әсерін тигізіп отыр.

Компанияның ағымдағы активтерінің табыстылығы жалпы активтердің табыстылығына қарағанда жақсы нәтиже беріп отыр. Егер 2005ж ағымдағы активтердің әр бір теңгесі 1 теңге  23 тиын пайда әкелсе,  2006 ж. ол  1 теңге пайда әкеліп отыр. Бірақ есепті жылы өткен жылмен салыстырғанда табыстылықтың  азаюы, жоғарыда айтылып кеткендей, активтердің өсуі, ал таза табыстың өзгеріссіз болуы себеп болып отыр. Меншікті капиталдың табыстылығыда осындай нәтиже көруге болады.

IV Қаржылық тұрақтылық  коэффициенті.

Қаржылық тұрақтылық коэффициенті компанияға ұзақ мерзімді салымдар салған инвесторлар мен  кредиторлардың мүдделері қаншалықты қорғалғандығын және кәсіпорынның ұзақ мерзімді міндеттемелерін төлей алу мүмкіншілігін көрсетеді.

1.Меншіктік коэффициент. Меншікті коэффициент компанияның капитал құрамындағы меншікті капитал үлесін сипаттайды, яғни кредиторлармен меншік иелерінің мүдделерінің ара салмағын. Батыс тәжірибеде бүл көрсеткішті жеткілікті жоғарғы деңгейде ұстау керек деп саналады. Себебі ол тұрақты қаржылық жағдайды көрсетеді. Егер меншікті капитал компания балансының 60% -ін алып жатса онда тұрақты қаржылық жағдай деп есептелінеді. Қаржыландыру көздеріндегі тартылған капиталдың үлесін көрсететін тартылған капитал коэффициенті есептелуі мүмкін. Бұл коэффициент меншіктік коэффициентіне кері болып келеді.[13]

2.Қаржылық тәуелділік коэффициенті. Бұл коэффициент фирманың сыртқы қарызға тәуелділігін сипаттайды. Бұл коэффициент жоғары болған сайын, компания қарызының көп болуы яғни компанияны банкроттыққа әкелетін тәуекелділік  деңгейінің жоғары болуын көсетеді. Нарықтық экономика жағдайында қаржылық тәуелділік коэффициенті 40%-тен жоғары болмауы тиіс деп саналады. Қаржылық тәуелділік коэффициентінің жоғары болуы, орташа нарықтық ставка бойынша жаңа несие алу кезінде қиындықтар туғызады.

3.Тартылған және меншікті капиталдың қатынасын көрсететін коэффициент. Ол кәсіпорын қарыз капиталына қаншалықты тәкелді екенің көрсетеді, және қарыз және меншікті капиталдың арақатынасы арқылы есептелінеді. Бұл көрсеткіш кәсіпорында  қарыз не меншікті капиталдын көп екенің көрсетеді. Коэффициент 1 – ден көп болған сайын, кәсіпорынның қарыз-  қаражатына  тәуелділігі жоғарлай түседі.

Кесте 6  Қаржылық тұрақтылықты бағалау*%                                                 

Коэффициенттер аты	Формула	2004	2005	2006
Меншікті капиталды жинақтау коэффициенті.	Меншікті капитал / Баланс	67	69	59
Қарыз капиталды жинақтау коэффициенті.	Тартылған капитал /  Баланс	32	30	41
Тартылған және меншікті капиталдың қатынасын көрсететін коэффициент	Тартылған капитал/ Меншікті капитал	47	43	41

* «Қазақтелеком» АҚ – ның мәліметі бойынша автордың есептеуі.

Компанияның есепті жылы меншікті капиталының үлесі өткен жылдармен салыстырғанда, 10% - ға азайды. Егер 2004 жылы ол 67% , 2005 жылы 69% болса 2006 ж. ол 59% құрап отыр. Компанияның меншікті капиталы  өткен жылмен салыстырғанда 22% өсті . Осы  уақытта тартылған каптал өткен жылмен салыстырғанда  95% көбейді. Тартылған капиталдын ішінде ұзақ мерзімді міңдеттемелердің құрамы күрт өсті  (қысқа мерзімді міңдеттемелер 30% , ұзақ мерзеімді міңдеттемелер 69%).  Негізінен тартылған капиталдың ішінде ұзақ мерзеімді міңдеттемелер үлкен үлес алып отыр. Бұған қарамастан компанияның қаржылық тұрақтылығы жақсы деңгейде тұр. Қандайда жағдай болмасын компания өз міңдеттемелерін жаба алады.

2.3. Кәсіпорынның банкрот  болу  ықтималдылығын аңықтау.

Банкроттық нарык шаруашылығының бір категориясы болып табылады. Ол соттың шешімімен немесе кредитордың келісімі бойынша соттан тыс ресми түрде жарияланады. Қазақстан Республикасының "Банкроттык туралы" 23.02.06.[14] Заңына сәйкес, карызды төлеуге шамасы жоқ ұғымы ақшалай міндеттер бойынша кредиторлар сұранысын және еңбекақы төлеу талабын қанағаттандыра алмау жатады. Басқаша айтқанда, шаруашылық субъектісінің қарызды төлей алмауы, ағымдағы операциялык кызметгі каржыландыра алмауы, қарыздардың, міндеттердің өсуіне байланысты жедел міндеттемелерді өтеу қабілетсіздігі немесе борышкердің балансының қанағаттанғысыз кұрылымына байланысты ұғымдар кіреді.

Баланстың канағаттанғысыз кұрылым борышкердің мүлкі мен міндеттемелерінің өтімділік деңгейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың алдында мүлік есебінен міндеттемелердің дәл уақытында төленбеуі жағдайы тұрған кезде болуы мүмкін. Бұндай жағдайда мүліктін жалпы құны борышкер міндеттемелерінің жалпы сомасына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.

Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылык механизімінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатынын тиімсіз болуынан туындайды.

Банкроттықтың пайда болуының негізгі себептерін келтірейік:

1. Шаруашылық жүргізу жағдайын жасаудың объективті себептері:

- экономиканы    реформалаудың   нормативті    және заң   шығаратын   базаларының,    қаржылық,   ақша, несие, салық жүйелерінің жетілмегендігі;

- инфляцияның аса жоғары деңгейі;

- фирманың   құнды   кағаздарының  нарықтық  құнының төмендеуі;

- бәсекелестің   жоғары   деңгейі   және   сонын   нәтижесінде пайда   болған сәйкес келмейтін өндіріс шығындары төмендемей, өнім бағасының  төмендеуі.

2. Шаруашылық жүргізуге тікелей қатысты субъективті себептер:

• банкроттықты уақытында болжап және келешекте одан сақтана алмау;
• жарнама, өтімділік    жүйесінің    болмауы, сұранысты дұрыс төлемегендіктен   сату   көлемінің төмендеуі;
• өндіріс көлемінің төмендеуі;
• ұқсас, бірақ сапасы  жоғары өнімдердің бағасына кейбір түрлердің бағаларының жақындауы;
• аяқталмаған жоғары шығындар;
• өнімнің төменгі рентабельділігі;
• өндіріс циклінің өте көлемді болуы;
• үлкен қарыздар мен өзара төлей алмаулар;
• ескі басқарма басшыларының нарықты  кұруға бейімделе   алмауы, сұранысы жоғары   өнімдерді шығаруда    іскерлік    көрсетпеуі, инвестициялық,бағалық,   қаржылық   саясаттың   тиімдісін   таңдай алмауы.

Кәсіпорындардың жаппай банкроттыққа ұшырауы жағымсыз әлеуметтік қиындықтарға соқтыруы мүмкін,сондықтан нарықтық экономикасы дамыған дамыған елдерде,оларды толық күйреуден қорғау мен алдын алудың белгілі механизмі қалыптасқан.

Осы механизмнің негізгі элемснттері мыналар:

• банкроттықты құқықтық реттеу;
• кәсіпорынның банкроттығы жайында актілерді жүзеге асыруға шешім       қабылдау процестерінің нормативтік - әдістемелік, экономикалық, ұйымдық қамтамассыз етілуі;
• перспективалы тауар өндірушілерді қолдау максатында, төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға мемлекеттік қаржылық көмек шаралары;
• қайта құру және жою шараларын қаржыландыру;
• банкроттық процедураға қатысушыларға экономикалық көмек көрсету;
• кең ауқымды қоғам үшін банкроттар жайында ақпараттардың жариялылығын қамтамасыз ету,  төлем қабілеті  жоқ  кәсіпорындардың   тізімін  жүргізу.

Қазақстан Республикасының «Банкроттык жайында» Заңына сәйкес, кәсіпорынның банкроттығы туралы шешімі ерікті немесе еріксіз түрде кабылданады. Банкроттық, борышкердің сотқа жазган өтініші бойынша ерікті тұрде немесе оның өзінің банкроттығы жайында соттан тыс түрде кредиторлармен келісімге келе отырып, ресми түрде хабарлауы жолымен жасалады. Ал еріксіз түрде, кредиторлардың немесе "Банкроттық жайында» Заңымен өкілет берген тұлғалардың өтініші негізінде жасалады.

Банкроттық жайында кредитордың өтінішпен сотқа баруына негіз болып борышкердің төлеу кабілетінің болмауы табылады. Егер борышкер өзінің міндеттемелерін 3 ай ішінде орындай алмаса, оның төлем қабілеті жок деп саналады.

Кредитордың борышкерге қойған талаптарынын сомасы 150 айлық есепті керсеткіштерден жоғары болса ғана,банкроттық жайында іс сотпен қаралады.

Банкротгықтың ықтималдылығын бағалауды қаржылық талдау арқылы жүргізуге болады, себебі ол кәсіпорынның экономикалык "ауруын" және одан "арылу" жолдарын таңдауға мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның банкроттылығын болжау бойынша құралдарды кең пайдалана отырып, кәсіпорынның дағдарыс жағдайынан шығу шараларын ойластыруға мүмкіндік туғызады. Болжау, қалыптасып жатқан тенден-цияларды зерттеп карауға сыртқы, ішкі жағдайлардың әсерін есепке ала отырып, қаржылык саясатты жургізу үшін, кәсіпорынның келешегі төлем қабілеггігінің төмендеуі немесе жоғарылауы қандай деген ең манызды сұраққа жауап беру керек.

Шетелдік және отандық экономикалық әдебиеттерде коммерциялық ұйымдардың банкрот болу ықтималдылығының диагностикасының модельдері мен өзара ерекшеленетін, бірнеше әдістемелері ұсынылады. Компаниялардың қаржылық қызметінде мүмкін болатын дағдарыстарды болжау үшін талдау коэффициенттерінің ең алғаш зерттеулері АҚШ-та 1930 жылдардың басында жүргізілді. Шетелдік фирмалардың қаржылық-экономикалық қызметінде банкроттық ықтималдылығын бағалау үшін қазір тәжірибеде Э.Альтман мен У.Бивер жасап шығарған модельдер кең қолданылады. Ресей кәсіпорындары үшін жасап шығарылған мүмкін болатын банкроттық диагностикасының жаңа әдістемелері О.П.Зайцевпен, Р.С.Сайфуллинмен, Г.Г.Кадыковпен жасап шығарылған. Сонымен қатар, кәсіпорынның дәрменсіздігі (банкроттығы) туралы шешімдер қабылдау үшін негіз болып, 1995 жылдың 15-шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Экономика Министірлігімен бекітілген "Кәсіпорынның баланс құрылымын бағалау тәртібі туралы" ережесімен, сонымен қатар 1994 жылдың 7-қыркүйегінде № 1002 Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің қаулысымен бекітілген "Қазақстан Республикасындағы дәрменсіз мемлекеттік кәсіпорындарды қаржылық-экономикалық сауықтыру, қайта құру және тарату механизімі туралы" Ережесімен кәсіпорынның баланс құрылымын бағалау үшін критерийлер жүйесі табылады. [15]

Шетелдік және отандық авторлармен жасап шығарылған банкроттықты болжаудың барлық жүйелеріне коммерциялық ұйымның қаржылық жағдайын сипаттайтын бірнеше (2-ден 7-ге дейін) түйінді көрсеткіштер кіреді. Олардың негізінде көптеген аталған әдістемелерде индикаторлардың салмақты коэффициенттері бар банкроттық ықтималдылығының кешенді көрсеткіші анықталады. Бұл әдістемелер мен модельдер нарықтық жағдайда коммерциялық ұйымның банкрот болу қаупті жағдайын, оның нақты белгілері пайда болғанға дейін болжауға мүмкіндік беруі тиіс. Қолданылатын әдістемелер қатерді тоқтату мақсатында, коммерциялық ұйымның қолайсыз жағдайы басталғанға дейін әртүрлі қаржылық тұрақтылығын қамтамассыз ету стратегияларын қолдануға мүмкіндік беруі керек.

Қаржылык болжауда бағалардың эксперттік бағалау әдісі мен экономика-математикалық модельдеу қолданылуы мүмкін. Экономика-математикалық моделдеу көрсеткіштер динамикасын келешекте қаржылық процестердің дамуына тигізетін факторлар әсеріне байланысты белгілі дәрежеде дәл анықтауға мүмкіндік береді. Экономикалық - математикалык модельдеудің қаржылық болжамыньң ең тиімдісін алу үшін, ол эксперттік бағалау тәсілімен толықтырылады,  нәтижесінде  қаржылық процестердің сандық мәндеріне түзетулер жасауға мүмкіндік туады. Жалпы әлемдік практикада кәсіпорынның тұрақтылығын болжау, онын қаржылық стратегиясын талдау, сонымен қатар, оның тәуекелділігін анықтау және банкроттығын болжау үшін экономикалық - математикалық модельдер колданылады.

Банкроттықтың ықтималдығын бағалаудын ең жиі қолданылатын әдісі белгілі американ экономисі Э. Альтман ұсыған 2 модельдері.

Осы модельдердің ішіндегі ен қарапайымы екі факторлы модель болып табылады. Ол негізгі екі көрсеткішке негізделеді. Э. Альтманның пікірі бойынша банкроттықтың ықтималдығы: кәсіпорынның, жалпы жабу коэфиценті (К^л) немесе ағымдағы өтімділік (К^тл), яғни кәсіпорынның активтерінің өтімділігін сипаттайтын коэффициентке және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын каржылық тәуелділік коэффицентіне байланысты болып табылады. Эмперикалық жолмен табылған бұл көрсеткіштер коэффиценттердің салмақтық мағынасына көбейтіліп, нәтиже-лері белгілі бір тұрақты өлшеммен қосылады, ол да тәжірибелік-статистикалық тәсілмен табылады. Егер нәтиже 2 теріс болса, банкротгық ықтималдық үлкен емес. Ал егер 2 мәні оң болатын болса, ол банкроттық ықтималдылығының жоғары екенін көрсетеді.

Америка тәжірибесінде мынандай коэффиценттердің салмақтық мәндері қолданылады.

• жабу немесе      ағымдағы      өтімділік       (К^тл)  көрсеткіш үшін:

(К_п) - (-1,0736);

• баланстың пассивіндегі заемдық қаражаттың үлес салмағының көрсеткіші үшін:

(К_з )-(+0.0579);

• тұрақты шама -(-0,3877).

Бұдан  Z есебінің формуласы мынандай болады:

Z= -0,3877+К(-1,0736)+К*0,0579                 (1)                                                                                   Мұнда:

К^тл = Ағымдағы өтімділік =Ағымды активтер /Ағымдағы міңдеттеме коффициенті

К_з=Қаржылық тәуелділік = Қарыз қаражат / Баланс коэффициенті

Z=0 болғанда кәсіпорындар үшін банкроттық ықтималдығы 50%-ға тең. Егер Z< 0 болса, онда банкроттық ықтималдығы 50%-дан кем бопады, және төмендеген сайын пайыз да төмендей береді. Егер Z > 0, болса, онда банкроттық ықтималдылығы 50%-дан асып, Z өскен сайын ұлғая береді.

Осы модельдердің ерекшелігі оньң қарапайымдылығы, оның кәсіпорын жайында ақпарат көлемі шектелген жағдайда қолданылу мүмкіндігі болып табылады.

Бірақ берілген модель банкроттықты болжауда жоғары дәлдікті қамтамасыз етпейді, яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайына басқа маңызды көрсеткіштердің (табыстылық активтердің берілуі, кәсіпорынның іскерлік белсенділігі) әсерін есепке алмайды. Болжаудың қатесі екі факторлы модельдің көмегімен мына аралықта бағаланады.

Отандық кәсіпорындар басқа жағдайларда жұмыс істейді, біздің елімізде инфляция қарқыны макро және микроэкономика циклдері, сонымен қатар өндірістің энергия, қаржы және еңбек сыйымдылығы, еңбек өнімділігі деңгейі, салық ауыртпалығы басқаша болып келеді. Осыған байланысты бұл жоғарыда көрсетілген коэффициенттер  мәнін  біздің жағдайда ойламай бірден пайдалану мүмкін емес. Бірақ модельдің өзін, басқа еліміздің нарығына сәйкес келетін көрсеткіштермен алмастырып, отандық есеп және есеп беруде банкрот кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы ақпараттар толық болған жағдайда колдануға болар еді.

Мысалы, Қазақстан жағдайын Америка жағдайымен сәйкес деп алатын болсақ, талданатын кәсіпорынның банкроттығының сандық мәндерін есептеп шығаруға болады.

Нарықтық экономикасы дамыған шет елдерде кәсіпорынның банкроттық ықтималдылығын болжау үшін жай және айрықша акциялардың нарықтық құны, қаржылық шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп және кәсіпорын балансының негізінде есептелетін Э. Альтманның көп факторлы моделі кеңінен қолданылады. 1968 жылы ол болжаудың бес факторлы моделін ұсынған.Осы модельдерді жасаған кезде Э. Альтман өнеркәсіптің 66 кәсіпорынын қарап тексерген. Оның жартысы банкроттыққа ұшырап, жартысы жақсы жұмыс істеген. Ол мүмкін болатын банкроттықты болжау үшін ұтымды болып келетін 22 талдау коэффициентін зерттеген. Банкрот болған америка фирмаларының қаржылық жағдайын, гүлденіп өсіп келе жатқан кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыра отырып, олардың банкроттык ықтималдылығына байланысты дәрежесін және салмақтык коэффициентін анықтап, бес негізгі көрсеткішті шығарған Э. Альтманның жалпы түрдегі моделі мына түрде көрсетіледі:[16] 

Z=1,2X₁+1,4X₂+3,ЗX₃ +0,6X₄+1,0X₅                        (2)

Мұндағы: X₁ – X₅ келесі түрде есептелінеді: ( Кесте 7)

Мәліметтері бойынша Э. Альтманның есептеуінше 2,675 болды. Осы өлшеммен накты кәсіпорын үшін есептелген несие қабілетгілік индексінің мәні салыстырылады. Бұл кәспорындар арасыңда шек коюға және болашақта (2-3 жыл) біреулерінің банкроттыкқа ұшырап (2<2,675 болганда) және (2>2,675 болғанда) басқалардың қаржылық жағдайы тұрақтануы

Кесте 7  Х -  мәндерінің есептелу жолдары.*

Х1	Жұмыс капиталының ағымдағы активтер соммасына қатынасы.
Х2	Таза пайданың активтердің жалпы соммасына қатынасы.
Х3	Таза табыстын активтердің жалпы соммасына қатынасы.
Х4	Меншікті және қарыз капиталының қатынасы.
Х5	Өткізуден түсімнің акттивтерге қатынасы.

*Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. « Банкротство и антикризисное управление » (Учебное пособие) Алматы. 2000

Кестеде  Z -  шотының мәні мен банкроттық ыктималдылығы керсетілген.

Кесте 8 Банкроттықтың ықтималдылық дәрежесі.*

Z – шотының мәні	Банкроттықтың ықтималдылығы.
1,80  және одан төмен	Өте жоғары
1,80-2,70 дейін	Жоғары
2,71-2,99 дейін	Мүмкін
3,00 жоғары	Өте төмен

*  Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. « Банкротство и антикризисное управление » (Учебное пособие) Алматы. 2000

Статистикалық амал қауіпті аймақтың шекарасын аныктауға   мүмкіндік   береді.   Z<1,81   -   банкроттықтың жоғарғы ықтималдық аймағы, Z>3,0 - банкроттықтың төмен ықтималдығының аймағы және осыған сәйкес компанияның топтастыруын жүргізу керек. Бір жылға нақты болжау дәлдігі 95% кұрайды, ал екі жылға 83%-ға дейін, бұл модельдін үлкен құндылығын көрсетеді. Бір кемшілігі сол, оны өзінің акцияларын биржаларда бағалайтын ірі компанияларда ғана колдануға болады.

Басқа да белгілер мәлім болды, мысалы, Британ ғалымдары Тофлер мен Тншоу 1977 жылы төрт факторлы болжамдық модельді ұсынды. Сол жылы Э.Альтман банкроттық ықтималдылығын 5 жыл бойы қадағалауға мүмкіндік берегін жеті факторлы модельді жасады, оның дәлдігі 70%-ға деиін болады. Бұл модель келесі көрсеткіштерді қамтиды:

1)   активтердің рентабельділігі;

2)   пайданың динамикасы;

3)   несие бойынша пайыздарды жабу коэффициенті;

4)   комулятивті түсімділік;

5)   ағымдағы өтімділік коэффициенті;

6)   автономия коэффициенті;

7)   жиынтық активтер.

Бұл модельдің кұндылығы өте дәлдігінде, бірақ колданылуына ақпараттың жетіспеушілігі қиындық туғызады (сыртқы пайдаланушыларда жоқ аналитикалық есептің мәліметтері қажет).

Кесте 9 Альтман моделі бойынша банкрот болу ықтималдылығын аңықтау.* %

	Көрсеткіш	2005	2006
Х	Жұмыс капиталының ағымдағы активтер соммасына қатынасы.	0,23	-0,06
Х2	Бөлінбеген  пайданың активтердің жалпы соммасына қатынасы.	0,48	0,44
Х3	Таза табыстын активтердің жалпы соммасына қатынасы.	0,25	0,13
Х4	Меншікті және қарыз капиталының қатынасы.	2,3	1,44
Х5	Өткізуден түсімнің акттивтерге қатынасы.	0,61	0,48

* «Қазақтелеком» АҚ – ның мәліметі  бойынша  автордың  есептеуі.

2005 ж  Z = 1.2*0.23+1.4*0.48+3.3*0.25+0.6*2.3+0.995*0.61 = 3.76

2006 ж  Z = 1.2*(-0.06)+1.4*0.44+3.3*0.13+0.6*1.44+0.995*0.48 = 2.3

Бұдан біз көріп тұрғанымыздай  компанияның 2006 жылы Z мәні 2,3- ке тең. Бұл дегеніміз компаниянын банкрот болу ықтималдылығы жоғары. Бұған жоғарыда есептелген мәліметтердің өзі де дәлел болып отыр. Егер компания 2007 жылы жағдайын түзетпесе онда оның банкрот болу қаупі бар.

3. Қазақтелеком» АҚ-ның қаржылық қаржылық жай күйін бағалау әдістерінің кемшіліктері және оны шешу жолдары.

Қаржылық талдаудың көмегіне негізгі 4 мамаңданған топ  жүктенеді.

1. Кәсіпорын менеджерлері және оның қаржылық жұмысшылары.
2. Қысқа мерзімді несие берушілер – жабдықтаушылар, банктер.
3. Ұзақ мерзімді несие берушілер – несиені талдау саласындағы мамандар,  облигация иелері.

4. Бағалы қағаздар нарығында жұмыс істейтін инвестор аналитиктер.

Қаржылық талдау өткізетін тұлғалар, кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайы туралы пайдалы,толық және маңызды мәлімет алады.

Аналитикалық әдіс болғандықтан  оның да ескеретін  бірқатар кемшіліктері мен шектеулері бар. Енді әрбір кемшіліктерді анығырақ қарастырайық.

• Ағымдағы өтімділік коэффициенті кәсіпорынның барлық міндеттемелерді жабу қабілеттілігін сипаттайды. Коэффициенттің нормативті мағынасы жоғары болуында. Қазіргі  кезде көптеген  Қазақстандық   кәсіпорындардың          ағымдағы  өтімділік   коэффициенті  нормативтерден  төмен, ал ең жақсы дегенде оның жылдан жылға өсуі байқалады. Бірақ есептеу формуласынан көрініп тұрғандай, оның өсуі ағымдағы активтің ілгірілеме өсуінің нәтижесінен болады.

Баланстың ара қатынасынан көретініміздей, кредиторлық қарыздың өзінен-өзі азаюы мүмкін емес, ол әр қашанда айналым активтерінің қысқаруымен қатар жүреді. Сондықтан кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін жоғарылатудың ең дұрыс жолы шаруашылық қызмет нәтижелерінің есебінен ағымдағы активтерді өсіру болып табылады. Осылайша, төлейм қабілеттілікті қалпына келтіру белгісі жоспарлы мерзімде таза табыс мөлшерінің ағымдағы міндеттемелерден екі есе көп болуын қамтамасыз ететіндей болуы керек.

Ағымдағы өтімділік коэффициенті кәсіпорынның төлем қабілеттілік деңгейін объективті бейнелеуі үшін, алымында нақты өтімділік деңгейі бар активтерді есептеу керек. Оларға, біздің ойымызша, тұрақты халықаралық стандарт бойынша өтімді емес деп есептелетін жылжымайтын мүлікті және ұзақ мерзімді қаржылық салымдарды жатқызуға болады.

Одан басқа, көрсеткіштің нормативті мәні отандық кәсіпорынның нақты жағдайларын ескермей, әлемдік есепті-аналитикалық тәжірибеден алынған. Бұл коэффициентті нормативті мәніне жету экономикалық қауіпті жағдайда ғана емес, тек қана кәсіпорынның стационарлық жағдайда қызмет еткенінде болуы мүмкін және де коэффициентті нормативті мәні барлық кәсіпорындар үшін бірдей. Ал, коэффициент кәсіпорын саласына, орналасқан аймағына және уақытқа тығыз байланысты.

Экономикалық дамыған елдерде осы коэффициенттің нормативті мәні салалар және сала іші бойынша ажыратылады. Мысалы, АҚШ-тың сауда Министрлігінің ақпараттары бойынша, ағымдағы өтімділік коэффициенті 1997 жылы өнеркәсіптік салаларында келесідей болған: машина жасау —1,47, тамақ өнімін өсіру-1,25, басқа қызметтер-1,67, химия өнеркәсібі-1,3, мүнай және көмір өндіруші өнеркәсіп-1,0, бөлшек сауда-1,5, тоқыма және жеңіл өнеркәсіп-1,41.[17]

• Көптеген ірі компаниялар белгілі бір бағыттағы қызметпен шектелмейді. Олардың бизнестін әртүрлі саласында өздерінің бөлімшелері бар. Бұндай жағдайда орта коэффициентті жасап шығару қиын болады. Сондықтанда қаржылық талдау әдістемесі көбіне, белгілі бір салаға мамаңдалған орта компанияларға шақ келеді. Ал көпсалалы кәсіпорындарға келетін болсақ оларға қаржылық талдау әдістемесі біраз қиындайды.

Бұдан басқа көптеген компаниялардың мақсаты жақсы нәтижелерге жету болып табылады. Соның  есебінен олар орта салалық көрсеткіштерге ұмтылмайды.

• Қаржылық мәліметтерді бұрмалайтын факторлардың бірі инфляция болып табылады. Ал ол өз кезегінде ТМЗ – дың бағасына және аммортизациялық аударымдарға әсерін тигізеді. Бұны компания қаржылық жағдайды бағалауда, динамикалық немесе салыстырмалы қаржылық талдау жүргізген кезде ескеру қажет.
• Есеп беру көрсеткіштердің нәтижелеріне маусымдық факторлар әсер етуі мүмкін.Мысалы өнім өңдірумен айналысатын кәсіпорында, өнімді сату мезгілі басталғанға дейін ТМЗ – дың айналымдылық коэффициенті, сату кезені біткеннен ТМЗ – дың айналымдылық коэффициенті өзгеше болады. Берілген мәселені шешу үшін, коэффициенттін орта айлық көрсеткішін жасап шығару керек.
• Кез – келген жеке көрсеткішті жақсы не жаман деп санау дұрыс болмас еді. Мысалыға ағымдағы өтімділілік коэффициентінің жоғары болуы, өтімділіктің жоғары деңгейде екендігін куәландырады. Бұл бір жағынан жақсы көрсеткіш болып табылады, ал екінші жағынан қаржының мөлшерден тыс көп болуын жақсы көрсеткіш деп санауға болмайды. Себебі активтердің мөлшерден тыс көп болуы, активтердің өнімсіздігін көрсетеді.

Осыған ұқсас негізгі құралдардың айналымдылық коэффициенттінің жоғары болуы кәсіпорын өз активтерін өте тиімді пайдалатындығын көрсетуі мүмкін немесе ол жеткіліксіз капиталданғандығын және жаңа активтерді сатып алу мүмкіндігінің жоқ екендігін көрсетуі мүмкін.

• Бір көрсеткіштер бойынша кәсіпорынның жағдайы жақсы болуы мүмкін, ал екінші көрсеткіші нашар. Осы мәліметтер бойынша кәсіпорынның жағдайы жақсы ма нашар ма деген қорытынды жасау қиын болады. Соған байланысты коэффициенттердің анализі соңғы нақты жауаптарды алуға емес, тек басқару шешімдерін қабылдау  үшін қолданылуы керек.
• Кейбір кәсіпорындар, аналитиктердін көз алдында қаржылық есептері жақсы көрінуі үшін өз есептерін боямалайды. Мысалыға Чикагонын құрылыс компаниясы 29.12.00. жылы 2 жылға несие алады. Бұл несие 2 жылға алынғандықтан ол ағымдағы активтердің құрамында көрсетіген жоқ. Бірнеше күн компания алған қаражаттарды ақша түрінде сақтап отырады. Кейіннен 2.01.01 жылы несиені уақытынан бұрын төлеп тастайды. Осы әдістің арқасында компанияның жылдық балансының құрлымы жақсара түседі. Негізінен компанияның  өтімділігі жақсы көрсеткіште болады. Бірақ бірнеше күннен кейін компанияның өтімділігімен төлем қабілеттілігі нашарлай түседі.
• ТМЗ – ды есепке алудың коэффициенттерге әсері.

Қазіргі уақытта материалдық қорларды бағалаудың есептеу саясатын таңдауда кәсіпорынның құқықтары едәуір кеңейтілген. Осылайша отандық есептеу практикасында бірінші рет біздің кэсіпорындар шет елдерде кеңінен таңымал және қолданылатын ЛИФО мен ФИФО (LIFO, FIFO) сенімді материалды бағалау тәсілдерін қолдану мүмкіндігіне ие болды. ЛИФО әдісі ең соңғы сатып алынған материалды бірінші кезекте өндіріске шығынға шығаруды көздейді. Сонда баланстағы қалдықтың шамасы бірінші сатып алынған материалдың өзіндік құнынан туындап анықталады.

Керісінше ФИФО әдісін пайдалану кезең соңындағы материалдық қорларды соңғы сатып алу бағасымен бағалауға негізделген, ал жұмсалған материалдар сатылған өнімнің өзіндік құнына олардың алғашқы сатып алу құны бойынша шығынға шығарылады.

Енді материалдық қорлардың айналымдылығының көрсеткіші шамасына оларды бағалаудың сол немесе басқа әдісін пайдаланудың қалай әсер ететіндігін қарайық.

Біздің елімізде осы кезге дейін материалдық қорларды бағалаудың ең кең тараған тәсілі, дайындаудың орташа сарапталған нақты өзіндік құны бойынша бағалау болып келді. Кәсіпорын үшін оны пайдаланудың жағымсыз салдарына мыналарды жатқызуға болады, бір жағынан ол сатылған өнімнің өзіндік құнын төмендетеді (табыс пен одан төленетін салықты шама-дан тыс көтереді), екінші жағынан материалдың калдығының құнын айтарлықтай төмендетуге әкеліп соғады, демек, олардың айналымдылығын жасанды түрде арттырады.

Материалдар қорын соңғы сатып алу (ЛИФО) құны бойынша бағалау әдісін қолдану, салық салу тұрғысынан инфляция жағдайында өте тартымды болғанымен (сол сатылған өнімнің өзіндік құнын тым жоғарылата-тындықтан), материалдар қалдығы шамасының бұрмалануына, яғни азаюына әкеліп соқтырады. Нәтижесінде бұл жағдайда да активтердің айналымдылық көрсеткішінің анықтығы төмендейді.

Тауарлы-материалдық құндылық қорларын бірінші сатып алу құны бойынша (ФИФО) бағалау тәсілін қолдану, сатылған өнімнің өзіндік құны материалға деген ең төмен (инфляция жағдайында) бағадан басталып құрылып, ал олардың қалдықтары ең жоғары құны бойынша бағалануына әкеліп соғады. Осыған байланысты материалдық айналым қаражатының және бүтіндей ағымдағы активтердің айналымдылығы бұл жағдайда жоғарыда қаралған тәсілдерге қарағанда обьективті түрде төмен болады (осыған байланысты мынаны есте ұстаған дұрыс: өзінің кредиторлары немесе инвесторларына кәсіпорындағы қаражаттың жоғары айналымдылығы туралы ақпарат беруге ынталы менеджердің көзқарасынша әдістің бұл артықшылығы, сонымен қатар оның кемшілігі де болып көрінуі мүмкін).

Сонымен, тауарлы-материалдық қорларды бағалаудың үш қаралған тәсілі мысалдарынан, алға қойылған міндеттер мен активтерді басқарудың ұшталған стратегиясынан  басталған   кәсіпорын,   өзінің   активтерінің айналымдылық коэффициентінің шамасын белгілі мөлшерде зерттеуге мүмкіндік алатынын көруге болады.[18]

Екі - бес   факторлы   модельдер   нақты   емес.   Қарастырылатын факторлар саны көп болса, болжаудың нақтылығы жоғарылайды. Э.Альтман,   У.Бивер,   Таффлер модельдері   қүрамында   60-70 жылдардағы талдау мәліметтерінің негізінде есептелген жеке және кешенді көрсеткіштердің шекті мәндері, салмақты үлестері бар. Осыған байланысты олар қазіргі экономикалық жағдайға және Қазақстан Республикасындағы бизнесті ұйымдастыру ерекшеліктеріне сәйкес келмейді.

Қазақстан Республикасы мен дамыған нарықтық экономикалы елдердің арасындағы экономикалық жағдайлар, бизнесті ұйымдастырудағы айырмашылықтар шетел авторларының модельдерінде пайдаланылатын қаржылық көрсеткіштер жиынтығының өзіне   әсерін   тигізеді.    Осылайша   Альтманның формуласы биржалық,  белсенді қызмет ететін,  олардың бағасы анықталатын екінші    ретті     акциялар    нарығының барлығын көрсетеді.  Альтманның     «2-есебінің»     төртінші     көрсеткіші акционерлік қоғамның  барлық  акцияларының  нарықтық  құны қарызға алынған құралдарға қатынасы оның өзіндік капиталының нарықтық құнымен   міндеттемелерді   жабу деңгейін сипаттауы керек. Бірақ, қазақстандық құнды қағаздардың екінші ретті нарығы ойдағыдай дамымай отырған жағдайда бұл көрсеткіш өз мәнділігін жояды.

Шет ел авторларының модельдерінде Қазақстан нарығына тән ізгі көрсеткіштер есептелмейді.

Жоғарыда айтылған әдістер мен модельдердің болжау мерзімі үш-алты айдан бес жылға дейін, ал кейбір модельдерде мерзімі мүлдем көрсетілмейді. Қазақстан Республикасының экономикалық жүйе жағдайында бес жылға тең болжау мерзімін пайдаланатын уақыт  әлі  болған  жоқ, сол  себептен  қысқа  мерзімді уақытты пайдалану керек. Қазақстан Республикасында пайдаланатын дәрменсіздік критерийінің ресми жүйесінде тек қана коммерциялық ұйымдардың   өтімділік   көрсеткіштері пайдалынады. Басқа да кәсіпорын     қызметінің қаржылық  көрсеткіштері есепке алынбайды. Бұның себебі,  ең  алдымен  осы  критерийлер  жүйесінің  коммерциялық ұйымдардың ағымдағы және жақын арадағы төлем қабілеттілігін бағалауға арналғандығында деп есептеймін.

Көрсетілген әдістемелер коммерциялық ұйымға қаржылық қатер жақын-дығының ықтималдылығын анықтауға ғана мүмкіндік береді,ал өсу фазасының    басталғанын  және өмірлік циклдің басқада фазаларын болжау мүмкін емес.[19]

Қорытынды

Қорыта айтқанда қаржылық жай – күйді бағалаудың маңызы өте зор.  Себебі қаржылық жай – күйді бағалау, қаржылық талдаудан басталады. Ал талдау арқылы кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы көптеген мәлімет алуға болады.

Қаржылық талдау – бұл кәсіпорынның өткен кезеңдегі, қазіргі және болашақтағы қаржылық – шаруашылық қызметіне баға беру болып табылады. Оның мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалап, әлсіз жақтарын тауып және кәсіпорынға тіреу болатын күшті жақтарын анықтау болып табылады.

Қаржылық талдаудың көмегіне, кәсіпорынның қаржылық жай – күйін бағалау кезінде, кәсіпорын туралы мәлімет алғысы келетін әр түрлі экономикалық субъектілер сүйенеді.

Кәсіпорынның қызметі және қаржылық жағдайы туралы толық мәлімет алғысы келетін негізгі 4 топты атап кетуге болады. Олар: қысқа мерзімді несие берушілер, ұзақ мерзімді несие берушілер, акционерлер және кәсіпорын басшылары. Қаржылық талдау жүргізу кезіңде, әр топтың өзінің көзқарасы болады және басқалардан өзгеше мақсат көздейді. Осы сұрақта негізгі рөл кәсіпорын басшысына жүктелген. Себебі ол басқа үш топтың көзқарасын түсінуі керек.

Жоғарыда көрсетіліп кеткендей қаржылық талдаудың көптеген түрлері бар. Отандық және шетел экономист – ғалымдар, олардын ішінде, қаржылық коэффициенттер кеңінен қолданылады.

Қаржылық коэффициенттер көмегімен  талдау жүргізу – тиімді құрал болып табылады. Коэффициенттер арқылы, кәсіпорынның комммерциялық тәуекелі туралы бағалы мәлімет алуға болады. Сау ұйымды, банкрот болуға жақын ұйымнан ажыратуға болады. Қаржы аналитигі талдаудың әлсіз жақтары туралы, олармен байланысты қиындықтарды түсінуі керек.

Әр бір нәрсенің өзінің жақсы жақтары болады. Бірақ онымен қатар оның кемшіліктері қатар жүретінін ескеру қажет.

Біріншіден талдаудың сәтті болуы, талданып жатқан мәліметтердің толықтылығы мен нақтылығына байланысты болады. Болашақ әр қашанда белгісіздікпен қатар келеді, сондықтанда бұл мәліметтерді, соңғы нақты шешімдерді қабылдауға емес, кәсіпорынның мүмкіншілігі жайлы сұрақтарды қалыптастырумен жоспарлау үшін шақ келеді.

Екіншіден, коэффициенттер кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы толық мәліметпен қамтамассыз ете алмайды. Қаржылық коэффициенттердің қарапайымдылығы мен оперативтігіне қарамастан, бұл көрсеткіштердің келесілермен байланысты  кемшіліктерін ескеру қажет:

• Қаржылық коэффициенттер көп жағдайда кәсіпорынның есеп саясатына байланысты.
• Кәсіпорынның әр түрлі қызметпен айналасуынан, коэффициенттерді сала бойынша салыстыру қиын болады.
• Коэффициенттерді есептеу кезінде, олар кейбір элементтерді ескермейді және тағы басқалар.

Талдау жүргізілген компанияға келетін болсақ, оның есепті жылы қаржылық жағдайы қанағаттарлық деуге болады. Ал оны жақсарту мақсатында, біз келесідей ұсыныстарды енгізер едік:

• Компания өтімділігін жақсарту мақсатында, ол қысқа мерзімді міңдеттемелерін азайтып, соған сәйкесінше қысқа мерзімді міңдеттемелерін ұлғайтуы керек. Бірақ баланстың ара қатынасынан көретініміздей, кредиторлық қарыздың өзінен-өзі азаюы мүмкін емес, ол әр қашанда айналым активтерінің қысқаруымен қатар жүреді. Сондықтан кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін жоғарылатудың ең дұрыс жолы шаруашылық қызмет нәтижелерінің есебінен ағымдағы активтерді өсіру болып табылады.
• Компанияның іскерлік белсенділігі бойынша, оған айналымдылық уақытын қысқартуы керек, себебі оның айналу уақыты ұзақтау деп ойлаймыз.
• Компанияның активтерінің табыстылығы азаюда. Бұған себеп, компанияның табыстылығының өзгеріссіз болуы. Ол үшін компания табыстылықты жоғарлату керек. Бірақ бұнда айта кететін бір жай бар. Компанияның табыстылығының төмендеуіне Қазақстан Республика Үкіметінің  Телекоммуникация нарығын ырықтандыру бағдарламасы өз әсерін тигізді (Қосымша 1 қараныз). Соған байланысты  менің ойымша компания активтерін қысқартуы керек деп ойлаймыз. Компания жағдайы туралы жалпылай айтсақ, біздің ойымызша компанияның пассивтерінің ұлғаюының өзінің себептері бар. Өйткені әр бір кәсіпорынның өзінің қаржылық стратегиясы болады. Сонымен қатар компания жаңа озық технологияларды енгізбек, соған байланысты оған үлкен қаржы көлемі керек. Сондықтанда шет аналитиктер үшін компания жағдайы нашар болуы мүмкін. Компанияның жоғарыда есептелген банкрот болу ықтималдылығы жоғары. Бірақ біздің ойымызша компанияның банкрот болу ықтималдылығы төмен, себебі  «Қазақтелеком» АҚ байланыс қызметін ұсынатын ірі табиғи монополист компания болып табылады. Ал байланыс қызметін еліміздің тұрақты халқының барлығы қолданылады. Сондықтанда компания табысты және табысы тұрақты болып келеді. Соның арқасында оның өзінің барлық міңдеттемелерін төлей алу мүмкіндігі бар.

 Қолданылған әдебиеттер тізімі:

• Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. « Методика финансового анализа для организаций »  . М.: Инфра – М,  2003
• Ковалев А.И. Привалов В.П. « Анализ финансового состогяния коммерческих предприятия ».- М ; Центр экономики и маркеттинга. 2000
• Балабанов И.Т. « Финансовый анализ и планирование хозяйствующего субъекта » Издание 2 – е, доп. М: Финансы и Статистика. 2000
• Радинова В.М. « Финансовая устойчивость прадприятия в условиях инфляции ». – М.: Издательство перспектива 2000.
• Дүйсенбаев Қ.Ш. “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.” Оқу құралы.— Алматы : Экономика. 2001.
• Бланк И.А. « Основы финансового менеджмента » 2- е издание. Перераб. и доп. Киев: Ника – Центрэльга. 2004
• « Қазақтелеком » АҚ – ның ресми сайтынан
• Селезнева Н.Н. Ионова А.Ф. « Финансовый анализ » М: Юнити – Дана. 2006
• Стоянова Е.С. « Финансовый менеджмент » 5- е издание перер. и доп. М: Перспектива. 2001
• Агайдаров А. « Совершенствование методики финансового анализа, как фактор улутшения финансового состояния предприятия » // РЦБК 2005.№ 8, с 33 - 39
• Жуйруков К.К. « Анализ активов предприятия » //  Бухгалтер и Налоги.  № 7, с 21 - 24
• Ковалев В.В. « Финансовый анализ : методы и процедуры » М: Финансы и Статистика. 2005
• Ефимова О. « Анализ эфективности управления  запасоми » // Мир    финансов. 2004. № 9, с 6 -12
• Сейдахметов Ж.И. « Финансовая устойчивоть предприятия » // Каз ЭУ хабаршысы. 2005. № 1, с 29- 32

• Закон республики Казахстан « О банкротстве » с изменениями и дополнениями, внесенные в соответствии с законами РК от 21.01.97. № 61- 1 с изменением 23.02.06.// Нормативные акты по финансам, налогам, бух. учету. и страхованию. 2006 № 11, с 3 - 63
• Нукушев А. « Анализ вероятности банкротсва » // Транзитная экономика, 2000, №36 с 23 - 43
• Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. « Банкротство и антикризисное управление » (Учебное пособие) Алматы. 2000
• Бедников М.А. Джамай Е.В. « Совершенствование диагностики финансового состояния промышленного предприятия » // Менеджмент в Росии и зарубежом, 2001, №5
• Бригхэм Ю. Эрхард М. « Финансовый менеджмент »: 10 – е издание. Перевод с англииского под ред. Дорофеева Е.А. – СП б Питер. 2005
• Калымбетова Д.Ж. «Особенности методическихподходов к диагностике антикризесного управлением предприятием » Материалы международной научно – практической конференции « Бизнес и образование : вектор развития » Алматы , 2003. 1] Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С.  Методика финансового анализа для коммерческих организаций . М.:  Инфра – М,  2003

[2] Ковалев А.И. Привалов В.П. «Анализ финансового состогяния предприятия».- М ; Центр экономики  и маркеттинга, 2000

[3] Балабанов И.Т. « Финансовый анализ и планирование хозяйствующего субъекта» Издание 2 – е, доп. М: Финансы и Статистика 2000

[4] Радинова В.М. « Финансовая устойчивость прадприятия в условиях инфляции ». – М.: Издательство перспектива 2000.

[5] Дүйсенбаев Қ.Ш. “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау.” Оқу құралы.— Алматы : Экономика. 2001.

[6] Бланк И.А.  « Основы финансового менеджмента » 2- е издание. Перераб. и доп. Киев: Ника – Центрэльга. 2004

[7] « Қазақтелеком » АҚ 2006 жылғы есебі.

[8] Селезнева Н.Н. Ионова А.Ф. « Финансовый анализ » М: Юнити – Дана. 2006

[9] Стоянова Е.С. « Финансовый менеджмент» 5- е издание перер. и доп. М: Перспектива 2004

[10]Агайдаров А. « Совершенствование методики финансового анализа, как фактор улутшения финансового состояния предприятия » // РЦБК 2005.№ 8, с 33 - 39

[11] Ковалев В.В. « Финансовый анализ : методы и процедуры » М: Финансы и Статистика. 2005

[12] Ефимова О. « Анализ эфективности  управления  запасоми » // Мир финансов. 2004. № 9, с 6 -12

[13] Сейдахметов Ж.И. « Финансовая устойчивость предприятия » // Каз ЭУ хабаршысы. 2005. №1, с 29 - 32

[14] Закон республики Казахстан « О банкротстве » с изменениями и дополнениями, внесенные в соответствии с законами РК от 21.01.97. № 61- 1 с изменением 23.02.06.// Нормативные акты по финансам, налогам, бух. учету. и страхованию. 2006 № 11, с 3 - 63

[15] Нукушев А. « Анализ вероятности банкротсва » // Транзитная экономика, 2000, №36 с 23 - 43

[16] Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. « Банкротство и антикризисное управление » (Учебное пособие) Алматы. 2000

[17] Бедников М.А. Джамай Е.В. « Совершенствование диагностики финансового состояния промышленного предприятия » // Менеджмент в Росии и зарубежом, 2001, №5

[18] Бригхэм Ю. Эрхард М. « Финансовый менеджмент »: 10 – е издание. Перевод с англииского под ред. Дорофеева Е.А. – СП б Питер. 2005

[19] Калымбетова Д.Ж. « Особенности методическихподходов к диагностике антикризисного управлением предприятием » Материалы международной научно – практической конференции « Бизнес и образование : вектор развития » Алматы , 2003.