Экономика – бұл тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіру, бөлу, сату, пайдалану жөніндегі қоғамдық ғылым. Яғни адам қызметінің саласы боып, адамдардың қажеттілігін қанағаттандыруға қызмет етеді және барлық экономикалық ғылымдардың жалпы обьектісі болып табылады.

Шаруашылық өмірдегі ең маңызды және ең көкейтесті процсетерді танып білу және реттеу бағытында көптеген экономикалық ғылымдардың ішінде теориялық және қолданбалы экономиканы бөлуге болады. Теориялық және экономиканың негізі болып саналатындар: экономикалық дамуды зерттеу, жалпы халық шаруашылығы саласының жұмыс істеуін және жеке кәсіпорындарды (фирмаларды) зерттеу, экономикалық саясаттың принциптерін алдын ала зерттеу. Кәсіпорын экономикасы пәнін түсіндіру үшін алдымен негізгі экономикалық мәселелерді шешуде кәсіпорындардың алатын орыны мен рөліне сүйенуіміз қажет.

Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі негізгі обьективті буынға айналады. Мәселе мынада, рыноктік сұранысты еске ала отырып, кәсіпорын тек өмінм өндіріп қана қоймай, сонымен қатар халықты жұмыспен қамту, жаңадан жұмыс орындарын ашу, еңбекақыларын есептеу т.б жұмыстарды іске асырған жөн.

Өндірістік қызметтердің заңдылығын түсіну негізінде нақтылық өндірістік мақсаттарды іске асыруға, шаруашылық әдістерін әзірлеуге мүмкіндік туады.

Кәсіпорын экономикасының даму негізіне, қоғамдық өндірістің дамуына обьективті экономикалық заңдар жатады. Кез келген ұйымдастырушылық деңгейде экономиканы басқару – бұл экономикалық заңдардың талабына сай өндірістік қызмет етеді.

Қазіргі кезде кәсіпорындардың мәртебесі, құрудың тәртібі мен жойылуы, мүлікті пайдалану, шаруашылық жүргізу, экономикалық және әлеуметтік қызметтер кәсіпорынның мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен қатынасы негізінде ұлттық заңдармен реттеу.

Экономиканың қайсысы болмасын өндірістен, экономикалық өнім жасаудан құралады. өндіріссіз тұтыну болмайды, тек шығарылған өнімді ішіп-жеп қою болады.Атап айтқанда, кәсіорын өнім шығарады, жұмыстар және қызмет көрсетеді,яғни тұтыну және ұлттық байлықты молайтудың негізін қалайды.

Егер кәсіпорын табыс алуға ниет білдірсе, ол үшін өнімді сату қажет, ал ол үшін оның мұқтаждығын айқындайтын, сәйкес өнім өндіретін ,оларды рынокқа жеткізетін бағамен келісетін тұтынушы іздеу керек.

Осы келтірейін деп отырған талдаудың көрсеткені, мамандандырылған құрылыстық-мантажды басқарма «Фрайз» едәуір өнім материалды база мен шаруашылық қызметін жүргізетін жергілікті өндірістік потенциялға ие.

2007 жылдың басында алып жүрген кірістің негізгі қайнар көз бөлігін жоғалтқан кезде, кәсіпорын іске аспаған негізгі қорлардың және өндірістік қорлары сияқты үлкен балансқа ие болар еді. Қиыншылықты шешу үшін әр түрлі тәсілдерді қолдануға болады, оның бір ғана жолы іске аспайтын негізгі қорларды сауда материалдық қордан жою, қызметшілер санын қысқарту, өндірістік ғимараттарды жалға беру, т.б. Берілген саясат қаржылық жағжайды еш жақсартпайды. Ол тек қана СРСУ бірнеше уақыт болуына мүмкіндік береді, бірақ потенциялды экономикадағы өсудің мүмкіншілігі келтірілген шарада едәуір төмендейді.

Ресей өндірістік потенциялдың қазіргі жағдайда үлкен үлесін қамтып алған қиыншылықтар құрылған жағдайды қиындатады, бірақ қаржылық салымның едәуір қайнар көзі болып келетін халықтағы жеткізілетін қаржы мүмкіншілігін менсінбеуге болмайды. Сондықтан, СРСУ басшыларына социалды ортадағы құрылыс оъектісімен халық арасындағы қаржы жеткізуіне бағытталған бағдарламаны өңдеу қажет. Бұл көп пәтерлі үйлер, коттедждер, үлгі бойынша салынған, сонымен қатар жеке жобамен соғылған әр-түрлі үлгідегі гараждар мен қоймалар болуы мүмкін.

Берілген өндірістің бағытын өзгертуі, жаңа кадрлардың қатсуымен, қажет материал мен шикізаттарды сатумен, және тағы сол сияқты байланысты капиталды шығынды қажет етпейтін еді.

I.КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІ КӨРСЕТКІШТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның  экономикалық көрсеткіштерін жақсартудың қажеттілігі мен мәні

Кәсіпорын мемлекеттің нысанына және салалық құрамында болуына қарамастан бірінші буыны халық шаруашылығының экономикалық негізі болып табылады. Ақырғы санында кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуі деңгейі жалпы халық шаруашылығының даму деңгейі мен халықтың әл ауқатының деңгейіне байланысты болады.

Нарықтық экономикаға өту бұрыннан әрекет еткен шаруашылық тетігін жан-жақты қарастыруды, оның құрылымына жаңа нысандар енгізуді, атап айтқанда, кәсіпкерлік, бәсеке, бизнес, жоспар, еңбек мотивациясы, салық салу, т.б. қажет етеді. Осыған сәйкес пәннің негізгі мақсат мына төмендегілерден тұрады: кәсіпорындарда әрекет ететін шаруашылық тетіктерінің негізгі экономикаларын қарау; алдын ала анықтайтын нарықтық экономиканың талаптарына сай шаруашылық жүргізудың жаңа нысандары мен әдістерін кеңінен енгізу; мемлекеттің әр түрлі нысандарындағы кәсіпорын экономикасыны мен ұйымдарының ерекшеліктерін зерделеу. Кәсіпорын экономикасы микро және макароэкономикамен тығыз байланысты. Микро экономика – бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтитын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы саладағы тауарлар және қаржы рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен кәсіпорындарды тағы басқаларды зерттейді. Микро экономика сала сияқты жекелеген тауарлар өндірудің қалай тағайындайтынын және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін т.б. зерттейді. Ол кәсіпкерлік қызметінің экономикасы мен ұйымдастыру мәселелерін де зерттейді. Бұған жататындар: бизнестің ұйымдық нысаны және құқықтық негізі, фирмалардың қаржы және шаруашылық мәселелерін жоспарлау, бизнестің дамуы үшін капиталды жұмылдыру тәсілі, рынокты монополиялау деңгейін бағалау әдісі, баға белгілеу мәселесі және өнімдерді сатудағы өндіріс шаруашылығын есептеу т.б.

Сонымен бірге жеке кәсіпорындарының рыноктағы ықпалын және ақиқатында, кәсіпорын деңгейіндегі экономиканы және өндірісті ұйымдастыруды зерттеу болып табылады. Макро экономика, сол сияқты ұлттық табысты, жалпы экономика бойынша немесе олардың құрылымдық бөліктері ұлттық экономиканың салаларына жатады. Бұл салаларды зерттей отырып, макро экономика экономика құрылымының жалпы көрінісін және халық шаруашылығының салалары арасындағы өзара қатынастарын көрсетуге өзінің алдына мақсат етіп қояды.

Әр елдің ұлттық экономикасы макро экономика деп аталады. Қазақтың макро экономикасы аралас экономика болып табылады. Аралас экономикада экономикалық маханизмдер кеңінен пайдаланылады. Себебі мемлекеттік емес кәсіпорындарды макро дәрежеде басқару рөлінің өзгеруі экономикалық механизымін кеңінен пайдалануды табап етеді. Өйткені, аралас экономикада өндіріс өнім көлемін жоспарлау арқылы мемлекет белгілей алмайды. Қанша, қандай және қайда қызмет көрсету қажеттілігін рынок анықтайды. Төмендегі суреттен өндіріс арқылы қызмет қорытындысын шығарамыз:

Кәсіпорын экономикасы үшін берілетін шама бар. Ол әр уақытта есепке алынады. Халық шаруашылығындағы кез келген өзгерістер мысалы қажеттілік құрылымының өзгеруі, демографиялық ілгерлеу, халық табысының өзгеруі, ғылыми- техникалық жетістіктер және т.б. кәсіпорынның жағдайын өзгертуге әкеліп соқтырады. Керісінше, кәсіпорын экономикасын зерделеу обьектісі, мысалы өндіріс шаруашылығы макроэкономиканың мәліметтері болады. Сондықтан да зерттеулерде осыларды ескеру қажет. Сонымен, кәсіпорын экономикасы дербес экономика болып табалады. Пәннің мән-мағынасын зерделеу, кәсіпорынның іс-әрекетін әзірлеу процесін және шаруашылық шешімдерін қабылдау.

Практикалық қызметінде кәсіпорын өзін ең алдымен сатудың көлеміне және пайда табуға бағыттайды.

Сатудың жалпы мөлшері – бұл тауарлар және қызмет көрстетудің құны, тұтынушыларға сатылғанын мына мына формуламен анықтайды:

Q=БｘN,

Мұнда, Q – сату мөлшері;

Б – тауарлардың бір өлшелінің бағасы. Теңге;

N – сатылған тауардың мөлшері. Теңге;

Нарықтық жағдайда кәсіпорын қызметін негізгі қортындылайтын баға көрсеткіш пайда болып есептелінеді. Жалпы пайда – нәтижесі ретінде сату мөлшерінен шегеріліп тасталған сатымдық шикізаттар, материялдар, жартылай рабрикаттар және басқа да өндіріс шығындары эелементтерінің құнын анықтайды. Шектік таза пайда – бұл жалпы пайдадан шегеріліп тасталған үстеме шығындар және амортизациялық аударым сомалар. Бұл көрсеткіш практикада бизнестің барлық түрлеріне пайдаланылады. Шектік таза өнім – бұл шектік таза пайдаға қосылған еңбекақыға кеткен шығындар немесе сатылған өнім мөлшерінің, қызмет көрсетудің құны, оларды өндіріуге жұмсаған ресрустардың құны арасындағы айырмасы. (сатып алынатын материалдар, қызмет көрсету, қосалқы мердігерлік, төлемдер, амортизациялық аудармалар, жөндеуге жұмсалған шығындар т.б.).

Көрсетілген бағалық көрсеткіштердің тізбегі мынадай көрсеткіштерден қаралады: кәсіпорын, фирма бақылауындағы өткізім нарығының үлесі; өнім сапасының көрсеткіштері; тұтынушының қызмет көрсету деңгейінің көрсеткіштері; кадрларды дайындау, қайта даярлау көрсеткіштері.

Есеп айыруда ең күрделісі – сапа көрсеткіші болып табылады. Сол себепті өнім сапасы оның міндетіне байланысты. Жалпы сату мөлшерінен тұтынушылардың кепілдік қызмет көрсетудегі кері қайтарған бұйымдары (өнімдер), тұтынушылардың кері қайтарған өнім мөлшері процент бойынша бағаланады.

Нарықтық экономика жағдайында басқа көрсеткіштердің ішіндегі кең таралғандары:

1. Өндіріс тиімділігінің көрсеткіштері;
2. Өндіріс шығындары құрылымының көрсеткіштері;

Бірінші топқа жататын көрсеткіштер: кәсіпорынның жалпы сату мөлшеріндегі жалпы немесе шартты таза пайда деңгейі, сату көлеміндегі шартты таза өнім деңгейі, шартты таза пайда мөлшерінің еңбекақыға кеткен шығындардың ара   қатынасы, жалпы сатудағы капиталдың авансыланған және шартты таза пайда  деңгейі, тұтынылатын материалдардың және жартылай фабрикаттардың жалпы құнының қор деңгейі.

Кәсіпорын қызметін жүйелі және жан-жақты талдау мынадай мүмкіндік береді, жалпы кәсіпорынның және оның бөлімше құрылымының шарушылық қызметіндегі нәтижелілігін тез, сапалы және кәсіптік бағалау, тауарлардың және қызмет көрсетудің нақтылы түрлерінен алынатын пайдаға әсер ететін факторларды нақтылы және дер кезінде табу және есепке алу. Кестеден кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктерін көрейік:

Кесте-1.     Кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктері.

Нысандары	Артықшылықтары	Кемшіліктері
Жеке кәсіпкерлік	Құрылуы оңай әрекет бастағандағы елеулі, табысын өз еркімен жұмсайды.	Толық мүмкіндік жауапкершілік, қаржы шектеулі, несиелендірілу мүмкіндігі шектеулі және мамандандыру.
Шаруашылық серіктестік	Әрекет етудің ұйымдастырылуы  қарапайым, қаржылық мүмкіншілігіайтарлықтай,  мамандандыру деңгейі жоғары, өндірісті кеңейту үшін және техникалық базасын жетілдіру үшін қосымша инвестициялар тарту.	Қатысушының әр қайсысы қызмет нәтижесі үшін мүліктік жауапкершілікке ие, басқаруда серіктестер мүдделерінің сәйкеспеу мүмкіндігі, иеленушінің біреуішыққанда фирманың ыдырау қаупы туындайды.
Акционерлік қоғам	Капитал таратуға мол мүмкінділігі бар, жауапкершілігі шектеулі, капитал жинақтау артықшылықтары.	Құрылуы күрделі, мемлекеттілік тіркеу және құрылымының өзгеруі, екі қайтара салық салу, жиналыста басқару мәселелерін шешуге көп уақыт және қаржы жұмсау.

Әр уақытта мынаны естен шығармау керек. Шаруашылық қызметінің мұндай көрсеткіші болған емес және өмірдің барлық жағын қамту да мүмкін емес. Шиеленскен бәсеке жағдайында өркендеу үшін, басшы, кәсіпкер өзінің іс-әрекетінің барлық түрлерінің нәтижелілігін білу, сезінуі тиіс. Ал бұл мақсатқа жету деңгейін мерізімін және ұйым тұрпатын бейнелейтін өзара байланысты жүйелі қалыптастыруды қажет ететіндігін көрсетеді.

Кәсіпорынның бірден-бір басты міндеті – оның қаржы жағдайының бағалылығы болып табылады және ол көрсеткіш жүйелерін немесе қаржы коффициентін анықтайды. Негізгі қаржылық коффициенттерді төмендегідей үш санатқа топтастыруға болады: 1)өтімділік (төлем қаблеттілігі); 2)пайдалылық (табыстылық); 3)активтерді бақылау тиімділігі.

Қаржы ресурстарының құралуы түрлі көздер бойынша жүзеге асырылады. Олар ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі көздер – меншікті және оларға теңестірілген қаржылар есебінен құралады және шаруашылықты жүргізудегі нәтижелілігімен байланысты. Ол сыртқы кәсіпорындарға сырттан түсетін ресурстар.

Кәсіпорынның өзіндік қысқа мерізімді міндеттемесін төлеуге қабілеттілігін өтімділік немесе төлем қабілеттілігі деп атайды. Кәсіпорын өтімділік саналады. Егерде айналмалы активтерін іске асыра отырп, ол өзінің қысқа мерізімді міндеттемесін орындауға жағдайы болса.

1. Тез өтімділік коэффициенті – қысқа мерізімді немесе қарызарының

Ең өтімділік активтерінің үлесін көрсетеді. Ол өтімділік активтердің ағымға міндеттеменің қатынасын білдіреді.

2. Дебиторлық қарыздардың айналым коффициенті – егер дебиторлық қарыздарды тауардың кейбір шартты өлшемнің құны деп есептесек, қалай сатылса, бірақ төлемақысы әлі де алынбаған болса, онда дебитрлық қарыздардың айналым коффициенті бір жылға неше рет бұл тауардың ақылы шартты өлшемін көрсетеді.
3. Неше қарыздардың айналым кезеңі – бұл коэффициент тауарларды сатып алуға және қызмет көрсетуге байланысты жеткізушілерге және несиегер компанияларға қажетті ақы төлеу үшін орта уақытын көрсетеді. Бұл коэффициент ақы төлеу жағдайына жеткізушілердің және несиегерлердің келісіміне, сол сияқты кәсіпорынның қолда бар қосалқы қорларды басқару, іскерлігіне байланысты болады.
4. Несиелердің орынын толтыру коэффициенті (несиені өтеу қаблеті) – ол компанияның қызмет табысы неше рет (дивидендтермен толық есеп ажырасқаннан кейін) проценттік төлемақы сомасының және ұзақ мерізімді қарыздардың төлемақысының негізгі сомасының асқанын көрсетіді.
5. Төлем қабілетінің коэффициенті – ол қарыз капиталының меншіктілікке (жарғылық капитал, пайда және қаржы иелері) ара салмағын бейнелейді.

Бұл коэффициеніт кәсіпорын несиегерлерінің қандай деңгейде қатерден қорғалуын көрсетеді. Кәсіпорын жеке кепілгер ретінде шығады. Сонымен қорыта айтқанда, бұл көрсеткіш неғұрлым жоғары болса, солғұрлым кәсіпорындардың қарыздары көп және солғұрлым оның тұрақсыздық ақуалы да орын алады.

Кәсіпорын экономикасы теориялық және методикалық негіздеуде талдау оның барлық іс-әрекетіне ықпал көрсетеді. Кәсіпкерлік орта қалыптасқан экономикалық және саяси ахуалы, құқықтық, әлеуметтік-мәдени, технологиялық, географиялық ортамен, экологиялық жағдаймен, сонымен бірге институтцоналық және ақпарат жүйелерін сипаттайды.

Кәсіпорын экономикасын зерделеудің негізгі обьектісіне жататындар: кәсіпорынның өндірістік құрылымы, өнеркәсіп өндірісінің үлгісі, өндіріс кезеңін ұйымдастыру; өндірісті бақылау процесін ұйымдастыру; шаруашылық стратегиясын таңдау, өнімді өндіруді жоспарлау және өнімді сатуды әзірлеу, өндірісті қалыптастыру, капиталды пайдалану және кәсіпорынның табысын қорландыру, өндірістің материалдық-техникалық базасымен қамтамасыз етілуі, шикізаттар, материялдар жеткізілуі, босалқы қорды қалыптастыру жоларды ұтымды пайдалану; өндірістің техникалық жағдайы және қажетті өндірістік инфрақұрылымын құру; өндірістік шығындарды қалыптастыру, өнімнің өзіндік құн калькуляциясы, өндірістік баға саясаты; өндірістік қаржы ресрустары, шаруашылық қызметінің тиімділігі, кәсіпкерліктегі тәуекелдік баға; кәсіпорынның жаңартпашылық қызметі, өнімнің сапасы, кәсіпорынның жаңартпашылық саясаты, экономикалық проблемалар; кадрларды іріктеу, оларды жұмысқа қабылдау, еңбекті ұйымдастыру, еңбекке ақы төлеу жүйесі және еңбек өнімділігін арттыру ынталандыру.

Сонымен кәсіпорын экономикасы - өндіріс факторларының жиынтығы (меншіктік және қарызгер), өндірістік емес факторлар (бала бақшалар, профилактория және т.б.) айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорындардың есепшоттарындағы ақша қаражаттары, құнды қағаздар, материялдық емес меншікті қор (патенттер, лицензиялар және т.б.), өнімді сату нәтижесіндегі табыстар немесе зияндар және түрлі қызмет көрсетулер.

Кәсіпорын - экономикалық жүйенің негізгі бөлігі. өндіріс процесіндегі кәсіпорынның маңызы және негізгі мақсаттары.

Кәсіпорын-экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және жұмысшы мен жұмыс құралдарының арқасында байланыс орнатылады. Еркін өнеркәсіп кәсіпорыны дегеніміз - өндірістік-техникалық, ұйымдастыру, әкімшілік және шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі.

Кәсіпорындар белгілі бір өндіріс өнімдерін шығару үшін, не болмаса жұмыс атқару үшін, әр түрлі қызметтер көрсету арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және пайда табу мақсатында құрылады. Өндірістік жүйе ретінде кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасы болады. Сыртқы ортағы – экономикалық саясат, құқықтық жағдай, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және технологиялық жағдайлар жатады. Ішкі ортаға – еңбек ресрустары, техника және технология бәсекелестік, маркетинг және т.б. жатады.

Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты – бәсекеге қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу негізінде сұранысқа ие және бәсекелесуге қабылеті бар өнім шығару болып табылады.

Өнеркәсіп кәсіпорынының функцялары мыналар: өндірісте және жекеше тұтынылатын өнім шығару, тұтынушыға өнімді жеткізу және сату, өнімді сатып бағалағаннан кейін қызмет көрсету, кәсіпорындардағы өндірісті материялдық-техникалық жабдықтау, кәсіпорын жұмысшыларының еңбегін ұйымдастыру және басқару, кәсіпорындағы өндіріс көлемін жан-жақты дамытып, ұлғайту, кәсіпкерлік, салықтарды төлеу, мемлекеттік бюджеттің және басқа да қаржы ұйымдарының міндетті және міндетті емес төлемдерін орындау, мемлекеттік заңдарды, нормативтер мен стандарттарды орындау.

1.2. Жергілікті кәсіпорын қызметінің экономикалық көрсеткіштеріне әсер ететін факторларын анықтаудың методикалық әдістері.

Мемлекеттік кәсіпорындар – бұл негізгі қорлары мемлекет меншігінде болатын және басқару органдарын мемлекет тарапынан ұйымдар тағайындайтын кәсіпорындар болып табылады. Егер мемлекеттік кәсіпорын бюджеттік болса, ол мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Ал кәсіпорын мемлекеттік ұйымдардың қарамағында болса, ол кәсіпорын қазыналық болып есептеледі.

Кәсіпорынның құрылымдары: негізгі өндіріс, көмекші өндіріс, қызмет етуші және қосалқы бөлімдер. Кәсіпорындар түрлі белгілеріне қарай бөлінеді: сала түріне байланысты, шаруашылық іс-әрекеттің түріне байланысты, құқықтық жағдайына байналысты, меншік жағдайына байланысты. Меншік формасына байланысты кәсіпорындардың түрі: мемлекеттік, кооперативтік, ұжымдық, жеке. Азаматтардың жеке шаруашылығы. Салалық құрамына байланысты: өнеркәсіптік, құрылыс, көлік, ауыл шаруашылығы, байланыс және басқа. Ұйымдастыру формасына байланысты: акционерлік, ұжымдық, мемлекеттік, фермерлік, жанұялық, жалқы (жеке) және басқа. Жеке сектор. Қазақстанда жеке сектор мынадай бөлімдерден тұрады: жеке кәсіпкерлік, толық серіктестік, коммандаттік серіктестік, жауапкершілігі шектеулі қоғам, қосымша жауапкершілікті серіктестік, ашық акционерлік қоғам, жабық акционерлік қоғам, өнрдіріс коперативтері.

Кәсіпорындардың қызмет өтеу механизмдері. Кәсіпорынға қажетті заттар, олар: материял, шикізат, қосалқы бөлшектер, құрал-жабдықтар, есептеу құралдары, ақпарат, отын, отын-энергия, жер ресрустары, ғимараттар, көлік құралдары, өндірістік және шаруашылық құрал-жабдықтар, ақша қаражаттары.

Кәсіпорынның шағаратын заттары: белгілі бір ассортименттегі, номенклатурадағы, көлемдегі дайын өнім, өндіріс қалдықтары, өндіріс шығындары, ақша қаражаттары.

Кәсіпорын жүргізетін процестер: ғылыми зерттеулер, проект (жабалау) конструкциялау, дайындау, жөндеу, бақылау, қызмет ету, сақтау, тасымалдау, түптеу, орау, басқару.

Кәсіпорынды басқару функциялары: статистика, есеп, талдау, жоспарлау, шешім қабылдау, бақылау, реттеу және тағы басқалар.

Өндіріс - қоғамның өмір сүруі және дамуы үшін қажетті материялды, өнімдерді шығаратын процес. Өндірістің дамуын еңбек құралдарынан, еңбек заттарынан және белгілі бір мақсатпен жасалынатын жұмыс процесінен тұратын еңбек ету жағдайы анықтайды.

Қазіргі заманғы өндіріс ғылыми-техникалық процестің нәтижелерін қолдану, соның ішінде автоматизацияландыру арқылы дамиды. әрбі өндірістік кәсіпорын-цехталардан, учаскелерден, қосалқы шаруашылқытардан, басқару және ұйымдастыру шаруашылығы ұйымдарынан тұрады.

Өндірістік бөлімдердің жиынтығы, олардың санымен өзара тығыз қарым-қатынастары және өндірістің көлемі мен жұмысшылардың саны кәсіпорынның жалыы құрылымын құрайды.

Кәсіпорынның өндіріске байланысты бөлімдері: цех, участок, қызмет көрсететін шаруашылықтар бірігіп, кәсіпорынның өндірістік құрылымын құрайды. Өндірістік құрылым еңбек өнімділігінің деңгейін, өндіріс шығындарын, табиғи байлық пен техниканы қолданудың экономикалық тиімділігін анықтауға ықпал жасайды. Кәсіпорынның негізгі өндірістік құрылымының бөлігі болып цех саналады. Цех - әкімшілік жағынан оқшауланған, жай өндіріс процесінде белгілі бір жұмысты атқаратын буын. Цехтардың 3 түрі болады: негізгі, көмекші; қосалқы және т.б.

Негізгі цехтарда сатуға дайындаған негізгі өнімдер шығарылады. Көмекші цехтарға – құрал-жабдықтар, жөндеу жұмыстары, энергетикалық, көлік цехтары жатады. Қосалқы цехтарға – қайта өңдеу цехтары, шығарылған өнімдері безендіретін қораптар мен басқа да жұмыстар жатады.(орау, жүктеу, тасымалдау, түсіру).

Өндірістік кәсіпорындарға өндірістік құралымның 3 түрі бар.

1. Заттай құралымы қолданған кезде кәсіпорынның негізгі цехтары мен учаскелерінің әрқайсысы белгілі бір өнімді не болмаса белгілі бір бөлшектерді өндіруге мамандалады.
2. Технологиялық құрылым қолданылғанда технологиялық процестің ретіне байланысты жұыс орындалады. Кемшіліктері: цехтардың арасындағы өндірістік қарым-қатынас нысандарының күрделенуі, жоғары өнімді құрал-жабдықтар мен қолданудың мүмкіншілігінің жоқтығы жатады. Бұлардың барлығы еңбек өнімділігінің төмендеуіне, шығындар көлемінің өсуіне әсерін тигізеді.
3. Аралас түрі – заттай құрылымның да, техникалық құрылымның да эелементтерінен тұрады және бұл тип цехарлық тасымалдың көлемінің азаюына, өнім өндірудің өндірістік циклының қысқаруына, еңбек жағдайын жақсартуға, еңбек өнімділігін арттыруға, өнімнің өзіндік құнын азайтуға әсерін тигізеді. Өндірісті ұйымдарстырудың түрі дегеніміз - өндірістіккәсіпорынды ұйымдастыру ерекшеліктері мен техникалық жағдайының жалпы сипаттамасын беру.

Өндірісті ұйымдастырудың түріне көптеген факторлар әсер етеді: мамандандыру деңгейі, өндіріс көлемі, шығарылатын өнім наменклатурасының күрделілігі және төзімділігі т.б. Өндірістің негізгі 3 түрі болады: жеке-дара өндіріс, сериялық өндіріс, жаппай өндіріс. Жеке-дара өндіріс – алуан түрлі және тұрақты емес наменклатуралы өнімдерді жекелеп шығарумен сипатталатын өндіріс үлгісі. Мысалы: Рі трубиналар, кемелер, металлургиялық цех жабдығы және т.б. Сондай-ақ, жеке тапсырыстар бойынша жеке тұтыну заттарын шығаратын тәжірибелік заводтар, кәсіпорындар жеке дара өндіріске жатады. Ерекшеліктері: әр түрлі номенклатурдың шығарылуы; жұмыс орындарын технологиялық мамандандыру бойынша ұйымдастыру; әмбебап құрал -жабдықтар мен технологияларды қолдану; қолмен жинау жұмыстарының үлкен көлемі; жоғары білікті әмбебап жұмысшылардың санының көп болуы: өндіріс циклының ұзақтығы; аяқталмаған өндіріс көлемінің көп болуы.

Сериялық өндіріс түрі кең номенклатуралы, бір тектес өнімдерді бір уақытта сериялармен шығаруды көздейді. Сериялы өндіріске партялар мен енгізілген. Бір тектес конструкциялары бірдей өнімдерді бір уақытта шығару жатады. Негізгі ерекшелігі: өнімдердің үлкен номенклатурасының тұрақты шығарылып тұруы, жұмыс орнының бірнеше операцияларды орындауға мамандануы, бөлшектер мен өнімдерді партиямен шығару, мамандандырылған құралдар мен технологиялық жабдықтардың көп қолданылуы, қолмен жинау еңбегінің аз мөлшері, орташа білікті жұмысшылар санының көп өсуі, өндіріс циклінің ұзақ еместігі, өнім сапасының бақылау прцесінің автаматтандырылуы.

Түрлері – ұсақ сериялы, орташа сериялы, жаппай сериялы, өндірістер.

Мысалы: ұшақ шығаратын, матор шығаратын заводтар. Жаппай өндіріс - өндірісті мамандандырудың ең жоғарғы сатысы. Мысалы: автомобиль, трактор заводтары бұл түрі бойынша әртүрлі өнімдер бір уақытта үзіліссіз шығарылып отырады. Ерекшеліктері: тек қана аз номенклатуралы өнімдерді үлкен көлемде шығару, жұмыс орынының тек қана бір операцияны орындауға мамандандырылуы, жұмыс орындарының операцияларынң ретіне қарай орналасуы, арнайы және мамандандырылған технологиялық құрал-жабдықтардың үлкен бөлігі, мехникаландырылған, автоматтандырылған технологиялық процестердің көп қолданылуы, операцярларды дайындау және аяқту уақытының аздығы, қолмен жину жұмыстарының азаюы, ең төменгі білікті жұмысшылардың еңбегін қолдану, өндірісті басқару және жоспарлауды шоғырландыру, кәсіпорындарды басқаруда автоматтандыруды енгізу, өндірістік құрылымның даму жолдары.

Өндірістік құрылымына мынадай факторлар әсер етеді: кәсіпорынның халық шаруашылығының қай саласына жататындығы, шығарылған өнімнің номенклатурасы, оның конструкциялық ерекшеліктері, қолданылған материялдар, шикізат және оларды өндіру түрлері, өнімнің конструкциялық қарапайымдылығы және технологиялық төзімділігі, өнім сапасына қойылатын талаптар, өндіріс тұрпаты оның мамандандырылуы және кооперацияландырылуы, технологиялық құрылымдар мен жабдықтардың құрамы, өндірістік өзгертілген номенклатуралы жаңа өнім шығаруға қалыптаса алуы.

Өндіріс процесінің негізгі, қосалқы цехтардағы ерекшеліктері. Әрбір сала кәсіпорындарының өндірістік құрылымдары негізгі өндірістің жағдайына байланысты өзіндік ерекшеліктермен оқшауланады. Тек, көмекші және қызмет етуші шаруашылықтар ғана барлық кәсіпорындарда бірдей болып келеді.

Өндіріс құрылымын ары қарай дамытудың жолдары: кәсіпорындар мен цехтарды ірілендіру, негізгі көмекші және қосалқы цехтардың арасындағы тиімді байланыстарды сақтау, кәсіпорынды жоспарлаудың тиімділігін арттыру жолында тұрақты жұмыс жүргізу, өндірісті ірілендіру арқылы (тұрақты) қуатты өндірістік ұйымдар ұйымдастыру, техника мен жоғары сапалы технологияны тұрақты түрде дамыту, өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру, өндірістің тиімділігін арттыру.

Кәсіпорындар мен цехтарды ірілендіру арқылы жаңа жоғары өнімді техниканы кең көлемде енгізуге жағдай туады. Технологияны дамыту, өндірісті ұйымдастыру жақсарады.

Қазіргі нарықтық экономика қыметі негізінде шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап қояды. Бұл қазіргі дүниеде кез-келген кәсіпорынның өміршеңдігі оның тауарлар нарығындағы және қызмет көрсетуге орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық деңгейін көрсетеді. Өз кезінде бәсекеге жарамдылық екі көрсеткішке байланысты – баға деңгейіне және өнім сапасы деңгейіне, ал екінші фактер бірте-бірте бірінші орынға шығады. Еңбек өнімділігі, ресурстардың барлық түрлерін үнемдеу өнімнің сапасына тікелей орын береді.

Жалпы өнеркәсіп саласы туралы айтқанда ондағы өндрігіш күш туралы айта кеткенде абзәл. Кез келген өнеркәсіп орындары шығаратын өнімінің алуан түрлілігіне қарай ұқсамаған шикізат көздеріне тәуелді яғни мұқтаж. Мұнда өнеркәсіп орындары құрылатын өңір мен ондағы қоршаған ортада маңызды орын алмақ. Өйткені кез келген өнеркәсіп орындары шикзат көзіне жақын орналасқан да ғана ана ғұрлым жақсы табысқа жетуге мүмкіншілік алады. Бұл бір жағынан шикзатты тасымалдау ақысын болдырмаудан тыс экономикалық үнемге де тиімді әрі өнім сапасына да кепілділік әкеледі. Өнімді (шикзатты) сақту. Тасымалдау барысындағы өнімнің бұзылуын, уақытының өтіп кетуі жақтарынан сақтануға пайдалы.

Өнімнің сапасы – бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Өнімнің сапалылығы тек техникалық тауар тану ғана емес, снымен қатар ең маңызды экономикалық санаты болып табылады. Экономикалық санаты ретінде ол тұтыну құнына тығыз байланысты. Егерде тұтыну құны бұл - жалпы алғанда туардың пайдалылығы болса, ал өнімнің сапалылығы – бұл оны пайдаланудағы нақтылы жағдайда тұтыну құнының деңгейіндегі көрінуі.

Өнімнің сапа деңгейі оның салалық көрсеткіштері жүйесі негізінде анықталады. Бұл деңгейді анықту үшін оның сандық көрсеткішінің сандық маңызын білу және ұқсастық өнім көрсеткіштерімен салыстыру қажет.

Сапаның көрсеткіш анықту оның сандық маңызын өзін-өзі түсіну болып табылады. Ол үшін прктикада өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты мына төмендегі әдістер пайдаланылады.

1. Өлшеуші әдіс. (аспапты, прибоплардың көмегімен);
2. Тіркеу әдісі – бұл тіркеуге және есептеуге негізделген. Тіркеу әдісі мынадай көрсеткіштермен, атап айтқанда: Қауіпсіздік, патенттік-құқықтық, стандарттау, сәйкестендірумен анықталуы мүмкін.

Есептеу әдісі – өнімнің сапасы жөніндегі көрсеткіштерді анықту үшін арнайы материялдық үлгілерді қолдануға негізделеді:

3. Органолептік әдіс – адам мүшесін сезу-көру, есептеу, дәм, түсінуді, талдауды қамтиды. Табылған маңыздылықтың дәлдігі және растылығы, адмдардың біліктілігі, заңдылығына және қаблетіне байланысты.
4. Социологиялық әдіс – өнім. Оны нақты немесе тұтынушылардың мүмкіншілігі туралы пікірлерді талдау және жинау негізінде жүзеге асырылады.
5. Сарапшылық әдіс – мамандар тобы арқылы іс асырылады. Мысалы, дизайнерлер, дәм айырушылар.

Практикада өнімнің сапа деңгейін бағалу үшін көрсеткіштер жүйесін пайдаланады. Онда өзіне қортындылау және өнімнің сапасы жөніндегі жеке көрсеткіштер қосылады. Сапаны жинақтап қорту көрсеткіштері жалпы салада немесе кәсіпорындарда өнім сапасының деңгейін сипаттайды. Бұл көрсеткіштерге жататындар: сұрыптылығы, маркасы, жүктелімі, пайдалы заттың мазмұны, өнімнің дүние жүзілік стандарттраға сай үлесі.т.б.

Кәсіпкерлік іс-әрекеттің алға қойған мақсаттары 2 бөлімнен тұрады:

1. Кәсіпкерліктің негізгі мақсаты – пайда табу. Болашақтағы жұмысты

белгілей отырып, қанша, қандай көлемде пайда табуға болатындығын есептеп шығару қажет. Сонымен бірге, бұл бөлімде басқа да мақсаттар көзделеді.Жеке көрсеткіштер мен әр түрлі және не ол, не бұл өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты болады.

2. Бизнес жоспардың негізгі көрсеткіштері: басты мақсат; өнімнің қысқаша мінездемесі, айрықша ерекшеліктері; қойылған мақсатқа жетудің жолдары мен әдістері; жобаны орындау мерізімі; шығындар көлемі; болжаулы тиімділік пен соңғы нәтижелер; нәтижелерді қолдану әдісі.

Негізгі жалпы көрсеткіштер: өндіріс пен шығарылған өнімді сату көлемі; пайда түсім көлемі; өзіндік құнды азайту және қарызға алған қаражат; рентабельділік;

Арнайы көрсеткіштер: сатылған тауарлар мен атқарылған қызметтердің сапасы, саны және ерекшеліктері; салымдардың қайтарымдылық уақыты; жоспарланған нәтижелерге жетудің кепілділігі; тұтынушыларға жеткізілетін өнімдер мен атқарылатын қызметтердің мінездемесі; өнімнің сыртқы түрі, сипаттамасы, суреті, безендірілуі және т.б; кәсіпкерлік тауардың тұтынушылары туралы түсініктемелер.(тауарға сұраныс, айлық, ұйым туралы хабарлар).

Өткізілген өнім мен қызмет көрсетудің құны және жұмсалған шығын айырма ретінде алынатын өндірістік шаруашылық қызмет нәтижесі.

Өнімнің сапасы – бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Төмендегі 3-ші сурет арқылы кәсіпорынның сапа жөніндегі саясатын жеке-жеке бөліп тармақтайық. Мына сурет арқылы кәсіпорынның сапа жөніндегі саясатын қарастырайық:

Нарықтық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауарға деген өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатып алу, сату актісінде көрінеді. Мұндай ерекшеліктің үйлесуі, өндіруші мен тұтынушының мүддесінің сақталуы негізінде тауарлар және тұтынушылар талабының сипаттамасын, сол сияқты нарық жағдайында тауардың толық сәйкестігін бәсекенің жарамдылығы деп атайды.

Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына мүмкіндік беретін тұтыну кешенінің (сапалық және сандық) сипаттамасын анықтайды. Бәсекеге жарамдылығы өнім рнокта жеңіл және тез сатылады. Әр бір сатып алушы өзінің жеке мұқтажын ең жоғары қанағаттандыратын тауарды ғана алады. Жалпы алғанда, сатып алушылар бағалаушыларымен салыстырғанда қоғамдық мұқтажына толық сәйкес келетін тауарды сатып алады. Сондықтан, сатып алушының тауарға деген қанағаттанушылық деңгейіне жеке дара көрсеткіштер пікір жиынтығын құрайды. Оның тағы да нарықтық пайда табу кезінде қалыптасады.

Сонымен, тауарға деген бәсекенің жарамдылығын, оның сапалық және құндық сипаттамасының жиынтығы деп түсіндіруге болады. Ол сатып алушының нақтылы мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз ету және сатып алушы үшін тиімділігі ұқсас тауар – бәсекелестер ерекшеленеді. Бұл маңызды көрсеткішті анықтаудың бірнеше тәсілдері белгілі. Олардың ең көп таралғандарына қысқаша тоқталайық.

Бірінші тәсіл. Техника бәсекесінің жарамдылығын анықтайтыны белгілі. Бұл тауарды тұтыну бағасы болып табылады. Ол мынадай формуламен анықталады:

Б_т=Б_с+Ш_т,

Мұнда, Бт – тұтыну бағасы.

Бс – сатылу бағасы.

Шт – бұл өнімді тұтынушылардың шығындары. (оның барлық нормативтік мерізім ішіндегі қызметі).

Екінші тәсіл. Тауардың бәсекелік жарамдылығы анықтағанда бұл тәсіл екі өлшемді еске алуы мүмкін. Өнімдің өзіндік құны, тауарды сату және сапалық деңгейі, себебі, сөзсіз бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын тауарды өндіруге, сатуға кеткен шығындар ең мөмен, ал сапа деңгейі бәсекелес тауарға қарағанда жоғарылау болатын болса.

Үшінші тәсіл. Бұл тәсіл техникалық деңгейін және сату бағасын есепке ала отырып, бәсекелестік тауарларды салыстыруға негізделген. Бұл тәсілге сәйкес басында салыстырмалы сапанық көрсеткіштердің деңгейі және базалық үлгілер (тауар) мына формуламен анықталады.

КК=ККэ ККт ККс

Мұнда, КК – тауар деңгейінің кешенді көрсеткіші;

ККэ – эстетика – эргоноликалық деңгейінің кешенді көрсеткіші.

ККт – техникалық деңгейінің кешенді көрсеткіші.

ККс – көрсеткіш кешенінің сенімділігі.

Төртінші тәсіл. Бұл тәсілде бәсекге жарамдылықтың деңгейі қалай техникалық, солай экономикалық параметірге салыстыру негізінде анықталады. Сонымен, техникалық параметірге салыстыру негізінде анықталады. Сонымен, техникалық параметірден тек сатып алушылар осылай ең жоғарғы деңгейде қызықтыратыны таңдайды.

Стандарт – бұл қағида бойынша көптеген мүдделі жақтардың елеулі мәселелерге қарсылық білдіруді сипаттайтын, келісушілік негізінде әзірленетін және танылған органдардың бекітетін нормативтік құжат. Бұл жалпыға бірдей және қайта пайдалану ережесі үшін стандарттаудың белгілі бір обьектілердің жалпы принциптері, мінездемесі талаптары және әдістемесі белгіленуі мүмкін. Сол сияқты белгілі бір салаларды тәртіпке келтіруді оңтайлы деңгейге жетуге бағытталады.

Республикада қолданылып жүрген стандарттық жүйе құқықтық және әлеуметтік, экономикалық мақсаттарды көздейді. Бірінші заңдылық тәртіпке сәйкес тұтынушылардың және үкіметтің мүдделерін, өнімнің сапасы, қоршаған табиғи ортаны, өмір қауіпсіздігін, халықтың денсаулығын қорғауды қамтамасыз етеді. Екіншіден, өндірісті әзірлеуде, өнімді пайдалануда тахникалық бірлестікке кепілдік береді. Үшіншіден, стандарттық жүйе әлеуметтік, экономикалық бағдарламалардың, жобалаудың нормативтік, техникалық базасы ретінде қызмет етеді.

Мемлекеттік стандарттар, сонымен қатар барлық жұмыс түрлерін оңтайландыруды, жүргізілетін сапа жүйесінің бірін-бірі алмастыратын өнімдер мен процестер есебінен ресурстарды ұқыпты пайдалануды қамтамасыз етеді. Стандарттау – бұл ең ұтымды нормаларды табатын қызмет, ал содан соң стандарттық үлгілерді, нұсқауларды, өнімді, әзірлеудегі талап әдістемелерді нормативтік құжаттарға тағайындап қояды. Стандарттаудың басты міндеті халық шаруашылығының, халқының, еліміздің қорғанысының, экспорт мұқтажы үшін шығарылған өнімге үдемелі талаптарды анықтайтын, сол сияқты осы құжаттарды дұрыс пайдалануды бақылау нормативтік-техникалық жүйе жасау болып табылады. Қазақстан Республикасында стандарттау жөнінде мынадай нормативтік құжаттар бар: Қазақстан Республикасы мемлекетінің стандарттары (гост); Салалық стандарттар. (ССТ); Техникалық жағдайлар (ТЖ); Кәсіпорындар, бірлестіктер, қауымдастықтар, конустрндер, стандарттар; Ғылыми-техникалық қоғамдар, инженерлік одақтар және басқа да қоғамдық ұйымдардың стандарттары.

Өнім сапасын басқару – бұл белгілеу, қамтамасыз ету және сапаның қажетті деңгейін қолдану мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді тұтыну кезіндегі жүргізілетін іс-әрекет.

Соңғы кездерге дейін кәсіпорындар сапа мәселесін шешу кезінде нарықтық қажеттілік есепке алынбай өнім сапасы тахникалық деңгейге бағытталады. Сапаны талдау бөлімдері айналысады. Олардың функцияларына бұйымдар параметірін (белгілер) тексеру, өндірістік процестердің әр бір операцияларында қолданылатын шикізаттар, материялдар, жабдықтардың дәлдік жұмыстары, өнімде табылған келістіктер, оларды талдау және себептерін білу кіреді.

Өнімнің сапасын басқаруды жетілдіруде отандық өндірушілердің алдына қойылған негізгі проблемалар, олар:

- Өнімнің сапалылығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі механизмін өру;

- Тұтынушыға және барлық өндірістік қызметтерге сапаны басқару жүйесін қалай бағыттау;

- Өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны сапаны басқару жүйесіндегі механизм әсерлерін күшейту.

- Сапаны басқару жүйесін енгізу кәсіпорында мынадай міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.

1.3. Өндірістің негізгі экономикалық көрсеткіштерін жақсарту жолдарын анықтау әдістерінің сипаттамасы.

Шаруашылық қызметін бағалау көрсеткіштері және оларды талдау, кәсіпорын қызметінің негізгі көрсеткіштері. Кәсіпорын қызметін анықтайтын көрсеткіштер мына төмендегі талдау мақсаттарына байланысты болады:

1. Стратегиялық мақсат. Осы кәсіпорын қызметі нәтижелілігінің өзімен бәсекелестік басқа кәсіпорындардың қызметімен салыстыру қажет. Осыған орай, қортындылау көрсеткіштерін және қызметін қандай бір эелементтерінің көрсеткіштерін таңдаған жөн.
2. Тактикалық мақсат. Басшылық кәсіпорын қызметін бақылайды. Кейбір бөлімдердің немесе қандай болмасын өнімнің жұмыс істеу тиімділігінің көрсеткіштері есептелінеді.
3. Жоспарлау міндеті. Түрлі ресурстардың немесе осы ресурстардың түрліше ұштастырылған пайдалылығын салыстыру қажет.
4. Басшылықтың басқалай мақсаттары. Кәсіподақ пен ұжымдық шарт жасау жөнінде келіссөздер жүргізу.

Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылықтық және коммерциялық қызметі қасиетінің әр түрлілігі және түрлі белгідегі көрсеткіштердің көптеген түрлеріне ықпал етеді. Сонымен, оларды пайдалану мәселесі мынадан тұрады: олардың бірде-бірі әмбебап көрсеткіштерін орындамайды. Бір мағынада, бизнесте қол жеткен табыстар немесе сәтсіздік туралы пікірлесу мүмкіндігі туады. Сондықтан да практикада әр уақытта бір-бірімен байланысты көрсеткіштер жүйесі пайдаланылады, бағаланады немесе кәсіпорынның қызметінің түрлі жақтарын көрсетеді.

Кәсіпорынды басқару функциялары: статистака, есеп, талдау, жоспарлау, шешім қабылдау, ынталандыру, бақылау, реттеу.

Кәсіпорынның ұйымдастыру функциялары: нормалау, оперативтік жоспарлау, диспетчерлеу, басқару функциясын орындау, ресурспен қамтамасыз ету, жұмыс орындарын жоспарлау, ыңғайлы жұмыс жағдайларын жасау, дайын өнімді сату.     Көрсеткіштер – жеке, топтық және жалпы болып бөлінеді. Талдау мақсатына байланысты  көрсеткіштер: абсолютік, салыстырмалық және орта мөлшерлік нысаны түрінде білдіруі мүмкін. Әр бір нақты экономикалық көрсеткіш сапалылық анықтықта (кеңістік, уақыт және мөлшері) болады. Нарықтық қатынастарға өтуге экономикалық, қаржылық және статистикалық көрсеткіштер жүйесі олардың есеп айырысу бөлегі және есеп жүргізуі қалай болса, шешімдерді негіздеу рөлі солай төтеп береді және түрлі өзгерістерге ұшырайды. Мысалы: шарушылық жүргізудегі жоспары жүйе жағдайында кәсіпорын қызметін бағалағанда мынадай көрсеткіштер маңызды рөл атқарады. Жоспарды орындау тауарлы өнімнің мөлшері, жалпы өнім мөлшері, ал нарықтық жағдайда: бірінші кезекте сату мөлшері, пайда, пайдалылығы және толып жатқан оңтайландырулар. Нарық талабына сай барлық көрсеткіштерді мына төмендегідей бөлуге болады:

Бағалық. Қол жеткен нмесе даму деңгейінің мүмкіншілігі немесе, не ол, не бұл қызмет нәтижесін сипаттайды.

Жұмсалмалық. Қызметтің көртеген түрлерін іске асыруға байланысты жұмсалатын шығындар деңгейі. Мұндай болу өте шартты. Ол жүргізілетін талдаудың мақсатына байланысты болады.

Төмендегі кесте арқылы кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін талдаудың негізгі принциптерін қарастырайық:

Кесте-2. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін талдаудың негізгі принциптері:

Принциптері	Принциптің мазмұны
Нақтылығы	Талдау нақтылы деректерге негізделеді. Оның қортындысын нақтылы сандық тұрғыда пайдаланады.
Жиынтығы	Прцесті обьективті бағалау мақсатында оны жан-жақты зерделеу.
Жүйелілігі	Бір-біріне өзара байланысты экономикалық құбылыстарды зерделеу, бірақ оқшаулау емес.
Тұрақтылығы	Талдауды түпкілікті, алдын ала белгілі аралық уақыт арқылы жүргізу керек. Бірақ оқиғадан оқиғаға дейін емес.
Обьектілігі	Экономикалық құбылыстарды тәжірибелі және әділ зерделеу, обьективтік қортындылар жасау.
Пәрменділігі	Практикалық мақсатқа пайдалану, өндіріс қызметінің жаңа нәтижелілігі үшін талдау қортындысының жарамдылығы.
Үнемділігі	Талдауды жүргізуге байланысты шығындар, оны жүргізу нәтижесінде алынған сол экономикалық тиімділіктен елеулі түрде аз болуы керек.

Практика жүзінде кеңінен қолданылып жүрген ең маңызды бағалық көрсеткіштерге мыналар жатады: кәсіпорынның сатудағы жалпы мөлшері, жалпы табыс, шартты таза пайда, шартты таза өнім, процент төлегеннен кейінгі пайда, салық төлегеннен кейінгі пайда, барлық қосымша төлемдерден кейінгі пайда, өндірістің дамуына жұмсаған жаңа күрделі қаржыдан кейінгі өтімділігі, дивиденд төлегеннен кейінгі өнімділік.

Нарықтық экономика өнеркәсіптің тиімді еңбек етуі кәсіпорын жұмысын дұрыс жоспарлауға байланысты болып келеді. Кәсіпорынның негізгі жоспарына кәсіпорынның даму жоспары, өндірістік бағдарлама, кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық даму жоспары жатады.

Қазіргі уақытта кәсіпорынның даму жоспарын жасау барысында, жоспарлау методологиясын әрі қарай жетілдіруге көп назар аударылады.

Жоспарлау методологиясына жататындарға жасаудың түрлері мен әдістері жатады. Жоспарлау методологиясын дамытудың негізгі бағыттары: жоспарларды дамыған, ғылыми-техникалық және есептік экологиялық  негізделуді ұлғайту, қажетті нормалар мен нормативтеріді қолдану, өндірісті техникалық-экономикалық негіздеу, баланстық есептеулер жүргізу, өндірістің тиімділігін арттыр, көрсеткіштердің жүйесін жақсарту, материал сиымдылығын, қор сиымдылығын азайту, еңбек өнімділігін арттыру, жоғары сапалы өнім шығаруды ұлғайту, жоспарлардың ыңғайлылығын, ықшамдылығын қамтамасыз ету және т.б.

Кәсіпорынның даму жоспарын прогрессивті техникалық-экономикалық нормалар мен нормативтерді қолдану арқылы негіздейді. Норма дегеніміз – қандай да бір өнімді шығаруға кететін қажетті шикізат, материял, отын энергияның ең көп кеткен шығыны. Ол абсолюттік шама болып есептеледі. Норматив дегеніміз – салыстырмалы шама. Еңбек-құрал жабдықтарының қолданылуын көрсететін көрсеткіш. Норма мен нормативтерді жасаған кезде, ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін, технологияның өндірісті және еңбекті ұйымдастырудың жетістіктерін, кәсіпорынның өндірістік қуатын кеңінен қолдануды және алғы өнеркәсіптік тәжірибені есепке алып отыру керек.

Техникалық-экономикалық нормалар мен нормативтер мынадай топтар бойнша жасалынады: нақты еңбек шығындары. (Өнімді шығаруға кететін уақыт шығыны, қызмет ету нормасы, жұмысшылар санының нормативы); материялдық шығындар нормасы. (шикізат, материял, отын, жылу, энергия, жабдықтардың үлестік нормалары); еңбек құрал-жабдықтарын қолдану нормативтері (машиналарды, ірі құрал-жабдықтарды, механизмдерді, құрал-саймандарды қолдану нормативтері); өндіріс процесін ұйымдастырудың нормативтері (өндіріс циклының ұзақтығы, аяқталмаған өндірістің көлемі, шикізат материялдары, отынның қорлары); іске қосылатын кәсіпорын, өндірістер, цехтар мен агрегаттардың берілген өндіріс қуатын игерудің нормасы. Бұл арқылы өндіріс қуатының қаншалықты көлемде қолданылуы есептелінеді. Нормалар мен нормативтер әртүрлі жағдайда қолданылады.

Тірі еңбек шығындарының нормасы еңбек өнімділігінің деңгейін, жұмыс уақытының қолданылуының деңгейін, еңбекақының көлемін анықтауға қолданылады. Материялдық ресурстар шығынының үлестік нормасы арқылы қажетті материялдың жеке түрлері анықталады.

Нормалар мен нормативтер өнімінің өзіндік құнын анықтау үшін қолданылады. Жоспарларды техникалық-экономикалық негіздеу арқылы олардың көрсеткіштерін анықтайды. Жоспарлау мынадай көрсеткіштерді қолдану арқылы жасалуда: сандық, сапалық, көлемдік, үлестік. Сандық көрсеткіштерге – жалпы өнім мен тауарлар өнімінің көлемі. Сауда көлемі, жұмысшылардың саны, жалақының қоры, пайда көлемі, әртүрлі өндірістік шығындардың мөлшері жатады. Сапалық көрсеткіштерге - өндірістің экономикалық тиімділігі, еңбек өнімділігінің өсуі, өзіндік құнды азайту, өндіріс тұрақтылығы, қор сыйымдылығы, өнімнің сапасы жатады. Сандық және сапалық көрсеткіштер бір-бірімен тығыз байланыста болады. Көлемдік көрсеткіштерге - өндірістің жалпы көлемі, жеке процестер мен факторлардың көлемі жатады. Үлестік көрсеткіштерге – бір-бірімен байланысты бірнеше көрсеткіштердің ара қатынасы жатады. Мысалы: бір өнімді шығаруға кеткен металл шығыны. Өндірістік жоспарлық көрсеткіштерін есептеу үшін табиғи еңбек және құндылық өлшемдер қолданылады.

Табиғи өлшемдер өндіріс көлемін, материялда ресрустарда жоспарлағанда қолданылады. Олар сапалық және сандық көрсеткіштерді қамтиды. Еңбек өнімділігі еңбек өнімділігін есептегенде, жалақының мөлшерін, өнім нормасын есептегенде қолданылады. Әдетте норма сағатпен белгіленеді. Құн өлшемдері көрсеткіштердің құнын көрсетеді. Құн өлшемі арқылы өнімді сату көлемі, тауар және жалпы өнім көлемі жоспарланады. Кәсіпорынның даму жоспары мындай белгілерден тұрады:

1. Өнеркәсіп өнімін шығару жоспары.(өндірістік бағдарлама) негізгі бөлім болып саналады. Сонымен бірге кәсіпорындарды мамандандыру, шоғырландыру, жинақтау, құрамдастыру жоспарланады.
2. Ғылым мен техниканы дамыту жоспары. Ғылыми техникалық прогресті жылдамдату. Ғылыми зерттеу жұыстарын жоспарлау.т.б.

3. Өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жоспары.(нақты еңбекті, негізгі және айналым қорларын, күрделі қаржыны. т.б.)

4. Күрделі қаржы және күрделі құрылыс жоспары. Ол жаңа кәсіпорындар салуды, кәсіпорындарды кеңейтуді және қайта құруды т.б.
5. Материялдық-техникалық қамтамасыз ету жоспары. (шикзат, отын,материял, энергия т.б. үлестік шығындарын азайту жолдары қарастырылады).
6. Еңбек және кадрлар жоспары. (жалақы қоры)
7. Өндіріс шығындары жоспары.
8. Қаржылық жоспар. (немесе жоспары)

9.Кәсіпорын ұжымының әлеуметтік даму жоспары.

10. Табиғи қорғау және табиғат ресурстарын пайдалы қолдану жоспары.

Кәсіпорынның даму жоспарының ең негізгі бөлімі - өнім шығару жоспары немесе өндірістік бағдарлама. Өндірістік бағдарламаның көрсеткіштері – тауар өнімдерін өндірудің өсу жолдары. Шығарған өнімнің сапалы өнім шығару өнім шығаруды арттыру.

Өнім шығару жоспарына өндірісте ескірген, қазіргі заман талабына сай емес тұрып қалған өнімдерді шығаруды тоқтатудың стандарттарға сай болуы қарастырылады. Өндірістік бағдарламаның құн көрсеткіштері: сату көлемі, тауар көлемі, жалпы өнім жатады.

Сатылған өнімнің көлеміне байланысты, өндіріс салаларының, бірлестіктер мен кәсіпорындардың іс-әрекеттері, жасап жатқан қызметтері анықталады. Аталған өнімнің көлемін мына формула арқылы анықтайды:

C_ө=T_ж+Ө_ж.б-Ө_ж.а -,

Мұндағы: T_ж - жоспар бойыншаберілген тауар өнімінің көлемі;

C_ө - жоспар бойынша берілген тауар өнімінің көлемі;

Ө_ж.б-Ө_ж.а - сатылмаған өнімнің жылдың басындағы жаңа жылдың аясындағы қалдықтар.

Тауар өнімінің көлеміне: Сыртқа шығарылып сатылатын дайын өнімдердің және жартылай дайын өнімдердің құны өнеркәсіп жұмыстарының құны (сырттан тапсырыс беріп жасалған жатады). Жалпы өнімнің көлемі жоспарланған уақытта белгіленген жұмыс көлемін қамтиды.

Ж_ө=Т_ө-А_б+А_а.

Мұндағы: Т_ө- туар өнімі:

А_б+А_а. – жылдың басында және жылдың аяғында аяқталмаған өндірістің көлемі. Таза өнімнің көлемі – тауар өнімнің көлемінен материалдық шығындар мен негізгі қорлардың тозуы (амортизациясын) алып тасту арқылы анықталады.

Таза_ө = Т_ө - М_ш +А_ңқ,

Мұндағы: М_ш – материалық шығын:

 А_нқ – негізгі қорлардың тозуы.

Бизнес жоспар – бұл бизнестің жаңа түрін құруға, фирма қызметінің жаңа сферасын қамтуға қажетті кәсіпорынның даму жоспары. Бизнес жоспар келесі маңызды мәселелерді шешеді:

1) Кәсіпорынның болашақта тұрақтылығын және тіршілікке икемділік дәрежесін анықтайды, кәсіпорынның тәуелділігін төмендетеді;

2) Дамудың сандық және сапалық көрсеткіштер түріндегі бизнестің болашағы анықтайды;

3) Фирманың потенциялды инвестерлер жағынан көмекті қамтамасыз ете отырып, олардың ықыласын және қызығушылығын тартады;

4) Жоспарлаудың бағалы тәжірибесін алуға көмектеседі, мекемеге және оның жұмыс ортасына деген болашақта көзқарасын дамытады.

Бизнес-жоспар инвесторлар және кәсіпкерлер арасындағы келіссөздерді бастаудың бастапқы тармағы болып табылады. Көбнесе бизнес-жоспар шетелдік фирмалармен келіссөздер жүргізу үшін қажет.

Кәсіпкерлік іс-әрекеттің алға қойған мақсаттары 2 бөлімнен тұрады:

1. Кәсіпкерліктің негізгі мақсаты – пайда табу. Болашақтағы жұмысты белгілей отырып, қанша, қандай көлемде пайда табуға болатындығын есептеп шығару қажет. Сонымен бірге, бұл бөлімде басқа да мақсаттар көзделеді.

Әлеуметті мақсаттар тауарлармен атқарылатын көмектерді көбейту, экономикалық жағдайларды жақсарту, жаңа мәдени мұралар қалыптастыру, ғылыми-техникалық, ағартушылық потенциялды ұлғайту, іскерлік және халқаралық қарым-қатынасты ғығайту, кәсіпкерлердің статусын көтеру, кәсіпкердің экономикалық потенциялын дамытып, нығайту, басқа да арнайы мақсаттар шетелдермен қарым-қатынас жасау, әр түрлі ассоциацяға мүше боып кіру, кәсіпкерліктің ерекше мақсаты - әр түрлі қайырымдылық жұмыстар көрсету, сақтау, тасымалдау, сатып алушыға әр-түрлі деңгейдегі қызмет көрсету жатады. Ұйымдық шараларға – бизнес-жоспарды орындауды басқару, жобаны басқарудың ұйымдық құрылымы, орындаушылардың іс-әрекетін қадағалау, еңбекақының арнайы  формаларын ұйымдастыру шаралары, кадрларды дайындау, есептеу және басқару жатады.

1.МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН ҚҰРЫЛЫСТЫҚ БАСҚАРУ «ФРАЙЗ» КӘСІПОРНЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ

2.1. Кәсіпорынның экономикалық шаруашылық қызметінің қысқаша сипаттамасы Құрылыстық талдау басқармасы 1995жылы мұнайөндіру өнеркәсібінде монтажды-құрылыстық жұмыстарын атқару мақсатында, басқарма Аңғар мұнайлық комбинатының қандай да бір жұмысын атқаратын Сібірзоналық басқарманың филиалы болып табылады.

Заңды тұлға ретінде құқығы бар мамандандырылған монтажды-құрылыстық басқарма «Фрайз» өзіндік баланс және шоты бар мемлекеттік кәсіпорын. Федералдық өзіндік мүлігі шаруашылық келісім шарт бойынша берілген. Осы кәсіпорын өзінің жұмыс барысында әр түрлі өнеркәсіптік шаруашылықтың көп түрін енгізген.

2001 жылдың басында мұнайхимиялық комплекс өзінің жұмыс істеу барысын тоқтатты, өйткені экономикалық және қаржы қиыншылығын кешті. Соның салдарынан ол өзінің басты тапсыпыс берушілерінен айырылды. Сол себепті өзіндік жұмыс істеу барысына көшті де, 2007 жылы мамандандырылған құрылыс басқармасы «Фрайз» негізгі шаруашылық өнеркәсібін өзгерту мәселесі туды. Осы тұрғыдан соң жаңа байланыстар, келісімдер және өтім рыноктарын іздей бастады.

Төменде кәсіпорынның 2006-2007 жылдардағы техника– экономикалық жылдық көрсеткіштерін салыстырып көруге болады.

Кесте-3 Мамандандырылған құрылыс басқармасының техника-экономикалық 2006-2007 жылдардағы көрсеткіштер:

Көрсеткіштер	2006 жыл	2007жыл	Артуы(+) , төмендеуі(-)	2006-2007 жылда %
Өтімнен түскен пайда	214573,5	4939310	+2794136	+130,1
Соның ішінде: - СМР	1803394,2	4841374	+3037979,8	+168,4
-халыққа қызмет көрсету	342349,4	97936	-244413	-71,3
РП-дан түскен пайда	776592,1	1687671	+911078,9	+117,3
Өзіндік құн (жұмыстар мен көрсетілген қызметтер)	1369151,5	3251639	+1882487,5	+137,4
Соның ішінде: -СМР	936080	3205740	226960	+242,4
Негізгі жұмыстың пайдалылығы	56,7	51,9	-8,4
Барлық өтімнің 1-рубльге шаққандағы түскен пайданың шығыны	0,64	0,66	26,9
СМР 1 рубльға шаққандағы пайданың шығыны	0,52	0,66	+34006
Кәсіпорын еңбегіне	17445	51451	+897849	+194,9
Еңбекке кететін шығындар	378253	1276102	-34332	+237,3
Бастапқы қорлар	1946262	1911930	+1,48	-1,7
Қорға қайтару	1,1	2,5	-27	-21,9
Орта саны	123	96

Талдау салыстыру қорытындысы бойынша техника-экономикалық көрсеткіштерінде 2006 жылдың аяғында өтімнен түскен пайда 2794136,5 мың рубльге,яғни 130 пайыз. Соның ішінде негізгі жұмыстан 3037979,8 мың рубльге тең. 2006 жылдың ішінде 97936 мың рубль халыққа қызмет көрсетеді, яғни алдыңғы жылға қарағанда 244413 мың рубльге төмендеген. Өндірістегі пайда 911078,9 мың рубльге артты, яғни 117 пайызға сәйкес. Сонымен қатар жұмыстың өзіндік құны 2006 жылы 1882487,5 мың рубльге немесе 137,4 пайызға артты. Бұл алдыңғы жылға қарағанда 3,4 есе артты, сонымен қатар негізгі өндірісте шығынның артуы 242,4 пайызға тең болды. 2006 жылдың соңында өзіндік құнның көтеріліүі өндіріс пайдалылығының 56,7пайыздан 51,9 пайызға төмендеуіне әкеліп соқты. Сонымен қатар негізгі жұмыстың құндылығы 43,1 пайыздан 34,8пайызға төмендеді, яғни бұл дегеніміз құндылығының 19 пунктка дейін төменделуі.

Егерде тереңірек қарайтын болсақ, онда 2006 жылға қарағанда 2007 жылы өнім түсімінің 1 рубльге шаққандағы шығыны 0,66 рубльге, яғни 3,1 пайызға, ал бұл өндіріс шығынының артуын көрсетеді. Негізгі қызметтің түсімінің 1 рубльге шаққандағы шығыны 26,9 пайызға артты, бұл кәсіпорынның негізгі қызметтерінің жасалған жұмыстарынан артық алғаны туралы айтады. Бұл түсімнің төмендеуіне және өндірістің құндылығына әкеліп соқты.

Кәсіпорынның негізгі қаржыларының 34332 мың рубльге төмендеуі бақыланып отыр. Бірақ берілген салыстырмалы талдау ақша құлдырау процессінің тіркеу ықпалынсыз нақты болмайды. Сондықтан, өсу жылдамдығы көптеген көрсеткіште, мысалы,өзіндік құнның 24,2 пайызға дейін артуы 1 жылдық бағаның өсуіне әсер етеді.

Көз алдымызда нақты сурет болу үшін, бірнеше көрсеткіштерді тұтынушы баға коэффициент тіркеуімен қайта есептейік. 2007 жылдың баға коэффициентінің өсуі 122 пайызын құрған, ал төленбеген қызметтер бір жылда 150 пайызға дейін өсті, бұл көрсеткіш құрылыстық басқарма үшін өте маңызды болады.

Кесте-4. Ақылы қызмет үшін тұтынушы бағасының өсу қарқыны коэффициентінің техника экономикалық көрсеткіштері.

Көрсеткіштер	2006 жыл	2007 жыл	Ауытқу мың рубль	К. Есебінен ауытқу мың рубль	Тұтынушы бағадан ауытқу мың рубль			Ақылы қызметтен ауытқу мың рубль
Өткен өнімнен түскен пайда	2145743,5	4939310	2794136,5	130,1		1191628,1	55,5
Өтім пайдасы	776592,1	1687671	911078,9	117,3		363726,1	46,8
Өзіндік құн (жұмыстар мен қызметтер)	1369151,5	3251639	1882487,5	137,4		827901,8	60,4

Берілген кестеден кәсіпорынның техника-экономикалық көрсеткіштерінде нақты жылдың соңына ақылы жұмыстар мен қызметтер даму қарқыны коэффициенті берілген баланстан ажыратылады және шындықта өте төмен қарқынды алуда.

Мамандандырылған құрылыстық басқарма қызметінің қаржылық талдауы 2006-2007 жылдарында берілген бухгалтерлік баланс бойынша жүргізілүде, қаржылық қорытындының есебі және олардың қолданылуы балансқа қосымша. Бұл құжаттар бір қосымшада ұсынылған. Негізгі талдау көрсеткіш жүие және аналитикалық кестелер болып табылады. Экономикалық потенциял екі түрлі мінезделеді: мүліктік жағдай көзқарасы және қаржылық жағдай көзқарасы. Осы екі жақтар қаржылық- шаруашылық қызметі бір-біріне байланысты рационалды емес мүлікті құрылым. Оның сапалы емес құрамы қаржылық жағдайдың төмендеуіне әкеліп соғады. Рыноктық экономика жүйесіндегі ең негізгі бөлімі шаруашылық субъектінің қаржылық жетіспеушілігі  болып табылады. Сондықтан ең негізгі актуалды сұрақ құрылымдық баланстың бағасына туындайды.

2.2. «Фрайз» кәсіпорыны қызметінің техника-экономикалық көрсеткіштерін талдау.

Мамандандырылған құрылыстық басқарма қызметінің қаржылық талдауы 2006-2007 жылдарында берілген бухгалтерлік баланс бойынша жүргізілуде, қаржылық қорытындының есебі және олардың қолданылуы балансқа қосымша. Негізгі талдау көрсеткіш жүйе аналитикалық кестелер болып табылады. Экономикалық потенциял екі түрлі міензделеді: мүліктік жағдай көзқарасы және оның қаржылық жағдай көзқарасы. Осы екі жақтар қаржылық-шаруашылық қызметі бір-біріне байланысты рационалды емес мүлікті құрылым. Оның сапалы емес құрамы қаржылық жағдайдың төмендеуіне әкеліп соғады. Нарықтық экономика жүйесіндегі ең негізгі бөлімі шаруашылық субъектінің қаржылық жетіспеушілігі болып табылады. Сондықтан ең негізгі актуалды сұрақ құрылымдық баланстың бағасына туындайды.

Мүлік бағасының құрылымы кәсіпорынның қаржылық жағдайына толық ұсыныс береді. Активтегі, несие қарым-қатынасындағы және меншік қаржысында ол әрбір элементтің үлесін көрсетеді. Кәсіпорын қаржы жағдайының тұрақтылығы едәуір дәрежеде белсенді қаржылық ресурстардың дұрыс салынуына және мақсат сәйкестігіне тәуелді. Қосымша балансында берілген мысал, кәсіпорынның мүліктік жағдайын келесідей сипаттайды.

Кесте-5.       Кәсіпорындағы мүліктік жағдайдың өзгеруі.

Көрсеткіштер	2007 жылдың басы мың рубль	%	2007 жылдың соңы	%	Жыл ішіндегі өзгерістер мың рубль	%
Барлық мүліктер	2691783	100	3163639	100	+471856	+17
Соның ішінде:мобильді емес активтер	1946262	72,3	19111930	60,4	-34332	-1,77
Мобильді актив	745521	27,7	1251709	39,6	+506188	+67,89
Соның ішінде: қор, шығындар	198861	7,39	660977	20,89	+462116	+232,8
Дебиторлармен есептесу	473099	17,56	530459	16,78	+57359	+12,12

Өткен жылда кәсіпорынның баланс құрылымында өзгеріс болғаны көрініп тұр. Кәсіпорын мүлігінің өтімі 471856 мың рубльге артты, яғни бұл дегеніміз жыл басымен салыстырғанда 17%-ға артық. Өсімнің көп бөлігінің 97,9%-ы өндірістік қорға жіберілді. Бұл еңбек  өнім өтімінің белсенді бөлігін көбейтті.

Құрылған жағдайдың күші өзіндік қызметтің өнім өту көлемін жоғалту, тағы айта кетер жай, мұндай әсер қаржының жоғалуына әкеліп соғады, ақша меншік құнын 16,46%-ға төмендетті. Осыған байланысты кәсіпорынның 2007 жылдың соңында төлемақының едәуір төмендеуін айтуға болады.

Кәсіпорынның мүліктік жағдайының сапалы өзгеруі және алға басу дәрежесі формальді критерия белгісімен орын алды. Сонымен қатар негізгі қаржының белсенді бөлігі, жылдық коэффициенті, ақшаның жаңаруы мен ескіруі көрсеткіштерде орын алады. Соған байланысты кәсіпорынның негізгі қаржысының сипаттамасы өндірістік потенциялының маңызды элементі болып келеді.

Кесте-6.      Кәсіпорынның негізгі қаржысының сипаттамасы.

Көрсеткіштер	2007ж.басы мың рубль	%	2007ж.соңы мың рубль	%	Ауытқу (%)
Негізгі бастапқы баға соның ішінде активті бөлік	2884554     741320	100     25,69	2908559     764653	100     26,28	100,83     103,14
Негізгі қаржы ( қалған баға)	1944161		1884350		96,9

Келтірілген мәлімет белсенді бөліктің негізгі қаржысы жылдың басымен салыстырғанда 3,14% артты, бұл сөзсіз шамалы өсім болып келетіні көрініп тұр. Негізгі қаржының құрылымы жақсы жаққа өзгермегендігі көрініп тұр. Сондықтан жаңа құрал есеп кезеңінде қолданбады, жылдық коэффициент жылдың соңында 0,67%-0,64% төмендеді, ал тозу коэффициенті артты.

Қазіргі уақытта кәсіпорында нашар материалды-техникалық база бар, сондықтан маңызды тапсырманың бірі кәсіпорынның өндірістік потенциялын өсіру, өйткені жаңа контрагенттерден үлкен тапсырыс алған жағдайда құрылыстық бағдарламаға оны орындауға өндірістік қуат жетпеуі мүмкін. Бұл жағдай өзінен кері салдарға әкеліп соғады және осымен қорытынды жасауға болады. Кәсіпорынның функционалды процесс және белсенділіктің көлемі, оның құрылымы құрылған өзгерісте шыдауда. Едәуір көрсетілімнің болу орны қаржының жалғасу құрылымында сапалы өзгеріп, верликальды және горизонтальды есеп талдауының көмегімен алуға болады.

Кәсіпорын қаржысының құрылымын және оның қайнар көзін горизонталды бағыттағы талдау көрсетеді. Горизонталды талдаудың ерекшелігі вертикальды талдаумен салыстырғанда ондағы қолданылатын көрсеткіштер. Олар берілген дәрежеде ақша құлдырау процесінің жаман әсерін басады. Төменде трансформалды наменклатура бойынша вертикальды талдаудың активті және пассивті балансына вариант келтіремін.

 Кесте-7.   2006-2007 жылдар аралығындағы вертикалды балансты талдау.

Активті баланс құрылымы

Баланстар	2007 ж басы мығ рубль	%	2007 ж соңы мың рубль	%	Мың рубль арту(+) төмендеу(-)	% арту(+) төмендеу(-)
1.Негізгі қаржылар мен басқада айны- малы емес активтер	1946262	72,21	1911930	60,47	-34332	-17,74
1.1.Материалды емес активтер	-	-	1528	0,04	+1528	-
1.2.негізгі қаржылар	1944161	72,20	1884350	59,60	-59811	-12,71
1.3.Қайтарылмаған капиталды салым	2101	0,01	26052	0,83	+23951	+0,75
2.Айнымалы қаржылар	745521	27,77	1251709	39,36	+506188	+11,59
2.1.Өндірістік қорлар	198861	7,38	6607977	20,79	+462116	+13,41
Соның ішінде 2.2.материалдар мен шикізаттар	142289	5,28	588529	18,54	+446240	+13,26
2.3.М.Б.П.	25924	0,96	71272	2,25	+45348	+1,29
2.4.НДС иемденген бағалы заттар	30648	1,14	-	-	-30648	-1,13
3.Дебиторлар мен есептесу, соның ішінде:	473099	17,67	530458	16,62	-57359	-113
3.1.Тұтынушылар мен тапсырыс берушілер	119057	4,43	-	-	-119057	-1,05
3.2.вексель бойынша	--	--	100000	3,16	+100000	-4,42
3.3.тасылған заттар	353000	13,21	378137	11,91	+25137	+3,16

Кесте-8.  2006-2007 жылдар аралығындағы пассивті баланс құрылымы.

Баланстар	2007 жылдың басы мың рубль	%	2007 жылдың соңы мың рубль	%	Мың рубль (+), (-)	% (+), (-)
1. Қайнар көздері	2151922	79,94	2794317	88,32	+642395	+8,38
2.Пайдалы капиталдар	1983182	73,68	1983182	62,71	--	-1097
3.Арнайы тағайынлау қоры	168740	6,26	811135	25,61	+642395	+19,35
4.Кредиттік қаржы	539861	20,10	369322	11,75	-170539	-8,35
5.Тауарлық емес операциялар	539861	20,10	258420	8,20	-281441	-11,90
6.Еңбек ақы	50778	1,84	71584	2,26	+20806	+0,4
7.Социялды сақтандыру	16085	0,63	40129	1,26	+24044	+0,6
8.Бюджет	453686	16,89	130999	4,19	-322687	-12,7
9.Басқа да кредиторлар	19312	0,73	15708	0,49	-3604	-0,3
Баланс валютасы	2691783	100	3163639	100	+471856	--

Вертикалды және горизонталды талдаулар бірін бірі толықтырады. Сондықтан тәжірибеде жиі аналитикалық кесте құрайды, яғни бұл кесте балансты құрылымды қалай сипаттаса, солай көрсеткіштердің бөлек динамикасын сипаттайды. Тұтынушы бағасының қарқынды өсу коэффициентін талдайтын горизонталды талдаудың аналитикалық кесте құрайды.

Кесте-9. Баланстың горизонталды талдауы. Актив құрылымының көрсеткіштері.

Баланстар	2007ж. басы мың рубль	%	2007ж. соңы мың рубль	%	Жылдың соңына өзгертү	%
1.Негізгі қаржы	1946262	100	1911930	98,23	1567155	80,52
2.Айналым қаржысы	745521	100	1251709	167,89	845749	113,44
3.Өндірістік қорлар	198861	100	660977	33238	446606	224,58
4.Дебиторлармен есептесу	473099	100	53458	12,12	358417	75,75
5.Ақша	73561	100	61450	83,53	41520	56,44

Кесте-10.     Пассив құрылымының көрсеткіштері.

Баланстар	2007 ж. басы мың рубль	%	2007 ж. соңы мың рубль	%	Жылдың соңына өзгеру	%
1.Меншік капиталы	2151922	100	2794317	129,85	1888052	87,77
2.Үстеме және негізгі капитал	1983182	100	1983182	-	1625559	81,96
3.Арнайы тағайындау қорлары 4.Несие капиталы	168740     539861	100     100	811135     369322	480,70     68,41	548064     249541	324,79     46,22

2007жылы тұтынушы бағасының 121,8% өсуінің мағынасы бар, бірақ кәсіпорын функционалды құрылым қаржысындағы айырмашылығына байланысты кейбір көрсеткіштердің, соның ішінде айнымалы қаржы, арнайы тағайындау фондтары мен кредиттік қарыз (өйткені кредиторлармен есептесу айнымалы қаржымен түзіледі) ақылы жұмыс пен қызмет коэффициентінің  қарқыны өсуін дәлдеп түзету. Бұл тауар бағасының және жұмыс ақысының өсуінің барлық коэффициентінен ерекшеленеді және жылына 148,4%-ын құрайды. Жоғарыда берілген аналитикалық кестені салыстырып, талдап мынадай қорытынды жасауға болады.

Берілген баланс мәләметтері бойынша кәсіпорынның қаржы активтері бір жыл ішінде 119,8% төмендеді. Бір жыл аралығында негізгі қаржаларды иемдене алмады. 23951 мың рубль бітпеген капиталды салым көтерілді және материалды емес 1528 мың рубль активтер пайдаланылды.

Кәсіпорынның айнымалы қаржысы 12% артты және жыл соңына 1251709 мың рубль, яғни бұл 506188 мың рубльге артық. Ал бұл сома тұтынушы баға коэффициентінің қарқынды өсуіне өте аз, нақты көрсеткіш сомасы 280469 мың рубльге тең. Мүліктік салмақ құрамында өндірісті қор жылдың басынан жыл соңына дейін 7,38%-20.8% активті лайықты салмағы дем арасында артты. Дебиторлы қарыздың бөлігі 0,8% пунктқа дейін өсті, яғни жылдың басымен салыстырғанда жылдың соңында 16,7% құрады. Абсолютті өтім бөлімі – ақша құны өткен жылда 1211 мың рубльге дейін төмендеді және негізгі актив бағасының 2% төмен, яғни бұл Базиспен салыстырғанда 0,8% төмен.

Өзіндік қаржының құрамына арнайы тағайындау фонды едәуір өсті және ол барлық бағаның 4-тен 1-бөлігін құрады. Жылдың соңына 11%-ға үстеме капитал бөлігі, сонымен қатар кәсіпорын қаржысы едәуір төмендеді. Солардың ішінен тауар операциясы кредиттік қарызды бөлуге болады. Егер жылдың басында кредиттік қарыз 3,5% құрады. Еңбек ақысы, бюджеттен тыс және бюджет ішіндегі социалды сақтандыру 2 есе төмендеді, яғни 258470 мың рубль құрады.

Қарастырылған көрсеткішті қорытындылай келгенде, мынадай нәтиже шығаруға болады.

1. Кәсіпорын активтері негізгі өндірістік айналымның көбеюі арқылы өсуде, бірінші орында материалдар, шикізат, бұл кәсіпорынның өтімдеріне кедергі жасамады. Қаншалықты кәсіпорынның қойма тауар іркілуі болды.
2. Жалпы өтім қаржысы дебиторлық қарыз және ақша кәсіпорын активтерінде меншікті салмағы екеуі бірігіп 20,3% құрған кезде, жыл басымен салыстырғанда жыл соңында 18,64% төмендеді. Берілген ақша құнының горизонталды талдау мәліметі бойынша жылдың соңында 83,5% құрды, егер тұтынушы бағасы бір жыл ішінде122% артқанын көрсек, онда ақша абсолюттік өсуі мен жылдың соңында 503668,9 мың рубль болады, Бұл бір жыл ішінде кәсіпорын төлемақысының азайғанын дәлелдейді.
3. Кәсіпорын мүліктік иммобилизациясы есеп беру жылына 12%-ға төмендеді, соған қарамастан бір жыл ішінде 1528 мың рубль материалды емес активтерге иемденген және капиталдық салым 11 есеге артты, негізгі қаржының үлесі оның тозуына қарап, 12,7% төмендеді, бұл кәсіпорынның болашақта дамуына кедергі жасамайды.
4. Пассивті баланс бөлігі талдау барысында арнайы тағайындау фонды арқасында кәсіпорын мүлкінің өзіндік қаржысының өсуі өзіне назар қаратуда. Берілген қаржының ішінде жыл соңында тұтынушылар мен ұсынысшылардың арасында қарыздар өсті және тауарлық операция қарыздары 3 есе өсті.

Жоғарыда қаралған бөлімді қорыта келгенде мынадай жағдайды айтуға болады, яғни аталған кәсіпорынның бір жыл ішінде кәсіпорын мүліктік потенциялының күрт өсуі.

2.3. Шаруашылық қаржылық қызметтің нәтижесінің тиімділігін талдау

Аталған талдаудың мақсаты – бұл кәсіпорынның бір жыл ішінде өзінің қысқа мерзімді міндеттерінің мүмкіндігін анықтау. Аналитикалық коэффициенттік қатар үшін ең маңызды мағына өзіндік айналым қаржысының өсім көрсеткіші бар, бұл сол бөліктің өзіндік кәсіпорнының капиталын сипаттайды. Бұл айтылған активтің өтеу қайнар көзі болып табылады.

Меншік айналым қаржысының көлемі осы ағымдағы активтердің осы міндеттемелерінің көбеюіне тең, сондықтан оның құрамындағы әрбір өзгерістер осы мөлшердің көлеміне тура немесе жанама әсер етеді.

Ереже бойынша өзіндік айналым капиталының өсуі жағымда тенденция болып саналады. Сонымен қатар ерекшелік болуы мүмкін. Мысалы, берілген көрсеткіштің өсуі үмітсіз дебиторлардың көбеюі арқылы өзіндік айналым қаржысының сапалы құрамын жақсартуы мүмкін емес. Есептің қорытындысына 11-ші кестені алайық:

Кесте-11.  НЕТТО тығыздалған баланс.

Көрсеткіштер	Жыл басына	Жыл соңына
Активтер 1.кунделікті активтер,соның ішінде: 1.1.ақша 1.2.дебиторлармен есеп 1.3.қорлар мен шығындар	745521 73561 473099 198861	1251709 61450 530458 660977
2.негізгі қаржылар мен басқа да айналымда жоқ активтер, соның ішінде: 2.1.негізгі қаржылар мен капиталды салымдар 2.2.ұзақмерзімді	19466262   1946262 - -	1911930   1910402 - 1528
қаржылық салым 2.3.басқада айналымдағы активтер
Пассивтер 3.Қарастырылған капи- тал, соның ішінде: 3.1.тауарлық операция кезіндегі кредиттік қарыз 3.2.меншік капиталы	5398612 - 2151922	618883 110902 2794317
Баланс	2691783	3163639

Жоғарыда көрсетілген кесте бойынша абсолютті көрсеткіштің қатарын есептейік.

Кесте-12. Арнайы активтегі өзіндік қаржысының лайықты салмағы.

Көрсеткіштер	Жыл басында	Жыл соңында	Ауытқулар
1.меншік айналым қаржылары	205660	882387	676727
2.активтегі (%) меншік айналым қаржысындағы үлесі	27,58	70,49	42,91
3.арнайы активтегі өндірістік ауысымның үлесі	26,67	52,80	26,13
4.өтеу қорының меншік айналым қаржысының үлесі	103,41	133,49	30,08
5.қамтамасыз ету меншік айналым қаржысының коэффициенті	0,28	0,51	--

Жоғарыда келтірілген есеп нәтижесін қорытындылай келгенде, 2007 жыл ішінде кәсіпорынның өзіндік айналым қаржысының едәуір өсіп, жылдың соңында 882387 мың рубль құрады, бұл жыл басымен салыстырғанды 676727 мың рубльге артық.

Кәсіпорын активіндегі өзіндік айналым қаржысының да артты, бұл жағымды жағдай, соған қарамастан арнайы активтегі өндіріс қорлары едәуір 26,13% өсіп, барлық қорлар меншік айналым қаржысына қарайды, яғни кәсіпорын берілген қаржы қайнар көзімен шаруашылық қызметін көркейту және ішкі кредиторлардан тәуелсіз болу үшін жеткілікті шамада қамтамасыз етілген. Бірақ бұл жағдайды идеалды шешім деп қарастыру мүмкін емес, өйткені мұндай жағдай әкімшіліктің өндірістік қызметті көркейту үшін ішкі қайнар көзді қолдана алмайда немесе мүлдем қолдануға мүмкіндігі жоқ деген ой тудырады.

Төменде қорытынды бөлімінде кәсіпорынның мүліктік динамика құрылымының өзгерілуін, ішкі қайнар көзін тартумен байланысты талдауға болады.

Жоғарыда аталған кәсіпорын төлемақысын абсолютті көрсеткіштер көмегімен талдау келтіріміз. Бұл меншік айналым қаржысының артылуы мен жетіспеушілігі. Талдауды өндірістік қорлар бойынша немесе барлық шығындармен өткізуге болады.

Кесте-13.        Шығын мен қорлардың өтемі.

Көрсеткіштер	Жыл басында	Жыл соңында	Идентификатор	Есеп алгоритм
1.меншік айналым қаржысы	205660	882387	МАҚ	МАҚ=СК+ДО- Ос мен Ва
2.формалдау және қорларды өтейтін қарапайым қайнар көздер	205660	994817	ФҚ мен ӨҚ	ФҚ мен ӨҚ= қорларды өтейтін банктен алынған ақша +КК тауар операциясы
3.қорлар мен шығындар	198861	660977	ҚШ	ӨҚҚ=ФҚ мен ӨҚ
4.қорлар өтемінің коэфициенті	1,03	1,50	ӨҚК=ФҚ мен ӨҚ	ҚШ

Күнделікті қаржылық тұрақтылықтың және өтемдердің түрлері:

1.Абсолютті қаржылық тұрақтылық  ҚШ < MAҚ

2.Қарапайым қаржылық тұрақтылық  МАҚ < ҚШ <  ФҚ. ӨҚ

3.Тұрақсыздық қаржылық жағдай ҚШ > ФҚ. ӨҚ.

Келтірілген кестеден қарастырылған кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына сүйенген типке жататыны көрініп тұр. Бұл кәсіпорынның ақылға қонбайтын қаржылық саясатты жүргізуде екенін айқындау немесе кәсіпорынның негізгі өндіріс қызметіне байланысты қиыншылық көруде.

Кесте-14.       Өтімділік коэффициентінің динамикасы.

Көрсеткіштер	Жыл басына %	Жыл соңына %
1.барлық өтімге 2.күнделікті өтімге 3.анықтамалық өтімге 4.абсолютті өтімге 5.меншік айналым қаржысының жылдамдығы	1,43 1,03 1,38 0,14 0,09	2,02 1,11 3,38 0,09 0,04

Күнделікті жойылымның жеке көрсеткіш коэффиценті-қысқа мерзімдегі міндеттемелер негізіндегі айналым қаржысының жойылу бөлігін  ашатын жағдай жойылымның дәлелденген коэффиценті болып табылады.

Бұл көрсеткіштің есептік қажеттілігі айналым қаржысының бөлек категориясының жойылымы бірдей емес, егер мысалы ақша күнделікті міндеттеменің өнімінің тікелей қайнар көзі бола алады, алайда қорлароның өтімінен кейін және төменгі бағада осы мақсат үшін тікелей қолдана алады. Сірә, берілген бухгалтерлік есеп бойынша бұл кәсіпорынның бастапқы дебиторы ААҚ «Мұнайөндіргіш зауыт» болып табылады. Бұл мамандырылған монтажды-құрылыстық басқарманың негізгі контрагенті. Берілген субьектінің талданған кәсіпорынның дебиторлық қарызы жыл соңына 378137 мың рубль құрады. Бұл көрсеткіш дебиторлық қарыздың барлық қаржысының 71,2% құрады.

Қазіргі уақытта ААҚ «МӨЗ» өте қиын қаржылық жағдайда екенін еске түсірейік. Сондықтан Ресей экономика жағдайында барлық және қазіргі жойылым арқылы кәсіпорын мақсатына лайық бағасының жойылымына күмән тудырады .Ақша жойылымы тек ақша қаржысының көрсеткіші кезінде көп жағдайда сенімі және обьективті болып табылады. Бұл абсолютті жойылым коэффиценті жыл соңына дейін 0,09% төмендеді. Мұндай жағдай кәсіпорынның тез уақытта өзінің қарызы міндеттерін өтей алмайтынын айтады.

Кәсіпорын өндірістік –шаруашылық қызметінің тұрақтылығы ұзақ уақыт болашағындағы ең басты кәсіпорынның қаржылық жағдайы болып табылады. Кредиторлар мен инвесторлардан тәуелсіз дәрежеде капиталдың жалпы құрылымы орнықсыз кәсіпорынның қызмет тұрақтылығы байланысты. Мәселен көптеген фирмалар жұмысқа өзінің қаржысының аз мөлшерін салыуды жөн санайды, ал оны қарызға алған ақшамен қаржыландырады.

Меншік қаржысының тұрақтылық құрылымы болса, онда кәсіпорын өзіне инвесторларды тартуға мүмкіндігі бар. Ұзақ мерзімді жоспар сияқты қазіргі қаржылық тұрақтылық меншікті және қарыз ақша арақатынасындай сипатталады. Аталған көрсеткіш қаржылық тұрақтылыққа жалпы баға беріп тұрғанын байқауға болады. Сондықтан үлкейтілген бағыт бойынша талдау жасайық:

1.Меншік капиталдың шоғырлану коэффиценті бұл кәсіпорын басшы қызметінің жалпы қаржыдағы авансты сипаттайды.Коэффиценті жоғары болған сайын кәсіпорын қаржылық тұрақтылығы мен орнықтылығы басым болады.Кредиторлар қаржыларын меншік капиталының үлесі үлкен кәсіпорынға салыуға тырысады, өйткені бұл үлкен мүмкіншілікпен меншік қаржының арасындағы қарызды өтейді.

2.Қаржылық тәуелділіктің коэффициенті коэффициентке айнымалы меншік капиталының концентрациясы болып табылады. Бұл динамикалық көрсеткіштегі өсім кәсіпорнның қаржысындағы қарызды ақшалай үлесінің артқанын көрсетеді. Егер оның мағынасы 1-ге (100%) тең десек, бұл кәсіпорын басшылардың өзінің мекемесін толық қаржылатындарынын білдіреді.

3.Меншік капиталдың жылдық коэффициенті қазіргі қызметтің қаржыландыруына меншік капиталдың қандай бөлігі қолданылатыны көрсетіледі, яғни қандай бөлігі капиталдандырылған және айналым қаржысына салынған. Берілген көрсеткіштің мағынасы капитал құрылымының және кәсіпорынның салалық бұйымына байланысты елеулі түрленеді.

4.Жоғарыда айтылған көрсеткіштердей меншіктік және аралас қаржының ара қатынас коэффициенті сияқты, бұл коэффициент кәсіпорынның қаржылық тұрақтлығына жалпы баға береді. Оның едәуір жай интерпритациясы бар, яғни меншік капиталдың әрбір рубліне қанша ақша келеді.Ішкі инвесторлар мен кредиторлардан кәсіпорынның тәуелділігінің күшеюін динамикадағы өсімі көрсетеді.

Қарастырылған көрсеткіштер үшін бұлар ешқандай нормативті критерияларының жоқ екендігін айту қажет. Олар көптеген факторларға тәуелді кәсіпорынның сапалық бұйымы, кредиттенудің принциптері, қаржының құрылған қайнар көзі, айнымалы қаржының айналымдылығы, кәсіпорынның атағы және тағы басқалар.

Осымен кәсіпорын басшыларына тек бір нәрсе айтуға болады, яғни бұл үлес динамикасындағы қарыз ақшаның сапалы өсуін қалайды және керісінше, кредиторлар меншік капиталынан жоғары үлесімділігі кәсіпорынды артық бағалайды. Осыған байланысты кәсіпорынның қаржылы тұрақтылықтың динамика көрсеткіштеріне кесте келтіремін.

Кесте-15.        Қаржы тұрақтылықтың динамика көрсеткіші.

Көрсеткіштер	2006 жылдың басы	2006 жылдың соңы	2007 жылдың басы	2007 жылдың соңы
1	2	3	4	5
1.меншік капиталдың концентрация	0,96	0,66	0,78	0,88
2.Қарылық тәуелділіктің  коэффициенті	1,04	1,44	1,22	1,12
3.Қатынас капиталының концентрация коэффициенті	0,04	0,34	0,29	0,12
4.Қатынас және меншік қаржысының ара қатынас тәуелділік коэффициенті	0,03	0,49	0,25	0,13

Жоғарыда көрсетілген кестенің нәтижесі бойынша келесідей қорытынды жасауға болады. Меншік капиталдың концентрация коэффициенті есеп беру жылында 0,78%-дан 0,88%-ға артты, бірақ динамикадағы бұл көрсеткішті 2 жылға қарастырсақ, онда бұл қаржы қайнар көзіндегі меншік капиталының үлесі 8%-ға төмендеген, сонда да едәуір деңгейде қалғаны бақыланады. Қарастырылған динамикада кәсіпорынды қаржыландыруында қарыз ақшаның үлесінің өскенін финанстық тәуелділік коэффициенті көрсетеді. Егер 2006 жылдың басында кәсіпорын мүлкінде әрбір 1000 рубльдің 38,5 рублі қарыз болса, ал 2007 жылдың соңында шаруашылық құрал бағасының әрбір 1000 рубльдің 107 рубльге дейін артты. Бұл кәсіпорын қаржы тәуелділігінің артылуын айтады. Егер көңіл аударсақ, бұл қарастырылған кәсіпорын айнымалы активтері есеп беру кезеңінде төмендеді, сонымен қатар коэффициент көрсеткіштерінің мағынасы абсолютті өтімнің есеп беру кезінде төмен деңгейде екеніне көңіл аудару керек. Егер бірнеше ірі кредиттер бір уақытта шұғыл түрде қарызды өтеуді талап етсе, онда бұл тенденция кәсіпорынның күйреуіне әкеліп соғады.

Меншік капиталдың коэффициент жылдамдығы 2006 жылы едәуір азайды, ал меншік капиталдағы негізгі қордың үлесі қайта бағалау есебі бойынша 2007 жылдың басында 9 % құрды. 2007 жылдың соңына берілген коэффициенттің маңызы 1/3 есе артты. Бірақ нәтиже бойынша алдыңғы келтірілген талдаудың меншік айналым қаржысының үлкен бөлігі өндірістік қорға капиталданды, бұл белгілі болғандай төмен өтімге ие болды. Сондықтан, бұл берілген көрсеткіштегі өсім толығымен қаржылық тұрақтылықтың жақсаруы деп санауға болмайды.

Аралас коэффициенті көрсеткендей 2007 жылдың басымен салылтырғанда қарыз (несие) ақшаның үлесімі едәуір өсті. Динамикадағы өсім көрсеткіш коэффициентінің  аралас және меншік қаржының ара қатынасы кәсіпорын ішкі инвесторлар мен кредиторлардан тәуелділігінің күшеюін куәландырды, яғни бұл берілген кәсіпорынның кейбір қаржылық тұрақтылықтың талдауын айтуға болады, бұл толығымен кәсіпорын бойынша жалпа қаржы жағдайда жағымсыз тенденция салады.

Өтімнің және едәуір төлеу қызметінің төлемақысы төмендеген кезде ары қарай берілген өндірістік – шаруашылық субъектісіне қажет болған жағдайда қаржының негізгі несие бағасын қолдану мүмкіндігі өте ауыр болады.

Осы топтың көрсеткіші кәсіпорынның қазіргі негізгі қызметтің нәтижесі мен тиімділігін сипаттайды. Мұндай талдау сапалы деңгейде, сондай-ақ санды критерияның көмегімен өткізіледі. Бірінші жағдайда формальды емес критерия көрсетілетін қызметтің кеңдігі және өнімнің өтім рыноктары, басқарманың үдемелі фломасы және кәсіпорынныңатағының бар болуы, жұмыс жағдайы мен жұмысшылардың демалысы, жайлы кіріс жолдары мен автотұраққа шейін болуы.

Берілген дипломдық жұмыс кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудан тұрады, онда өндірістік шаруашылық қызметтің берілген аспектіде кәсіпорынның талданған қызметін қарастырамыз және талдауға болатын баға беруге болады.

Бұл бағытты жүзеге асыру аздаған әр түрі көрсеткіштерді, материалды, еңбекті және қаржылық қорларын нәтижелі қолданылуын сипаттайды. Олардың негізгілері: өндіріс көрсеткіштері, айналымдылық көрсеткіштері болып табылады. Осы көрсеткіштер кәсіпорынның қаржылық жағдайының бағасына үлкен мағына тудырады, солай болғандықтан айналым қаржысының жылдамдығы, яғни оларды ақша формасына айналдырытын жылдамдық төлеу қабілетіне тікелей әсер етеді,сонымен қатар айналымқаржы жылдамдығының артуы фирманың өндірістік потенциялының жоғарылауын қамтып көрсетеді, бұл тікелей барлық өндірудің нәтижелілігіне әсер етеді.

Мамандандырылған құрылыстық-монтаждық басқарманың айналым көрсеткішінің көмегімен қазіргі өндірістік қызметіне баға жүргіземіз. Сонымен қатар, айнымалы және кәсіпорын несие ақшаның қолданылуының нәтижелік деңгейін анықтау.

Есепті жеңілдету үшін 2006-2007 жылдар арасындағы талдау кезеңіне орта көлемді меншік және кәсіпорын несие ақшасының кестусін құрау.

Кесте-16.        Орта көлемді меншік және несие ақшаның сомасы.

Көрсеткіштер	2006 жылдағы орта сипаты		2007 жылдағы орта сипаты
1	2		3
Активтер 1.Күнделікті активтер Соның ішінде: Ақша Дебиторлармен есептесу Өндірістік қорлар	579160,5   75561 376946   111359,5		998615   67505,5 501778,5   414595
2.негізгі қаржы мен басқа да айналымда жоқ активтер Аралас капитал Меншік капитал	567676,5     290805 856057		1398121,5     479591,5 1942145
Баланстар		1146862		2396736,5

Кестенің негізіне сүйене отырып, барлық айналым капиталының коэффициентіне есеп жүргізейік. Бұл коэффициенттер кәсіпорынның шаруашылық активтері туралы жалпы түсінік береді.

Кесте-17.    Капиталдың айналым коэффициенттері.

Көрсеткіштер	2006 жыл	2007 жыл	Баға өсуінің есебінен
1	2	3	4
Активтер айналымдылығы	1,86	2,06	1,68
Қорды қайтару	3,77	3,53	2,89
Меншік капиталының айналымдылығы	2,50	2,54	2,08
Экономикалық өсімнің коэффициент тұрақтылығы	0,54	0,53	0,43

Актив айналымдылық көрсеткіші кәсіпорынның барлық ие ресурстарын оның аралас қайнар көзінен тәуелсіз қолданылатынының нәтіжелілігін  сипаттайды, яғни өткізілген өнімнің әрбір актив бірлігінің құн қанша ақша бірлігі пайда түсірілгенін көрсетеді.

Есептеудің нәтижесі бойынша кәсіпорынның активтер айналымдылығының өсуі бағаланада. Сонымен қатар меншік капиталдың да айналымдылығы өсті. Бұл кәсіпорынның өндірістік-техникалық потенциялының өсуі бақылануда, бірақ бұл нәтиже дәл емес, себебі берілген есепте негізгі қордың қайта бағалау маңызды факторына көңіл аудармаған.

Бұл тікелей ақша құлдырау процесімен байланысты, сонымен қатар келтіргендерді қайта есептегенде тұтынушы бағаның өсу есебімен көрсеткіштер бізде шыныменен айналымдылықтың төмендеуі барлық қарастырылған пунктта бақыланып отырғанын айтады.

Экономикадағы айналымдылық коэффициент өсімі кәсіпорынның ары қарай қаржыландырылған әр түрлі қайнар көз арасындағы қалыптасқан қатынасты өзгертпей, қандай орта жылдамдылықпен (шапшаңдықпен) дамуын көрсетеді.

Салыстырған мәліметтерді қортынднлай келгенде, егер берілген кәсіпорынның басшылары өндіріс көлемінің ұлғаю мақсатында өзінің өндірістік потенциялын әдейі өсіретін болса, онда қаржылық саясатты өзгерту қажет. Мысалы, айналымдылықтың жоғарылау арқасында өндіріс шығынының қысқартылуы немесе аванстық капиталының жалпы сомасының аралас қаржы үлесінің көтерілуі.

Айналымдылықтың жалпы көрсеткіштерін қарап, бұл мәліметтердің нәтижелері (ақша құлдырау, қайта бағалау және тағы сол сияқты факторлар) басқармалық шешім қабылдау үшін маңызды болуы мүмкін.

Жалпы қарастырылған субъекттегі қаржы айналымдылығы мен оның қаржы жағдайы туралы шешімді толықтыру үшін күнделікті активтер айналымдылықтары мен айналымдылық міндеттемелерінің көрсеткіштерін қарастырайық.

 Кесте-18.  Күнделікті активтердің айналымдығы мен айналымдылық міндеттемелері.

Көрсеткіштер	2006 жыл	2007 жыл
1	2	3
1.Күнделікті активтердің айналымдылығы 1.1.бір күн ішіндегі	3,70 97,21	4,05 72,80
2.Дебиторлыққарыздардың айналымдылығы 2.1.бір күн ішінде	7,50 48,00	10,97 32,80
3.Өндірістік қорлардың айналымдылығы 3.1.бір күн ішінде	0,20 73,56	3,03 118,80
4.Кредиторлық қарыздардың айналымдылығы 4.1.бір күн ішінде	5,09 70,72	6,46 55,72

Күнделікті активтердің айналымдылығының 1,09 есе артқанын 11-ші кестесіндегі мәліметтен көруге болады. Жалпы бұл тенденция жағымды болып келеді, егер есептегі бұл айналымдылық қаржы айналымының өсуі мен және өндіріс қорының айналымдылығының бір уақытта төмендеуіне немесе кейбір айналымдылық кредиторлық қарыздардың тоқтатылуына байланысты болғанда, дегенмен күнделікті актив жалпы айналымдылығына әр түрлі айналымдағы, мысалы дебиторлық қарыз айналымдылығы сияқты факторлар әсер етеді. Бұл дебиторлық қарыз айналымдылығы шамамен 1,5 есе артты және өндіріс қорының айналымдылығы 1,6 есе төмендеді, бірақ есептік кезеңде 73,5 күннен 119 күнге артты. Сонымен қатар күнделікті актив айналымдылығына ақшаның қозғаласы үлкен әсер тигізетінін айтуға болады.

Жоғарыда қарастырылған көрсеткіш негізінді кәсіпорынның өндірістік қызметі барысында сипаттайтын негізгі ақша айналу кезеңіндегі көрсеткіштерге есеп берейік. Берілген көрсеткіштер болып: 1) операциялық циклдың ұзақтылығы; 2) қаржылық циклдың ұзақтылығы болып табылады.

Қаржылық цикл немесе барлық ақша айналу циклы өзіндік уақыт көрсетеді, бұл уақыт ішінде ақша айналымынан аударылады, яғни қаржылық цикл кредиторлық қарыздың айналуынан орташа уақытқа төмен. Мына суреттен ақшаның негізгі кезеңдерін сипаттайтын көрсеткіштерін көрейік.

Операциялық циклдың ұзақтығы 1,2 есе, ал қаржылық циклдың ұзақтығы 2 есе артты. Берілген жағдайға өндірістік қордың айналымдылығының едәуір өсу факторы жағымсыз әсер етті.

Өндірістің толық циклының өсуі жалпы кәсіпорынның болашақта дамуына жағымсыз тенденцияға әкеліп соғады, себебі берілген фактор біріншіден түскен пайданың көлеміне әсер етеді, ал бұл барлық өндірістің өсуіне де әсер етеді. Сірә, бұл күнделікті активтердің әр түрлілігі түрлі өтімдерге ие, сондай-ақ берілген активтердің ақшаға ауысуы үшін қажеттілігі және осы процесті қамтамасыз етуге шығындалғанын уақытша түсіндіреді.

Абсолюттік өтім тек ақшаға тиісті. Тапсырыс берушілердің ақшасын уақытында төлеу үшін кәсіпорын абсолюттік өтімнің белгілі деңгейіне ие болуы қажет. Берілген кәсіпорынның өтімді зерттеу көрсеткіштерікөрсеткендей осы объектінің едәуір төлеу қабілетінің бар екенін келісілген активтегі ақшаның аз екенін көрсетеді, сондықтан сәл ғана қосымша кіріс оларға өте пайдалы болар еді.

Тәжірибеде көрсетілгендей, мысалы,кәсіпорын табысты болса, бірақ өзінің жұмысшыларымен есептесетін қаржысы болмау мүмкіндіктерісияқты біраз әдеттен тыс жағдайлар кездеседі. Талдау логикасының едәуір айқындылығы – бұл ақша қозғалысына әсер етуші барлық операцияны мүмкіншілігімен бөлу қажет.

Кесте-19.  Қызмет түрлеріне бөлудегі ақша қозғалысы. (Тура әдіс.)

Көрсеткіштер	Сомасы
1	2
Өнімнің, жұмыстың, қызметтің жәнетапсырыс берушілерден алынған аванстық өтімнен түскен түсім	5936098
Бюджеттік қаржы бөлу немесе басқада мақсатты қаржыландыру	5023
Банктен мекеменің кассасына	1227415
Басқа да кірістер	1030188
Барлық түскен ақшалар	8198724
Төлемдер	2191242
Тапсырыс берушілермен есептесу	1124898
Еңбек төлем ақысына	497661
Социялды мұқтаждыққа қаржы бөлу	25718
Есеп берілетін соманың берілуі	1936763
Бюджетпен есептесу	158442
Кәсіпорынның кассасынан банкке өткізілгені	2276111
Басқа да төлемдер	821035
Барлық ақша қаржысының қайтуы Қаржының кезең арасындағы қайтуы	-12111
Бастапқы кезең арасындағы жалпы өзгерістері	73561
Соңғы кезеңдегі қаржы	61450

19-кестесіне сүйенсек, ақшаның негізгі қайтуы мен келуі кәсіпорынмен жүзеге асырылып отырған өндірісті-шаруашылық қызметінде жүріп отыр деп айтсақ болады. Инвестициялық және қаржылық қызметімен байланысты ақша қозғалысы болған жоқ. Талқыланған әдіс оның қорындағы қаржы қозғалысын аша отырып, кәсіпорынның өтімі жайлы қарастыруға мүмкіндік береді. Осыған байланысты берілген кәсіпорынның өтімі жыл аяғына қарай төмендеді, себебі, қаржының бүтіндей қысқаруы талданған кезеңде 12111 рубльді құрады деп айтуға болады.

Айта кететін жайт, тура әдіс алынған қаржы нәтижесінің және кәсіпорынның қорындағы қаржы көлемі өзгеруінің өзара байланысын ашпады. Бұл өзара байланысты анықтау үшін идентификацияға және операцияны есепке алуға тұрақтанатын жанама әдіс қолайлы. Ол қаржы қозғалысымен және таза пайданың дәйекті түзетумен байланысты, яғни, пайда-мұндағы шығыс элемент.

Бастапқы айтқанымыздай, кәсіпорын есеп беретін жылы 1031995 рубль пайда тапты. Сонымен қатар, есеп беретін жылдың аяғында кәсіпорын қаржысының қысқаруы баланста 12111 рубльді көрсетті. Берілген фактіні анықтау үшін қаржы қозғалысының жанама әдісі тиімді.

 Кесте-20.        Қаржының қозғалысы

Көрсеткіштер	Суммасы
1	2
1.Кәсіпорын құзырындағы пайда	1031995
2.Күрделі қаржы бөлу	-23951
3.Бастапқы қаржыны иемдену	-29308
4.Бастапқы қаржының шығыны	+5303
5.Бастапқы қаржының есептелген тозығы	+83816
6.Материалдық емес активтердің есептелген тозығы	+1222
7.Материалдық емес актив иемдену	-2750
8.Өндірістік қордың өзгеруі	-512801
9.Материалдық құндылықтардың және МБП-ң есептелген тозығы	+51861
10.Кредиторлық қарыздың өзгеруі	-56183
11.Тауарлық емес операцияның кредиторлық қарызының өзгеруі	-281441
12.Жеткізіп беруші және басқа да контрагенттерге кредиторлық қарыздың өзгеруі	+110902
13.Әртүрлі мақсаттағы пайданың қолданысы	-389600

Мәселен, өндірістік қызмет барысында пайдаға әсер ететін қомақты кіріс/шығыс болуы мүмкін, бірақ кәсіпорынның қаржы көлеміне қатысы жоқ. Талдау барысында осы көлемде таза пайданың түзетулерін жасайды. Мысалы, негізгі қаржының шығысы олардың қалған құнындағы мөлшерінің шығындалуымен байланысты. Бұл тұрғыда қаржының көлемі өзгермейді, сол үшін амартизацияланбаған құн таза пайданың көлеміне қосылуы шарт.

Амортизацияның салымы қаржының жоғалуына әкелмейді. Жыл аяғына қарай ақшаның қысқаруына не әсер етті? Бұл сұраққа жауапты жанама әдіспен табуымызға болады.

Кестеден көріп отырғанымыздай, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижесінде қаржының үйлесуі барысында таза пайда көлемінің азаюына, біріншіден, өндірістік қорды иемдену, құны аз тез тозатын заттар мен негізгі қаржы, сонымен қатар кредиторлық қарыздыөтеу және айыппұл санкциясын төлеу әсер етті.

Жоғарыда айтып өткен тәсілдерге қосымша қаржы есебі бойынша барлық айналымның есеп жолымен қаржы қозғалысына талдау жасаудың мәні бар. 50, 55, 56 және 57-ші есептері бойынша мәліметтің жетіспеуіне байланысты 51-ші есеп бойынша қаржы қозғалысына салыстырмалы талдау жасаймын. Менің ойымша, берілген талдауда маңызды қате жіберушіліктер болмайды, тіпті, кәсіпорын қаржысының құрамында ақша бірліктерінің қозғалысы берілген есепте үлкен үлеске ие, орташа есеппен 80%.

Кесте-21.     51-есеп бойынша ақша бірліктерінің айналымы 2006 жыл.

ай	Орташа қалдық	Кредиттік айналым	Ішкі айналым	Айналым кезеңі
1	2	3	4	5
1.	4342,7	44356,5	4149	32,7
2.	28305,2	131805,8	3641	6,6
3.	120975,5	101873,2	5604	37,7
4.	269309,2	80449,6	1350	102,1
5.	239557,6	223224,8	7302	33,2
6.	228011,1	126044,5	8960	58,4
7.	516940,7	169022,9	19283	103,5
8.	518474,8	292038,9	9560	55,5
9.	92688,0	478812,7	7780	58,9
10.	103144	270246,6	7587	11,7
11.	32655,3	243257,8	9636	41,0
12.	60309,6	195300,0	14490	10,0
Барлығы	2202138,4	2356433,3	103491	-

Кесте-22.      51-есеп бойынша ақша бірліктерінің айналымы 2007 жыл.

ай	Орташа қалдық	Кредиттік айналым	Ішкі айналым	Айналым кезеңі
1.	31620,0	325538,8	18770	3,1
2.	512,8	385029,5	26160	0,04
3.	103369,1	228943,1	1800	13,6
4.	2400	482630,9	5680	0,15
5.	93613,3	275387,5	39417	11,9
6.	72265,9	280607,4	12260	8,07
7.	13759,5	472225,5	12975	0,89
8.	202580,2	367234,2	20860	17,5
9.	74589,3	384969,6	4020	5,87
10.	192760,9	398104,0	3870	14,66
11.	165875,9	320595,1	8710	45,95
12.	47686,4	413744,3	3920	3,49
барлығы	9616380	4335009,8	158442	-

Жоғарыда көрсетілген кестенің негізінде қаржының айналымдығын және алынған нәтижені мына кестеде көрсетемін.

Кесте-23.        2006-2007 жылдардағы қаржы айналым кезеңі.

Көрсеткіштер	2006	2007
Қаржы айналымдылығы	0,08	0,02
Күндер ішінде	31,98	7,53

Кестеге қарағанда қаржы айналымының кезеңі 2006 жылдың ішінде 31 күндей тербелді, бұл кәсіпорындардың қорына ақша түскен мезеттен кеткенге дейін бір айдан артық уақыт кетті деген сөз. Бұл жағдай осы кәсіпорын күнделікті есептерді жүзеге асыру үшін жеткілікті қаржыға ие болды деп ойлауға мүмкіндік береді. Мысалы, еңбек ақы, материалды құндылық, бюджетпен есептесу және тағы басқалар. Айта кету керек, 2007 жылы төлем кідірісі қысқа мерзімді кезеңде кәсіпорынды қаржылық тұрақтылық жағдайынан шығара алмаушы еді. 2007 жылы жағдай күрт өзгерді. Біршама қаржы өтемінің айналым кезеңі бір жыл ішінде 0,04-17,5 күндер аралығында түрлендіріледі. Кәсіпорын қорындағы ақша сақтау кезеңінде орташа хронологиялық көлемі 7,5 күнді құрды. Берілген дәлел кәсіпорынның сәтті көрінгеніне қарамастан қаржының маңызды тапшылығын көруде. Бір апта көлемінде олар аз ғана жеткілікті болды.

Жоғарыда көрсетілген талдауға қосымша мынадай қорытынды жасаймыз: зерттеліп отырған кәсіпорын өте тұрақсыз қаржылық жағдайда, себебі әрбір кредиторлық қарыздың едәуір өсу шегі есептің пайда болған құрылымында кәсіпорынды құлдырау шегіне әкеп соғуы мүмкін.

III. Жергілікті кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштерін жақсарту шаралары

3.1. Негізгі қорды жалға беру тиімділігін талдау.

СРСУ рыногының жағдайында қаржылы қызметінің тұрақсыздығы негізгі жабдықталушының жоғалуына байланысты болды. Бұндай жағдай сонымен қатар шығынды мемлекеттің төлемейі, жеңілдік жағдайына банктің кредит бермеуі, содай-ақ бақталастықтардың пайда болуы қиындата түседі. Мұндай жағдайдан шығу үшін СРСУ-ң иелеріне жаңа тәсілдерді және басқару техникасын үйрену, сонымен қатар жалпы стратегияны өзгерту қажет. Бұл үшін қажет нәрселер: мүмкіндігінше мемлекеттік өркендеу бағдарламасына қатысу және қызмет пен өндіріс өнімдердің есебінен бюджетке қарыз бөлу; кәсіпорынға қызмет көрсете алатын  Ресейлік жабдықтаушыларға күнделікті ізденіс жүргізу; фирманың мүмкіншілігіне жауап беретін жаңа қызметке қоятын сұранысты талдау; кәсіпорынның барлық қызметіне нәтижелі жарнаманы қамтамасыз ету; активті коммерциялық қызмет жүргізу, мысалы, басқа фирманың өтім өнімі, бос тұрған ғимараттармен территорияларды арендаға беру және т.б.; өндіріс шығындарының және фирма бойынша өткізілген өнімдер мен қызметтерге қосымша шығындардың төмендеуі. Қазір Ресейдегі көптеген мекемелер нарықтық қиыншылықтармен кездеседі. Мұндай уақытта кәсіпорын қожалары мүмкіндігінше тұтынушылардың қатынасының ауысуы және қаржылы ресурстардың жеткіліксіздік шегінде өмір сүру үшін  бар күшімен күресуде. Туындаған проблемалы сұрақтардың жауабын іздеу барысында көптеген мекемелер амалсыздан маркетингкке бет бұрады. Маркетинг нарық жағдайында басқарманың негізгі жүйесі болып орын алады. Бұндай жағдайда маркетингтің теориясын оқып қана қоймай, сонымен қатар оны практика жүзінде іске асыруды жақсарту қажет.

Әр түрлі саладағы көптеген кәсіпорындардың құлдырау мәселесі қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Жүздеген банктер мен басқа да қаржылық компаниялар, мыңдаған өндірістік және коммерциялық фирмалар,әсіресе, шағын және орташалар, өздерінің өмір сүруін тоқтатуда. Талдаудың көрсетуінше, бұның басты себебі оны басқара алмауында.

Өндіріс-технология, мекеме, әр түрлі қызметтердің үйлесімділігі бойынша күрделі процесс. Басқалар істей алатын нәрсені жетекші өз мойнына алмайды, тіпті алмауы тиіс. Менеджер команда жинағанда өзінің тапқырлығын көрсетуі керек, кәсіптенген адамдармен жұмыс істеуі екрек, өндірістік сұрақтар, маркетингтік жұмыстар бойынша терең білетін мамандарға сенуі қажет. Өзіне тек жетекшілікке жататын қызметті ғана қалдыруы керек.

Ұйымдастыру деген – мақсатын анықтау, қолда бар ресурсты білу және дұрыс пайдалану, сонымен қатар оларды дұрыс бағытта қолдана білу деген сөз. Ұйымдастыру – тапсырманы қалыптастыра білу, оны орындаушыға дейін жеткізу және оның орындалуын қадағалау. Ұйымдастыру – шешім қабылдай алу, міндеттер мен жауапкершілікті үлестіре білу. Ұйымдастыру деген пландау, басқару, талдау деген сөз. Мұнда бір ғана интуиция мен қабілет қана емес, сонымен қатар білім керек.

Еңбек ресурсы басқармасы және қаржы, тіпті өндіріс туралы білімді менеджмент деп аталатын ғылым береді. Берілген глобалды жүйені маңызды  3 жүйеге бөлеміз: 1-менеджмент, 2-өндірістік басқарма, 3-маркетинг қаржысының басқармасы.

Менеджмент – рынок жағдайындағы басқарма орнында рынок қажеттілігінің қанағаттануына, нақты тұтынушылардың сұрауына, фирмаға пайда әкелетін және сұранысқа ие өнімнің өндіріс мекемесіне фирманың хабардар болуын қамтамасыз етеді.

Қазіргі замандағы менеджментті мыналар сипаттайды:

- өндірістің нәтижелі артуына тұрақты талпыныс;

- шешім қабылдауда бостандық қамтамасыз ететін кең шаруашылық, тәуелсіздік;

- рынок жағдайы мен қоршаған ортаның өзгерілуіне байланысты мақсат және бағдарламаныңүнемі түзетулері;

- кәсіпорын қызметінің жоспарлаған нәтижесінің табысына хабардар болу;

- шешім қабылдаудағы көп жақты есептер үшін қазіргі заманғы информациялық базаның қолданасы;

- жоспарлау функциясының күнделіктіден преспективалыға өзгеруі;

- фирма қызметінің жақсаруының барлық негізгі факторларына тірек ретінде шын қол жеткізген нәтиженің фундаментіне деген жұмысты  басқарғандағы баға;

- математикалық әдістерді барынша көп қолдану және информатиканың ЭВМ дәрежесіндегі жетістіктері;

- барлық фирманың қызметшілерінің оны басқаруға назарын аудару;

- икемді шешімдер мен өзгерістерді алдын ала көрунегізінде басқарманың жүзеге асуы;

- әрбір басқарма шешімдерінің терең экономикалық талдауды өткізу;

- орынды тәуекелге бел буу;

- бизнестегі маркетингтің ролінің өсуі.

Маркетинг термині фирма деңгейіндегі социалды экономикалық процестердің басқармасына жатады. Басқарушы менеджер әдетте өзі жұмыс істейтін фирма капиталының меншігінен тәуелсіз.

Менеджердің жұмысы - өндірістік еңбек, барлық өндірістік процестің бірлігі мен байланысын қамтамасыз етеді. Сонымен, менеджментті профессионалды мамандар мекемені құрып, оны мақсат қою негізінде басқарады, олардың мақсатқа жету әдістерінің көмегімен интеграциалды процесс ретінде анықтауға болады. Менеджмент процесі жоспарлаудың, мекеменің, үйлестіктің, мотивацияның функциясын орындауды болжайды, осы тұрғыда менеджер мекемеде жұмыс істейтін жұмысшыларға жағдай жасайды және қойылған мақсаттардың нәтижесіне қол жеткізеді. Осы тұрғыдан менеджмент мекемедегі жұмысшылардың еңбегін, жүріс-тұрысын бақылай лтырып, қойған мақсатқа қол жеткізе алу.

Менеджер әр түрлі саладағы жұмысшыларды – инженерлерді, жобалаушыларды, экономистерді, статистиктерді, психологтарды, жоспаршыларды, бухгалтерлерді және басқа да мамандарды біріктіреді, яғни, өз қол астындағы жұмысшыларды біріктіре отырып, көздеген мақсаттарына қол жеткізеді.

Менеджердің негізгі міндеті қандай жағдайда болмасын фирманың рынокта бір қалыпты қалуын қамтамасыз етеді. Егер СРСУ өмір сүріп қана қоймай, сонымен қатар кәсіпорын қызметінің басқару принциптерін өзгертіп, өзінің өндірісінің дамуының бағытында белсенділік танытса, онда оған кәсіпорын басқармасының құрылымын толық қайта қарап шығу қажет. Қарастырылып отырған субъектіге ресми тақ орны ғана емес, сонымен қатар шешім қабылдаудағы хабардар болатын басқару құрылымын құру қажет.

Барлық деңгейдегі жетекшілердің, сонымен қатар орындаушылардың тәуелсіздігі мен жауапкершілігінде құрылымымен бір деңгейде жүріп жатқан жұмысты қамтамасыз ететін формальды емес байланыстың дамуы жүріп жатыр. Жоғарыда айтылып өткендей, СРСУ жетекшісіне кадр сайлауға ерекше ықылас бөлуі қажет, бірақ жетекші бұл жұмысты орындай алмайды, бұл міндет кадр бөлімінің жұмысшыларына жүктелген, өз кезегінде олар бұл жұмысты профессионалды деңгейде орындауға дайын болу керек. Олар бұл жұмысты орындау үшін өзіне қатысты арнайы білімді ғана емес, жоғары және орта буындағы жетекшілердің қажеттілігінен ғана хабардар болып қана қоймай, сонымен қатар басқарманың қәжеттілігіне де тәуелді болады. Жоғары квалификацияланған жұмысшылар кәсіпорынның интелектуалды потенциялын жасап отыр, ол фирманың ойдағыдай дамуына едәуір әсер етеді. Әрбір менеджер еңбек өнімділігінің жұмысшылардың өзінің квалификациясына байланысты екенін түсіну керек.

Сондықтан жұмысшылардың жоғары еңбек өнімділігін қамтамасыз ету үшін СРСУ жетекшілігіне жүйелі оқытудың программасын құрастыру және жүзеге асыру және ол мүмкіндіктерді толық ашу негізінде кадр дайындау қажет.

Кадрдағы кәсіпорынның қажеттіліктерін анықтап, СРСУ жетекшісіне берілген қажеттілікті қанағаттандыратын программажасап шығару қажет. Сонымен қатар,СРСУ жетекшісіне ұсыныс ретінде меншік персоналының базасына кадр құруға болатынын айта кету керек, яғни берілген шара жұмысшыларлы сырттан тартқанға қарағанда анағұрлым арзан және өздерінің жұмысшыларына қызмет барысында жоғары нәтижеге деген талпыныс пайда болады, адамгершілік климаты ратады, жұмысшылардың фирмаға деген бауырмалдылығы күшейеді.

СРСУ жетекшеліктеріне берілген нұсқаулықтарға құлақ түрген абзал, себебі бүгінгі таңда бұл кәсіпорын еңбек ресурстарының басқармасында көптеген қиындықтар көруде. Бұл кадрлардың тұрақсыздығымен байланысты және ол фирманың сәтті дамуына зиан келтіруде. Оған қоса, кәсіпорынға сырттан жаңа ойлармен, ұсыныстармен, жаңа көзқарастармен адамдардың келгені дұрыс.

Басқарудағы қызметшілердің қатысуының жағымды жағы айқын көрініп тұр. Біріншіден, қызметшілердің басқаруға қатысуы өндірістік процесті барынша бәріне бірдей әсер етеді. Кәсіпорындарда бұл қолданыстағы берілген жүйелер дау-жанжалдарды тез шешеді. Екіншіден, жұмысшылардың кәсіпорын басқарымдағы өздерінің қатысулары еңбек сапасының артуына әкеп соғады. Бұлайша айтқанда, кәсіпорындағы кадр тұрақсыздығы төмендейді. Үшіншіден, басқаруға қатысқан жұмысшылардың істелген жұмыстың сапасына деген жауапкершілігі артады, себебі өнім сапасының деңгейі кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік анықтаушысының бірі болып табылады.

Егер берілген басқарма құрылымының схемасына назар аударсақ, бұнда жаңа құрылымның пайда болғанын көреміз, ол-маркетинг.

Информациялық бұзылу жағдайында кәсіпорын өтімді және өзінің өнімінің, қызметінің өтімі, кірістердің артуы мен өзіндік қаржылық жағдайының жақсаруына мұқият зейін қоюы қажет. Алдында білгендей, СРСУ-ң қаржылық жағдайының талдауы көмегімен берілген шаруашылық субьект өзінің қызметінің ұсынысында үлкен қиыншылық көруде.

СРСУ 2005 жылда кәсіпорынның негізгі техникалық-өндірістік потенциалына қызмет көрсету үшін іске қосылған өзінің басты контрагентін жоғалтты. Бұл жағдай кәсіпорынның жалпы кірісінің едәуір төмендеуіне әкеліп соғады, СРСУ қызметінің қаржылық нәтижесіне әсер етеді.

Маркетинг – бұл әр кәсіпорын сауда өткізетін қызметінің зерттеуіндегі барлық факторларды үйренумен байланысты, сондай-ақ өндіріс процесіне әсер беретін, әр өндірушіден тұтынушыға өнім мен қызметтің жеткізілуі. Олардың ішіне: тұтынушыларды үйрету, олардың нарықтағы пайдалану әдістері, өнімді зерттеу, өтім өнімінің көлемдері мен жолдары, сонымен қатар кәсіпорынның өнім айналымының көлемі, бақталастылықтарды үйрету, бәсекелестіктің деңгейі мен формасын анықтау, жарнамалық қызметтің ерекшеліктерін айқындау кіреді.

Бүгінгі күнде маркетинг жай ғана тауарды рынокқа шығару емес, сондай-ақ мағынасы зор нәрсе. Ол екі жақты процесс, фирма құзырында сатып алушыға керекті заттардың мәліметі бар және ол оған керекті тауар мен қызметін көрсете алады.

Маркетинг – тұтынушы мен өндірушінің арасында құрылған. Егер кәсіпорын табыс лауға ниет білдірсе, ол үшін өнімді сату қажет, ал ол үшін оның мұқтаждығын айқындататын, сәйкес өнімдер өндіретін, оларды рынокқа жеткізетін, бағамен келісетін тұтынушы іздеу керек.

Келтірілген талдаудың көрсеткені, мамандандырылған құрылысты-монтажды басқарма едәуір өнім материалды база мен шаруашылық қызметін жүргізетін жеткілікті өндірістік потенциялағ ие.

2005 жылдың басында алып жүрген кірістің негізгі қайнар көз бөлігін жоғалтқан кезде, кәсіпорын іске аспаған негізгі қорлардың және өндірістік қорлары сияқты үлкен балансқа ие болар еді. Сондықтан СРСУ-ң басшыларына қалыптасқан жағдайдан тез арада жоба табу қажет, болашақта қарыз шұңқырында болмас үшін. Берілген бар болудың қиыншылығын шешу үшін әртүрлі тәсілдерді қолдануға болады, оның бір ғана жолы – іске аспайтын негізгі қорларды, сауда материалдық қорлардан жою, қызметшілер санын қысқарту, өндірістік ғимараттарды жалға беру, т.б.Берілген саясат қаржылық жағдайды еш жақсартпайды. Ол тек қана СРСУ бірнеше уақыт болуына мүмкіндік  береді, бірақ потенциалды экономикадағы өсудің мүмкіншілігі келтірілген шарада едәуір төмендейді.

Саясаттағы қабылданған нұсқаулар бар болу жолына төмен қарсылық білдіруі бұл басшылардың пассивтілігі мен шешім қабылдауды және өзіндік кәсіпорынның дамуына қызмет жасауды қаламауын көрсетеді. Дамуға бағытталған активті саясаттың жүргізуі, әрине үлкен көлемдегі мәселелерді шешу барысындағы қиыншылықтармен байланысты.

Ресейдегі өндірістік потенциялдың қазіргі жағдайда үлкен үлесін қамтып алған қиыншылықтар құрылған жағдайды қиындатады, бірақ қаржылық салымның едәуір қайнар көзіболып келетін халықтағы жеткізілетін қаржы мүмкіншілігінменсінбеуге болмайды. Сондықтан, СРСУ басшыларына сациалды ортадағы құрылыс оъектісімен халық арасындағы қаржы жеткізуіне бағытталған бағдарламаны өңдеу қажет. Бұл көп пәтерлі үйлер, коттедждер, үлгі бойынша,сонымен қатар жеке жобамен соғылған әр-түрлі үлгідегі гараждар мен қоймалар болуы мүмкін.

Берілген өндірістің бағытын өзгертуі, мысалы, жаңа кадрлардың қатсуымен, қажет материал мен шикізаттардың сатумен, және тағы сол сияқты байланысты капиталды шығынды қажет етпейтін еді. Кәсіпорын бүгінгі күнде қажетті өндірісті мамандарға, қорларға, көлікке және осы бағытты жүзеге асыратын жабдықтарға ие.

Бағдарламаны жүзеге асыруда кедергі болып тұрған негізгі қиыншылықтардың бірі осы қызметті жүзеге асыру мен потенциалды тұтынушыларды іздеумен байланысты болып тұрған мәселелерді кәсіпорын құрылымына енген бөлімше – маркетингтік қызмет шешуге мүмкіндік береді.

Өндіріс пен өзіндік өнім өтімін қамтамасыз ету үшін талданбалы кәсіпорынға өзінің баға саясатын қарастыру ұсынылады. Бұл осыдан дәме бағаның төмендеуі тұтынушылардан жауапқа тілектес реакцияның қайтаруы. СРСУ басшылығына 1995 жылдың басында бәсекелестіктердің оптималды бағасы мен бағаны зерттеу қатынастарына өзіндік орнату методикасын жасау қажет болатын.

Кәсіпорын түсімнің елеулі ұлғаюы өндіріс көлемінің шұғыл ұлғаюынан болған жоқ, ол өнімнің бағасының қымбаттауынан болғандықтан, бұл шаруашылық байланысымен мұнай өндіруші зауыттың қабыспай алшақтауын анықтайтын себептердің бірі. Белгіленген бағаны дәлелдеуіне қорытынды беру үшін кәсіпорынның потенциялық резервтеріне бағаны төмендету үшін айқындау. Берілген зерттеуді залалсыздандыруды (өндіріс көлемінің аумалылығы) талдау негізінде жүргізу.

ОП min = (1) формуласының көмегімен, мұндағы: ОП min-өз шығынын өзі өтегендегі өнімнің максимум көлемі

     U пос – күнделікті шығындар

     U пер – ауыспалы шығындар

     V факт. – шындығында өнімнің жүзеге асырылу көлемі

Күнделікті және ауыспалы шығындарды бухгалтерлік кітаптың көмегімен ажыратайық, онда ОП min = (1 )

Ары қарай залалсыздандыру графигін қарайық және соның көмегімен шығын мен жоспарлау көлемінің арасындағы балансты анықтау. ОП - өнімнің жүзеге асыру көлемі, ИВ – жалпы шығын. 19743837 мың рубль саны 1 формуладан алынған өндіріс көлемінің аумалылығында жүзеге асыру көлемін көрсетеді. А нүктесі берілген шығын мен көлем өтімнің пайдасының нөлге тең екенін көреміз, яғни кәсіпорынның өзіндік шығыны орнын толтырады.

Талдау көрсеткіштері бойынша СРСУ-ң көрсету қызметінің бағасын төмендетугет едәуір үлкен резервтерінің бар екендігін сенімділікпен айтуға болады. Әрине, түсімнің төмендеуі алып отырған пайданың мөлшеріне әсер ететін еді, бірақ СРСУ негізгі қызметтерінен бағасын төмендету ткезінде, негізгі контрагентін ұстап қалу мүмкіндігі болар еді және қазіргі жағдайға керісінше келер жылы қаржылық жағдайы тұрақты болады.

Кәсіпорын басқарушысы бар болу мәселесін барлық мүмкіндік резервтерімен, ішкі сондай-ақ сыртқы жинақты түрде шешуі қажет. Барлық жарамды резервтерді қолдана отырып, өзіндік құнын төмендету бағаның төмендеуінен түскен пайда орнына төлеу шығынына бағытталған ең маңызды шара болар еді.

Шығынды қысқарту рыноктағы бәсекелестік жағдайында және фирма қаржылық жетістікке кепіл беруде төтеп беру қажет. СРСУ басшысына барлық төмендеуге негізгі әрекетті ауыспалы жағдайда ғана емес, сонымен қатар күнделікті шартты шығынға қолдануға ұсыныс беруге болады.

Ауыспалы шығындар артады немесе өндірістің пропорционалды көлемінде кемиді. Олар өздеріне: шикізат пен материалдарды сатып алудағы шығын; технологиялық мақсатта қолданылған энергия; транспортты және басқада шығындар қосады.

Ауыспалы шығындарды материалды қорды және конструкцияларды төмен бағаға алу, транспорттық шығындарды төмендету және т.б. қысқартуға болады.

Күнделікті шығындар кәсіпорын көлемі динамикасының соңынан жүрмейді. Мұндай шығындарға амортизациялық бөлу, басқарма қызметкерінің еңбек ақысының мөлшері, адменстративтік шығын және т.с.с. жатады. Саясатты қайта қарау кезіндегі есептеу амортизациясының негізгі қаржысының ұлғаюымен байланысты берілген шығынды төмендету (азайту) мүмкін. Мұндай шараның жүзеге асырылуы шындық, өйткені СРСУ қанағаттанарлық жөндеу базасына ие болып, ұзақ уақытта әртүрлі машиналарды, станоктарды және мехонизмдерді пайдалануына қамтамасыз етуіне жағдай бар.

Сонымен қатар кәсіпорынның мүліктік сақтандырылуына бөлінген қаржыны уақытша төмендетуге болады.

Ауыспалы шығынның күнделікті үлкен бөліктегі шығынның айырмашылығы кәсіпорындағы қызметтің және өтімнен түскен пайданың төмендеуі кезінде азайту мүмкін емес. иШығынның құрылымын өзгертпей, қызметтік бағаны төмендету финанстық жағдайды тұрақтандырып қана қоймай, сонымен қатар финанстық нәтижені жақсартады.

Фирманың рынокты тұрақтылығының көрсеткіші – сыртқы және ішкі ортадағы трансформациялық жағдайда әжептеуір өсуінің мүмкіншілігі.Бұл үшін финансты ресурстың икемді құрылымын орналастыру және қажет боллған жағдайда ақша несиесіне жақындату мүмкіншілігі болады, яғни несие төлеуге қабілетті болу.

Барлық кәсіпорындар ерте ме кеш пе, ақша қаржысының жетіспеушілігіне ұшырайды. Мұндай жағдайдың шешімінің бірі – коммерциялық банктен немесе мемлекеттік банктен несие алу кәсіпорын үшін қиыншылық жағдайдың шешілуі болып табылады. Бірақ банкке барып, несиені бірден ала қоймайды. Банк өздерінің тұтынушыларының финансты деңгейде көздерін жеткізу керек.

Кредиттік бизнес жүргізетін банктің арнайы бөлімшесі беріліп отырған кәсіпорын мәліметтерін (айналымдық өтім көрсеткіштері, кіріс пен рентабелділік) қарастырады және талдайды, сонда ғана қортынды жасап, берілген шаруашылық обьектісіне қысқамерзімді несие беруге мүмкіндік туады.

Алдында келтірілген қаржыларды талдау қарастырылған кәсіпорынның қысқа мерзімді несие алуына шын мәнінде мүмкіндік туады.

СРСУ қайнар көз құрылымында қаржы меншік капиталынан басым болып тұр, ал кәсіпорын өтімі кұнделікті активтердің толықтай оның міндеттемелерін өтеуді сипаттайды.

Ары қарай әр түрлі бағыттағы шаралардың жалпы қаржылық нәтижеге әсер береді. Мерзімі 1 жылға алын.ған қысқа мерзімді кредиттің жалпы суммасы 500000 мың рубльді құрайды. Бұл 10% бағаның төмендеуі. 3.1 кестенің көмегімен қалыптасқан көрсеткіштің қаржылы нәтижесін және берілген шара қаншалықты нәтижелі болғпнын көрелік.

Сонымен әңгіме қысқа мерзімді несие туралы, бұл өтім бөлігінің айналым қаржысын толықтыруға арналған ақша.

Берілген бағыт кәсіпорынның есеп беру жылында әжептеуір ақша тапшылығына ие болды.

Кесте-24. Есептеу көрсеткіштерін құрып, негізделген нәтижелерді салыстыру.

Көрсеткіштер	2006 жыл	2007 жыл	2007 жылға шамалас вариант	2007 жылдың ауытқуы
1	2	3	4	5
Меншік капиталы	856057	1942149	1942145	500000
Активтердің орта көлемі	1146862	2396736,5		978378,5
Өнім өтімінен түскен пайда	2145743	4939310	5917688,5	639882
Өнім өтімінің өзіндік құны	1369151,5	3230878	3870760	338496,5
Өтімнің нәтижесі	321365,5	1708432	2046928,5	338496,5
Басқа да өтімнен түскени пайда мен шығындар	--	-115411	1951051,5	118473,8
Өтімнен тыс операцияның кіріс пен шығыс арасындағы айырым	-53453	19534	68286860	+16502267
Балансты кіріс	723139	16112555	250000
Бюджетті төлем (35%)	253098,6	5644394,2	55000
%% несие қолдану үшін	--	--	1213183,5
%% Таза пайдаға жататын несие үшін	--	--
Таза пайда	4700440,4	1048160,8

Впр/рп=1 көбейтіп формуланы өзгертсек, рентабельділіктің екі маңызды элементін аламыз: сату рентабельділік және айналымдылық коэфиценті.

Формуланы қолдана отырып, талданған кезеңде экономикалық рентабельділік есеп аламыз.

Кесте-25.    Экономикалық пайдалылығы, 2007-2008 жылдардағы.

Көрсеткіштер	2007 жыл	2008 жыл	2007 жылғы шамалас вариант	өзгеріс
1	2	3	4	5
Экономикалық рентабельділік	63,0	66,4	68,0
R Активтері	40,9	43,1	45,3
R Сату	33,7	32,6	32,9
RМеншік капиталы	54,9	53,9	62,4	-2,3

Кестеде көрсетілгендей, болжау нәтижесін 2007 жылмен салыстырғанда Rсату өзінің мәнін 2,3% түсірді, бірақ актив айналымдылығының өсуі негізінде 8% түсірді. Жалпы эффект 68% и құрады, ол 2007 жылға қарағанда 7,9 % жоғары .

Актив айналымдылығы сатудың төменгі кірісінің негізінде капитал айналымының тездетуіне олардың элементтеріне талпыну керек және керісінше. Басқа да себептермен анықталған кәсіпорынның төменгі іскер активтілігі өндіріс өніміне деген шығынның азаюымен ғана орны толуы мүмкін.

Кредит қолданатын кәсіпорын меншік қаржының пайдалылығын ұлғайтады немесе төмендетеді. Осыдан рынок финансының эффекті пайда болады.

Өткізілген салыстырмалы талдаудың көрсетілуі бойынша есептік кезеңде кәсіпорын банктердің кредитін өзіне бұрмай, өздерінің финанстік жағдайларын жөндеу мүмкіншілігінен айырылды. Жоғарыда көрсетілген талдаулар қысқа мерзімді кредиттер мен қарыздардың қолданылуы нәтижелі шара екенін көрсетті.

Есте сақтайтын бір жайт, меншік қаржы мен қарыздардың ара қатынасын ұлғайтуға болмайды, дифференцияларға деген тәуелділігін бақылап отыру керек. Егер кәсіпорынға шеттен алып пайдалану тиімді болса, ол банкирге тиімді болады деп айтуға болмайды, себебі оның тәелділігі артады. Банкир өзінің тәуекелін кредиттің пайызын өсіру мен орнына салуға тырысады, ол дифферциялдың төмендеуіне әкеліп соғады.

Қаржылық тәуелсіздіктің коэфицент ұлғаюы кәсіпорын өтімінің төмендеуіне әкеліп соғады. Сонымен қатар қаржы тұрақсыздығы нашарлайды.  Дифференциял көп болған сайын төлеуге шамасы келмейтін факт соғұрлым аз болады. Қарыз өздігінен жағымды да, жағымсыз да емес. Бұл кәсіпорынның дамуындағы және тәуекелдің акселераторы. Басшының негізгі мәселесі барлық тәуекелді құрту емес, әртүрлі дифференциял көлемдегі есептелген тәуекелдерді қабылдау болып табылады.

Қортындыға айта кету керек, егер СРСУ жетекшілігі қаржынысы стратегиялық жоспарымен айналысса, және басқа да бизнес басқармасының жүйесімен және берілген жұмыстағы шаралардың ұсыныстарын белсенді қолданса, онда кәсіпорын өндіріс көлемінің негізгі үлесін сақтап қана қоймай, сонымен қатар өзінің финанстық нәтижелерін арттыруға мүмкіндігі бар. Ресей Федерациясы бұл ненің ұсынысымды құптар мекен. Егер, бұл кәсіпорын өз мақсатына яғни қаржы қиыншылығына төтеп бере алатын қадам жасайтын болса, онда маркетинг және менеджмент саласындағы қызметкерлерін осы тәсілмен қарастыруы қажет.

3.2. Кәсіпорын экономикалық көрсеткіштерін жақсарту шараларының нәтижелерін талдау.

Кәсіпорынның нәтижелік және экономикалық мақсатқа лайықтылық жұмысы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштің көмегімен бағалана алады.

Абсолюттік көрсеткіштер біршама жыл көлеміндегі әрбір пайда көрсеткішінің динамикасын талдап шығуға мүмкіндік береді. Айта кету керек, біраз обьективті дәлелдер алу үшін берілген көрсеткіштерді ақша құлдырау процесінің есебімен есептеп шығару қажет.

Салыстырмалы көрсеткіштер ақшаның құлдырауының әсеріне аз ұшыраған, себебі пайданың және салым капиталының немесе пайда және өндірістік шығынның әртүрлі арақатынасы болып есептеледі.

Кесте-26.        Пайдалылығының  қорытыланған көрсеткіші.

	2006	2007	2008	Баға өсуінің есебімен ауытқулар
Баланстық кіріс	723139,0	1591794,0	1304749,2	+80,4
Кәсіпорын құзырындағы кіріс	475161,0	1031995,0	845897,5	+80,0
Барлық қор және кіріс	2146616,5	5559741	455164,7	+112,2
Өнімді сатудан түскен пайда	2145743,5	4939310,0	4048614,7	+88,7
Шығын айналымының деңгейі	66,3	71,3	87,0	-31,2
Пайдалылық деңгей	33,7	32,2	-	-4,4
Меншік капиталының пайдалылығы	55,5	53,1	43,5	-21,6

Берілген кестенің нәтижесі бойынша былай айтуға болады. Есеп беру жылында құралыс жөндеу басқармасы 1304749,2 рубль көлемінде пайда тапты, ол өткен жылға қарғанда 80,7%  көп. Кәсіпорын құзырында қалатын пайда сондай пропорцияда өсті. Бұл дәлел орындалған қызметтен таза түсімнің түсуіне себепші болды, оның көлемі 2007 жылдың аяғында 4048614,7 рубльді құрса,2006 жылғыдан 88,7 % көп болды.

Пайданың бақылаудағы өсуі тұрғындарға көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстар үшін кәсіпорын әкімшілігінің бағаны өте қымбаттатқандықтан болып отыр. Кәсіпорынға деген шығын деңгейі едәуір өсті-31,2%, ол өзінің кескінін пайдалылық деңгейінің төменедеуінде тапты және түскен пайданың деңгейіне әсер етті.

Меншік капиталының пайдалылық көросеткіші меншік құралының 1 рубліне пайданың неше рубльге келетінін көрсетеді. Берілген көрсеткіштің есеп нәтижесі қаржының әрбір бірлігінен алынған пайданың күрт түсуі жайлы айтады.

27 кестесінде 2006-2007ж.ж. аралығындағы біршама тереңдетілген пайдалылық көрсеткіштердің нәтижесін көрсетеміз.

 Кесте-27.          Пайдалылықтың көрсеткіштері.

Көрсеткіштер	2006	2007	ауытқулар
Тұстас активтің пайдалылығы	41,4	43,0	+1,6
Күнделікті активтің пайдалылығы	82,0	103,3	+21,3
Негізгі қызметтің пайдалылығы	56,7	51,9	-4,8
СМР пайдалылығы	43,0	34,8	-19,1
Өнім пайдалылығы	22,1	20,9	-5,4

Қарастырылған кестеде кәсіпорынның тұстас актив пайдалылығы 2007 жылдың аяғында біршама өскендігін көріп отырмыз.Айтып кететін жайт, есеп беретін жылы кәсіпорын өзінің мүлігін тиімді пайдалана алады. Әрбір қаржы рублінен 2007 ж. Талданып отырған кәсіпорын пайданы өткен жылға қарағанда 1,6 тиын көбірек  алды.

Күнделікті активтің пайдалылығы едәуір өсіп, 103,3% құрады, ол өткен жылға қарағанда 21% көп. Бұл көрсеткіштің динамикадағы өсуі жағымды тенденция болып табылады, дегенмен, бұл күнделікті активтағы пайдалылық өсу кәсіпорынның нәтижелі өндірісті-шаруашылық қызметінің нәтижесі болып табылмайды. Берілген көрсеткіштің негіз болатын өсу факторы пайданың 2 есе өсуі болады. Бірақ ертеректе өткізілген зерттеудің нәтижелері: қаржының жетіспеушілігі, қор сақтау кезеңінің едәуір көбеюі, сонымен қатар, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің табиғи көлемінің түсуі берілген дәлелді жағымды бағалауға мүмкіндік бермейді.

Пайдалылықтың негізгі қызметі және құрлысты-монтажды жұмыстары 4,8% және 19% төмендеді. Пайдалылықтың есептелген коэфиценті шаруашылық жүргізудің өндірістік саясатын радикалды қайта қарауды керек етеді. Әрі қарай кәсіпорынға өндірістің көлемін орындалған жұмыстың бағасының өсуімен ұзарту емес, шығынның төмендеуімен, сапаның жоғарылауымен және өнідірстің диверсификациясымен ұзарту керек, яғни ұсынған қызмет спектірінің кеңеюі, сонымен қатар, өндірістік қордың айналымдылық тездетілуі.

27 кестеде көрсетілгендей, динамикадағы қарастырылған өнім рентабельділігінің мән мағынасы есептік жылда сауда кірісінің құлдырауы болғаны жайлы айтады. Берілген дәлел келесі өзгерулер нәтижесінде болуы мүмкін: өтімнің құрылымы, басқа да өтімдерден және өтімнен тыс операциялардан түскен кіріс пен шығыстың үлесінің өзгеруі, салық салу, т.б. Себептерін анықтау үшін пайда үлесінің өзгеруіне әсер еткен және кәсіпорынның құзырында қалатын,қиын емес, дегенмен, финанстық нәтижелер мен олардың қолданылуы жайлы нәтижелі талдау жасайық. Аналитикалық 32 кесте түрінде алсақ.

Кесте-28.      Қаржылық нәтижелердің вертикалды талдауы.

Көрсеткіштер
1	2	3	4	5
Кіріске деген салық	247978	-	559799	-
Кәсіпорын құзырындағы пайда	475161	22,1	1031995	18,5
Барлық табыстар мен кірістер оның ішінде	2146616,5	100,0	5559741	100,0
Өтімнен көрген пайда	2145743,5	99,9	493910	88,8
Басқа да өтімдерден түскен кіріс және өтімнен тыс операциялар	873	0,1	620431	11,2
Кәсіпорынның шығыны оның ішінде	1423477,5	66,3	3967947	71,3
Өтімделген өнімнің өзіндік құны	1369151,5	63,8	3251639	65,8
Басқа да өтімдерден түскен шығын және өтімнен тыс операциялар	54326	2,5	716308	12,8
Өтімделген өнімнен шыққан нәтиже	776592	36,1	1687671	34,1
Өтімнен тыс операциялар және басқа да өтімнен түскен сальдо, яғни кіріс пен шығыс арасындағы айырма	-53453	-	95877	-
Кіріске деген салық	253098	22,1	559799
Кәсіпорын құзырындағы пайда	470040,4		1031995	18,5

Берілген талдаудың мәні - өндірістік өнімге деген шығынның меншікті салмағының өзгеруін немесе түсім құрамындағы өтімнен түскен нәтиженің өзгеруін табу. Берілген көрсеткіштер тұрақты кірістің алу мүмкіншілігін толық сипаттайды. Ескеретін жайт, өнімнің өтімнен түскен пайданың құрамындағы кіріс пен шығыс арасындағы динамика ресурсты пайдаланудың нәтижелігінен ғана емес, сонымен қатар, кәсіпорында құрастырған есеп жүргізудің ұстанымдарына да тәуелді.

Есептік саясаттың шегінде қабылданған кәсіпорында пайданың мөлшерін көбейтуге не азайтуға мүмкіндігі бар, пайдалауға қойылған уақыт пен олардың қойылу тәртібі, сонымен қатар өтілген товарларды алдағы болатын шығын мен төлемнің құрамына енгізу, т.б.

Берілген аспектідегі есеп саясатының өзгеруі кіріс пен шығыстың ара қатынасына үлкен әсер етеді, сондықтан бұл жағдай сауда рентабельділігінің талдауына есептелуі керек.

28 кестесіне келсек, өнім өтімнен түскен пайданың меншікті салмағының түскені негізгі өндіріске деген шығынның өсуі, баланстық пайда үлесінің азаюы және кәсіпорынның алатын 3,6% пайданың меншікті салмағының төмендеуі байқалды. Берілген нәтижелерді қортындылай келе,өнімнің рентабельділік көрсеткішінің өзгеруіне (берілген көрсеткіштің төмендеуі 2007 жылдың аяғында 5,4% болды) өнімнің өзіндік құнының 2% өсуі және басқа да операциялардан түскен жағымсыз нәтиже әсер етті, өзінің кезеңінде ол баланстық пайда үлесінің өткен жылмен салыстырғанда 2007ж. өтімнен түскен пайданың жалпы көлемінің 5%-ке қысқаруына әкеп соқты.

Әрі қарай маңызы зор актив рентабельділігінің көрсеткіштері мен сауда рентабельділігінің арасындағы өзара балансты қарастырамыз. Сірә, қаржының әрбір рублінен алынған кәсіпорынның пайдасықаржылардың айналымдылық жылдамдығы мен таза майдадан түскен кірістің үлесіне байланысты.

Өнім пайдалылығының зор мағынасы қолданылған тұстас капиталдан кәсіпорын жоғары қайтарыс алады деген сөз емес, басқа тұрғыдан алғанда, өтімнен түскен кірістегі пайданың азғантай үлесі кәсіпорын активіне түскен төмен рентабельділік болып қана қоймайды. Берілген жағдайда шешуші рольді актив айналымының жылдамдығы атқарады, яғни активтердің айналымдылығы жоғры болған сайын қажетті активтерді қайтаруды қамтамасыз етуді қажет ететін пайданың сомасы соғұрлым төмендейді.

Көрсеткіштер

2006ж

2007ж

өзгертулер

Күнделікті активтердің айналымдылығы

3,7

4,9

+1,2

Сауданың пайдалылығы

22,1

20,9

-1,2

Күнделікті активтердің пайдалылығы

81,7

102,4

+20,7

Сурет-8.        Активтердің рентабельділік көрсеткішінің өзара байланысы.

Суретке сүйенсек, есеп беруші жылы күнделікті активтің пайдалылығы 102,4% құрады, ал 2006 жылы 81,7% болды. Шығыс пен кіріс ара қатынасы өзгермеген жағдайда күнделікті активтің пайдалылығы есеп беруші жылы 108,2 құраушы еді.Қаржы айналымының ұлғаюының арқасында күнделікті активтердің әрдір рубльден қайтаруы 26,5 тиынға өсіп отырды. Бірақ күнделікті активтердің пайдалылық ақиқаты 5,8% төмендеді, және күнделікті активтердің әр рубльден қайтаруы тек 20,7 тиынды құрайды.

Мынадай қортынды шығаруға болады, күнделікті активтердің пайдалылығының өсуі сауда пайдалылығының әртүрлі бағыттағы әсерімен және күнднлікті активтердің айналымдылығымен байланысты. Күнделікті активтердің құрамындағы дебиторлық қарыз жартыдан көп бөлігін құрайды, ал есептесу уақыты 3,5 айналымға ұлғайғандықтан, бұл қолайлы жағдайлар күнделікті актив айналымының 1,2 айналымға ұлғаюға әсер етті.

Өз кезегінде күнделікті активтердің тездетілуі сонымен қатар өндірістік қордың айналымдылығының нашарлауына әсер етті, ол барлық қаржы айналымының 40%-ын құрады. Күнделікті активтің пайдалылығы демарада өсер еді, егер талданған құрылыстық басқарма қоймасының есептік кезеңдегі тауар іркілуі болмағанда.

Қаржылық жағдайдың талдауына қосымша ретінде экономикалық көрсеткіштердің негізгі қатынасына талданған кезең барысындағы мамандандырылған құрылысты-монтажды басқарманың қаржылық жағдайын суреттейтін қорытынды кесте ұсынамыз. Есептік нәтиже 2,6,5 кестесінде көрсетілген.

Мамандандырылған құрылысты-монтажды басқарманың қаржылық жағдайының жинақ кестесі.

Кесте-29.     1. Экономикалық потенциалды бағасы.

Көрсеткіштер	2006	2007	ауытқулар
Мүлік жағдайының бағасы	49,4	58,3	+8,9
Негізгі қаржы көлемі және жалпы актив суммасындағы айналымнан тыс активтің көлемі	50,6	41,7	-8,9
Жалпы актив суммасындағы айналым қаржысының көлемі	1146862	2396736,5	+1249874,5
Шаруашылық қаржысының жалпы суммасы	74,6	81,0	+6,4
Қаржы жағдайының бағасы	25,4	19,0	-6,4
Меншік капиталының көлемі мен оның жалпы қайнар көз суммасындағы үлес	49,0	54,4	+5,4
Жалпы қайнар көз суммасындағы қарыз ақшаның көлемі	1,94	2,01	+0,1
Жалпы олардың суммасындағы меншік айналым қаржысының үлесі	1,55	1,18	-0,37
Төлеу коэффиценті	0,25	0,14	-0,11
Шапшаң өтімді коэффиценті	20,8	42,5	+21,7
Абсолюттік өтімді коэффиценті	65,9	50,8	-15,1
Күнделікті активтегі өндіріс қорының үлесі	13,3	6,07	-6,6
Күнделікті активтегі дебиторлық қарыздың үлесі,күнделікті қаржының үлесі

2. Қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижелі бағасы

Көрсеткіштер	2006	2007	ауытқулар
Түсімділік және пайдалылықтың бағасы	475161	1031995	+556834
Кәсіпорын құзырындағы пайда	33,7	32,2	-4,4
Жалпы пайдалылығы	41,4	43,0	+1,6
Тұстас активтердің пайдалылығы	82,0	103,3	+21,3
Күнделікті активтердің пайдалылығы	56,7	51,9	-4,8
Негізгі қызмет пайдалылығы	22,1	20,9	-5,4
Сауда пайдалылығы	192,5	174,7	-17,8
Тұстас активтің айналымдылығы	97,2	73,4	-23,8
Күнделікті активтердің айналымдылығы	48,0	32,8	-15,2
Дебиторлық қарыздың айналымдылығы	73,5	118,8	+45,3
Өндірістік қордың айналымдылығы, қаржы айналымдылығы	31,9	7,5	-24,4
Кредиторлық қарыздың айналымдылығы	70,7	57,7	-15,0
Операциялық циклдің ұзақтылығы	125,5	151,6	+26,1
Қаржы циклының ұзақтылығы	50,8	95,8	+45,0
Меншік капиталының пайдалылығы	55,5	53,1	-2,4

Кестедегі берілгендер талданып отырған кәсіпорының қаржылық жағдайы жайлы аналитикалық қортынды жасауына мүмкіндік береді. Есептік жылы мүлік кәсіпорынның шаруашылық қаржысының жалпы суммасындағы 58,3% құрайтын ұзақ мерзімді активтердің көп бөлігімен суреттеледі, олар 2006 жылмен салыстырғанда 8,9% өсті.

Кәсіпорынның қайнар көз өқаржысының құрылымында меншік капиталы басым орын алады, онымен қоса, оның үлесі есептік жылда 6,4% өсті. Қарыздың үлесі 2007 жылы 25,4%-дан 19%-ға дейіе төмендеді.

Кәсіпорынның өтімділігі күнделікті активтердің оның міндеттерін толық жасырумен сипатталады. Жасыру коэффицентінің көлемі 2007 жылы 0,1 өсті. Дегенмен, төлеу қабілеттілігі жетіспеушілігінің куәгері болып кәсіпорын қаржысының оның міндетіне деген қатынасы болып табылады.Абсолюттік өтім коэффиценті өзінің мәнін 0,25-тен 0,14-ке дейін төмендетті. Кәсіпорынның өзінің қарыздарын төлеуде қабілеті жоқтығы байқалды. Берілген дәлел кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының 2007 ж. едәуір шайқалғанын айтады. Есептік жыл кәсіпорында айналым қаржысының 17,8% күнделікті активтің 23,8% жылдамдатылғаны байқалды, дегенмен өндірістік қордың сақталу мерзімі 45 күнге ұзарды. Берілген активтердің өтімі үшін жаңа контрагенттерді іске қосу жолымен бағыт іздеу керек.

Кәсіпорынның есептескен есеп шотынан ақша қайтымы олардың қолдану уақытын 2006 ж. 319 күннен 2007ж. 7,5 күнге дейін қысқартты. Қор айналымының біршама кідіруі олардың көп бөлігінің қолданысын таба алмайтыны жайлы айтады. Операциялық және қаржы циклының ұзақтылық кезеңі де біршама ұлғайды.

Меншік капиталы және сауданың кіріс көрсеткіштері өткен жылмен салыстырғанда төмендеді.

Берілген аналитикалық талдауды қортындылай келе, кәсіпорынның финанстық тұрақтылығының төмендеу тенденциясын байқалатынын айтуға болады. Қауіпті факт. Қалыптасқан жағдайда бұл кәсіпорынға жақын арада құлдырау ықтималдылығына тексеру өткізу пайдалы болып отыр.

Жоғарыда айтылғандай берілген жұмыстың теориялық бөлігінде құлдыраушылықты болжаудың әртүрлі қабылдаулары мен тәсілдері бар. Төменде құлдыраушылықты болжаудың формалды және формалды емес жүйесінің қолдануының әдісін қарастырамыз.

Кесте-30.  Қарастырылып отырған талдауды кестенің көмегімен өткіземіз. Талданған кезең 2006-2007жылдар.

Көрсеткіштер	+қанағаттанарлдық фактор - қанағаттандырылмайтын
Негізгі өндірістік қызметтегі қайталанатын маңызды шығындар	+
Уақыты өтіп кеткен кредиторлық қарыздың өте қиын деңгейінің артуы	+
Өтімнің төмен коэффиценті туралы	-
Қаржы айналымының ұзақ уақытқа созылған жетіспеушілігі	-
Дұрыс емес ренвистициялық саясат	-
Орнатылған лимиттердегі қарыз ақша мөлшернінің	+
Инвестор және кредитор алдындағы көп уақытқа созылған орындалмаған міндеттер	+
Уақыты өтіп кеткен дебиторлық қарыздың жоғары меншікті салмағы	+
Нормадан тыс, жатып қалған өндірістік қордың болуы	-
Банктермен қатынасының нашарлауы	+
Пайдаланудың өтіп кеткен уақытымен жабдықтау қолданысы	-
Ұзақ мерзімді контрактінің потенциалды шығындары	-
Тапсырыс берудегі қолайсы өзгерістер	-
Шарасыз тоқтамдар және өндіріс ырғақтылығымен бұзылуы	-
Кәсіпорын қызметінің жеткіліксіз диверсификацияса	-
Кәсіпорынның соттың істі қарауына қатысуы	-
Маңызды контрагенттердің жоғалуы	-
Кәсіпорынның техникалық жаңаруының қажеттілігін жете бағаламау	-
Нәтижесіз ұзақ келісімдер	+
Саяси тәуекел	+

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазіргі таңдағы жағдайда өндірістік кәсіпорынның негізгі мақсаты – көп мөлшерде пайда табуы, бірақ бұл капитплды нәтижелі басқару мүкін емес.

Сірә, финанстық ресурстармен кәсіпорын басқармасының эффектілігінен кәсіпорын қызметінің нәтижесі толық осыған байланысты.Егер кәсіпорындағы жұмыстар жоспарсыз жүрсе,ал жаңа рыноктағы жағдайлада басқару стилі өзгермесе, онда өмірге деген құлшыныс үздіксіз болар еді.

Берілген жұмыстың бірінші тарауында кәсіпорынның финанстық ресурсының механизмі көрсетілген еді,ол мемлекеттік экономикалық потенциалын құрайтын еді.

Қаржылық ресурстардың негізгі қайнар көзі  болып өнімнің өтімінен түскен кіріс – жұмыс және қызмет болып табылады.

Екінші тарауда жұмыстың көп бөлігін алатын іске асып жатқан кісіпорын және оның финанстық жағдайы зерттелген болатын. Жұмыс барысында кәсіпорындағы жұмыс жағдайының ақиқаты анықталған еді, финанстық жағдайдағы өзгерістер мен осы өзгерістерді тудырған факторлар анықталған.

Үшінші тарауда кәсіпорынның кейбір негізгі тенденцияларының даму болжамы құрылды және талданды. Жасалынған талдау О.В. Ефимов, В.В. Ковалев, Е.С. Стоянова, А.Д. Шерметтің методикасы бойынша жасалды.

Зерттеулердің көрсетуі бойынша кәсіпорынның қызметі меншік қаржысының негізінде қаржыландырылды.

Кәсіпорынның балансын өтімді деп есептеуге болады,әйтсе де ол  үнемі қаржыдан жетіспеушілік сезініп отырады. Күнделікті активтердің айналымдылық элементінің жүргізген есептері кәсіпорын басшысының бар резервті барынша қолданбағанын айтады.

Айта кететін жайт, өндірістік қордың жоғарғы деңгейі дәлелденбегені кәсіпорынның активті айналымдылығына едәуір әсер етті. Өзара кіріс жағдайындағы  тапсырыс беруші мен тұтынушының икемсіз саяси есептесуі олардың барлығы капиталды дұрыс пайдалана алмайтындығын айтты. Жүргізілген талдау сонымен қатар есептік жылда меншік капиталының табыстылығын көрсетті.

Алдымызда фирма тұрақтылығының қаржылық төмендеуінің тенденциясы. Сондықтан ең болмаса алдыңғы жылғыдай кәсіңпорынның қаржылық жағдайын тұрақтандыру үшін келесі шараларды өткізу керек: өндіріс басқармасына деген қатынасты өзгерту керек; басқарудың жаңа әдісі мен техникасын меңгеру; басқару құрылымын жетілдіру; өздігінен жетілу және қызметшілерді үйрету; кадрлық саясатты жетілдіру; баға құрудың саясатын мұқият құрып, жоспарлау; кәсіпорынның қаржы басқармасының жоспарлары мен және болжамдары мен белсенді жұмыс атқару.

Жоғарыда айтқанымыздай, кәсіпорындар шаруашылықтың негізгі түйіндері болып табылады және мемлекеттің негізгі экономикалық потенциалын құрастырады.

Фирма пайдалы болған сайын, кірісі тұрақты болған сайын мемлекеттік қоғамдық ортасына экономикалық потенциалына деген оның қоры арта түседі және де сол кәсіпорында жұмыс істейтін адамдар өмірі жақсарады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Каратуев А. Г. «Муниципальные бумаги в России» Финансы Москва 1997г. №2-С 11-13 (газ).

1. Абеу М.О. «Орта және шағын кәсіпорындардың қаржылық ортасын жақсарту» Алматы 2005 ж.
2. Положение по бухгалтерскому учету. Бухгалтерская отчетность организации (ПБУ 4/96), утв. Приказом Министерства финансов РФ от 08.02.96. №10.
3. Байжақсынова Г.Қ. «Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін зерттеу теориясы» Өскемен 2005 жыл.
4. Положение о составе затрат о производству и реализации продукции (работ, услуг), и о порядке формирования финансовых результатов, учитываемых при налогооблажении прибыли, утвержденное постановлением Правительства РФ от 05.08.92 №552, с учетом изменений и дополнений, утвержденных Правительством РФ от 01.07.95. №
5. Инструкция Министерства финансов Российской Федерации от 19.10.95г. №115.
6. Абрамов А.Е. Основы анализа финансовой, хозяиственной и инвестиционной деятельности предприятия в 2-х ч. М.: Экономика и финансы АКДИ, 1994-96гг.
7. Балабанов И.Т. Финансовый менеджмент. –М. Финансы и статистика, 1994г.
8. Елімбаева И.Т. «Кәсіпорынның қаржылық айқындылығын арттыру, экономиканың нақты секторын несиелеудің шешуші рөлі»  Алматы 2000 ж.

10. Баканов М.И., Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа» -М. инансы и статистика, 1994г.

11. Ветров А.А. Операционный аудит-анализ. –М. Преспектива, 1996г.
12. Ефимова О.В. Финансовый анализ. –М. Бухгалтерский учет, 1996г.
13. Ковалев В.В. Финансовый анализ. –М. Финансы и статистика, 1996г.
14. Ерали А.Қ., Қабылбеков М.Ғ. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы 2004ж.
15. Ковалева А.М. Финансы в управлении предприятием. –М. Финансы и статистика, 1995г.

16. Крейнина М.Н. «Анализ финансового состояния и инвестиционной Привлекательности акционерных обществ в промышленности, Строительстве и торговле». –М. АОДИС, МВ.Центр, 1994г.

17. Моляков Д.С. Финансы предприятий отраслей народного хозяйства. –М. Финансы и статистика, 1996г.

18. Справочник финансиста предприятия. –М. ИНФРА-М, 1996г.
19. Управленческое консультирование в 2-х т. Т.2. пер. С англ. –М. СП Интерэксперт, 1992г.

20. Управление инвестиционным проектом. Опыт IBM. Пер. С англ. –М. ИНФРА-М, 1995г.

21. Холт Роберт Н. Основы финансового менеджмента. –пер. с англ. –М. Дело, 1993г.

22. Есқараев Ө. «Нарық және кәсіпорын» Алматы 2005 ж. (19 мамыр №108, 2б. Егемен Қазақстан)

23. Хеддевик К. Финансового-экономический анализ деятельности предприятий. –М. Финансы и статистика, 1996г.

24. Шеремет А.Д. Теория экономического анализа. –М. Финансы и статистика, 1994г.

25. Шеремет А.Д., Суйц. Аудит. –М. ИНФРА-М, 1994г.
26. Финансовый анализ деятельности фирмы. Москва Ист-сервис 1995г.
27. Ковалев В.В. Финансовый анализ. М. «Финансы и статистика», 2000г.
28. Жолдасбаева Г.Ө. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы 2002ж.
29. Ковалев В.В., Патров В.В. Как читать баланс. М. «Финансы и статистика», 1998г.

30. Савицкая Г.В. Анализ хозяиственной деятельности предприятия. Мн. ООО «Новое знание», 1999г.

31. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятий. М. ИНФРА-Мои наилучшие пожнлания, 1999г.

32. Жумалина Г.Е. «Кәсіпорынның тауар қозғалысындағы маркетингтің қызметі» ҚазМУ хабаршысы. Экономика сериясы. 2001ж. №2-3-105-109бет.

33. Жусанбай А. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы ақшамы 2006ж. 6-шілде.
34. Жүнісов Б.А., Мәмбетов Ү., Байжомартов Ү. 2-ші басылым. Алматы 1994ж. «Нарықтық экономика негіздері»

35. «Кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау» Жұмабеков Е.Ж., Баймұханов Т.С. Алматы 2003ж.

36. «Қазіргі экономикалық орысша-қазақша түсіндірме сөздік» Насырова М., Тоқсанбай С. т.б. Алиаты 2003ж,

37. Құлпыбаев С. «Экономикалық терминдер» Алматы 2003ж.
38. Мұсабеков С.М. «Экономикалық теория» Алматы(Доимно) 2005 ж.
39. Нұрғалиев Ө. «Экономикалық теория» Қарағанды 2003ж.
40. Я. Әубәкіров, К. Нәрібаев, т.б. «Экономикалық теория негіздері» Алматы қаласы. Санат баспасы 1998 ж.

41. №34 лекции по дисциплине «Анализы хозяиственной деятельности». Москва 2001г.