Экономикалық дамуға көптеген факторлар әсер етеді, олар табиғи ресурстардың саны мен сапасы, қолдану мүмкіншілігі, негізгі капиталдың көлемі мен сапасы, технологияның дәрежесі, жаңа техниканы қабылдау жүйесі, еңбек ресурстарынның кәсіптілік дәрежесі, оның ғылыми және мамандану сипаттамасы, өндірілген өнімге сұранысты арттыру және қолдана білу, ұлттық басқаруда бар ресурстарды тиімді қолданып өте көп мөлшерде сапалы өнім өндіре білу.

Әлемдiк тәжiрибенiң дәлелдеуi бойынша, инвестициялар кез-келген елдiң өркендеуiнiң маңызды факторы ретiнде қарас­тыры­лады.

Қазақстан халқына ел Президентiнiң жолдаған “Қазақстан-2030” Жол­дау­ында республика экономикасына инвестицияларды тарту маңызды стра­тегиялық мәселе ретiнде қарастырылған.

Инвестицияларды экономикаға тарту iшкi жинақтардың және қаражаттардың жетiспушiлiгiнен құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың жоғарылауына, импорттың  төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және өндiрiстi ұйымдастырудың тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi.

Жалпы қазiргi кезде адамдар экономикаға салынған инвести­циялардың нақ­ты тиiмiдiлiгiн көруi тиiс, ол жұмыс орындарының көбеюiнен, жаңа өндi­рiс­­тердiң пайда болуынан, еңбек өнiмдiлiгi артуы үшiн жағдайдың жақса­руы­нан танылады.Осыған орай Қазақстанда инвестиция саласын одан әрi жетiлдiру мәселесiнiң маңызы артуда.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы өз аймағы бойынша саяси-экономикалық маңызды мәселелерді шешуде жетекші орынға ие болып отыр.

Саяси тұрақтылық, әлеуметтік-экономикалық рекформалардағы жетістіктер, табиғи және қоғамдық мүмкіншіліктеріміз біздің еліміздің іргетасы болып табылады. Егеменді ел болып жарияланғаннан кейін, шетелдік инвесторларды елдің экономикасына тарту стратегиялық мақсаттардың бірі болған еді. Нарықтық экономиканы тапқырлықпен жүзеге асырған өркенниетті елдердің тәжірибесі көрсеткендей, шетелдік инвестицияның экономиканы дамытуға, халықтың әл-ауқатын көтеруге үлкен септігін тигізетінін айғақтайды. Шетелдік инвестиция тарту жөнінде Қазақстан ТМД мемлекеттері арасында алдыңғы орында тұр. Өзіндік жинақтаған тәжірибесі бар және тәжірибе негізінде бағыт-бағдарын айқындауда. Қазіргі таңда шетелдік инвестицияларды елдің экономикасына жаңа әдіс-тәсілмен тарту мәселесі алға шығуда. Ол-дегеніміз көлемнен сапаға өту саясатын ұстану болып табылады.

Бұл диплом тақырыбының зерттеудегі маңыздылығы. Қазақстанның қазіргі кездегі экономикасы үшін инвестиция өте маңызды рөл атқарады десек те болады,яғни казіргі уақыттағы өнеркәсіптік-экономикалық дағдарыстан шығуға көмектеседі деп білеміз. Өнімділіктің негізгі құралы ретінде инвестициялық әрекет экономикалық ортаға жаңа элементтер енгізетін әрекетке ие. Бұл кәсіпорын шеңберінде өнім өндіруде  ұтымдылықты қамтамасыз етуге, ресурстарды тиімді пайдалануға және әрине өзіміз айтып өткендей экономикалық дамуға әкеледі. Қазақстанда дәл қазір бұған қолымыз жетпей отыр, өйткені нарық жағдайында қайшылықтар мәселесі шешімдер кезегін күтуде. Бір жағынан еркін кәсіпкерлік ортаны құру жене тұтынушылардың сұранысын ақтау өз бетінше әрекеттер жасауға әкеліп тірейді, яғни технологиялық жаңалықтарды енізіп, іске қосу керек. Екінші жағынан терең экономикалық дағдарыс, инвестициялық белсенділіктің төмендеуі, ҒЗТКЖ-ге жұмсалатын қаржының азаюын атап өтуге болады. Жоғарыда айтылып кеткен факторлардың әсері болу үшін, инновацияны енгізудегі ғылыми-техникалық қол жеткізушіліктерді қабылдап алу міндетті, өйткені олар жаңа  жаңалықтарды енгізушілікті бақылайды және оның іс жүзінде жаңа өнім ретінде сатылуын, қаржының жұмсалуы, техника мен технологияның жаңарып ауысуы, осы жаңа енгізулерді тиімді түрде пайдаланып экономикалық даму септілігіне ие болады

ҚР Президентінің халыққа 01.03.2006 жылғы  жолдауында былай делінген: «Біз ндустриалды-инновация стратегиясын жүзеге асыруды бастадық, бұл экономиканың әртараптануы, яғни болашаққа арналған бағдарлама».

Біз бәсекеге қабілетті және осы бәсекелестікті әлдеқайда жоғарылытатын экономикалық әлеуетке ие басымдықты саланы таңдадық, мұнымен біз Қазақстандық кластерлікті дамыту жүйесінің бастамасын құраймыз деп білеміз.

Еліміздегі кәсіпорындардың  экономикасын дамыту үрдісінде инвестициялар тарту саласында мемлекеттiк саясатты жетiлдiру мен оны дәйектi түрде жүзеге асыру үлкен мәнге ие болып отыр. Зерттеуге алынған тақырыптың өзектiлiгi осы жағдайлармен түсiндiрiледi

Қазіргі кезде индустриалды-инновациялық инфрақұрылымның дамуы  қалыптастырыла бастады. Мемлекеттік институттардың даму капитализациялары жылдың басында 730 АҚШ долларын құрады, ал инвестициялық болжамалар 1 млд.200 млн АҚШ долларын құрайды.

2004 жылы 204 инвестициялық жобалар іске асырылған, соның ішінде тең жартысы- даму институтының көмегімен жүзеге асқан.

Біздің стратегиялық алға қойған мақсатымыз- бәсекеге қабілетті елдердің қатарына қосылу. Сондықтан мемлекет пен жеке секторлар бір-бірімен екі жақты сенімділік пен табысқа негізделген жақсы қатынаста болу керек.

Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі: «Атамекен» АҚ

Зерттеу негізі: кәсіпорында инвестициялық тартымдылық үрдісін танып-білу.

Диплом зерттеуіндегі қолданған әдістер:

• әдебиетке аналитикалық шолу;
• инвестициялық үрдіске талдау жасау;
• құрылымдық-функционалды әдіс.

Дипломдық жұмыстың мақсаты- кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру жолдарының  теориялық және әдістемелік негiздерiн зерттеу, инвестициялық саясаттың тиiмдiлiгiн талдау және инвестициялық саясатты жетiлдiру жолдарын қарастыру болып табылады. Аталған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:

• кәсіпорынның инвестициялық әрекетінің теориялық және  басқарудың әдістік тәсілдерін танып-білу.
• «Атамекен» АҚ-ың инвестициялық тартымдылығын арттыру жолдарын қарастыру.
• «Атамекен» кәсіпорынының экономикалық қызмет әрекеттеріндегі қазіргі заманға лайық басқаруының даму жолын қарастыру.

Дипломдық жұмыстың теориялық негізінде Қазақстан Республикасы Заңдары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен бағдарламалары, отандық және шетелдік ғалым- экономистерінің еңбектері, бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметтері алынды.

Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.

ӨнеркӘсіптік  кӘсіпорынның Инвеститциялық тартымдылығың экономикалық негіздері.

1.1 Өнеркәсіптік  кәсіпорындарда инвестицияның мәні, мазмұны және инвестициялық қызмет түсінігі.                                                                             

Экономика дамуының құрылымдық өзгерiстерiн табысты iске асырудың, жаңа ғылыми-техникалық негiзде өндiрiстiк әлеуетті құрудың әлемдiк нарықта бәсекелестiк позицияны күшейтудiң негiзгi шарты жоғары инвестициялық белсендiлiк болып табылады. Оңтүстiк-Шығыс Азияда “жаңа индустриалды елдер” атты экономикалық феноменнiң пайда болуы, қазiргi заманғы ғылымды қажет ететiн салалардың тез дамуы осы елдер экономикасына тартылатын инвестициялардың тез өсуiнiң арқасында мүмкiн болды.

Нарықтық қарым-қатынастар жағдайында республикадағы өнеркәсiптiк өндiрiстiң дамуына инвестициялардың әсерiн анықтау үшiн, алдымен, “инвестициялар” категориясының әлеуметтiк-эконо­ми­ка­лық мәнiн анықтап алу қажет.

Инвестициялар – бұл, нарықтық экономикаға өту кезеңiнде пайда болған, Қазақстандық экономика үшiн бiршама жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлы жүйеде негiзгi қорларды қайта өндiруге, оларды жөндеуге жұмсалатын шығыстардың барлығын қосатын “жалпы күрделi салымдар” түсiнiгi қолданылады.

“Инвестиция” терминi (латын тiлiнiң investio- киiндiремiн) ғылыми және публисцистикалық әдебиеттерде кең қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтауда көптеген пiкiрлер бар. Пол Самуэльсон: “Таза инвестициялау” немесе капиталды құру деп, бiз қоғамның нақты капиталының (ғимараттар, құрал-жабдықтар, материалды-өндiрiстiк қорлар және т.б.) таза өсiмiн айтамыз. Тұрғын адам “инвестициялау” деп, өзiнiң жер учаскесiн, айналымда жүрген бағалы қағаздарды немесе басқа да меншiк объектiсiн сатып алғанын айтады. Бiрақ таза инвестициялау тек қана жаңа нақты капитал құрылған кезде ғана орын алады деп жазған.

Әйгiлi “Экономикстiң” авторлары инвестиция түсiнiгiн кең түрде түсiндiрдi. Олардың анықтамалары бойынша инвестиция- “өндiрiс шығындары және өндiрiс құралдарын жинақтау және материалды қорларды ұлғайту”, яғни өндiрiс шығындарының және жинақтардың барлық жиынтығы.

Инвестиция көзi болып, жинақ қаражаттары табылатыны белгiлi. Бiрақ жинақтар бiр шаруашылық агентпен iске асырылады, ол инвестициялауды тiптi басқа адамдар тобы немесе шаруашылық субъектiлерi iске асыруы мүмкiн. Сондықтан ғалымдар тобы түсiнiктi анықтау кезiнде инвестицияның мәнiне ғана емес, оның мақсатты бағытталуына да көңiл аударады. В.Бочаров инвестицияны тұтынуға қолданылмайтын табыстың бiр бөлiгi деп түсiндiредi. Инвестициялық қорлар инвестициялық iс-әрекеттiң белгiлi объектiлерiне жұмсалады. Мұнда капиталдық құнның өсiмi табыс түрiнде немесе әлеуметтiк эффект түрiнде болады.

В. Фельзенбаум, инвестиция түсiнiгiн мағынасы бойынша “күрделi салымдар” және “қаржылық” (портфельдi) инвестициялар түсiнiктерiне, яғни меншiктен табыс алуға құқық беретiн акцияларға, облигацияларға және басқа да бағалы қағаздарға салынған салымдарға жақын келетiн нақты инвестицияларды қамтиды деп атап өткен.

Инвестицияға анықтама бергенде, инвестицияның тек қана мазмұндылық сипаттамасына ғана емес, сонымен қатар олардың мақсатты бағытталуына да аса назар аудару қажет. Осы көзқарастан қарайтын болсақ, инвестиция жалпы ұлттық өнiмдi өндiруге жұмсалынатын табыстардың маңызды бөлiгiн құрайды, яғни капитал құрумен, физикалық капиталды кеңейтумен байланысты өндiрiстi кеңейтуге және жаңартуға кеткен шығындар болып саналады.

lс-тәжiрибеде әр түрлi зерттеушiлер инвестиция түсiнiгiне әр түрлi мағына бередi. Жалпы тұрмыстық сана-сезiм деңгейiнде инвестицияны жер сатып алуға, қозғалмайтын мүлiк, акциялар сатып алуға, құрылысқа, техникаға, пайдалы қазбалары бар кен орындарына және т.б. қаржылық салымдарды салу деп түсiндiредi.

Инвестицияларды нақты (капитал құрушы) – жаңа кәсiпорын құруға, iс-әрекеттегi кәсiпорынды қайта құруға немесе техникалық жарақтандыруға бағытталған салымдар және қаржылық (портфельдi) – мемлекеттiң, әртүрлi кәсiпорындардың, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздары мен акцияларын сатып алуға жұмсалған салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы салымдарын жасайтын салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы салымдарын жасайтын кәсiпорын-инвестор, өзiнiң өндiрiстiк өзiнiң өндiрiстiк капиталын – негiзгi өндiрiстiк қорларды және олардың жұмыс iстеуiне қажеттi айнымалы бағалы қағаздардан табыс-дивидендтер алу арқылы ұлғайтады. Мұнда өндiрiстi құруға ақша қаражаттары салымдарын, инвестициялық жобаларды iске асыруға қаржы құралдарын тарту үшiн акцияларды шығарған басқа кәсiпорындар мен ұйымдар жасайды.

Сонымен қатар, тiкелей және жанама инвестициялар болады. “Тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” Қазақстан Республикасының Заңында тiкелей инвестициялар – бұл Қазақстан Республикасының кепiлдiктерiне байланысты және Қазақстан Республикасына берiлетiн ресми техникалық көмек немесе гранттар шеңберiне кiретiн инвестицияларды қоспағанда, инвестициялардың барлық түрi. Ал жанама инвестициялар – бұл бағалы қағаздар немесе мүлiктiк құнды заттар жиынтығына жасалған салымдар, деп көрсетiлген.

Инвестициялардың барлық түрлерiнiң кәсiпорынның тiршiлiкке қабiлеттiлiгiн сақтауда және оның дамуында маңызы зор.

Нақты активтерге инвестициялауды дайындау және талдау, инвестициялардың түрлерiне, яғни олар арқылы кәсiпорын алдында, тұрған қандай мәселелердi шешу қажет екендiгiне байланысты. Осы позициядан инвестициялардың барлық мүмкiн түрлерiн келесi негiзгi топтарға топтастыруға болады:

1) Тиiмдiлiктi арттыруға бағытталған инвестициялар. Олардың мақсаты ең алдымен құрал-жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту немесе өндiрiстiк қуатты, өндiрiс жағдайлары тиiмдi аймақтарға ауыстыру арқылы фирманың шығындарын төмендету болып табылады;

2) Өндiрiстi кеңейтуге бағытталған инвестициялар. Мұндай инвес­тициялардың мақсаты – iс-әрекеттегi өндiрiстер шеңберiнде ертеректе құрылған нарықтар үшiн тауар өндiру мүмкiндiктерiн кеңейту;

3) Жаңа өндiрiстердi құруға бағытталған инвестициялар. Мұндай инвестициялар кәсiпорында бұрындары өндiрiлмеген тауарларды шығаратын немесе жаңа қызмет түрiн көрсететiн мүлде жаңа кәсiпорындарды құруды қамтамасыз етедi немесе кәсiпорында өндiрiсте жүрген тауарлармен жаңа нарықтарға шығуға әрекет жасауға мүмкiндiк бередi.

4) Мемлекеттiк басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру мақсатына бағытталған инвестициялар. Инвестициялардың бұл түрлерi экологиялық стандарттар, өнiмнiң қауiпсiздiгi және iс-әрекет шарттары жөнiнен үкiметтiң талаптарын орындау қажеттiгi кәсiпорын алдында тұрған жағдайда қолданылады.

Инвестициялардың осылай топтастырылу себебi, олармен байланысты тәуекелдiлiктiң деңгейiнiң әртүрлiлiгi болып табылады. Инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейiнiң арасындағы тәуелдiлiктi келесi сурет түрiнде көрсетуге болады .

Инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейiнiң арасындағы мұндай тәуекелдiлiк логикасы айқын: ол инвестициялау аяқталғаннан кейiн фирма жұмысының нәтижелерiнiң өзгеруiне нарықтың мүмкiн реакциясын дұрыс болжай алмау қаупi деңгейiмен анықталмайды. Мақсаты нарыққа белгiсiз өнiм шығару болып табылатын жаңа өндiрiстi ұйымдастыру жоғары дәрежелi белгiсiздiкпен байланысты, ал нарықпен қабылдалынған тауар өндiрiсiнiң тиiмдiлiгiн жоғарылату (шыныдарды төмендету), инвестициялау нәтижесiнiң ми­ни­малды қауiп әкелетiндiгi түсiнiктi. Осы сияқты, мемлекеттiк басқару меке­ме­лерiнiң талаптарын қанағаттандыру мақсатымен жасалған инвести­ция­лар да тәуекелдiлiктiң төмен деңгейiмен байланысты.

Толық ғылыми-техникалық өндiрiстiк циклдi инвестициялауға болады немесе оның элементтерiн (сатыларын) - ғылыми зерттеулер, жобалық – конструкторлық жұмыстар, iс-әрекеттегi өндiрiстi кеңейту немесе қайта құру, жаңа өндiрiстi ұйымдастыру немесе жаңа өнiмдi шығару және т.б. iс-әрекеттердi инвестициялауға болады.

Өндiрiстiк-экономикалық потенциалды сақтау және дамыту – кәсiп­орын­ның өндiрiстiк – шаруашылық iс-әрекеттiң маңызды бөлiгi болып табы­лады. Осы бағыттағы кәсiпорынның iс-әрекетi инвестициялық iс-әрекет деп аталады. “Тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” Қазақстан Рес­публикасының Заңына сәйкес, инвестициялық iс-әрекет деп, инвестициялауды iске асыру үрдісімен байланысты кәсiпкерлiк iс-әрекеттi айтамыз.

Инвесторлар (инвестициялық iс-әрекеттi iәске асырушы немесе заңды тұлғалар), тапсырыс берушiлер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық iс-әрекет объектiлерiн пайдаланушылар, жабдықтаушылар, инвестициялық қорлар) және инвестициялық процестiң басқа да қатысушылары – инвестициялық iс-әрекет субъектiлерi болып табылады. Тапсырыс берушiлер ретiнде инвесторлар немесе инвестициялық жобаны iске асыру жөнiнде инвестордан алған жеке және заңды тұлғалар болуы мүмкiн.

Инвестициялық iс-әрекеттiң субъектiлерi ретiнде жеке және заңды тұлғалар, соның iшiнде, шетелдiк тұлғалар, мемлекеттер және халықаралық ұйымдар болуы мүмкiн.

Инвестициялық iс-әрекеттiң объектiлерiн пайдаланушылар ретiнде инвесторлар және басқа да жеке және заңды тұлғалар, мемлекеттiк және жергiлiктi мекемелер, шет мемлекеттер және халықаралық ұйымдар болуы орта құрылмына мыналар кiредi:

• күрделi құрылысы ортасы, мұнда салалардың негiзгi және айнымалы өндiрiстiк қорларға инвестиция салу жүргiзiледi;
• инновациялық орта, мұнда ғылыми-техникалық өнiм және интел­лектуады потенциал iске асырылады;
• қаржылық капитал айналымы ортасы (әртүрлi түрдегi ақшалай, қаржылық және қарыздық мiндеттемелер).

Нақты инвестицияларды қаржыландыру көздерiн жалпы барлық экономика деңгейiнде (макродейңгей) және шаруашылық (микродеңгей) қарастыру қажет. Макродеңгейде мұндай қаржыландыру көзi ретiнде жалпы жинақтар, яғни тұрғындардың жеке жинақтары, бизнес жинақтары және мемлекеттiк бюджеттiң сальдосы қарастырылады.

Нарықтық экономика жағдайында негiзгi инвестициялық шешiмдер шаруашылық субъект деңгейiнде қабылданады. Кәсiпорында қаржы салымдарын жасау үшiн бiрнешесе альтернативтi қаржыландыру мүмкiндiктерi бар. Бiр-бiрiне ұқсамайтын бұл қаржыландыру көздерi бiрге қолдануы мүмкiн. Тәжiрибеде солай жиi болады.

Қаржы ресурстары	Кәсiпорындағы инвестициялау көзi
1	2
1. Жеке 1.1.            Амортизациялық  қаржы бөлiнулер (негiзгi қорлар мен материалды  емес активтерге салынған тозу қаржылары) 1.2.            Жалпы пайда 1.2.1.      Тауарлар мен қызмет көрсетулердi өткiзуден түскен пайда (кәсiпкерлiк табыс. 1.2.2.      Басқа да өткiзулерден түскн табыс. 1.2.3.      өткiзуден тыс нәтижелердiң (табыс­тар) сальдосы. 1.2.4.      Резервтiк қор 1.3.            Жөндеу қоры. 1.4.            Сақтандыру резервтерi 1.5.            Бақалар	өткiзуден түскен түсiм (өзiндiк құн)       өткiзуден түскен табыс Басқа да өткiзулерден түскен табыс     өткiзуден тыс табыстар   Жалпы табыс   Таза табыс
2. Тартылған қаражаттар. 2.1. Ағымадағы инвестициялық қызметтегi үлестiк қатысу қаражаттары. 2.2. Бағалы қағаздарды эмиссиялаудан түскен қаражаттар. 2.3. Еңбек ұжымының мүшелерiнiң жеке және заңды тұлғалардың табыстық және басқа да жарналары. 2.4. Сақтандыру төлемдерi. 2.5. Франчайзинг, селенг, аренда бойын­ша төлемдердiң түсуi 2.6. Басқалары	Сәйкес инвесторлардың қорлары
3. Бюджеттiк қаржы бөлiнулер	Бюджеттiк қаржыландыру қаражат­тары
4. Бюджеттiк емес қорлардан түскен түсiм­дер	Бюджеттiк емес қорлардың қаражат­тары.
5. Қарыздық қаражаттар. 5.1. Банк несиесi 5.2. Басқа да қаржылық  институттардың несиелерi 5.3. Бюджеттiк несие 5.4. Коммерциялық несие 5.6. Басқалары	Несие берушiлердiң қорлары
6. Тартылған қаражатар 6.1. Аығмадағы инвестициялық қызметтегi үлестiк қатысу қаражаттары. 6.2.Бағалы қағаздарды эмиссиялаудан түс­кен қаражаттар. 6.3. Еңбек ұжымының мүшелерiнiң жеке және заңды тұлғалардың пайдалық және басқа да жанрлары. 6.4. Сақтандыру төлемдерi. 6.5. Франчайзинг, селенг, аренда бойын­ша төлемдердiң түсуi. 6.6. Басқалары	Сәйкес инвесторлардың қорлары
7. Бюджеттiк қаржы бөлiнулер.	Бюджеттiк қаржыландыру қаражат­тары
8. Бюджеттiк емес қорлардан түскен тұсiм­дер.	Бюджеттiк емес қорлардың қаражат­тары

1-кесте-каржыландыру көздерiн топтастыру.

Кәсiпорынның меншiктi қаржы қорлары өзiне құрылтайшылардың бастапқы жарналарын және капиталды салымдарды қаржыландыруға кеткен шаруашылық iс-әрекет нәтижелерi есебiнен жиналған жинақтарды қосады.

Кәсiпорында инвестицияларды қаржыландырудың iрi көзiне амортизациялық қаржы бөлiнулер жатады. Осы бөлiнулер нәтижесiнде кәсiпорынның негiзгi капиталын ұдайы өндiрiсiн кеңейтуге қолданылатын бос ақша қаражатары қалыптасады.

Табыстан төленетiн салықтар мен басқа да төлемдер төленгеннен кейiн кәсiпорында таза табыс қалады. Оның бiр бөлiгiн өндiрiстiк және әлеуметтiк сипатты капиталдық салымдар ретiнде қолдануы мүмкiн.

Несиелiк қаражаттар несие берушiлер есебiнен құралады. Қазiргi кезде инвесторлар тез эффект беретiн кәсiпкерлiк iс-әрекет беретiн кәсiпкерлiк iс-әрекет салаларын несиелеуге тырысады.

Инвестициялаудың бағыттарының бiрi ретiнде лизингi айтуға болады. Лизинг деп машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлiк құралдарының және де өндiрiстiк мағынасы бар ғимараттардың ұзақ мерзiмдi арендасын айтамыз. Осында айта кету керек, дамыған нарықтық қатынастар жағдайында лизингтiң құрал-жабдықтарды инвестициялаудағы үлесi 25% құрайды.

Бюджеттiк қаржы бөлiністері – бұл бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары. Қазақстан Республикасының бюджетiнен қайтарымсыз негiзде мемлекеттiк орталықтандырылған капиталды салымдарды қаржыландыру, ол- объектiлер құрылыс жұмыстарының бекiтiлген тiзiмiне және мемлекеттiк қажеттiлiгi бар объектiлер қатарына енгiзiлсе ғана жүргiзiледi.

Инвестициялаудың әр түрлi түрлерiн тарту және қолдану мақсатында мемлекеттiң және мемлекеттiк реттеудiң рөлi тiкелей бақылау мен реттеуге (мемлекеттiк кәсiпорындарды басқаруға беру, халықаралық несие үшiн), және экономикалық тетіктер арқылы жанама әсер етуге (халықаралық кәсiпкерлiктiң тiкелей және портфельдi әдiстерi) саяды.

Реттеу дәрежесi инвестиция объектiлiгiмен анықталады және мысалы, несиелiк инвестиция объектiсі кәсіпорындар немесе мемлекет болып табылатындықтан, ол несиенi аралық иемдену құқығына ие, сондықтан да инвестицияның тiкелей қолданылуын бақылау жасауға мiндеттi. Инвестициялаудың коммерциялық түрiнде мемлекет тiкелей бақыламайды, оның рөлi тек жанама түрде ғана болады, негiзiнен заң механизмi (салық жүйесi және т.б.) және қаржы-экономикалық саясат арқылы реттейдi.

Инвестициялық саясаттағы мемлекеттiң маңызын нарықтық экономиканың iшкi тұрақсыздығы туралы алғышартты негiздей отырып, экономикалық саясаттың Кейсиандық теориясы анықтайды. Мүндай тұрақсыздық өндiрiс факторларын жеткiлiксiз қолдану және тұрғындардың жұмыспен толық қатылмау салдарынан туындайтын ресурстарға сұраныстың жеткiлiксiздiгiмен көрсетiледi. Сондықтан Кейнс бойынша макроэкономикалық саясаттың негiзгi мақсаты төлеуге араласуы көмегiмен қол жеткiзетiн толық жұмыс бастылық болып табылады. Осылардың құн өсiмiн қамтамасыз етедi және соның нәтижесiнде жалпы iшкi өнiм динамикасына әсер етедi.

Басқаша айтқанда Кейнс бойынша инвестициялық сұраныс динамикасы экономиканың дамуының циклдiгiнiң басты себебi болып табылады. Өз кезегiнде бұл сұраныс динамикасы салынған капиталдың өсiм ақысы (пайыздық мөлшер) деңгейiне байланысты болады. Осыдан келiп баға динамикасы мен өсiм ақы дңгейiне әсер ету мемлекеттiң ақша несие саясатының өзара байланысын келесiдей тiзбек арқылы көрсетуге болады: ақша массасы – пайыз мөлшерi – инвестиция – жапы iшкi өнiм. Мүндай схема Батыстың көптеген елдерiнде 50-60-ыншы жылдары тиiмдi жұмыс iстедi.

Елде ақша-несие саясатын қалыптастыра отырып, мемлекет (Ұлттық банк) ұлттық ақша және өсiм ақының валюталық құнын анықтайды. Мемлекет (Ұлттық банк) өсiм ақыны құрудың мұндай факторлар қатынасын нарықтық күштер және мемлекеттiк реттеу арқылы анықтайды.

Шетел капиталын тарту мақсатындағы өсiм ақыны реттеу тек дамушы елдерде ғана емес, сонымен қатар экономикасы дамыған елдер де қолданады. Мысалы, 80-iншi жылдардың бiрiншi жартысында АІШ төлем балансының жеткiлiксiздiлiгiн қаржыландыру үшiн өсiм ақыны көтердi. Нәтижесiнде елге, әсiресе Батыс Европа елдерiнен капитал ағыны тез өстi. Сол кездегi күрделенген жағдай экономикалық әдебиеттерде “өсiм ақы соғысы” деп атала бастады.

Бiрақ мұндай саясат бiр қарағанға қарапайым емес. өсiм ақыны төмендетуден экономикалық белсендiлiктiң төмендеуi және халықтың жұмыс бастылық жағдайының нашарлауы және т.б. қолайсыз жағдайлар туады. Мұндай саясат құнсыздануды күшейтуге қабiлеттi, себебi несиенiң қымбаттауы өнiм құнының өсуiне әкеледi. Сондықтан өсiм ақы сферасында мемлекеттiң көбi курсты жасанды көтермелеуге қарағанда нарық факторына сүйенедi.

Мемлекеттiк реттеу проблемасы мына себептер бойынша реттеудiң бiр факторлы моделi ретiнде қарастырылмайды, бiрiншiден, өсiм ақының өзi көп факторлы, күрделi нарықтық категория болып табылады. Екiншiден, өсiм ақы (реттеушi ретiнде, бiрақ инфляция жағдайында емес) несие ағынына үлкен дәрежеде әсер етедi.

Шетел капиталымен жұмыс iстеуде, оны екi кезеңге бөлiп көрсеткен жөн:

• Шетелдiк капиталды тарту кезеңi;
• Тартылған капиталды қолдану кезеңi;

Кәсіпорындарға шетелдiк капиталмен жұмыс iстеудiң әр кезiнде мемлекет қызметтерi мен реттеу принциптерi ерекшеленедi. Мемлекеттiк несиелеу және акционерлiк емес кәсiпкерлiк түрiнiң сфералары жеке шетелдiк капиталды халықаралық кәсiпкерлiк (тiкелей және портфельдi шетелдiк инвестиция) түрiнде тарату және қолдану сферасына қарағанда мемлекет тарапынан көбiрек реттеудi талап етедi. Мемлекеттiк қазыналық мiндеттемелер маңызы артады. Осы ерекшелiкке байланысты шетелдiк капитал аумағындағы заңдылықтар сыртқа заем беру және шетелдiк инвестиция заңдылықтарына бөлiнген. Шетелдiк капиталды тарту және қолдану кезiндегi мемлекеттiк реттеу қызметтеру көрсетiлген. Реттеу әдiстерi сондай-ақ шетелдiк капитал және инвестиция түрiне байланысты жiтеледi. Халықаралық мемлекеттiк және банктiк несие беру. Бұл жағдайда реттеу дәрежесi мемлекет халықаралық несиенiң аралық заемщигi болып табылумен анықталады. Мемлекет несиелiк келiсiмге қол қояды, үкiметтiк кепiлдiк берумен оның жабылуын қамтамасыз етедi. Мемлекет несиенi заемге берушi ретiнде бiрнеше қызметердi атқарады.Бұл жағдайда мемлекет ролi мынамен анықталады:

• ол кредитор, донор, гарант және заем берушi рөлiн атқара отырып, халықаралық несиелiк қатынастың белсендi қатысушысы болып табылады;
• мемлекеттiк несие беру бюджет құралдарын жинақтау жолдарымен жүзеге асырылады;
• көптеген елдерде мемлекеттiк бюджет есебiнен кәсіпорындар мен банктерге экспорттық несиелер берiледi;
• әлемдiк нарыққа сай қызмет көрсету үшiн жеке банктiк экспорттық несиелерiне кепiлдiк беретiн сыртқы саудалық операцияларды несиеге беру және сақтандыруды көздейтiн мемлекеттiк немесе жартылай мемлекеттiк кәсіпорындар құруы мүмкін.

Кәсіпорындарға жағымды инвестициялық климат қалыптастыру үшін елдің саяси тұрақтылығы өте маңызды шарт болып табылатыны анық.

Жалпы жинақтар – бұл тұтынуға жұмсалмаған (тұтынуға мемлекеттiк шығындар да жатады) барлық қоғамның ағымдағы табысының бiр бөлiгi және бұл инвестициялаудың қаржылық негiзiн құрайды.

Жалпы мемлекет көлемiнде жалпы инвестициялар мен жинақтар бiрдей деуге болады. Жалпы жинақтар мен инвестициялардың бiрдейлiлiлiгi, бөлек экономика секторларында басқаша болуы мүмкiн. Дамыған несиелiк-қаржылық жүйе жағдайында жинақтардың иесi кiс екендiгiнiң принципиалды маңызы жоқ, себебi, бұл қаражаттар қаржы қорларында несиелеу операцияларында мобилизацияланады.

1.2 Өнеркәсіптік  кәсіпорындардың инвестициялық қызметін бағалау көрсеткіштері.                                                                                                            

Әрбір кәсіпорын өзінің инвестициялық саясатын жүргізу керек, ол үшін оның  тактикасы болу керек. Біз оны стратегялық инвестициялық саясат дейміз.

Инвестициялық саясат дегеніміз – инвестицияның жиынтық көрсеткішін іске асыру және сол іске асырудын механизмі.

Табыс алу мақсатында көлемді кұрлымды белгілейтін шаруашылық шешімдердің жүйесі және инвестицияны шаруашылық объект бағытында (кәсіпорын, фирма, компания) жүргізетін негіз – кәіпорынның инвестициялық саясатын құрайды. Осының арқасында көптеген мәселелер шешіледі. Мысалы: өңдірістің құрлымын жетілдіру,даму қарқын жылдамдату және т.б. Ерекше орын алатын – жұмысшылардың кәсіби деңгейін, білімдерін және тәжірибесін жоғарлату.

Басқарудың экономикалық әдісін кең қолдану жағдайында кредиттік жағдайды кешіру және нарыктық қатнастарға өтуде перспективаға инвестициялық саясаттың ғылыми дәлелдігін қамтамассыз ету керек, жаңа шаруашылық механизіммен инвестицияны болжау мен жоспарлау тәжірибесін байланыстыру және салымдардың ұтымды жолдарын қамтамассыз ету, елдің әлеуметтік – экономикалық дамуының негізгі бағдарламасының  бірі сияқты оның  нәтижелігін жоғарлату болып табылады.

Кәсіорында инвестицияны тиімді пайдалану үшін мынандай шараларды қолдану керек:

• экономикалық, ғылыми техникалық, әлеуметтік жетістіктерге жетудің жолдарын табу;
• пайданы көздеу;
• жалпы шығындарды азайту;
• мемлекеттен келген, бюджеттен келген қаржыны, кредиттік қаржыны, гранттан келген қаржыны дұрыс пайдалану;
• дүние жүзілік мүмкіндіктерді пайдалану, жеңілдетілген гранттар алу;
• инвестициялық тәуекелділік;
• инвестицияның өтімділігі.

Қазіргі кездегі инвестициялық саясаттын ерекшелігі техникалық қаруландыруға салымдар және өндірістік кәсіпорынды қайта жөндеу, инвестицияны базалық машина жасау саласына , ауыл шаруашылық саласына жіберу, ресурс алатын , өндірістің және пайдалану саласына бағыттау.

Инвестициялық өтімділіктің бір түрі – пайдық инвестициялық қорлар. Инвестициялық пай – атаулы бағалы қағаз болып табылады. Әр инвестициялық пай иемденушісіне бірдей құқық береді. Инвестициялық пайды шығару тәртібі, оларды орналастыру, айналымға жіберу бағалы қағаздар нарығындагы федералды комиссия шешеді.

Инвестициялық пай – құжатты және құжатсыз нысанда шығарылады. Инвестициялық пайдын мерзімі аңыкталмайды.Инвестициялық пай бойынша прцент және дивидент есптелінбейді.

Инвестициялық пай қорының мүлкі және инвесторлардын құқығы жүргізуші кәспорынның келісім шарты негізінде мамандырылған депозиттарімен жүзеге асады.Инвестициялық пай қордын тек бір ғана маманданған депозитариі болады.

Инвестициялық пай қоры инвесторлардын мамандырылған депозиттари есебіне берілген және жүргізүші кэсіпорынның сенімді жерінде болған мүлкі негізінде құрылады.

Мамандырылған депазитариға және жүргізуші кәсіпорынға есеп үшін берілген мүлік инвестициямен  пайды, инвестициялық пай қорын алу үшін жүзеге асады.

Инвестициялық пай қордын құрылуы инвесторлардын жүргізуші кәсіпорыннан инвестициялық пайды алу негізінде болады. Инвестициялық пай қорынан инвестициялық пайды алатын инвестордын қаржысы мамандандырылған депозиттари есебінен түседі.

 Инвестициялық пай қоры 2 нысанда болады:

• ашық;
• интервалды.

Егер жүргізуші кәсіпорын өзі шығарған инвестициялық пайды инвесторлардын сұрауы бойынша уақытында және инвестициялық пай қоры белгілеген тәртіп бойынша сұрау күннен бастап 15 күннен кешіктірмей сатып алуды міндеттіне алса, онда ол қор ашық болады.

Егер жүргізуші кәсіпорын өзі шығарған инвестициялық пайды инвесторлардын сұрауы бойынша уакытында және инвестициялық пай қоры белгілеген тәртіп бойынша, бірақ жылына бір реттен артық емес болса, онда ол интервалды қор болады.

Жүргізуші компания инвестициялық пай қорының мүлкін инвестициялауға құқылы. Ол инвестициялық қорының мүлкіне кездейсоқ зақымдап алса, жоғалтса өз мүлкімен жауап береді.

Инвестициялық пайды орналастыру жағдайында ол тек қана ақша қаражаттарымен төленеді. Орналастыру жағдайында ескере кететен бір жағдай: толық төленбеуге немесе төлемді кейінге кқлтыруға болмайды.

Инвесторлар өздеріне тиісті инвестициялық паймен еркін қолданады.Олар пайды мұрагерлікке қалдыруға, бағалы қағаздар заңына сәйкес басқа да келісімдер жасай алады. Барлык кәсіпорындар инвестициялық қарекетпен байланысты. Инвестициялық жоба бойынша шешім қабылдау көптеген факторлармен қиындатылады. Олар: инвестицияның түрі, инвестициялық жобаның құны, қаржы ресурстардың шектеулігі, шешім қабылдаумен байланысты тәуекелділіктер.

Инвестицияны қажет ететін себептер көп болуы мүмкін, бірақ жалпы оларды үш түрге бөлүге болады: қолда бар материалды-техникалық базаны жаңарту, өндірістік қарекеттің көлемін ұлғайту, жаңа қарекеттердің түрін меңгеру. Инвестициялық жобаны қабылдау міндеті әр бағытта әртүрлі. Егер бар өндірістік қуатты ауыстыру керек болса, онда шешім оңай қабылданады, себебі кәсіпорынның басшылары жаңа өндірістің қаңдай сиппаттамалармен қанша керектігін нақты біледі. Ал егер негізгі әрекетті кеңейтумен байланысты инвестиция туралы шешімді қабылдау қиынға түседі. Осы жағдайда жаңа туындайтын факторларды ескеру қажет. Олар: тауар нарығында кәсіпорынның  жағдайының өзгеруі, қосымша еңбекті игеру жэне т.б.

Болжанған инвестиция көлемі маңызды болып келеді. 100 мың  $ мен 1 млн.$ тұратын  инвестициялық жобамен байланысты жауапкершілік деңгейі әртүрлі. Сол себептен экономикалық тұргыдан талдаулық зерттеудің деңгейі әртурлі болу керек. Сол себептен инвестициялық сиппатты шешім қабылдау дифференциалдық құқұық тәжірибесі көптеген кәсіпорындарда  күнделікті бекітіледі, яғни инвестицияның максималды көлеміне шектеу қойылып, кәсіпорынның басшылары өзіндік шешім қабылдайды.

Инвестициялық сипаттағы бақылау шешімін қабылдау процесі негізінде болашақ ақша түсімдері мен болжаулы инвестиция көлемін салыстыру жэне бағалау жатыр.Өйткені салыстырылатын көрсеткіштер әр түрлі уақытқа қатысты, осындағы ең негізгі проблема оларды салыстыру. Оған әртурлі қарауға болады, объективті жэне субъективті жағдайға байланысты инфляция қарқыны болатын түсімдердің көлемі, болжау көкжиегі, аналитиктердің білім деңгейі және т.б.

Қаржылық мененджмент тәжірибесі инвестициялық қызметтерді бағалаудың келесі әдістерін атап көрсетеді.

Капитал мен табысты дисконтау. Матариалдық негізін ақша құрайтың қаржы ресурстары уақытша құндылыққа ие. Қаржы ресурстардын уақытша құндалығы екі аспектіде қарастырылады. Бірінші аспект ақшаны сатып алу қабілеттілігімен байланысты. Екінші аспект ақша қаражаты капитал сияқты айналымымен және осы айналымнан табыс алумен байланысты. Ақша жаңа ақшаларды тезірек жасау керек.

Табысты дисконтау- капитал салу мерзіміне байланысты табысты әкелу. Дисконтау есебімен өскен капитал мен қосымша табысты аудару үшін келесі формула аңықталынады:

К=К^*(1+n),

К- салымдардың бастапқы сомасынан t-мерзімінің аяғында капиталдың салымдарының мөлшері.

К- салынған капиталдын  мөлшерін ағымдағы бағалау, яғни бастапқы салым салынғаннан кейін бастапқы мерзімнің  позизиясы.

n-дисконтау коэфициенті (яғни табыстылық нормасы немесе пайыз мөлшерлемесі) бірлік үлесі.

Д=К (1+n)-К,

Д- косымша табыс, тенгемен

Ағымдағы мезгіл позициясынан болашақ ақша түсімдерін бағалау үшін табысты дисконтау қолданылады. Инвестор капиталды салғанан кейін, келесі жағдайларды басшылыққа алады.

Біріншіден, әр уақытта ақшаның құнсыздануы болады, екіншіден,анықталған минимум мөлшерінен төмен емес капиталға табыстың мезгілдік түсуі. Инвестор болашақта қандай табыс алатынын бағалау керек және табыстың болжанған деңгейінен жұмыстың басталуына максималды мүмкін болатын қаржылық ресурстар соммасына салуды жіберу.

Таза табыс келтіретін эффекті есептеу әдісі. Бұл әдіс бастапқы инвестиция көлемін дисконттау таза ақша түсімдерінің жалпы соммасын келтірілгеннен құралған. Өйткені ақша қаражаттардың құйылымы уақыт бойынша бөлінген. Ол аналитик инвестициялығысы келетін немесе инвестициялай алатыннын жылдық қайтарылу пайызынан шыға қоятын r-коэффициенті арқылы дисконттталады. Мысалы мынандай болжам жасалынады, инвестиция (IC) жыл ішінде басқарылады, ал жылдық табыстар P1,P2,.............Pn көлемінде. (NPV) сәйкесінше мына формулалар бойынша есептелінеді:

PV= Рк/ (1+r )^e      ;

NPV= Рк/ (1+r )^e   -С-С ; 

Егер: NPV> 0, онда жобаны қабылдау керек

NPV<0, онда жобаны қабылдамау керек

NPV=0, жоба не пайдалы емес , не зиянды емес.

Мынаны ескеру қажет, NPV көрсеткіші қаралып отырған жобаны қабылдау кезде кәсіпорынның экономикалық потенциалының өзгеруінің болжамдық бағалауын көрсетеді. Бұл жоба уақыт бойынша әр түрлі жобалардың NPV соммалауға болады. Бұл өте ерекшке белгі, бұл критерияны басқалардан ерекшелейтін және оптималды инвестицияланған қоржынды талдау кезінде оны негізгі етіп қояды.

Инвестицияның табыстылық индексін есептеу әдісі. Бұл әдістің мәні бойынша алдыңғының жалғасы болып табылады. Табыстылық индексі PI мына формула бойынша есептелінеді.

PI=РК / ( 1+r)k/ИсИ ;

Егер :PI>1, жобаны қабылдау керек

PI<1, жобаны қабылдамау керек.

PI=1, жоба не табысты емес не зиянды емес.

Таза келтірілген эффектімен салыстырған да табыстылық индексі қатынасты көрсеткіш болады. Осыған орай, NPV мәні бірдей альтернативті жобалардың ішінен біреуін таңдап алуға қолайлы.

Инвестицияны пайдалылық үлесін есептеу әдісі. Инвестицияның пайдалылық нормасының түсінігінің астында дисконттау коэффициентінің мәні жатыр. Сонымен қатар , жобаның NPV=0:

IRR=r, бұнда   NPV=f(r)=0

Жоспарланған инвестицияның нәтижелігін талдауда бұл коэффициенттердің мәні мынада жатыр:IRR- берілген жобамен асоцоцияланатын шығындарды максималды қатысты жіберу деңгейін көрсетеді. Мысалы, егер жоба толығымен банктің ссудасы арқылы қаржыландырылса , онда  IRR-банктің пайыздық мөлшерлемесінің жіберілу деңгейінінің жоғарғы шекарасын көрсетеді, оның жоғарлауы жобаны зиянды жасайды.

Инвестицияның нәтижелік коэффициенттерін есептеу әдісі. Бұл әдістің екі белгісі бар: ол табыстың көрсеткіштерін дисконттауды ұсынбайды; табыс таза пайданы PN көрсеткіштерімен сипатталады. Есептеудің алгаритімін ерекше оңай, сондықтан бұл коэффициенті тәжірибеде көп қолданады. Инвестицияны нәтижелік коэффициенті  ARR орта жылдық пайданы PN инвестицияның орта көлеміне (коэффициент % алынады) бөлумен есептелінеді. Инвестицияның орта шамасы капиталды салымдардың бастапқы соммасын 2 бөлгенде табылады, егер талданатын жобаны өткізу мерзімі өткенде барлық капиталды шығындар шығарылып тасталынады немесе қолдық  құнының қома- қолдығын жіберсе RV онда оны бағалау шығарылып тасталу керек.

ARR=             PN

 ½ (IC-RV)

Осы көрсеткіш кәсіпорынның жалпы таза табысын оның іс-әрекетіне авансталған (орта баланстың нетто қорытындысы) қаражаттың жалпы сомасына бөлумен анықталады, авансталған капиталдың пайдалылық коэффициентімен салыстырылыды.

Инвестицияның өтелу мерзімін анықтау әдісі. Бұл әдіс әлемдік тәжірибеде ең оңай және кең таралған әдістердің бірі.

Өтелу мерзімін есептеу алгаритімі  (РР) инвестициялаудан түсетін болжанған табыстарды бөлудің бір қалыптылығына тәуелді. Егер пайда жылдарға бір қалыпты бөлінсе онда өтелу мерзімі жылдық табыстың көлеміне бір уақытылы шығындарды бөлумен анықталады. Бөлшек сан шыққанда оны бүтін жақын санға айналдырамыз. Егер пайда бір қалыпты бөлінбесе, онда өтелу мерзімі жылдар санын тура есептеумен анықталады, ол сол жылдар ішінде инвестиция куммулятивті табыспен жабылады. РР көрсеткіші есептеудің жалпы формуласы мынандай болады.

PP=n Pk ,    мұнда Pk >IC

Инвестицияны өтелу мерзімінің көрсеткішін есептеу қажет. Сонымен қатар талдауда ескеретін бірқатар кемшіліктер бар. Біріншіден, ол соңғы мезгілдердегі табыстың әсерін ескермейді. Екіншіден, ол кумулятивті табыстардың сомасы бірдей жобаларды ерекшелемейді, бірақ оларды жылдар бойынша бөлуді ерекшклейді. Бірқатар жағдайларда өтелу мерзімін есептегеннен тұратын әдістерді қолдану дұрыс бола алады. Мынандай жағдайларда:

• кәсіпорын басшылары жобаның табысты емес, көбінесе өтімділік проблемасын шешумен айналысуда ;
• инвестиция тәуекелділіктің жоғарғы деңгейімен байланысты, сондықтан өтелу мерзімі қысқа болған сайын жобаның тәуекелделігі де аз болады.

Мұндай жағдай тез техникалық өзгерістер болатын іс-әрекеттің түрлеріне немесе салаларына сәйкес келеді. 

1.3  Өнеркәсіптік  кәсіпорындарда инвестициялық жобаларды ұйымдастыру жолдары.                                                                                                                

Кәсіпорында инвестициялық саясатты жүргізген кезде көптеген факторлар маңызды роль ойнайды. Соның ішінде ерекше орын алатын – инвестицияны мемлекеттік қолдау.

Инвестициялық жобалау дегеніміз техника – экономикалық негізі бар (сызулар, түсіндермелі хаттар, инвестициялық жобаның бизнес-жоспары және жобаны жүзеге асыру үшін қажетті басқа материалдар.Оның ажырамас бөлігі болып инвстициялық жобаның құнның аңыктайтын смета табылады.

Жоба – бұл техникалық материалдар(сызба, есептер, жаңа құрылған гимараттардың макеті, құрлыстар т.б) белгілі бір құжаттардың алдын-ала тексті.

Ең алдымен өндірістік бағытта инвестициялық жобаны өндеу ұзақ мерзім уақыт бойы жүзеге асады- идеядан бастап материалдық деңгейге дейін.

Инвестициялық жобаны нарыктық көрсеткіштердің көмегімен тиімді бағалау үшін жұмыстын басталуы мен аякталуын нақты білу керек. Зертеуші, ғалым үшін жобаның басталуы идеяның туындауы болса, бизнесмендер үшін- алғашқы ақша қаражатты жобаны жүзеге асыру үшін салу болып табылады.

Жобаны қаржыландыратын инвесторларды процесстін жасалуы емес, оны өткізуден алатын пайда қызықтырады. Ал жобаны жүзеге асыратын мекемелер үшін – жүұыстын аякталуы. Кейбір жобалар үшін жұмыстын аякталуы – қаржыландырудын тоқтатылуынан, объектіні пайдалануға шығару, жобалық қуаттылықты толығымен игеру болады.

Жобамен жұмыс істеу мезгілінің басталуы мен аяқталуы құжатты түрде негізделу керек.

Жобаның басталу кезінен өтімділік кезенге дейінгі уақыт аралығы инвестициялық цикл деп аталады.

Инвестициялық циклды 3 топқа бөлуге болады. Оның әркайсысының өз мақсаттары мен міндеттері бар:

• нвестицияға дейінгі- бастапқы зертеулерден инвестициялық жобаны қабылдау шешіміне дейін, яғни соңғы зерттеулерге дейін
• ивестиция кезеңі- келісім шарт жасау кезеңі
• өндірістік- кәсіпорынның немесе объектінің шаруашылық қарекет ету кезеңі.

Инвестициялауға дейінгі және инвестициялау кезіндегі этаптар инвестициялық жобалау облысына кіреді. Ал өндірістік кезең арнайы жүргізуші дисциплинадар ( өндірістік мекеме және еңбек күші, болжау, қаржыландыру, анализ т.б ) облысына кіреді.

Инвестицияға дейінгі кезде болашақ объектіні жобалау қарастырылады. Кәсіпорын инвестиция туралы алдын-ала шешім қабылдайды, салынып жатқан объектілерінің директорын тағайындайды. Жобаның техникалық экономикалық бағалауын, өтімділік бағасын зертеуді кәсіпорынның өзі жүргізеді немесе мамандырылған мекемелердің көмегіне жүгінуге болады.

Дамыған елдерде инвестицияға дейінгі кезеңді орындау шығындары жобаның сомасынан 1,5-5,5 %  құрайды, соның ішінде: инвестициялық мүмкіншіліктің құрылуы 0,2-1%, инвестиция негізінде 0,25-1,5% шағын жобалар үшін техника-экономикалық зертеулер үшін 1,0-3,0 %, ірі жобаларға 0,2-1,2 %.

Жобаның алғашкы кезінде күтпеген жағдайларды ескеруге болады. Ол үшін ең экономикалық жолдарды табу, жобаның өтімділігін бағалау, оның бизнес- жоспарын құру. Бірақ, уакытында тоқтау деген принципке сүйене жүру керек, яғни жұмыстың басында тиімсіз жобадан бас тартқан жөн.

Екінші инвестициялық кезенде жоба мыналарды енгізеді:

• жобалық кәсіпорынды таңдау;
• жобалық сызуларды және модельді объектілерді дайындау;
• жобалық және құрлыстық жұмыстын алдын – ала жоспары;
• деталдық жоспарлау және спцификация;
• құрлыстық орындардын сызбасы.

Осы кезеңде бас мердігер және субмердігер тағайындалады. Мердігерлер мен жабдықтаушылармен есеп айырысу үшін қыска мерзімді зайымдар аңыкталады.

Инвестициялық кезеңде орындалған көп нұсқаулы есептер нақты жобаны, оның техникасын және жабдықтарды анықтауға мүмкіндік береді. Осы кезеңде қабылданатын шешімдер техникалық деңгейін, құрлымын құрлыстық өндірістік жобаны жүзеге асыру шығындары ғана емес, сонымен қатар пайдалану шығындарына да тәуелді.

Жобалау үрдісін 2 кезеңге бөлуге болады:

• жоба алдындағы;
• нақты жобалау.

Жобалау алдындағы кезең инвестиция салудың алғы шарттарын жасайды. Дәл осы кезеңде жобаның өміршеңділігі мен инвестициялық тартымдылығы қалана басталады. Жобалау алдындағы кезең зерттеулері нақты инвестициялық жобаның толық сипаттайды. Инвестициялық жобаның өмірлік циклін бұл кезеңде дәл анықтау мүмкіндігі қиынға соғады.

Нақты жобалау өзі екі кезеңді енгізеді:бастапқы және соңгы жоба. Әр кезеңде болашақ объектінің сметасы аңықталады.

Өндірістің техника-ұйымдастырушылық дәрежесінің көтерілуі соның ішінде: еңбек,еңбек құралдары және еңбек заттары деңгейінде көрінеді. Міне осындай экономикалық көрсеткіштер, еңбекті іске асырумен бірге техника мен технологияның тиімділіктерінің дәрежесін көтереді. Жоғарыдағы көрсеткіштер (еңбек өнімділігі,қорқайтарымдылық,материалсыйымдылық) интенсификацияның жеке көрсеткіштері деп аталады. Оларды талдау технико-ұйымдастырушылық дәреженің факторымен шығару керек. Жеке көрсеткіштерге байланысты жалпылау да қолданылады.

Барлық жалпы көрсеткіштер жиынның технкалық және ұйымдастырушылық тиімділігін сипаттайтын, келесі топтарды қарастыруға болады:

• Еңбек өнімділігінің, еңбекақы қоры жоғарылауы;
• Материал қайтарымдылығының өсуі (материалдар шығынын азайту);
• Негізгі қор қайтарымдылығын көтеру;
• Айналым коэффициентінің артуы;
• Өнім көлемін жоғарылату;
• Өнімнің өзіндік құнының төмендеуі;
• Қаржылық тұрақтылық жағдайын көрсеткіштерін жоғарылату;

Инвестициялық мүмкіншіліктерді қолданудың экономикалық тиімділігі барлық материалдық салаларға ортақ. Әдістік ұсыныстар іс-шараларының кешені ғылыми-техникалық прогресті үдетуге бағытталған.

Жобалау үрдісіндесінде болашақ объектінің негізгі мәселелері шешіледі. Олар: өз белгілеуіне сәйкестілігі; прогресті пайдалану талаптары; қысқа мерзім ішінде аз ғана еңбек күшін, материалды және ақша қаражатты пайдалануда.

Отандық тәжірибеде кәсіпорынның жобасын жасау, өндеу кезінде мынандай бөлімдерді өзіне енгізеді:

• түсіндірмелі хат;
• техника-экономикалық бөлім;
• бас жоспар;
• енбек күші;
• құрлыстық бөлім;
• өндірісті баскару жүйесі;
• сметалық құжаттар.

Инвестициялық жобаның әр жұмысының кезенінде оның құндық бағасы аңықталады. Шетелдік тәжірибеде оның кем дегенде төрт түрін есептейді және олардың нақты денгейі жобаны өңдеу кезінде өседі. Инвестициялық мүмкіншілікті зертеу кезінде алдын-ала құнның бағасы есептелінеді. Оның мөлшері 25-40% аралығында болу керек.

Инвестициялық процестін әр кезеңінде жобаның экономикалық өтімділігі, табыстылығы аңыкталады.Басқа сөзбен айтқанда шығындарды алынатын табыстылықпен салыстырғанда алатын жобалық анализ жоспарланады.

Кәсіпорындар барлық инвестициялык ұсыныстарды «жинағанда» оларды бағалау жэне ранжирлеу процесі басталды. Сонымен қатар инвестицияның нәтижелік көрсеткішін есептейтін жобаның бизнес жоспары кұрылады, олар өз кезегінде, банк және басқа да кредиторларға ұсынылатын техника-экономикалық жағдайда жүзеге асырылады.

Барлық өркенниетті мемлекеттерде неғұрлым болашағы бар кәсіпорындар өз қызметтерін кеңейте келе, міндетті түрде инвестиция тартуға есік ашады. Бұл өз кезегінде инвестициялық жобаларын тиімді де тартымды түрде ұсыну арқылы инвестиция тарту тәжірибесі кеңінен қолданалынады.

2 «Атамекен» Ақ-ның инвестициялық жӘне экономикалық Әлеуетін талдау                                       

• «Атамекен» АҚ-ның экономикалық қызметін талдау.

«Атамекен» АҚ-ның өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясы, Азаматтық кодекс, Салық және бюджет төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР кодексі (Салық кодексі), кәсіпорынның жарғысы, ұйымдастырушы құжаттар және басқа да заң актілері негізінде жүзеге асырады. Акционерлік қоғамның жеке фирмалық атауы, көрсетілген мөр таңбасы, арнайы мүлкі бар. Ол Қазақастан Республикасының заңына сәйкес өзінің барлық мүлкімен өз міндеттемелері бойынша жауап береді. Кәсіпорынды құру мен қызметтің басты мақсаты – тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыру, шетел және отандық бәсекелестеріне орын бермейтін сапалы жиһаз өнімдерін шығару оны өткізу арқылы табыс табу болып саналады. Табыс табу негізінде кәсіпорын қатысушыларының экономикалық және әлеуметтік мүдделерін жүзеге асыру.

Өз қызметтерін жүзеге асыру үшін кәсіпорын келесі қызмет түрін орындайды:

• Жиһаз жасауға арналған материалдарды өңдеп, дайындау;
• Жиһаз бұйымдарын бөлшектеп сату;
• Жиһаз бұйымдарын дайын тауар ретінде құрастырып оны нарыққа шғару;
• Көтерме және бөлшек сауда;
• Сыртқы экономикалық қызмет;

және басқа да қосалқы қызметтер.

«Атамекен» АҚ 1997 жылы ЖШС болып құрылған. Кәсіпорын нарық жағыдайына икемделіп тұрақты жұмыс жасау салдарынан және өндірісі активтер айналымының жоғарлауына байланысты 2000 жылы акционерлік қоғам болып мемлекеттік тіркеуден өтеді. Алдағы кезеңде де компания өндірістік орындарын кеңейтіп, Қазақстанның басқа да өңірлерінде өндірістік цехтар ашуды көздеп отыр.

Компанияның негізгі өндірісі әртүрлі жиһаз өнімдерін шығару болғандықтан өз маман кадрларына жіте назар аударып отырады. 1 суретте кәсіпорынның ұйымдық құрылымы көрсетілген.

«Атамекен» АҚ-ның негізгі органдары:

1. Жоғарғы орган – Акционерлердің жалпы жиналсы.
2. Басқару органы – Басқармалар кеңесі.
3. Атқарушы оргпн – Басқарма
4. Бақылау органы – Ревизиялық комиссия.

1- суреттен көргеніміздей атқарушы орган өз жұмысын бөлімдер арқылы жүзеге асырады. Әр бөлім өз ішінде жеке функционалды бөлімшелерге бөлінеді және әрқайсының өзінің орны мен қызметтері белгіленген.

Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін, жұмыс нақты өнім мен тұтынушыға жұмсалу керек.

Ұйым құрылымы бөлімдердің өзара жақсы байланыста болуын, жауапкершілік пен құқықтардың дұрыс бөлінуін қалайды. Алайда бұл мақсаттар кәсіпорынның басқару жүйесінің дамытылғанына да байланысты. Кәсіпорындағы қызметті ұйымдастырудың мәліметтері 2 кестеде келтірілген.

2 кесте – «Атамекен» АҚ-ның жұмыскерлерінің ұйымдастырушылық құрылымы.

№	Көрсеткіштер	2004		2005
		Адам саны	%	Адам саны	%
1	Басшылар	5	1	9	1
2	Мамандар	46	5,5	47	5,2
3	Қызметкерлер	4	0,5	9	0,3
4	Жұмысшыларм	777	93	831	93,4
5	Барлығы	835	100	890	100

Деректер көздері: «Атамекен» АҚ-ның мәліметтерінен.

Кестеден 2005 жылы жалпы жұмыскерлер 55 адамға көбейсе, соның ішінде пайыздық мөлшерде жұмысшылар саны 93,4 деңгейін көрсетеді. Өйткені кәсіпорын жұмысы жақсарып, өндірістік қуат ұлғайып, жаңа жұмыс орындары туындау салдарынан болып отыр. Кәсіпорын жекеменшік нысанында бола жұмыскерлердің отташа жалақысының жылдан жылға өсуіне куә болып отырмыз. Еңбекақы негізгі және қосымша бөлімдерден тұрады. Негізгі бөлім тұрақты болса, қосымша- үстемақы мен сыйақыдан тұрады. «Атамекен» АҚ-нда жұмыскерлердің материалды қызығушылығын арттыру мақсатында кәсіпқойлық шеберлігіне, басқа персоналдарды үйреткені үшін, жоғары біліктілігі үшін және тағы басқа қосымша үстемақылар мен сыйақылар төленеді. Шаруашылық субъектілердің эконосмикалық қызметін талдаудың көмегімен кәсіпкерлік қызметтің жоспары жасалады, өндірістің даму қорлары анықталып, кәсіпорын бөлімшелерінің, жұмысшыларының қызметтерінәтижесін бағалауға болды. Бұл – кәсіпорынның инвестициялық қызметінің тартымдылығына үлкен септігін тигізуі мүмкін.

«Атамекен» АҚ-да жұмысшылардың еңбек ету өнімділігін кәсіпорын басшылығы еңбекақы төлеу мәселесін екі тұрғыдан арастырады. Жұмысшылардың жұмыс істеу қабілетіне байланысты негізгі және қосымша жалақысын төлейді, соның ішінде әлеуметтік жағдайларына байланысты жұмысшыларға жеңілдік пайызбен үй алуға көмектеседі сондай-ақ жұмысшыларына тікелей сыйақыларды беріп тұрады. Осы мәселе бойынша кәсіпорынның жұмысшылардың кәсіподағы жұмыс берушіге әлеуметтік әріптестік жүйесіндегі келісімнің Қазақстан Республикасындағы 2004 жылғы мемлекет, жұмыс берушілер және жұмысшылардың мүддесін қорғайтын кәсіподақтың Республикадағы ұйымдары ат салысып еңбек қатынастарын реттеуге үлкен үлес қосу керек.

«Атамекен» АҚ-ның экономикалық жағдайын талдау үшін кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштерін анықтаймыз. Оны 2.1-кестеден көруге болады.

2.1-кесте «Атамекен» АҚ-ның қызметін техника-экономикалық талдау.

№	Көрсеткіштер		Жылдары		Ауытқулар
			2004	2005	+/-	%
1	Өнімді өткізуден түске табыс	мың тг	250834	905276	654442	360
2	Өткізілген өнімнің өзіндік құны	мың тг	183770	756074	572305	411
3	Жалпы табыс	мың тг	67064	140202	73137	209
4	Кезең шығындары	мың тг	45093	132001	86908	293
5	Негізгі қызметтен түскен табыс	мың тг	21971	8201	-13770	37
6	Негізгі емес қызметтен түскен табыс	мың тг	3980	6881	2901	173
7	Салық салынғанға дейінгі табыс	мың тг	25951	15082	-10859	58
8	Таза табыс	мың тг	18166	11613	-6453	64
9	Жұмысшылардың тізімдік саны	адам	777	831	54	106
10	Жұмысшылардың жылдық еңбек ақы қоры	мың тг	230437	279192	48755	121
11	Жұмысшылардың орташа айлық еңбек ақысы	тг	24714	27997	3283	113
12	Өндірістегі негізгі қорлардың жылдық орташа құны	мың тг	7709	10871	3162	141
13	Қор сыймдылығы	тг	0,31	0,01	0,30	3,2
14	Қор қайтарымдылығы	тг	32,5	83,2	50,7	256
15	Жұмысшылардың қормен қарулануы	тг	9921	13082	3161	132
16	Өнімнің 1 теңгесіне кететін шығын	тг	0,73	0,84	0,11	115
17	Еңбек өнімділігі	мың тг	323	1089	766	337

Деректер көзі: «Атамекен» АҚ-ның мәліметтер негізінде жасалынд.

Кәсіпорын инвестициялық тартымдылығын артыруда инвеиторлар көптеген экономикалық-қаржылық көрсеткіштеріне мән беретіні анық. «Атамекен» АҚ-ның технико-экономикалық жағдайы қанағаттандырарлық.

1. көрсеткіш бойынша, өткізілген өнімнен түскен табыс :

Әрине өнімді өткізу ол кәсіпорынның шығарылған өнімінің ең соңғы кезеңі деп айтсақ болды және ол кәсіпорын үшін өте маңызды. Бұл - өнім өткізу жұмысшының әсері оның цехтарының, түскен табыстарының талдауында және тағы басқа қаржы көрсеткіштерінде көрінеді, талдау кезеңі 2005 жылы 2004 жылға қарағанда 654442 мың тг. болып, пайыз түрінде 360% артты. Бұл жалпы Қазақстан тұрғындарының төлем қабілеттілігін және кәсіпорын тауарларына сұраныстың бар екендігін аңғарады. (3,6 есеге сатудан түскен табыс артты.)

2. көрсеткіш бойынша өткізілген өнімнің өзіндік құны:

Бұл кәсіпорынның басқару есебі қалай жүргізіліп жатқанын аңғартатын көрсеткіш. Басқару есебінде шығындар мәселесі бірінші орында болғандықтан, өндірістегі шығындарды есептеу, қаржылық жұмыс, нақты субъектідегі басқару, ұйымдастыру мәселесі тікелей осы деңгейді көрсетеді. Өнімнің өзіндік құны 2005 жылы 4,1 есеге төмендегенін көрміз. Бұл бұйымдарды өңдеу мәселесін кәсіпорын деңгейінде атқаруға бағытталған шешімнің көрсеткіші.

3. көрсеткіш бойынша жалпы табыс:

Жалпы табыс кәсіпорынның нақты нәтижелігін көрсетуге неғайбіл көрсеткіш. Ол 2005 жылы 572305 мың теңгеге, яғни 2 есеге өсті.

4. көрсеткіш бойынша кезең шығындары:

Бұл көптеген кәсіпорындардың шығыстар бөлігіндегі қомақты үлестерді алатын бөлігі. «Атамекен» АҚ-ндағы кезең шығындарын басқару аппаратың үнемдеуін және оңтайлы шешімдер қабылдауынан болуы мүмкін. Мәселен 2005 жылы жалпы табыс 2,9 есеге өскенімен, кезең шығындарын басқару мүмкінділігі басқармаға тәуелсіз болады. Кезең шығындары көптеген бухгалтерлік сатыларды қосатындықтан, жалпы-бағаның барлық салаларда өсіуі 2005 жылы кәсіпорындардың тиімділігін сонымен қоса кезең шығындарын да өсірді.

5. көрсеткіш бойынша негізгі қызметтен түскен табыс:

2005 жылы негізгі қызметтен түскен табыс 13770 мың тг. төмендеді. Бұл – кәсіпорынның инвестициялық және экономикалық тартымдылығын, содай-ақ басқару есебін қайта қарастыруды талап етеді.

6. көрсеткіш бойынша негізгі емес қызметтен түскен табыс:

Негізгі емес қызметтен түскен табыс 2005 жылы 2901 мың тг. артып отыр.

7. көрсеткіш бойынша салық салғанға дейінгі табыс:

Бұл көрсеткіш табыстың 2004 жылмен салыстырғанда –10859 төмендегенін көрсетуде.

8. көрсеткіш бойынша таза табыс:

Таза табыс көрсеткіші 6453 мың тг. төмендеуде. Осының салдарынан кәсіпорын инвестиция тарту мәселесін мәселесін алға шығаруда. Ол – мәселе талданып бағаланады.

9. көрсеткіш бойынша жұмысшылардың тізімдік саны:

Жұмысшылардың тізімдік саны сәйкесінше 54 адамға артып отыр.

10. көрсеткіш бойынша жұмысшылардың жылдық еңбек ақы қоры:

Еңбек ақы қоры Қазақстан Республикасының Заң, нормативті актілері, сондай-ақ тұтыну себебі мен еңбек өнімділігіне сәйкес 1,2 есеге өсті.

11. көрсеткіш бойынша жұмысшылардың орташа айлық еңбек ақысы:

Жұмысшылардың орташа айлық еңбек ақасы инфляция деңгейі жәнекәсіпорынның ынталындыру шеңбері есебін өскенін көреміз.

12. көрсеткіш бойынша өндірістегі негізгі қордың жылдық орташа құны:

Негізгі қордың орташа жылдық өсімі біріншіден, негізгі қорларды қайта бағалау есебінен, (нақты бағамен) екіншіден, құрылтайшылардың негізгі қор есебінен жарналарын көбейтулерінен және негізгі қорларды реконструкциялау және тағы басқа көздерден.

13. көрсеткіш бойынша кор сыймдылығы:

Қор сыймдылығы 2005 жылы өндірілген өнімнің 1 теңгесіне 0,01 теңге өндірістік негізгі құралдар келгенін көрсетеді.

14. көрсеткіш бойынша қор қайтарымдылығы:

Қор қайтарымдылығы кері көрсеткіш, сондықтан әрбір негізгі құралдардың бір теңгесіне 2005 жылы 2,5 есеге өнім өндірілгенін көрсетеді.

15. көрсеткіш бойынша жұмысшылардың қормен қарулануы:

Бұл - әрбір жұмысшыға қанша өндірістік негізгі қордың деңгейін көрсетеді. 2005 жылы 1 жұмысшы 2004 жылға қарағанда 3161 теңгеге артық қаруланған. Осының салдары кәсіпорынға шығындар статьясын көбейтіп отырғанын көреміз.

16. көрсеткіш бойынша өнімнің 1 теңгесіне кететін шығыны:

Кәсіпорынды шығындар есебін жақсы білетін мамандар қарастырмайынша, кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру жолдары мүмкінге ие болмайды. «Атамекен» АҚ-нда 2004 жылы өнімнің 1 теңгесіне 0,73 тг. болса 2005 жылы 0,84 тг. болып отыр. Бұл дегеніміз - әрбір теңгеге 2005 жылы 11 тиын артық жұмсауды көрсетеді.

«Атамекен» АҚ-ның башылығының алға қойған міндеттері бойынша -  сырттан инвестиция тарту мәселесі алға шығуда. Инвестицияны кәсіпорынға тарту мәселесі бірнеше көрсеткіштер мен анықталады. Өнеркәсіптік кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын көрсететін тиімділіктің негізгі көрсеткіші ретінде шығындарды басқару стратегиясы инвестордың алғы шарттары болатыны анық.

• «Атамекен» АҚ-ның қаржы экономиклық тұрғыдан талдау жасау.

Нарық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржы-экономикалық талдау үлкен мәнгеие. Сондықтан қарастырып, талдап, зерттеп отырған кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау өте маңызды.

Себебі – бұл кәсіпорынның тәуелсіздігі, меншік иелерінің пайызы, жұмыскерлер мен басқа да инвесторлардың алдында өзінің өндірістік-қаржылық қызметінің толық түрде мағлұматтар, деректер беретін көздері болып сакналады.

Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді. Оларды келесідей жіктеуге болады:

• Ішкі және сыртқы ортаға байланысты;
• Маңыздылығына қарай – басыңқы және басыңқы емес;
• Қарапайым (жәй) және күрделі;
• Тұрақты және уақытша;

Кәсіпорындағы ішкі факторлар өзінің қызметіне байланысты болады. Қаржылық – экономикалық талдау нәтижесі сондай-ақ сыртқы факторларға да байланысты болатыны анық. Кәсіпорында өндірілетін өнім және өндірістік технологиясымен тығыз байланысты. Кәсіпорынның қаржы-экономикалық тұрақтылығының маңызды факторы болып – активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ қаржылық стратегияның негізінде инвестиция тарту мәселесі болжап білу болып табылады.

Инвестициялық тартымдылықтың маңызды факторларының бірі – кәсіпорындағы қаражат құрамы және құрылымы. Инвестициялық бағыт, оны ұйымдастыру мен басқару стратегиясы және қысқа мерзімді болжаулардың дұрыс таңдалынып алынуы.

Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығына қарыздық міндеттемелер нарығының үлкен әсер етуі мүмкін. Сондықтан да «Атамекен» АҚ-ның активтерінің қорлану көздерін талдау негізінде оларды бағалау қажет. Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және тартылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі. Бұл кезде өз меншігіндегі капиталға назар аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық тұрақтылығының бар екендігін көрсетеді.

Тәуелсіздік коэффиценттің мәні – кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты тәуелсіз екендігін және өз қаражаттарын қаншалықты жұмсай алатынын көруге болады. Батыс экономистері тәуелсіздік коэфицентінің неғұрлым жоғары деңгейде болғаны дұрыс деп санайды. Себебі бұл қаржы көздрінің тұрақты құрылымын сақтау мүмкіндік береді. Ивесторлар, несие берушілер дәл осындай құрылымды бақылайды. Себебі, осы жағдайларды кәсіпорынның қоржындық пайын иемденуге болады деп есептейді.

Тәуелсіздік коэффиценттін мешікті капиталды барлық авансталған капиталған бөлумен анықталады.

К_{тәуелсіздік}  =М_к/Б_в

К_{Т (2004 ж)}  = 127908 / 2882565 = 0,4

К_{Т (2005 ж)}  = 1297247 / 4103471 =  0,3

Бұл деректерден, кәсіпорынның меншікті капиталының шоғырлануы 0,1 позицияға төмендегенін аңғартады. Дегенмен, кәсіпорын инвестиция тартуға мүмкіншілігі бар бар екенін көрсетеді.

Жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы келісім-шарттық міндеттемелер қатаң сақталатын және кәсіпорынның атағына үлкен мән берілетін нарықтық экономкасы дамыған елдерде тәуелсіздік коэфицентіне жоғары талап қойылмайды. Мәселен, Ұлыбританияда оны 0,27 дейін темендетуге дейін болады.

2.2-кесте «Атамекен» АҚ-ның капиталының құрамы және құрылымы.

№	Көрсеткіштер	2004		2005		Өзгерістер
		соммасы мың тг.	%	соммасы мың тг.	%	+/-	%
1	Баланс валютасы мың тг. соның ішінде: 1.1    Меншікті капитал мың тг. 1.2    Қарыз капитал мың тг.	2882565     1279081 1603484	100     44,4 55,6	4103471     1297247 2806224	100     31,6 68,4	1220906     18166 1202740	142,3     101,4 175
2	Тартылған капиталдың меншікті капиталға қатынасы коэффиценті	Х	1,2	Х	2,2	+1	183
3	Тәуелсіздік коэффиценті	Х	0,4	Х	0,3	-0,1	75
4	Тартылған капиталдың щоғырлануы коэффиценті	Х	0,56	Х	0,68	+0,3	123
5	Меншікті капиталдың табыстылық коэффиценті	Х	0,01	Х	0,008	-0,002	80
6	Қаржыландыру коэффиценті	Х	0,8	Х	0,5	-0,3	62

Деректер көздері: «Атамекен» АҚ-ның мәліметтерінен.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын келесі көрсеткіші тартылған капиталдың меншікті капиталға қатынасымен анықталатын қарыз және меншікті капиталдың қатынасының коэфиценті:

К_{қ / ш} = Т_к / М_к ;

Т_к – тартылған капитал

М_к – меншікті капитал

К_{қ / ш 2004}  = 1603484 / 1279081 = 1,2

К_{қ / ш 2005}  = 2806224 / 1297247 = 2,2

Бұл коэффиццент кәсіпорынның меншікті қаражаттарының әрбір теңгесіне қанша қарыз қаражаттарын тартқанын көрсетеді. Қарастырылып отырған кәсіпорында әрбір меншікті қаражатқа 2005 жылы 1 теңге 20 тиын келетін көрсетіп отыр. Демек, кәсіпорынға  қарық қаражаттарын пайдалануын жақсартуға көңіл бөлуі керек. Тәжірибеде К_{қ / ш} < 1 теңге . Егер оның мәні 1-ден асып кетсе, онда кәсіпорынға қаржылық тәуелсіздігі мен тұрақтылығына қауіп төнуі мүмкінділігі айтылдған, бірақ жауап әр уақытта бір жақты бола бермейді. Қарыз және меншікті капитал қатынасының коэффиценті салалық ерекшіліктерге, кәсіпорынның шарушылық қызметінің сипатына және айналым қаражаттарының айналу жылдамдылығына да байланысты болады. Материалдық айналым капиталының айналымдылығының жоғарғы көрсеткіштері және дебиторлық борыштардың одан да жоғары айналымдылығы кезінде коэффиценттің қауіпті мәні бірден де асып кетуі мүмкін, ол сонда да кәсіпорынның қаржылық дербестілігіне ешқандай әсерін тигізбейді.

Келесі, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын меншікті капиталдың тартылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру коэффиценті болып табылады.

К_қ = М_к / Т_к ;

М_к – меншікті капитал

Т_к – тартылған капитал

К_{қ 2004}  = 1279081 / 1603484 = 0,8

К_{қ 2005}  = 1297247 / 2806224 = 0,5

Бұл коэффицент жоғары болған сайын, соғұрлым банктер мен инвесторлар қаржыландыруға сенімді кіріседі. Қаржыландыру коэффиценті   < 1 болатын жағдай (кәсіпорынның меншікті капитал бөлігі қарыз қаражаттармен қалыптасқан) төлем қабілеттілігінің кауіпті жағдайға жеткендігін және несие алуды қиындататын көрсетеді. «Атамекен» АҚ-ның бұл көрсеткіші 2005 жылы 0,3 пунке төмендеген, сондықтан кәсіпорын басшылығы осы бағытта белсенді жұмыс жасау керекігі алға шығады.

 Әдетте кәсіпорындар кезеңдегі және жылдық бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштеріне талдау жүргізіп, өтімділік көрсеткіштеріне талдау жүргізеді. Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелер мен салыстыруда. Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіп пен топталады. Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдылығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді: абсалютті өтімділік коэффиценті, аралық өтеу коэффиценті, ағымдағы өтімділік коэффиценті. «Атамекен» АҚ-ның өтімділігін талдау барысы:

Абсалютті өтімділік коэффиценті.

К_абс = ақша қаражаты / ағымдағы міндеттемелер

К_{абс 2004} = 68957 / 689498 = 0,1

К_{абс 2005} = 267971 / 1487298 = 0,18

Кәсіпорынның абсалютті өтімділігі 2005 жылы 1,8 есе өскен. Бұл мәннің ұсынылатын мәні 0,2 болғанымен, мөлшерін белгілеу көбіне дұрыс болмайды. Себебі әр кәсіпорын банктегі шоттары мен кассадағы ақша көлемін өз көз қарастарымен шектеледі.

Аралық өтеу коэффиценті:

К_{ар. өтеу} = ағымдағы активтер - ТМЗ / ағымдағы міндеттемелер

К_{ар. өтеу 2004} = 620548 / 689498 = 0,89

К_{ар. өтеу 2005} =1070854 / 1487298 = 0,72

Бұл мәннің төмендеуі “Атамекен” АҚ-ның ақша қаражаттарының түсуін қамтамасыз ететін дебиторлармен дұрыс жұмыс жасалмағандарын көрсетеді. Бұл өз кезегінде жеткізушілермен есептесуге көмектесетіні белгілі. Нәтижесінде аралық өтеу коэффиценті 0,16 пунктке төмендеп отыр. Кәсіпорын ағымдағы активтер мен ағымдағы пассивтердің арақатынасының тұрақтылығына үлкен мән беру қажет. Ағымдғы өтімділік коэффиценті:

К_{ағымдылық} = ағымдағы активтер / ағымдағы міндеттемелер

К_{ағымдылық 2004} = 1241096 / 689498 = 1,7

К_{ағымдылық 2005} = 2825866 / 1487298 = 1,89

Бұл көрсеткіштердің ұсынылатын мәні 2 ≥ 1 болғандықтан, 2-ден асуы кәсіпорынның өз қаржы-қаражаттарын  тиімсіз пайдаланылатын көрсетеді. Тауарлы – материалдық запастарының үлесі жоғары кәсіпорын ТМЗ-ның есептік құны ағымдағы құнмен қаншалықты алшақтайтынын есептеу қажет. Ол дегеніміз кәсіпорында тауарды-материалдық запастар қандай әдістермен бағаланатынын анықтау. «Атамекен» АҚ-ның тауарлы-материалдық запастарды ЛИФО әдісімен, яғни кезең аяғында соңғы сатып алу бағасымен есептелуі мүмкін.

• Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағылау

Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының жауапты кезеңі инвестициялық жобаны экономикалық негіздеу болып табылады. Нарық экономика жүйесінде қызмет ететін субъектілердің ерекшілігі олардың мақсаттарының айырмашылығынан көрінеді. Жобаның қаржылық негіздеушісі белгілі бір табыстылық мөлшерімен оның қатысушыларын қанағаттандыру негізінде анықталады. Инвестициялық жобаның тиімділігін негіздеуде ең жоғары табыстылық, ең төменгі еңбек шығындары, өтелу уақыты, залалсыздық, өнім сапасы, нарықтағы үлесі сияқты тағы да басқа көрсеткіштер болуы мүмкін. Жобаны іске асыруда шығындарды дұрыс есептеу өте маңызжы сондай-ақ инфляция мен тәуекелділікті мөлшерін жіте бақылау алға шығады.

Ұзақ мерзімдегі инвестиция салуда өнімнің өміршеңділігі есепке алынады. Дүние жүзінде инвестициялық жобалар оң сипаты болса да қоғам үшін экономикалық және әлеуметтік әсері болуы қажет. Тиімділігін бағалауда көбіне өтелу мерзімін қамтамасыз етуде табыс және инвестициялық рентабельділігі қарастырылады.

«Атамекен» АҚ-ның қаржы көрсеткіштерінің құрамына:

• Құрылыс алаңын дайындау, жобалық-зерттеу және жобалық-конструторлық жұмыстар, технологилық құрал-жабдықтар алу оны монтаждау сияқты бір кезеңдік шығындары;
• Жобаны іске асыру кезеңіндегі ақша қаражаттарының түсу көлемі мен мерзімдері енген;
• Негізгі эклномикалық көрсеткіштер;
• Инвестициялық шығындар және қаржыландырудың жоспары;
• Өндіру мен өткізудің бағдарламасы;
• Жабдықтардың күтілуі мен жөнделуі;
• Әкімшілік және үстеме шығындар;
• Айналым капиталдың қажеттілігі;
• Амортизациялық аударымдар;
• Ақша қаражаттарының қозғалысы;

«Атамекен» АҚ-ның қызметкерлері кеңсе жиһаз шығарудағы қызметінен жаңа өнім түрін өндіруді ұйғарды. Осы мақсатта 50000 мың теңге көлемінде жаңа технология жемісін италиядан сатып алуды қарастырған. Осы жоба бойынша банктер 2 жылға 25 пайыздық мөлшерде, үш жылы 18,4, төрт жылы 12,6, бесінші жылы 6,2 мөлшерінде креди ау қажет. Сонымен бірге айналым капиталын 10000 мың тенгеге  өсіру керек. Бірінші жылы жұмысшылардың еңбең ақысы 20000 мың теңгеге қарастырылса, ол келесі жылдарға 100 мың теңгеге көтеріледі. Жаңа өнімді өндіруге қажетті материалды сатып алу құны бірінші жылы 2500мың теңге, ол келесі жылдарда шығындар жылында 2500 мың теңгеге өсіп отырады. Сондай-ақ басқа да шығында жылына 1000 мың теңге көлемінде болатыны қарастырылды. 5 - кестеден кәсіпорынның инвестицияны динамикалық бағалау әдістері келтірілген. Инвестициялаудың сомасын банкке қайтару екінші жылдан бірдей үлесте қайтару көзделген. Кәсіпорынның табыс салығы 30 пайызында есептелінген.

2.3-кесте «Атамекен» АҚ-ның инвестициялық қызметі.

№	Көрсеткіштер	Жылдар
		1-ші	2-ші	3-ші	4-ші	5-ші
Инвестициялық қызмет
1	Технологиялық желістің құны, мың теңге	50000	-	-	-	-
2	Айналым капиталынының өсімі, мың теңге	10000	-	-	-	-
3	Инвестицияның барлығы, мың теңге	60000	-	-	-	-

Деректер көздері: «Атамекен» АҚ-ның мәліметтерінен.

2.3-кестеден кәсіпорынның инвестициялық қызметіне барлығы 60000 мың теңге қаражат жұмсайтынын көреміз. Технологияны 50000 мың теңгеге алса, айналым капиталын 10000 мың теңгеге өсіру көзделіп отыр.

«Атамекен» АҚ-ны негізгі құралдарын жаңарту мақсатында кәсіпорын акционерлернің шешімі бойынша жаңа өнім шығаруға шешім қабылдады. Басшылықтың шешімі бойынша жаңа технологины игеруді шешті.

2.4-кесте «Атамекен» АҚ-ның операциялық қызметі.

1	Өнімді өткізуден түскен түсетінтабыс, мың тг.	75000	88000	102000	107000	105000
2	Жұмысшылардың жылдық еңбек ақысы, мың тг.	20000	21000	22000	23000	24000
3	Шикізат, материалдар құны, мың тг.	25000	27500	30000	32500	35000
4	Тұрақты шығындар, мың тг.	1000	1000	1000	1000	1000
5	Амортизациялық аударымдар, мың тг.	10000	10000	10000	10000	10000
6	Кредит пайыздары бойынша, мың тг.	12500	12500	9400	6300	3100
7	Салық салынғанға дейінгі табыс, мың тг.	6500	16000	29600	34200	31900
8	Табыс салығы (30%), мың тг.	1950	4800	8880	10260	9570
9	Жобаланған таза табыс, мың.тг	4550	11200	20720	23940	22330
10	Операциялық қызметтен түсетін таза түсімдер, мың тг.	14550	21200	30720	33940	32330

Деректер көздері: «Атамекен» АҚ-ның мәліметтерінен.

Бұл кестеден көптеген мағлұмат алуға болады. Соның ішінде жобалық таза табысты атап өтетін болсақ бірінші жылы 4550 мың теңгеден жоспарланған таза табыс бесінші жылы 22330 мың теңгеге дейін өсетінін көреміз. 17780 мың теңге өсіп, пайыздық көрсеткіште 490-ға бес жыл ішінде жоспарланып отыр. Бұл жоспарланған жоба әрине, Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы әлеуметтік-экономикалық факторларына тікелей байланысты екені белгілі.

2.5-кесте «Атамекен» АҚ-ның қаржылық қызметі.

1	Меншіктікапитал, мың тг.	10000	-	-	-	-
2	Ұзақ мерзімді қарыздар, мың тг.	50000	-	-	-	-
3	Қарызды төлеу, мың тг.	-	-12500	-12500	-12500	-12500
4	Қаржылық қызмет сольдосы, мың тг.	60000	-12500	-12500	-12500	-12500
5	Нақты қаражаттар түсімі, мың тг.	-45450	21200	30720	33940	32330
6	Нақты қаражаттардың сальдосы мың тг.	14550	8700	18220	21440	19830
7	Жинақталған нақты қаражаттар сальдосы, мың тг.	14550	23250	41470	62910	41270

Деректер көздері: «Атамекен» АҚ-ның мәліметтерінен.

Кестенің нақты инвесторлардың зерделеп, қарастыратын позициясы. Нақты қаражаттар түсімі сәйкесінше алғашқы жылы теріс мән береді. Ал екінші жылдан бастап 21200 мың теңгеден жобаның бесінші жылы 32330 мың теңгеге өседі. Бұл 11130 мың теңге айырмашылығы. “Атамекен” АҚ-ның есебі бойынша жинақталған нақты қаражаттар 14550 мың теңгеден 41270 мың теңгесі, банк несиесін қайтаруға сатылып алынатын жиһазды шығарушы технологияның бір қалыпты амортизациялық жылдық аударымдыр сомасымен қоса есептелінген қаражаттар.пайыздық көрсеткіште бұл бап әр жылы 10000 мың теңгені құрайды. “Атамекен” басшылығының есептік саясаты бойынша бұл технологияға, сондай-ақ еліміздің қазіргі экономикалық-тұтұнушылық қабілетін талдау жасай отыра, инвестицияның несиелік жүйесін таңдағандылығын көреміз.

Жобаның тиімділігінің негізгі көрсеткіштері 2.6-кестеден көреміз.

№	Көрсеткіштер	Жылдар
		1-ші	2-ші	3-ші	4-ші	5-ші
1	Инвестициялық қызметтің әсері (тиімділігі) мың тг.	-60000	-	-	-	3575
2	Нақты ақшалай қаражаттардың түсімі, мың тг.	-45450	21200	30720	33940	32330
3	Операциялық қызметтің әсері (тиімділігі) мың тг.	14550	21200	30720	33940	32330

Деректер көздері: «Атамекен» АҚ-ның мәліметтерінен.

Соңғы бесінші жылы есептелінген нақты қаражаттарды «Атамекен» АҚ-ның деректері бойынша 32330 – 12500 = 1380 + 3275 = 4655 мың теңгені құраса, технологияның қалдық құны 3275 мың теңге болып отыр. Бұл қалдық құн пайдалану мерзімінен кейін, яғни бес жылда 10% құрауы мүмкін деген есептен шығады. Ал қалдық құн шығындары 5% есептелген. 5000*0,5=250 мың. Сонда операциялық табыс 5000-250=4750 мың теңге, бұдан алынатын кәсіпорын салығы кодекс бойынша 30%. 4750*0,30=1425 мың теңге. Таза қалдық немесе жою құны 500-1425 = 3575 мың теңге бойынша болып отыр. Бұл дегеніміз инвестиция әсері (эффектісі) 3575 мың теңгені құрайтынын көрсетеді. Жалпы «Атамекен» АҚ-ның инвестициялық жобасын талдау барысы кәсіпорынның инвестициялық қаржыландырудың несиелік немесе қарыздық кәсіпорын мүлкін кепілге беру саясаты басшылықтың үлкен жауапкершілікке баратындығын көрсетудегі әдіс- намалық  шараларды қолдануы мүмкін.

«Атамекен» АҚ-ны қаржылық тұрақтылығының төмендігіне байланысты шетелдік тікелей инвестицияны, яғни Италяндық кәсіпкерлермен келісім- шартқа отырды. Осының нәтижесінде «Атамекен»АҚ-ның  инвестициялық түсімі инвестициялық жобаға байланысты табыс табуға бағытталған.

Қазақстан Республикасының инвестициялың саясаты көбінде сыртқы инвестицяға емес, ішкі инвестициялауға бағытталуы қажет. Қазіргі жағдайда шаруашылық жүргізіп отырған субъектілерде негізгі қорлардың тозу коэффиценті жоғары. Оның себебі өнеркәсіптік кәсіпорынның меншікті қаржыландыру көздерінің мүмкіншілігінің төмендігіне байланысты. Осы мақсатта «Атамекен» АҚ-ы  өндірістік негізгі қорларын жандандыру мақсатында инвестицияны тартуға мүдделі болып отыр.

3 ӨнеркӘсіптік  кӘсіпорындардың Инвеститциялық тартымдылығын жетілдіру жолдары

3.1 Қазақстан Республикасында инвестициялық хал-ахуал және инвестициялық саясаттың жағдайы.                                                            

Қазақстан Республикасында экономикалық және саяси тәуелсiздiгiн алғаннан берi он бес жыл iшiнде инвестициялық хал-ахуал көптеген өзгерiстерге ұшырады.

1991-1996 жылдарды республика экономикасының нарықтық қатынасқа көшу ретiнде қарастыруға болады. Бұл жылдары мемлекеттiң және шаруашылық субъектiледірдiң инвестициялық iс-әрекетке деген қызығушылығының төмендеу тенденциясын байқауға болады.

Сол жылдары республикамыздағы инвестициялық iс-әрекеттер негiзгi екi фактордың әсерiне ұшырады. Олар: қатаң бюджеттiк шектеулер, яғни мемлекет тарапынан инвестицияға деген сұраныстың төмен болуы және қолайсыз инфляциялық ахуал. Осы уақыт iшiнде күрделi салымдар көлемi 72,3% қысқарды. Бұл жғадай экономиканың құрылымдық қайта құру факторларының әлсiреуiне алып келедi.

Инвестициялық белсендiлiктiң төмендеуiне инфляция деңгейiнiң қарқынды өсуi, ауыр қаржылық жағдаймен қатар өнеркәсiптiң тұрақты жұмыс атқаруын қамтамасыз етуге қиындықтар да қатты әсер етедi.

1997 жылдан бастап Қазақстан. Республикасында инвестициялық iс-әрекеттер жанданып, экономиканың нақты скторларында инвестициялардың өсу тенденциясы орын алды. Бұл кезеңде өндiрiстiң экономикалық өсуi және шаруашылық субъектiлердiң негiзгi қорларды жаңғырту, қайта және техникалық қайта жабдықтандыруға қажеттi ақшалай қаражаттар жинағының өсуi байқалады.

1997-2004 жылдар аралығындағы кезеңде Қазақстан Республикасындағы инвестициялау динамикасы, экономикалық өзгерiстер тенденциясы жөнiндегi мәлiметтердi  кестеден көруге болады.

3-кесте- Қазақстан Республикасындағы инвестициялау динамикасы

Көрсеткiштер	Жылдар
	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Жалпы iшкi өнiм, %	87,4	91,8	100,5	101,7	103,1	106,7	109,8	113,1
Өнеркәсiптiк  өндiрiс көлемi, %	71,9	96,8	101,3	104,0	105,6	107,2	115,0	114,0
Негiзгi капи­талға инвести­циялар көлемi ,%	85,0	63,0	61,0	112,0	142,0	108,0	129,0	144,3

Деректер көзі : ҚР-сы статистика агентігі мәліметтері негізінде есептелген.

Бұл кестеден келтiрiлген көрсеткiштердiң өзара байланыстылығын көруге болады.

Егер, жалпы iшкi өнiм көлемi 1997 жылдан 1999 жылға дейiн төмендеу келсе, 1999-1998 жылдары жалпы iшкi өнiмнiң тұрақтануы, 2002-2004 жылдары оның өсiмiмен алмасты (106,7 және 113,1%). Осы кезеңде өнеркәсiптiк өнiм өндiрiсiнiң  көлемi бойынша дәл өзгерiстердi көруге болады.

1999-2000 жылдардағы өнеркәсiптiк өндрiсi көлемiнiң өсуi (100,5 және 101,7%), ол содан кейiнгi. 1998 жылдағы өндiрiс көлемiнiң төмендеуi (Қазақстан халық шаруышалығының Ресейдегi қаржылық және экономикалық көрiнiстерге тәуелдiлiгi әсерiнен), 2002 және 2003 жылдардағы өнеркәсiптiк өндiрiс көлемiнiң қарқынды өсуiмен ауысты (107,2 және 115%).

Экономикалық көрсеткiштер сияқты, негiзгi капиталға инвестициялардың көлемi өзгеру динамикасының сипаты ұлттық экономикадағы дағдарыстық көрiнiстерге сәйкес болды. Сондықтан да, алдыңғы жылдармен салыстырғанда инвестициялау қарқынының төмендеуi, 1999 жылы қомақты өсумен ауысты, ал 2000-2004 жылдар кезеңiнде бұл қарқын айтарлықтай жоғарылады.

Соңғы жылдары қаржылық емес активтерге бағытталған инвестициялар көлемiнiң өсуi де едәуiр. 2002 жылы кәсiпорындар мен ұйымдардың қаржылық емес активтерiне 753 млрд. теңге (2000 жылы – 439 млрд. теңге, 2001 жылы – 512 млрд. теңге) бағытталды. Ал 2003 жылы 1196 млрд.теңге қаржылық емес активтерге бағытталды.

Қаржылық емесе активтерге инвестицияларға мыналар жатады: негiзгi капиталға инвестициялар, материалдық айналым құралдарының қорларын толықтыруға инвестициялар (өндiрiстiк қорлар, аяқталмаған өндiрiс, дайын өнiм, қайта сатуға арналған туарлар), құндылықтарға, өндiрiстiк емес материалдық активтер алуға (жер учаскелерi, басқа да табиғатты пайдалану объектiлерi) және өндiрiлмеген материалдық емес активтер алуға (патенттер, лицензиялар, жер учаскелерiн пайдалну құқықтары, авторлық құқықтар, ұйымдастырушылық шығындар, саула маркалары, тауар белгiлерi және т.б.)

Жылдан-жылға инвестициялардың жалпы көлемiнде негiзгi капиталға инвестициялардың үлесi артып отырғанын анық көруге болады (1999 жылы – 60,2% болса, 2003 жылы – 99,7% болады). Оның есесiне материалдық айналым құралдары қорларын толықтыруға және басқа да қаржылық активтерге жұмсалған инвестициялардың үлесi кемiп келедi (1999 жылы – 39,2% болса, 2003 жылы – 0,3% болады).

Инвестициялық басылымдықтардың өзгеруi аймақтар дамуындағы өзгерiстерге алып келедi. Негiзгi капиталға инвестициялардың көлемiнiң таралуына талдау жасасақ, отандық және шетелдiк инвесторлардың республикамыздың батыс аймақтарында орналасқан кен өндiру саласының кәсiпорындарына қызығушылық қызметтiң белсендiлiгiнiң артқандығын көруге болады. Республика бойынша негiзгi капиталға бағытталған инвестициялардың жалпы көлемiнiң 2002 жылы 26,3% Атырау облысында, 20% - Батыс Қазақстан облысында, игерiлген қаражаттың қомақты бөлiгi Астана (8,1%) және Алматы (11,5%) қалаларын дамытуға бағытталған.

2003 жылы инвестиция көлемiнiң өскенi республиканың 13 өңiрiнде байқалды. Инвестициялық қызметтiң ең қолайлы жағдайы Жамбыл (1,8 есеге), Қызылорда, Алматы, Солтүстiк Қазақстан, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау облыстаныда (1,6-1,3 есеге), Қостанай, Ақмола, Қарағанды облыстарында және Алматы қаласында (3,2%) және Оңтүстiк Қазақстан облысында (4,5%) байқалады.

Павлодар, Маңғыстау және Шығыс Қазақстан облыстарында өткен жылдармен салыстырғанда инвестиция көлемi төмендедi.

Негiзгi капиталға бағытталған инвестицияларды қаржылан­ды­рудың негiзгi көзi кәсiпорындар мен ұйымдардың меншiктi қаржы­лары болып табылады. 2002 жылы шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң  меншiктi қаржылары 67%, ал шетелдiк инвестициялар 25% болды. Бюджеттiк қаржылар барлық инвес­тиция көлемiнiң 8 пайысы құрады.

Негiзгi капиталға инвестициялардың меншiк нысандары бойынша құрылымы  3.1- кестеде келтiрiлген.

3.1-кесте -инвестициялардың меншiк нысандары бойынша құрылымы.

Көсеткіштер	2004 ж. млн. теңге	Инвестициялардың жалпы көлемiндегi үлесi, %-бен
		2004 ж.	2003 ж.
Кәсiпорындар мен ұйымдар бойынша барлығы	1193113	100,0	100,0
Соның iшiнде: Мемлекеттiк	134944	11,3	14,5
Жеке	754336	63,2	84,3
Басқа мемлекеттер, олардың заңды ұйымдары мен азаматтары мен халықаралық ұйымдар	303833	25,5	31,2

Деректер көзі : ҚР-сы статистика агентігі мәліметтері негізінде есептелген

Негiзгi капиталға инвестициялардың негiзгi көлемiн жеке меншiк нысандағы кәсiпорындар мен ұйымдар (63%), сондай-ақ басқа мемлекеттердiң Қазақстан аумағында өз қызметiн жүзеге асыратын шаруашылық жүргiзушi субъектiлер (26%) игерген.

Мемлекеттiк сектордың үлесi өткен жылмен салыстырғанда 3 пайыздық пунктке азайып, 11% құрады.

2004 жылы 1193 млрд. тенге негiзгi капиталға инвестициялардан өнеркәсiптiң дамуына 812,5 млрд.теңге (68%) бағытталды. Басымдық салалар – мұнай өндiру және табиғи  газ (53%), көлiк және байланыс (11%), өңдеу өнеркәсiбi (8%) және жылжымайтын мүлiкпен операциялар (6%).

1996-2004 жылдар аралығында күрделi құрылысқа бағытталған инвестицияларға талдау жасасақ, 1996-1998 жылдары бұл көрсеткiш бойынша төмендеу тенденциясы орын алды. Бiрақ 1999 жылдан бастап, инвестициялық сферада белсендiлiктiң төмендеуi тоқтатылып, инвестициялық iс-әрекеттiң өсуi байқалады. 2000-2004 жылдар аралығында күрделi құрылысқа бағытталған инвестиция­лардың көлемi 2,4 есе жоғарылады .

Күрделi құрылысқа бағытталған инвестициялар 2002 жылы 414,2 млр. теңгеден астам соманы құрап, 2001 жылғы деңгеймен салыстырғанда 38,2%-ға жоғарылады. Ал 2004 жылы бұл көрсеткiш 605 млрд.теңгенi құрады. Бұл 2003 жылмен салыстырғанда 46% артты .

3.2-кесте Қазақстан Республикасындағы инвестициялық құрылыс iс-әрекет көрсеткiштерiнiң өзгерiс динамикасы.

(нақты құны бойынша, млн.теңге)

Көрсеткiштер	2001 ж.	2002 ж.	2003 ж.	2004 ж.
Негiзгi қорларды iске қо­су	133616	163620	331264	385356
Күрделi құрылысты ин­вес­тициялау	214493	275698	414238	604915

Деректер көзі : ҚР-сы статистика агентігі мәліметтері негізінде есептелген

Негiзгi капиталға бағытталған инвестициялар көлемiнiң өсуi негiзгi қорларды iске қосу көлемiнiң өсуiне алып келедi. Республикада iске қосылған негiзгi қорлардың жалпы құндық көлемi 2003 жылы 331,3 млрд.теңгенi немесе жалпы капиталды салымдар көлемiнiң 79,9% құрады (2002 жылы бұл көрсеткiш 59,3% құраған). Ал 2004 жылы iске қосылған негiзгi қорлардың жалпы құндық көлемi 385,4 млрд. теңгенi құрап отыр. Инвестициялар негiзiнен салынған қаржылардың қайтарымы мол, пайдасы жоғары өндiрiс объектiлерiне бағытталады.

Сондықтан Қазақстан Республикасында iске қосылған инвестициялау объектiлерi мыналар болды: 49 мұнай скважиналары; 450 мың тонна құрамында алтын бар руданы өңдеу комплексi; 24 мегаваттық турбиналы электростанция; жалпы ұзындығы 1356 км. құрайтын магистралды газөткiзгiштер; аэропорт.

Күрделi құрылысқа бағытталған инвестиция көлемiнiң өсуi экономика алалары бойынша таралу динамикасының өзгерiске ұшырағанын байқауға болады .

3.3-кесте-Экономика салалары бойынша күрделi құрылысты инвестициялау.

	2002 ж.			2003 ж.		2004 ж.
	млн.тг	%		млн.тг	%	млн.тг	%
Экономика салалары бойынша барлығы:	214493	100,0	275698		100,0	414238	100,0
Соның iшiнде:
Өнеркәсiп	135460	63,2	190719		69,2	299438	72,3
Ауыл шаруашылығы	911	0,4	1414		0,5	5695	1,3
Орман шаруашылығы	11	0,0	25		0,0	179	0,0
Көлiк және байланыс	23834	11,1	21765		7,9	44031	9,8
Құрылыс	1660	0,7	1781		0,6	6760	1,6
Сауда және қоғамдық тамақтану, материалды техникалық жабдықтау және өткiзу	5460	2,5	6135		2,2	10621	2,5
Тұрғын үй құрылысы	19127	8,9	13771		5,0	22435	5,4
Басқалар	22984	13,2	40088		14,6	28484	7,1

Деректер көзі : ҚР-сы статистика агентігі мәліметтері негізінде есептелген

2004 жылы күрделi құрылысқа бағытталған инвестициялардың жалпы көлемiнiң 72,3% немесе 299,4 млрд.теңге өнеркәсiп саласына бағытталды (2002 жылы 135,5 млрд.теңге, ал 2003 жылы 190,7 млрд.теңге бағытталды). Күрделi құрылысқа бағытталған инвести­циялардың жалпы көлемiндегi өнеркәсiптiң үлес салмағының жоғарылауы қуантарлық жағдай. Себебi экономика салаларына қарағанда, осы өнеркәсiп саласы экономикалық кризис кезiнде капиталды салымдардың жеткiлiксiздiгiнен көп зардап шектi. Ауыл шаруашылық саласына 2004 жылы 5,7 млрд.теңге жұмсалды. Бұл 2003 жыл деңгейiнен 3 еседей артық. Ал жалпы күрделi құрылысқа бағытталған инвестициялар құрылымында ауыл шаруашылығының үлесi 2004 жылы 1,3% құрады (2003 жылы - 0,5% құрады). 1996 жылы бұл көрсеткiштiң 3,4% құрағанын ескерсек, елiмiздiң азық-түлiк базасы құрайтын саладағы өндiрiстiң дамуы әлi де кенже қалыптастырылғанын байқауға болады.

Көлiк пен байланыс саласына 2004 жылы 440,3 млрд.теңге немесе жалпы инвестиция көлемiнiң 9,8% құрады, ал 2002 жылы 11,1% құрағанын ескерсек, бұл салаға көп көңiл бөлу керек екенiн көруге болады.

Металлургиялық, химиялық және мұнай-химиялық өнеркәсiп, машина жасау сияқты сратегиялық маңызы бар салаларды қарастыратын болса, бұл салалар кәсiпорындарында қаражаттар негiзiнен техникалық қайта құру және жарақаттандыруға бағытталған.

Өнеркәсiптiк салалық құрылымындағы жағдайды қарастыратын болсақ, өнеркәсiп iшiндегi инвестициялардың таралуы, оның құрылымын жасқсартуға бағытталмағанын, Қазақстанның шикiзат базасы статусын күшейтуге бағытталғанын көруге болады. Қазақстанның қазіргі жағдайында инвестициялық тартымдылықты тартудың бір жолы ретінде біздің ойымызша өнеркәсіптің кәсіпорының  тікелей, нақты инвестициялардың тартымдылығын арттыру жолын қарастырғанда бірінші, өнеркәсіатің кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін инвесторлар бірінші орынға қоятыны анық. Соған байланысты «Атамекен АҚ-ны есептік саясатына байланысты көптеген іс-шаралар қарастыруда.

3.4-кесте Күрделi құрылысқа бағытталған инвестициялардың өнеркәсiп салалары бойынша таралуы.

Көрсеткіштер	2002 ж.			2003 ж.		2004 ж.
	млн.тг	%		млн.тг	%	млн.тг	%
Өнеркәсiп - барлығы:	135460	100,0	190719		100,0	299438	100,0
Соның iшiнде:
Кен өндiру өнеркәсiбi	89328	66,0	150814		79,0	252527	84,3
Өңдеу өнеркәсiбi	33326	24,6	29317		15,4	31361	10,5
Электроэнергетика	12806	9,4	10588		5,6	15550	5,2

Деректер көзі : ҚР-сы статистика агентігі мәліметтері негізінде есептелген

Өнеркәсiптiң салалық құрылымындағы жағдайды қарас­тыра­тын болсақ, өнеркәсiп iшiндегi инвестициялардың таралуы, оның құрылымын жақсартуға бағытталғанын көруге болады.

3.4-кесте  көрсетiлген салалардағы капиталды салымдардың құрылымдық өзгерiстерi мен динамикасын талдасақ, кен өндiру өнеркәсiбiне тартылған инвестициялар көлемiнiң аса қарқынды өсуiн байқаймыз. Бұл өзгерiс осы салаға тартылған инвестиция көлемiнiң 2004 жылы жалпы өнеркәсiптегi үлесi 84,3 % дейiн өсiп, 252527 млн. теңгенi құрауына алып келдi (2002 жылы 66,0 құраған едi).

Шикiзат өндiрудi инвестициялау, өнеркәсiптiң өңдеу секторы мен электро және жылу энергиясын өндiру саласын айқын қаржыландырудың төмендеуiне алып келедi. Дайын өнiм мен аралық өнiмнiң көзi болып табылатын өңдеу өнеркәсiбiне тартылған инвестиция көлемi 2002 жылғы 24,6 %-дан 2004 жылы 10,5%-ға дейiн төмендеп кеттi. Кен өндiру өнеркәсiбiнде инвестициялардың негiзгi бөлiгi мұнай мен газ өндiру секторына тиесiлi.

Қазақстан Республикасының экономикасына шетелдiк инвес­ти­ция­ларды тарту және оларды тиiмдi пайдалану Қазақстанның шет елдермен өзара тиiмдi экономикалық қарым-қатынастардың негiзгi бағыттарының бiрi болып табылады.

Шетелдiк инвестицияларды тарту Қазақстан экономикасының өндiрiстiк құрылымын жақсартуға, жаңа жоғары технологиялы өндiрiстi құруға, көптеген кәсiпорындарды технологиялық қайта жабдықтандыруға, iшкi нарықты отандық сапалы таруалармен толтыруға, республиканың бiлiктi мамандар әлеуетiн тиiмдi пайдалануға, сонымен бiрге шетелдiк елдерге экспорт көлемiн ұлғайтуға жағдайлар тудырады.

Қазақстан үкiметi шетелдiк инвесторлар үшiн қолайлы әлеуеттiк, қаржы-экономикалық, құқықтық режим, олардың мүдделерiне жауап беретiндей инвестициялық хал-ахуал қалыптастыра отырып, өзiнiң алға қойған мақсаттарына жеу үшiн проблемаларын шешуге тырысуда. Осыған орай 1994 жылдың 27 желтоқсанда “Шетелдiк инвесторлар туралы” Қазақстан Республикасының Заңы ендiрiлдi.

1997 жылдың ақпан айында “Тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” Заң қаблданады. Бұл Заңдарда Қазақстан Республикасында шетелдiк инвестициялар тартудың құқықтық режимi, шетелдiк инвесторларға берiлетiн жеңiлдiктер тiзiмi, тәртiбi анықталды. Шетелдiк инвестицияларды Қазақстанға тарту мақсатында тағы бiрқатар инвестициялық iс-әрекеттердi рет­теп отыратын инвестициялар жөнiндегi Қазақстан Республика­сы­ның Мемлекеттiк комитетi құрылды (қазiргi Қазақстан Республика­сы Сыртқы iстер Министрлiгiнiң инвестициялар жөнiндегi Коми­тетi).

Бұл iс-шара Қазақстанның iрi өнеркәсiптiк дамыған елдермен тығыз iскерлiк экономикалық қарым-қатынастар орнатуға, Қазақстан экономикасына шетелдiк инвестициялардың құйылуына, қолайлы инвестициялық ахуалды қалыптастыруға мүмкiндiк бередi. Қазiр Қазақстан ТМД елдерi арасында шетелдiк инвестициялар  үшiн ең тартымды елдердiң бiрi болып саналады.

Қазақстанның инвестициялық ахуалын бағалағанда ең алдымен елдiң табиғи байлығы, аграрлық және өнеркәсiптiк әлеуетi, қолайлы орналасуы, саяси тұрақтылығы ескерiледi. Ал соңғы жылдары инфляциялық процестердiң тұрақталуы, кәсiпорындардың қаржылық жағдайының жақсаруы отандық және шетелiк инвесторлардың инвестициялық белсендiлiгiнiң артуына ықпал етедi.

3.5-кесте 1998-2003 жылдары Қазақстанға келген шетелдiк тiкелей инвестициялар (млн. АІШ доллары).

Атаулары	1998	1999	2000	2001	2002	2003	1998-2003
Ұйымдар мен кә­сiп­орындардың не­сие, қаржылық сұраныс және ре­инвестиция­ланған табыс түрiн­де алын­­ған инвес­ти­­циялары (акцио­нер­лiк капиталды қос­пағанда)	977,1	1073,8	801,5	1516,4	1412,1	2375,6	9381,7
Акционерлiк капитал	144,4	262,0	631,5	133,8	175,8	263,6	1767,6
Шетелдiк инвестор­лардың бюджетке жа­салған салымда­ры	77,0	97,7	62,9	43,8	200,2	112,3	691,6
Несиелердi өтеудi ес­еп­темегендегi ше­телдiк тiкелей ин­вес­тициялар барлығы	898,5	1433,5	1495,9	1694,0	1788,1	2751,5	11840,9
Мiндеттемелердi өтеудi есептеме­ген­дегi шетелдiк тiке­лей инвестиция	870,1	1325,1	1227,1	1271,3	1347,7	1336,2	9157,2

Деректер көзі : ҚР-сы статистика агентігі мәліметтері негізінде есептелген

1998-2003 жылдар аралығында несиелердi өтеудi есептегендегi шетелдiк тiкелей инвестициялар көлемi 9157,2 млн.долларды құрады. 1995 жылға дейiн Қазақстан шетелдiк инвестициялар бойынша мiндеттемелер және несиелерiн  өтеген жоқ. 1995 жылдан бастап, республика шетелдiк тiкелей инвестициялар бойынша несиелердi өтеу бастады. Шетелдiк инвестициялар бойынша алынған мiндеттемелердi өтеу үлесi 1998 жылы – 3,2% құрады, 1999 жылы – 7,5%, 2000 жылы – 18,0%, 2001 жылы – 25%, 2002 жылы – 24,6%, ал 2003 жылы – 51,4% құрады. Жалпы 1998-2003 жылдар аралығындағы кезеңде өтеу сомасы 2683,7 млн. долларды құрады, оның 1415,3 млн.доллары 2003 жылға тиесiлi.

2003 жылы тартылған шетелдiк тiкелей инвестициялар көлемi 2002 жылғы  шетелдiк тiкелей инвестициялар көлемiнен 53,8% артық, ал 1999 жыл деңгейiнен 2,5 есе артық болып, 2751,5 млн.долларды құрады.

1999-2003 жылдары шетелдiк фирмалардың акционерлiк капитал көлемi 1767,6 млн. долларды құрады.

1999 жылдан бастап, Қазақстанға келген шетелдiк тiкелей инвестициялардың жылдық көлемi 2003 жылғы көлемiмен салыстырғанда өсу тенденциясына ие болды және 2000 жылы – 130,96%, 2001 жылы – 136,6, 2002 жылы – 163,3% және 2003 жылы – 251,3% құрады. 1993-20003ж.ж. аралығындағы кезеңде шетелдiк тiкелей инвестициялар көлемi 2003 жыл деңгейiмен салыстырғанда 10,8 есе өскен.

Қазақстан экономикасын инвестициялау өнеркәсiптiк сек­тор­да диспропорцияның тереңдеуiмен қатар жүрдi. Шетелдiк тiкелей инвестициялар негiзiнен мұнайгаз өндiретiн және металлургия өнеркәсiбiне бағытталуда.

Елiмiздiң бай жер қойнауы бiрiншi кезекте өздерiнiң салалық бәсекелестерiн басып озуға тырысатын тәуекелдi шетелдiк инвесторларды қызықтырады. 1999-2002 жылдары мұнай-газ саласына тартылған шетелдiк тiкелей инвестициялар 4318,5 млн.долларды, ауыл шаруашылық өнiмдерiн өңдеуге – 185,0 млн.доллар, қара металлургияға – 340,0 млн.доллар, ал басқа салаларға – 1486,7 млн.долларды құрады. Шетелдiк инвесторлар үшiн мұнайгаз саласы инвестициялардың 78,8% бағытталды.

Қазақстанның Ұлттық банкiсiнiң мәлiметi бойынша 2003 жылы тартылған шетелдiк тiкелей инвестициялардың құрамы мынадай болды: iшкi мұнай мен табиғи газ өндiруге 1957,9 млн.доллар бағытталды.

2000-2003 жылдар кезеңiнде шетелдiк тiкелей инвести­ция­лардың кен өндiру және өндiру және өңдеу өнеркәсiптердiң  мұнай-газ кәсiпорындарына түсуi 6301,1 млн.долларды құрады. Бүлай болу себебi, шетелдiк инвесторлар пайдасы және рентабельдiлiгi жоғары салаларға капитал салымын жасауға тырысады. Бұл жағдай өңдеу өнеркәсiбiнiң дамуын тежеп отыр.

2000-2003 жылдары донор-елдерден Қазақстанға несиелер, қаржылық сұраныс, реинвестицияланған табыс түрiнде келген шетелдiк тiкелей инвестициялардың көлемi 9381,7 млн.долларды құрады.

2003 жылы Қазақстанға шетелдiк тiкелей инвестициялардың ең үлкен көлемi АІШ елiнен – 993,5 млн.доллар, Ұлыбританиядан – 464,2 млн.доллар, Италиядан – 351,0 млн.доллар, Ресей Федерациясынан – 163,2 млн.доллар тартылды, Нидерланды елiнен – 109,9 млн.доллар тартылды.

Сонымен, соңғы 15 жыл iшiнде Қазақстан экономикасына шетелдiк инвестициялардың құйылуы мен оларды игеру процесiн талдау төмендегiдей тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бередi:

• Ұлттық экономиканы түбегейлi жаңғырту мен елдiң негiзгi салалары мен жекелеген аймақтарында сапалық өзгерiстерге қол жеткiзудi қамтамасыз ету инвестицияларсыз мүмкiн емес;
• Қазiргi жағдайларда тiкелей инвестициялардың құйылысы iшкi рынокты байытуға арналған жаңа тауарлар мен қызмет көрсетулердi ендiрудi ұйымдастыруға, экс­порт­ты ұлғайтуға және импортты қысқартуға; қосымша жұмыс орындарын құруға; жаңа технологияларды, озық техника мен ноу-хауды игеруге, маркетинг пен менеджменттiң озық әдiстерiн меңгеруге септiгiн тигiзедi;
• Шетелдiк капиталдың құйылының арқасында эконо­ми­ка­ның салалық құрылымы өзгеруде, жаңа өндiрiстер мен тiптi тұтастай салалар жандана бастады;
• Қазақстан Республикасының үкiметiнiң инвестициялық саясаты Ұлттық экономиканы дамытуға тiкелей шетелдiк инвестициялардың құйылуының өсуiне мейлiнше қуатты ынталандыру болып табылады.

Қазақстан Республикасы өнеркәсіптік кәсіпорындарының инвестициялық тартымдылығын арттыру мақсатында нақты іс-шаралар жүргізетініне қолайлы жағдайлар туғызуы мүмкін.

3.2 Өнеркәсіптік  кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттырудың негізгі бағыттары

Қазіргі кездегі инвестициялық саясаттын ерекшелігі техникалық қаруландыруға салымдар және өндірістік кәсіпорынды қайта жөндеу, инвестицияны базалық машина жасау саласына , ауыл шаруашылық саласына жіберу, ресурс алатын , өндірістің және пайдалану саласына бағыттау.

Кәсіпорында инвестициялық саясатты жүргізген кезде мыналарды ескеру керек:

• өндіріс орынның қаржылық ахуалы;
• өндірістің техникалық дәрежесі;
• аяқталмаған құрылыс;
• лизинг арқылы құрал-жабдыктарды алу мүмкіншілігі;
• меншікті қаржының жеткіліктілігі;
• капитал нарығының конъюктурасы;
• мемлекеттен келетін жеңілдіктер;
• инвестициялық бағдарламаның коммерциялық және бюджеттік тиімділігі;
• сақтандыру қызметі;
• салық;
• маркетингтік зерттеу;
• өнімнің сату бағасы;
• өнімді сатудағы географиялық шекараның жағдайы;
• жалпы өнімнің мөлшері;
• инвестициялық саясат жүргізетін уақытта тұтынушылардың сұранысының динамикасы;
• нарықтағы бәсекелестік дәрежесі;
• техникалық мүмкіншілігі және дамыту мүмкіншлігі.

Инвестицияны өндіріс орнында басқаруды жақсарту  үшін мынандай шараларды қолдану керек:

• инвестиция кызметінің қажеттілігін табу;

инвестициялық табыстың үлес салмағын преферениялау болып табылады, яғни мемлекет тарапынан көрсетілетін, берілетін жеңілдіктер. Жеңілдіктер үш түрде болып келеді:

• инвестициялық салыктық преференциялар;
• кеден баждарын салудан босату;
• мемлекеттік заттай гранттар.

Инвестициялық преференцияларды беру талаптары:

• көздетілген қызметтердің басым түрлерінің тізбесіне сәйкес болу керек;
• осы заманға сай техникалар қолдана отырып жаңа өндірістер құру, жұмыс істеп тұрған өндірістік кәсіпорындарды кеңейту.

Инвестициялық салыктық преференциялар тікелей активтерге салынатын инветициялардын көлеміне қарай 5 жылдан аспайтын уақытта беріледі.

Преференция алу үшін келісім шарт жасау керек.

Мемлекеттік заттай гранттар ретінде мыналар болады:

• жер учасклері;
• ғимараттар мен құрылыстар;
• есептеу техникасы;
• машиналар мен жабдықтар;
• көлік беру мүмкінділігі.

Қолданылып жүрген инвеститцияларды көтермелеу және өзара қорғау туралы келсiмдердiң барлық шарттарын iс жүзiнде сақтаудың өнеркәсіптік кәсіпорындарға маңызы үлкен.

Тiкелей инвеститциялар тартудың тәжiрибесiмен алмасу, жекелеген елдердегi инвеститциялық ахуал мен заңдардың ерекшелiктерiн, сондай-ақ шетелдiк инвесторлардың iскерлiк белсендiлiгiнiң өзiндiк белгiлерiн зерделеу мақсатында инвестицияларды қолдау және мамандарды өзара тағылымдамадан өткiзу бағдарламасын жүргiзу бойынша шетелдiк агенттiктермен ынтымақтастықты жандандыру керек.

Елеулi инвестициялық ресурстарға ие немесе әлеуеттi инвесторлардың мейлiнше кең шеңберiне шығудың арналары болуға қабiлеттi шетелдiк және халықаралық инвестициялық қорлармен, трасттармен, сақтандыру компанияларымен, инвестициялық банктермен және басқа да ұйымдармен ынтымақтастықты жолға қою үлкен маңызға ие болады.

Қазақстанға тiкелей шетелдiк инвестицияларды тарту бойынша елшiлiктермен және дипломатиялық миссиялармен жұмыстың тиiмдiлiгiн арттыру қажет.

Қазақстанның халықаралық қаржы ұйымдарымен (Дүниежүзiлiк банк, Халықаралық валюта қоры, Еуропа Қайта жаңарту және Бамубанкi, Азия Даму банкi, Ислам Даму Банкi және басқалар), сондай-ақ донор елдермен ынтымақтастығы табысты дамып отыр. Қазақстан - олардың әлменiң көптеген аймағын қамтыған қаржы дағдарысының жағдайында сенiмiн сақтап дамып келе жатқан рыноктардың бiрi.

Сонымен бiрге халықаралық ұйымдарда дамып келе жатқан елдерге жеке капиталдың құйылуына жәрдемдесудiң өзiндiк тәжiрибесi жинақталған, бұл Қазақстан Республикасының экономикасына тiкелей инвестицияларды тартуды жандандыру кезiнде пайдалы болуы мүмкiн.

Атап айтқанда, дамып келе жатқан елдердi жеке қаржыландыруды тарту үшiн Дүнижүзiлiк банк соңғы жылдары өзiнiң кепiлдiк құралдарының екi түрiн: несие тәуекелiне iшiнара кепiлдiк берудi және саяси тәуекелдi реттеудiң iшiнара кепiлдiктерiн белсендi пайдалануды бастады.

Қазақстанның жеке меншiк секторын, инфроқұрылымдары мен әлеуметтiк саласын дамытуға басым бағытталған инвестициялық жобаларды әзiрлеу және iске асыру бойынша халықаралық қаржы ұйымдарымен және донор елдерiмен ынтымақтастықты одан әрi жалғастыру қажет.

Дүниежүзiлiк банктiң кепiлдiктерiн тарту және инвестициялық жобаларды әзiрлеу мен iске асыру ерекше мәнге ие, бұл үшiн тиiстi нормативтiк құқықтық базаны құру қажет.

Қазақстанда тiкелей инвестицияларды тартудағы әлсiз жер инвестициялық тәуекелдердi сақтандыру жүйесiнiң дамымағандығы болып қалып отыр.   Отандық сақтандыру ұйымдарды ұсынатын сақтандыру қызмет көрсетулерi шетелдiк инвесторлардың талаптарын толық дәрежеде қанағаттандырмайды, бұл тиiсiнше олардың инвестициялық белсiндiлiгiн тежейдi.

Инвестициялау практикасындағы болған өзгерiстер, сондай-ақ әлемдiк экономикадағы елеулi оқиғалар инвестициялық тәуекелдердi сақтандыру жүйесiн құру мен дамытудың қажеттiгiн көрсетедi. Атап айтқанда “Тiкелей инвестицияларды мемлкеттiк қолдау туралы” заңға саяси және егемен тәуекел кепiлдiктерiн берудi заңды қамтамасыз ету және мұндай кепiлдiктердi бергенi үшiн жауапты уәкiлеттi органды айқындауды енгiзу көзделiп отыр.

Сақтандыру қызметi рыногын дамыту, қазақстандық сақтандыру ұйымдарына халықаралық ынтымақтастықты дамытуды және жетекшi шетелдiк сақандыру өтеулерiн беру туралы келiсiмдер жасасуда қолдау көрсету үлкен мәнге ие болады. Сондай-ақ тiкелей шетелдiк инвестициялардың коммерциялық емес (саяси) тәуекел мен қажет консультативтiк қызмет көрсетулердi беруден инвестицияларды сақтандыру жолымен елдердiң арасындағы қозғалысына жәрдемдесу қажет. Инвестицияларды саяси тәуекелдерден сақтандыру мақсатында шетелдiк инвесторларды инвестицияларды экспроприациялауға, национализациялауға және басқа да осы секiлдi (апаттарға) қатысты қаупiн жою болып табылады.

Алайда Қазақстанда мұндай инфрақұрылым орасан үлкен аумақта жеткiлiксiз күйде, ал кейбiр аймақтарда бұл тiптi әлсiз күйде, бұл, әрине, инвеститциялық белсендiлiктi айтарлықтай шектейдi. Инфрақұрлымды дамыту үшiн елеулi қаржы қаражат салу керек, ал бұған жекеменшiк сектор сол мемлекеттiң өзiнiң жеткшi және белсендi рөлiнсiз бара алмайды.

Қазақстан Республикасының Инвестициялық жөнiндегi агенттiгiнiң институционалдық дамуы үшiн инвесторлармен өзара iс-қимылды жолға қою мен оның түрлi нысандарын өркендетудiң үлкен мәнi бар

Әрбiр аймақ пен жеклеген елдер бойынша деректер банкiн құра отырып, арнаулы талдау және маркетинг қызметтер жүргiзу, сондай-ақ Қазақстан Республикасына  осы елдерден тiкелей шетелдiк инвестициялардың құйылуын молайту бойынша нақты ұсыныстармен және ұсынымдармен жетекшi инвестор елдер бойынша шолулар дайындау қажет. Дания, Венгрия және Польша тәжiрибесi бойынша Қазақстан Республикасының шетелдегi елшiлерi мен дипломатиялық өкiлдiктерiнiң мүмкiншiлiктерiн пайдалана отырып Қазақстан Республикасы Инвестициялар жөнiндегi агенттiгiнiң шетелдiк өкiлдердiң кеңейтiлген және тиiмдi желiсiн құру iсi алда тұр.

Өнеркәсіптік кәсіпорындарда инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейiнiң арасындағы мұндай тәуекелдiлiк логикасы айқын: ол инвестициялау аяқталғаннан кейiн фирма жұмысының нәтижелерiнiң өзгеруiне нарықтың мүмкiн реакциясын дұрыс болжай алмау қаупi деңгейiмен анықталмайды. Мақсаты нарыққа белгiсiз өнiм шығару болып табылатын жаңа өндiрiстi ұйымдастыру жоғары дәрежелi белгiсiздiкпен байланысты, ал нарықпен қабылдалынған тауар өндiрiсiнiң тиiмдiлiгiн жоғарылату (шыныдарды төмендету), инвестициялау нәтижесiнiң ми­ни­малды қауiп әкелетiндiгi түсiнiктi. Осы сияқты, мемлекеттiк басқару меке­ме­лерiнiң талаптарын қанағаттандыру мақсатымен жасалған инвести­ция­лар да тәуекелдiлiктiң төмен деңгейiмен байланысты.

Өндiрiстiк-экономикалық потенциалды сақтау және дамыту – өнеркәсіптік кәсiп­орын­ның өндiрiстiк – шаруашылық iс-әрекеттiң маңызды бөлiгi болып табы­лады. Өнеркәсіптік кәсiп­орын­ның инвестициялық тартымдылығын арттыруда көптеген факторлар әсер етеді, соның ішінде ішкі қаржылық жүйесі стратегиясына үлкен мән беріледі. Ол инвестордың қаржыландыру қиылысты түрде болуына әкеледі.Бұл құбылыс көптеген шетелдік корпарацияларда қолданады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бұл жұмыста кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру мәселесін қарастырдық. Бірінші тарауда өнеркәсіптік  кәсіпорындарда инвестицияның мәні, мазмұны және инвестициялық қызмет түсінігі, инвестициялық қызметті бағалау көрсеткіштері, сондай-ақ  инвестициялық жобаларды ұйымдастырудың  теориялық негіздерін зерделедік.

Инвестициялар – бұл, нарықтық экономикаға өту кезеңiнде пайда болған, Қазақстандық экономика үшiн бiршама жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлы жүйеде негiзгi қорларды қайта өндiруге, оларды жөндеуге жұмсалатын шығыстардың барлығын қосатын “жалпы күрделi салымдар” түсiнiгi қолданылады.

Инвестициялық iс-әрекет еліміздің экономикасын дамытудың ма­ңызды факторларының бiрi болып табылады. Сондықтан да инвес­ти­циялық iс-әрекеттi жандандыру әрдайым өзекті мәселе­лер­дiң бiрi болып табылады

Екінші тарауда «Атамекен» АҚ-ның инвестициялық және экономикалық әлеуетін талдау және кәсіпорынның қаржы экономикалық тұрақтылығына талдау жасалған. Инвестициялық тартымдылығын бғалау мәселесі қарастырылып, экономикалық қызметіне талдау жүргізілген. Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін, жұмыс нақты өнім мен тұтынушыға жұмсалу керек. Осы тарауда «Атамекен» АҚ-ның мәліметтерінен кәсіпорынның ұйымдық құрылымына, технико-экономикалық қызметіне, капиталдың құрамы мен құрылымына, инвестициялық қызметіне, операциялық қызметіне, қаржылық қызметіне, жобаның тиімділігінің негізгі көрсеткішіне кестелер сызылып талау есебі жүргізілген.

Үшінші тарауда техниканы жетелеу жөнінде ұсыныстар берілген. Осылайша, Біздің өмір сүріп жатан кезіміз – алға жылжу өзгерістер енгізу уақыты деп білеміз.

Қоғамдағы бұл өзгерістер өте маңызды, сондықтан мұндай мәселеден тек еңбекті қайта құру процессімен құтылмаймыз. Қазіргі кезде заманымызға сай болу үшін өзгерістерді өзімізден бастауымыз керек. Американдықтардың қолынан бұған берген анықтамалары бар: «challenge». Орысшаға аударғанда «вызов» яғни шақыру деген мағынаны білдіреді. Ал бұл шақыру өте тәуекелділікті талап етеді өйткені бұдан тізе соғып қалуың да мүмкін. Міне осындай қиыншылықтармен күресу үшін бізге білім керек, жаңалықтарды енгізуіміз керек және оны меңгере білуіміз керек. Инновациялық процесс өзгерістерге дайындайды.Инновациялық менеджерлер әр қандай әдістермен әрекет жасайды, жаңалықтарды таратады, реттейді және зерттейді. Олар ғылыми топтарды басқарады, олар экономистер жаңалықтардың тиімділігін түсіне алуға қабілетті.

Алайда біз осындай беделге жету үшін олардың көптеген қиыншылықтан өткендерін ұмытпауымыз керек. Міне осыншалықты тәжірибеден кейін барып кәсіпорында тиімді жүйе пайда болды. Қазақстан компаниялары да табысты көтерілу үшін, мамандалған менеджментке ие болу керек. Дағдарыс кезінде басшы көптеген баламалы шешімдерді қарастыру керек. Қазіргі кезде білімді басқарумен өз фирмасының  құрылымын білу керек, осы құрылымның жаңалық енгізуге қандай мүмкіншілігі барын түсіну керек, болашақта қандай өзгертулер болатынын болжай білу керек.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін сақтау үшін, жұмыс бір нақты өнім мен тұтынушыға жұмсалу керек. Ұйым құрылымы-фирма бөлімдері жақсы байланыста болуын, жауапкершілік пен құқықтардың дұрыс бөлінуін қалайды. Алайда бұл мақсаттар кәсіпорынның басқару жүйесінің дамытылғанына да байланысты. Болашақта үлкен нәтижелерге қол жеткізу үшін тұтынушыларды зерттей білу керек, бәсекенің әр жақтарын білу керек және өндірістің құрылымын меңгеру қажет.

Ұйымдастырушы құрылым әр бөлімнің бір-бірімен деген байланысын қамтамасыз етеді және алға қойған мақсаттарына жету үшін, жауапкершілікті бөліп береді. Ұйымдастырушылар фирмалардың арасындағы байланысты да қадағалайды.

Ұйымдастыру жұмыстарын алға жылжыту үшін құқықтары жақсы білу керек, ең басты мақсаты басқарудың тиімділігін жоғарылату қажет.

Ұйымдастырушы структура ең бастысы фирманың барлық бөлімдерінде жақсы байланыс болғанын қалайды, олардың әр қайсының құқығын және жауапкершіліктерін бөліп береді.

Сонымен алға қойылған мақсаттар мен оның орындалу мүмкінділігі өте жоғары, елдің жоғарығы шикізат қорларымен территориясының әлемдегі тоғызыншы орында және орналасқан жері Еуразия материгінің ортасында және екі жағындағы көршілерін ескерсек Еуропа мен Азияны қосатын ірі экономикалық аймаққа айналады десек қателеспейміз. Осындай жағдайда біз 2005 жылға дейін индустриалды экономикаға жетуіміз қажеттігін президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан 2015 жылға дейінгі индустриалдық инновациялық даму бағдарламасында айтып кеткен болатын. Ол үшін тек мемлкет пен үкімет ойланып қана қоймай, бүкіл халық өз үлестерін қосу қажет екенін жеке айтып кеткен жөн. Қазақстанның осындай байлықтарымен территориясының кеңдігімен, адам ресурстарының жоғарғы білімділігімен XXI ғасырда дүние жүзінде өзінің орнын табатынына күмәніміз жоқ.

Өнеркәсіптік кәсіпорындардың инвестициялық жобаларды табысты iске асыру үшiн дамыған инфрақұрылымның болуының аса маңызды мәнi бар. Алайда Қазақстанда мұндай инфрақұрылым орасан үлкен аумақта жеткiлiксiз күйде, ал кейбiр аймақтарда бұл тiптi әлсiз күйде, бұл, әрине, инвеститциялық белсендiлiктi айтарлықтай шектейдi.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.- Егемен Қазақстан, - 2006 жыл, 1-наурыз.
2. Н.Ә. Назарбаев Қазақстан 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің  Қазақстан халқына жолдауы.- Алматы: Білім, 1998.
3. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.- Егемен Қазақстан, - 2005жыл, 18-ақпан.