ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

31 наурыз, 2016

Соңғы жылдардағы оқиғалар экономиканы нарықтық қатынастар негізінде түбегейлі қайта өзгерту кең ауқымды экономикалық іркілістермен және дағдарыстармен ұласатынын және қоғам тарапынан көп күш-жігер жұмсауды қажет ететінін көрсетті. Өтпелі кезеңде әртүрлі асығыс, жеткілікті дәрежеде негізделмеген шаралардың жүзеге асырылуы қауіпті теріс зардаптарға сөзсіз әкеліп соғады, мұны нарықтық даму жолына түскен елдердің тәжірибесі айқын дәлелдейді.

Өткен жылдардың қорытыңдылары оптимистік тұжырымдар жасау үшін негіз бермейді. Кезінде жарияланған мақсаттар мен бағыттар тым қарама-қайшы жүзеге асырылуда, қат-қабат әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың орын алып отырғаны айқын. Мұның өзі экономикалық реформа мәнінің, әлеуметтік-экономикалық реформалаудың объективті мүмкіндіктері мен шектерінің өз кезінде аяғына дейін ұғынылмауына, реформаны жүзеге асырудың уақытша параметрлері мен кезеңдерінің дұрыс анықталмауына байланысты. Сөз бен істің арасыңда алшақтық көп болды.

Экономикалық реформа қоғамдық жарасымдылық, өткен кездің оң жетістіктері мен тенденцияларын сақтау, мемлекеттің қауіпсіздік және халықтың барлық топтарының құқықтары мен оның ерекшеліктерін қамтамасыз ету принциптеріне негізделген түбегейлі шаралардың бір-тұтас жүйесін қажет ететіні айқын болды.

Қазақстан Республикасының Президеиті жүргізіп жатқан экономикалық реформалар бағыты стратегиялық тұрғыдан, жалпы алғанда дұрыс.

Бірақ Қазақстаңдағы экономикалық реформалардың жайына жасалған талдау және олардың барысы, тактикалық тұрғыдан алғанда, Үкімет пайдаланып отырған әдістердің, нарықтық қатынастарға көшудің модельдері мен кезеңдерінің тиімсіз екенін дәлелдейді. Реформаларды жүзеге асыру барысында елеулі қателіктерге жол берілді.

Әлеуметтік экономикалық міндеттерді жыртықты жaмay әдісімен шешуден бас тартатын мезгіл жетті, тактикалық міндеттерді әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асыру стратегиясына сәйкестендіре шыңдап қолға алу мақсатымен жүйелі жұмыс бастайтын уақыт келді. Қазақстан Республикасын өз ерекшеліктеріне, ұлттың менталитетіне сай, дүниежүзілік тәжірибені ескере отырып әлеуметтік-экономикалық дамыту моделін жасайтын және іске асыратын мезгіл жетті.

Ел экономикасы XXI ғасыр шебінде түр. Мәселе XXI ғасырдың табалдырығынан қандай нарықтық жетістікпен, қандай дайындықпен аттағалы отырғанымызда. Монография авторы экономикалық реформаның барысын, оның жетістіктері мен кемшіліктерін ашық көрсетуге тырысты. Соның негізінде автор отандық тауар өндірушілерге мемлекеттік қолдау көрсету басты мақсаты болып табылатын жаңа экономикалық саясаттың (ЖЭС) концепциялық негізін әзірледі. Эканомикалық реформаның түрлі салалары, жолдары осы ЖЭС концепциясымен негізделуге, онымен байланыстырылуға тиіс. Дипломның бүкіл мазмұнына осы идея өзек болған. Нарықтық экономиканы басқаруды реформалау жөніңдегі жаңа тәсілдер, Қазақстан Республикасының экономикасын дағдарыстан шығарудың әдістері мен жолдары ұсынылған.

Шағын және орта бизнес экономиканы тұрақтандырудың аса маңызды факторы болып табылады. Осыған байланысты автор шағын және орта бизнеске мемлекеттік қолдау көрсету бағдарламасын, кәсіпкерлікті дамытудың отандық және шетелдік озық тәжірибесін ұсынған. Дипломда шағын және орта бизнес саласыңда сондай тауар өндірушілер тобын қалыптастыру міндеті қойылған, ал олар дамыған елдерде жалпы ұлттық өнімнің жартысынан астамын өндіретіні тілге тиек етілген.

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында (Астана, 2005 жылғы 18 ақпан) елбасы былай дейді: «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Біз жалпы ішкі өнімді екі есе ұлғайтып, бірлесіп тағы да бір Қазақстан орнататындай межеге жақындадық. Біз ойдағыдай жұмыс істеп жатқан нарық экономикасын құрдық.

Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің ішінде нарықтық реформаларды жүргізе білдік, тиісті заңнамамызды жасауға қол жеткіздік. Бүгінгі таңда Қазақстанда нақтылы жұмыс істеп тұрған нарықтық экономика бар.

Егер осыдан он жыл бұрын жан басына шаққандағы жалпы ішкі өніміміз жеті жүз доллардан сәл ғана асса, 2004 жылдың соңында ол екі мың жеті жүз долларға жетті, ендеше биылғы жылы біздің жан басына шаққандағы жалпы ішкі өніміміз енді үш мың доллардай болады деген болжамымыз бар.

Мен 2010 жылы жан басына шаққанда жалпы ішкі өнімді 5800 АҚШ долларынан асатын мөлшерге, яғни Чехия, Венгрия, Польша, Малайзия сияқты елдердің бүгінгі деңгейіне, ал 2015 жылы шамамен 9000 АҚШ доллары мөлшеріне жеткізуге күшіміз жетеді деп санаймын. Жалпы, сатып алу қабілетінің шамасы жағынан бұл цифрларға біз қазірдің өзінде жақынбыз.

Біз еліміздің жалпы ішкі өнімін 2000 жылмен салыстырғанда 2010 жылы екі есе ұлғайтуды жоспарласақ та, бұл көрсеткішке 2008 жылы-ақ жететінімізге сеніміміз мол.

Бүгін экономикалық өсудің негізгі көзі елдің шикізат әлеуетін пайдалану болып отыр. Көмірсутегі шикізатын өндіру көлемін 1985 жылмен салыстырғанда біз 225 пайыз ұлғайтуға қол жеткіздік, ал былайғы дүниеде ол небәрі 1,3 есе шамасында ғана өсті.

І. ҚАЗАҚСТАН XXI ҒАСЫР ҚАРСАҢЫНДА. ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ БОЛЖАУ ЖӘНЕ ШАҒЫН БИЗНЕС ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТҰТҚАСЫ

1.1 Қазақстандағы экономикасы, әлеуметтік, саясат және интеграция

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында (Астана, 2005 жылғы 18 ақпан) – былай дейді: «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Біз жалпы ішкі өнімді екі есе ұлғайтып, бірлесіп тағы да бір Қазақстан орнататындай межеге жақындадық. Біз ойдағыдай жұмыс істеп жатқан нарық экономикасын құрдық.

Экономикаға 30 миллиард АҚІІІ долларындай тікелей шетел инвестициясы тартылды. Бұл өте жоғары көрсеткіш. Бүгінгі Қазақстанның тұрақты, тиімді әрі сенімді әріптес екені барша инвесторларға әлдеқашан аян, ақиқат. Қазақстанның қаржы жүйесі де топжарғандар қатарында танылды, ал мұны жетекші халықаралық сарапшылардың өздері мойындап отыр.

Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып, тқрақты әлеуметтік-экономикалық дамуды қамтамасыз ету, сыртқы қолайсыз факторларға тәуелді болмау үшін Ұлттық қор құрды.

Бүгінгі күні Ұлттық қорда 5,3 миллиард доллар жинақталып отыр. Ұлттық қорды қоса есептегенде, еліміздің алтын-валюта резервтері, тұтас алғанда, 14 млрд. АҚШ долларынан асып түсті. Осыдан 10 жыл бұрын бұл жайында армандаудың өзі қиын еді.

Біз ашық сыртқы сауда саясатын дәйекті жүргізіп келеміз. Айталық, 2004 жылы сыртқы сауда айналымы көлемінің оң сальдосы 7 миллиард доллардан асатын 33 млрд. АҚШ долларына жетті. Бұл 1994 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам өсті деген сөз.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында негізінен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының ауқымымен шектелген біздің сыртқы саудамыздың географиясы да біршама тарамдала түсті.

Қазақстан тауар айналымының құрылымында 2004 жылы Еуропалық одаққа мүше елдер, Ресей, Швейцария мен Қытай алғашқы орындарға шықты.

Осылайша біз өзіміздің әлемдік экономиканың бөлінбес бөлігіне айналып, жаһандық бәсекелестік арнасына еркін енгенімізге анық көз жеткіздік.

Қазақстанның жеделдетілген экономикалық және әлеуметтік прогресі

Қазақстан өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің тиімді дамып келе жатқан елдерінің қатарына қосылуға тиіс. Біз мұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз.

3.1 Инновациялық экономика құру және шикізаттық емес секторды дамыту.

Біз экономиканы диверсификациялауға бағытталған Индустриялық-инновациялық стратегияны іске асыра бастадық. Бұл болашақтың бағдарламасы.

Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды дамытуға кірістік, сол арқылы қазақстандық кластерлер жүйесінің дамуына жол аштық.

Биылғы жылдың ортасына қарай біздің қолымызда нарықтың туризм, мұнай-газ машиналарын жасау, тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік-логистикалық қызмет көрсету, металлургия және құрылыс материалдары сияқты салаларда кемінде 5-7 кластерін жасау мен дамытудың жоспары болуы керек деп санаймын. Ел экономикасының шикізаттық емес салалардағы ұзақ мерзімдік мамандануын, міне, солар айқындайтын болады.

Біз өзімізді жаңа технологиялар мен жаңа экономика әлеміне енгізген экономикалық дамуды басқарудың түбегейлі жаңа жүйесі — Ұлттық инновациялық жүйе жасауды қолға алдық. Индустриялық-инновациялық дамудың инфрақұрылымы қазірдің өзінде қалыптасты. Мемлекеттік даму институттарын капиталдандыру жыл басында 730 млн. АҚШ долларын құраса, инвестициялық жобалар портфелі 1 млрд. 200 млн. АҚШ долларынан асып отыр.

2004 жылы 204 инвестициялық жоба іске асырылса, соның тең жартысы даму институттарының қолдауымен жүзеге асты.

Біздің стратегиялық міндетіміз — бәсекеге қабілетті елдердің қатарынан лайықты орын алу. Сондықтан да мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен тиімділікке негізделген әріптестік қатнастарын жолға қоюы керек.

Қаржы секторын одан әрі дамыту үшін қазір құнды қағаздар нарығын дамыту мен 2005-2007 жылдары жинақтау зейнетақы жүйесін дамыту бағдарламалары қабылданды. Енді тек жұмыс істеу керек.

Банктердің қызметі ашықтықтың айтулы өнегесі болуға тиіс. Ең алдымен, мұның меншік құрылымы мен аффилирленген тұлғалар туралы мәліметтерге қатысы бар. Банк қабылдайтын шешімдерге елеулі ықпалы бар барлық тұлғалар уәкілетті органның келісімін ала отырып, өздерінің мәртебесін нақтылай түсулері керек. Банктердің инвестициялық қызметіне қойылатын талаптарды топтасу негізінде ретке келтіру қажет. Аффилирленген тұлғалармен жасалатын мәмілелер банктерді тәуекелге барғызбауы шарт. Қаржылық қадағалау агенттігінің бұл жұмысты батыл жүргізуі міндет.

Жапония, Германия, Бельгия, Италия сияқты елдерде шағын және орта бизнес олардың барлық кәсіпорындары санының 90 пайыздан астамын құрайды, көптеген дамыған елдерде олар жалпы ішкі өнімнің 50 пайыздан астамын береді.

Сондықтан да біздің шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзуіміз қажет. Біз кәсіпкерлік ортаның бастамашылығын іске асыру үшін қолайлы жағдай туғызуымыз керек.

Әрбір іскер қазақстандық осы ортаға кірігіп, инновациялық экономикадағы өз орнын табуға тиіс.

Қазақстандықтардың бастамашылығына кең өріс ашу үшін жағдай жасалды, кәсіпкерлер ендігі жерде осы мүмкіндіктерді пайдалана білсе игі!

Мен өңірлерді экономикада өршіл болуға шақырамын.

Ендігі жерде жаңа идеологияға сәйкес заңнаманы сапалық жағынан жақсарту міндет.

Қысқасы, сөзден іске көшетін, мемлекеттік кәсіпорындар мен мегахолдингтердің, ең алдымен ірі мемлекеттік компаниялар мен монополиялардың өздеріне үйлеспейтін міндеттерін шағын және орта бизнеске беру жөніндегі жұмысты тындыратын сәт туды. Сол арқылы біз бизнеске тың тыныс ашамыз.

Бұл ретте бірқатар стратегиялық маңызды мемлекеттік компаниялар акцияларының пакеттерін басқаруды арнайы құрылатын мемлекеттік холдинг компаниясына беру қажет. Әлбетте бұл шараларға қарсыласу да, сөзбұйдаға салу да болмай қоймайды. Бірақ Үкіметтің батылдық танытып, бұл іске мықтап кірісетін кезі келді.

Келесі бір мәселе туралы. Даму банкі мен Инвестициялық қорға барлық кәсіпкерлердің қолы жете бермейді. Сондықтан "Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры" өзіндік бір "үлкен қаржылық маркетке" айналуға тиіс. Біз қорға биылғы жылы республикалық бюджеттен қосымша 10 млрд. теңге бөлеміз, сонда шағын бизнес субъектілерін кредиттеу мүмкіндігі 25 млрд. теңгеге дейін өседі. Биылдан бастап, банк кредиттеріне кепілдік беру мен сақтандыруды жүзеге асыруды қолға алу керек. Мұның өзі қомақты мемлекеттік қолдау болмақ».

Экономиканың барлық субъектілерінің түгелдей дерлік тұрақсыз болып, беріктігі қалыптаспаған жағдайда біздің еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын белгілі бір дәрежеде анықтап, болжам жасау өте күрделі іс. Тіпті негізделіп жасалған болжамның өзін күтпеген жағдайда жоққа шығаратын факторлардың көптігі соншалық, келешекті анық елестетуге мүмкіндік бермейді.

Дегенмен ХХІ-ғасырдың қарсаңындағы әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі бағыт-бағдарлары бой көрсете бастады.

Мысалы: Қазақстанның жақын жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамуының болжамы.

Саяси жағдай. Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздікке ие болғаннан кейін сындарлы түрде жаңа ахуал қалыптасты. Жаңа мемлекет өзінің ішкі және сыртқы даму жолын анықтауды, байыппен парасаттауды қажетсінеді. Салыстырмалы түсініктегі саяси тұрақтылық, саяси рәміздерді, оның ішінде ең маңызды саяси партиялар жүйесін өркенниетті саяси жүйеге (тұрақты) көшіруді талап етеді.

Бұл ретте әр түрлі әлеуметтік және кәсіпқой топ өнімдері өздерінің мүдделерін тек бүгінгі күнмен өлшемей, тереңірек ойлап, болашаққа сәйкес шешудің маңызы зор екенін ұққаны дұрыс Республикамыздың келешекте дамуы қазіргі жағдайда қандай саяси әрекеттердің, заңдар мен шешімдерді қажет етеді. Қазақстанда жаңадан саяси жүйелердің жаңа негізі пайда болуда. Экономикамызда нарықтың қатынастың негізі қалануда. Мұндай жағдайда саяси партиялардың тез арада пісіп жетілмеуі де сөз жоқ табиғи нәрсе. Республикада саяси процестердің дамуы өкімет пен халық мүддесін қорғайтын қатаң ынталылық принципіне негізделген. Саяси өркенниетті өмірдің пайда болып, оның әрі өркендеп дамуын талап етеді.

Мұндай процестердің негізі көпшілік әлеуметтік тұрғындар тобының мүддесін толық қорғайтын шынайы, парламенттік партиялардың қалыптасуы, дамуы болуы мүмкін.

Біздегідей ауқымды, кең, терең өзгерістерді жүзеге асыру әрине маман басшыларсыз мүмкін емес. Негізінде демократия дегеніміз: әлсіз әсері жоқ, я өкіметсіз өмір емес. Түпкілікті өзгерістерді тек тегеурінді атқарушы өкімет қана жүзеге асыра алады. Әсте жоғарыдан төмен қарай жалғасқан демократиялық байланыстың қатаң заң бақылауында болуының маңызы зор. Экономикалық жаңғыру болашақта кәсіпкерлер тобы «орта тап» құруы мүмкін.

Айта кету керек, экономикасы дамыған қай елді алсақ та тұрғындардың басым көпшілігі, тек кәсіпкерлер қатарынан тұрмайды. Олар үшін ірі парламенттік партиялар да ашылмайды. Ал біздің жағдайда, меншіктің барлығы дерлік мемлекеттің қарамағында, тұрғындардың басым көпшілігі жалданбалы еңбекпен шұғылданады. Саяси жағдайдың бір ерекше көрінісі осы басым көпшіліктің саяси партиялар жүйесінде өте аз орын алатындығында. Сол себепті белсенділігі күтпеген, арнайы ұйымдастырылмаған жерде пайда болып, партиялар, бірлестіктер ықпалынан тыс қалып отыр.

Міне осындай ахуалдың болуы және оның кей кездерде экономикалық қайта құру салдарынан туындап отырған әлеуметтік толғаныстардың кернеуінен өрлеуі саяси тұрақсыздықтың қауіпті ошақтарының бірі болып табылады.

Реформаларды жүргізу бағытын ұстана отырып, жоғарыдағы қайшылықтар мәмлеге, келісімге келу арқылы бей-берекеттік сипатта шешілмей, көпшілік еңбекшіл тұрғындардың, әр текті әлеуметтік топтардың әсіресе жалдамалы жұртшылықтың мүддесін көздейтін беделді саяси партиялар мен ағымдардың араласуы, ықпалы арқылы шешілуі тиіс.

Экономикасы дамыған елдердің іс тәжірибесі көрсеткендей, тек осы бағытпен яғни еңбек пен капиталдың «шиеленіскен одақтастық» позицияларында тұрған, кәсіподақтармен байланыстағы партияның белгілі бір әлеуметтік буындардың мүддесін қорғауы саяси тұрақтылықты сақтай отыра, жеңіске жетеді /29/.

Республикамыздағы қоғамдың саяси ахуалдың әзірше (относительно) тұрақтануы тоқмейілдікке жол бермеуі керек. Жағдайды кешенді түрде талдау, саралау қажет. Қоғамдағы келеңсіз ахуалды туындататын ахуалдарды болжап, алдын ала сақтандыру, залалсыздандыру керек. Осының бәрімен шұғылданатын тұрақты «мониторингке» ие ірі орталықтың болғаны жөн.

Интеграциялық процестер. 1993 жылдың ортасында Н. Ә. Назарбаев Еуразия одағын (ЕАО) құру туралы ұсыныс жасағанды. Бұл ұсыныстың мәні ТМД мемлекеттерінің әрқайсысының әлеуметтік экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, интеграциялық процестерді біртіндеп жүзеге асыруға болады.

ЕАО қалыптасуының басты принщштерінің бірі — оған болашақ мүше елдердің түрлі жылдамдықпен кіруінде. Өйткені кеңестік кезеңнен кейінгі кеңестік елдерінің ортақ мүдделерінен басқа әрқайсысының алдында тұрған ұлттық-мемлекеттік міндеттері бар еді. Оларды дұрыс шеше алған жағдайда ғана тең құқықты интеграциялық процестердің қарым-қатынасын ориата алады.

Қазақстан Республикасының президентінің идеясы мақсат-мүдделік принципінің негізіне құрылған еді. Бұрынғы біртұтас кешенді шаруашылық қатынастарын қажетінше сақтай отырып және нарықтық қатынасты ескерген жаңа бастамамен даму қажеттілігінен туған.

Сонымен қатар осы идея әлемдік тәжірибеден алынды. Мысалы өркенниетті елдерде экономикалық гүлдену меп демократия мақсатында өркендеген елдер бір-бірімен қарым-қатынастарын күшейтіп, соның арқасында әлемдік бірлестік қоғамының тең құқықты және беделді мүшесі болып отыр. Әсіресе Германия, Люксембург (елдерінің қатысуымен) Белгия, Франция, Голландия, Люксембург елдерінің қатысуымен «Көмір мен болат» бірлестігін құрудан басталған Еуропалық ұйымның тәжірибесінің маңызы зор.

Интеграциялық процестердің даму нәтижесі Еуропалық бірлестікті дүниеге келтірді. Ал қазіргі кезде ол Еуропалық одаққа айналды. Еуропалық одақтың әрекеті құқықтық принципке негізделген.

Ереже мен әрекеттер одақты тұғызатын шарт-келісім және оларды толықтыратын акт негізінде жасалған. Оның заңдары мен бағдарламалары әр алуан сипатта, әр деңгейде жүргізілген кеңесулердің нақты нәтижесі.

1.2 Қазақстандағы шағын бизнес, кәсіпкерлікті дамытудың шетелдік тәжірбиесі

Экономиканы құрылымдық жағынан қайта құрудың жолы — негізінен мемлекеттік емес меншік нысандарын пайдаланатын шағын және орташа кәсіпорындардың үлес салмағын арттыру. Бұл жағдайда ондай кәсіпорындар саны тек қазіргі кездегі мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру есебінен емес, ал жаңа кәсіпкерлік құрылымдар есебінен көбейтілуге тиіс. Сондай кәсіпорындар құру және олардың қуатын арттыру аймақтың саясаттың маңызды құрамдас бөлігіне айналуы керек.

Аймақтың деңгейде шағын кәсіпкерлік жөніндегі саясат аймақтың әлеуметтік-экономикалық саясатын қалыптастыру мен жүзеге асыру кезеңдерінің жалпы жүйесімен ұштасуға тиіс. Бұл жерде:

— аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының концепциясы мен бағдарламасын әзірлеу (оларда шағын кәсіпкерліктің орны мен рөлі белгіленеді және шағын кәсіпкерлікке өзіндік аймақтық тапсырыс қалыптастырылады);

— шағын кәсіпкерлікті дамытудың аймақтық бағдарламасын әзірлеу;

— аймақта шағын кәсіпкерлікті басқару мен реттеудің ұйымдық құрылымының жүйесін жасау;

— шағын кәсіпкерліктің өзін-өзі ұйымдастыру жүйесін жасау;

— жергілікті әкімшіліктің шағын кәсіпкерлікке басқарушы ықпалының нысандары мен әдістерінің жүйесін қолдану;

— шағын кәсіпорындарды дамытудың бизнес-жоспарлары мен бағдарламаларын қалыптастыру көзделген.

Аймақта кәсіпкерлікті басқарудың негізгі принциптері мыналарды көздейді:

— кәсіпкерліктің түрлеріне қарамастан оны дамыту үшін қажетті жағдайлар жасау;

— шаруашылық жүргізуші субъектілердің ауқаттылығын қамтамасыз ету;

— олардың қызметін ең алдымен экономикалық және қаржы стимулдарын пайдалана үйлестіру;

— жергілікті органдардың шаруашылық жүргізуші субъектілермен өзара тиімді шартты және экономикалық қатынастарын орнату;

— қала тіршілігінің ерекше маңызды міндеттерінің шешілуін қамтамасыз ету үшін шектеулі мөлшерде әкімшілік шараларын қолдану;

— Қалаға қызмет көрсететін бірқатар кәсіпорындардың негізгі функциялық мақсатын белгілеу;

— кәсіпкерлік саласында азаматтар құқықтарының бұзылуына, табиғи ресурстардың жыртқыштықпен пайдаланылуына жол бермеу;

— кәсіпкерлік қызмет түрлерінің дамуын құрылымдық реттеу;

— аумақтық ресурстардың және ең алдымен жер ресурстарының пайдаланылуын реттеу;

— шағын бизнес кәсіпорындарын тіркеу тәртібін оңайлату.

Ірі аймақтағы шағын кәсіпкерлік жөнінде аумақтық саясатты нақтылай жүзеге асыру үшін арнаулы ұйымдық құрылым жасау қажет. Мұның өзі жаңа бюрократтық аппарат құрылуын білдірмейді, ең алдымен қала басқармасында бар құрылымдардың функцияларын және шағын кәсіпорындармен қарым-қатынастарын ретке келтіруді көздейді. Кейбір жағдайларда шағын кәсіпкерлікке неғұрлым пәрменді ықпал жасау үшін жұмыс істеп тұрған органдар негізінде жаңа арнайы органдар құрылуы мүмкін /26/.

Бұл құрылымда бірнеше лауазым деңгейін бөліп көрсетуте болады.

Бірінші деңгей — өкілді билік органдары, бұл деңгейде шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсетуге бюджеттен бөлінетін қаражат белгіленеді.

Екінші деңгей — үкімет пен облыстық, қалалық және федералдық бағыныстағы салалық комитеттер, сондай-ақ аудандық әкімшіліктер түріндегі басқару органдары. Олар тікелей басқаруды, аумақтағы кәсіпкерлермен байланысты жүзеге асырады. Мұнда түрлі мәселелер — кәсіпорындар тобына жеңілдіктер беруден, жекелеген қызмет түрлерін лицензиялаудан, жарғылық құжаттарды тіркеуден, үй-жайларды жалдаудан бастап, құрылысқа жер учаскелерін беруге дейінгі мәселелер шешіледі.

Үшінші деңгей — әкімшілікке кірмеген құрылымдар, олар инфрақұрылымдық қызмет көрсету (технологиялық орталықтар, қаржы, сақтандыру, лизинг құрылымдары, көрмелер мен жәрмеңкелер, ақпараттық-мәдени орталықтар, бизнес инкубаторлар), консультациялық бағдарламалар әзірлеу мен жүзеге асыру, кадрлар оқыту, бағдарламалар мен жобаларды мәліметтермен қамтамасыз ету ісінде шағын кәсіпкерлікке белгілі бір жәрдем көрсетеді. Жобаларды қаржыландыру, кепілдеме операцияларын ресімдеу жөнінде қызмет көрсететін несие-қаржы саласының кәсіпорындары да осы деңгейде. Тәжірибенің көрсетіп отырғанындай, кәсіпкерлік қызметті үйлестіру мен оған жәрдем көрсету жөніндегі жалпы қалалық кеңестің (орталықтың) бұл құрылымдар арасында ерекше маңызы бар. Оның міндеттері — қала шаруашылығының артықшылықтарын, экономикалық «қуыстарды» (капитал жұмсау салаларын) негізге ала отырып, ұсыныстар әзірлеу, кәсіпорындар ұйымдастыру жөнінде ұсыныстар беру, әлеуметтік маңызы бар міндеттер шешуді қолға алатын кәсіпорындарға жеңілдіктер белгілеу. Бұл орган шағын кәсіпорындарға арналған рынокты қорғау, бірлескен кәсіпорындар ұйымдастыру, батыстағы әріптестерге кепілдіктер беру жөніндегі ұсыныстарды тұжырымдай алады.

Төртінші деңгейді тікелей шағын бизнес саласының кәсіпорындары құрайды.

Бағдарламалы-мақсатты әдістерді пайдалану кезінде уақытша құрылымдар қолданылып жүрген басқару жүйесіне кірістірілгендей болады, мұның өзі осы жүйенің ұшқырлығын арттырады және ресурстармен кең көлемді іс-қимылдар жасау үшін мүмкіндіктер ашады. Қазіргі басқару құрылымдарында бөлімшелер жалпы мақсатты емес, ал өзінің нақты функциясын бағдар ете дамуға бейім, оның өзі олардың жалпы жүйе мүдделерін елеместен өзін-өзі қорғауға деген ұмтылысын туғызады және өзгерістерге қарсылық көрсетілуіне, жанжалдарға және стратегиялық міндеттер рөлінің кемуіне әкеліп соғады.

Осы позициялар тұрғысынан шағын және орташа бизнеске қолдау көрсетудің аймақтың бағдарламасын әзірлеу керек.

Шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің кешенді бағдарламасын әзірлеу негізіне:

бағдарламаны әзірлеу мен жүзеге асырудың арнаулы механизмін жасауды қажет ететін ғылыми негіздеме;
бағдарламаиы басқаруды барынша мүмкін ету, оның икемділігін және басшылық стратегиясы мен тактикасының өзгеруіне шұғыл көңіл бөлінуін қамтамасыз ету;
бағдарламаны басқарудың ұйымдық құрылымының жасалуы мен жұмыс істеуі процесіне мақсатты сипат беру;
бағдарламалы-мақсатты басқару органдарының өкілеттіктерін экономикалық және құқықтық тұрғыдан қамтамасыз ету принциптерін алуға болады.

Бағдарлама әзірлеудің бастапқы негізі — оның мақсаттарын негіздеу мен таңдау. Кең мағынада алғанда мақсат дегеніміз — жүйенің күтілетін жағдайы немесе оны жүзеге асыру барысында алынуға тиісті нәтиже. Басты мақсат — елдегі шағын кәсіпкерлік жүйесін дамыған еуропалық елдер деңгейіне жеткізу.

Бағдарламалы-мақсатты басқару методологиясына сәйкес келесі кезең кең ауқымды мақсатты қосымша мақсаттар, функциялар, міндеттер және нақты жұмыстар мен шаралар етіп бөлшектеу болып табылады.

Әлеуметтік сала:

— жеке тұрғын үйлер салу, тұрғын үйлер мен үй-жайларды жөндеу жолымен тұрғын үй проблемасын шешуге қатысу;

— құрылыс материалдарын, конструкциялар және бұйымдар өндіру және сырттан әкелу;

— Жер учаскелерін коттедждік құрылыс үшін әзірлеу мен қалпына келтіру;

— азық-түлік және өнеркәсіп тауарларымен сауданы, соның ішінде баспа-бас негізде және импорт бойынша дамыту;

— төмен бағамен тамақтануды қамтамасыз ететін кәсіпорыпдарға басым қолдау көрсете отырып, қоғамдық тамақтандыруды жаңа объектілер жасау жолымен дамыту;

— тікелей тұтынушыларға қызмет көрсете отырып халыққа тұрмыстың қызмет көрсетілуін жетілдіру, қызмет көрсету жүйесін ұлғайту, тапсырыстар қабылдау мен орындаудың жаңа түрлерін енгізу;

— тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты жаңғырту, оны халықтың коммуналдық төлемдерін күрт көбейтпестен залалды шаруашылықтар қатарынан шығару;

— өнеркәсіп және құрылыс қоқысының жиналуын және кешенді өңделуін қамтамасыз ету, қала үйінділерін жою;

— халыққа көлікпен қызмет көрсетудің жаңа түрлері;

— дене мәдениетінің, әсіресе қалалық ықшам аудандар деңгейінде, қалыптасуы;

— әлеуметтік қамсыздандыру мүмкіндіктерін, соның ішінде мемлекеттік құралдар мен қайырымдылықтың қатысуымен, ұлғайту;

— халыққа білім берудің жаңа түрлерін, тәуелсіз жоғары оқу орындарын, мектептерді, университеттерді дамыту;

— мәдени-ағарту мекемелерін коммерциялау деңгейін төмендету, мәдени бағдарламаларға демеушілік жасау.

Күрделі құрылыс:

— құрылыс материалдарын, бұйымдарын және конструкцияларын жасап шығару;

— түрлі объектілерді қайта жаңарту мен жаңғырту;

— жобалау-конструкторлық, консультациялық қызметтер көрсету, түрлі объектілер салудың мүмкіндігі мен қажеттілігіне тәуелсіз сараптама жасау;

— қаланың ескі бөлігін күрделі жөндеу жөніндегі жобалау жұмыстарын жүргізу және осы жұмыстар бойынша бағдарламаға қатысу;

— котедждер құрылысының жобаларын әзірлеу мен енгізу.

Халықты жұмыспен қамту:

— ірі кәсіпорындар жұмысшыларының санын қысқарту үшін жаңа жұмыс орындарын ашу;

— жұмыссыздық, жұмыспен қамту проблемаларын, нақты аумақтардың әлеуметтік проблемаларын психологиялық және социологиялық әдістермен зерттеу, зерттеулер мен ұсыныстар;

— кадрларды, әсересе жұмыстан шығын қалған жастарды оқыту, даярлау және олардың біліктілігін арттыру.

Табиғатты ұтымды пайдалану және табиғат қорғау:

— экологиялық бағдарламаларды әзірлеу мен жүзеге асыруға қатысу, тәуелсіз экологиялық сараптама жасау;

— экологиялық таза өндірістік-технологиялық жабдық, суды тазарту, сүзу және қайталап пайдалану құралдарын әзірлеу мен өндіру;

— аумақтық экологиялық кәсіпорындар мен экологиялық таза аймақтар жасау;

— табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру, табиғат қорғау аймақтарында жерді қалпына келтіру.

Сыртқы экономикалық қызмет:

— сыртқы экономикалық қызметке, әсіресе аймақ пен қала проблемаларын шешуге мүмкіндік беретін бағыттарда, қатысу;

— қала проблемаларын өзара тиімді негізде шешу үшін шетелдік кәсіпкерлерді, қорларды, қоғамдың ұйымдарды тарту;

— бөлінген валютаны қала қажетіне пайдалану;

— жобаларға алдын-ала сараптама жасау және жаңа өндірістік қуаттар жасау үшін шетелдік инвестицияларды тарту жөнінде келісімдер жасасу, бұл жағдайда кәсіпкерлік жобаларға сараптама жасау функциясын осы салада тіркелген, қаланы басқару органдары сенетін консалтинг фирмаларына жүктеген жөн.

Халықтың тауарлар мен қызмет жөніндегі қажеттерін қанағаттандыру:

— түпкі тауарлар өндіру, жұмыс істеу, қызмет көрсету;

— тұтыну тауарлары мен қызмет рыногын ұлғайту, қала тұрғындарының дәстүрлерін, талғам-талаптарын ескере жоғары сапалы тауарлар өндіру;

— қызмет көрсетудің және халықтың әлеуметтік қажеттерін қанағаттандырудың жаңа түрлерін енгізу.

Кәсіпкерлерді шикізатпен және тауармен қамтамасыз ету:

— аумақаралық сауда мен аумақ ішіндегі сауданы және биржалар арқылы шикізат пен тауар алмасылуын қамтамасыз ету;

— қала тапсырыстары бойынша жұмыс істейтін шағын және орташа бизнес кәсіпорындарын материалмен және техникамен, соның ішінде коммерциялық негізде, кепілді түрде қамтамасыз ету;

— тауармен және шикізатпен қамтамасыз ету, ресурспен жабдықтау, шикізатты кешенді, соның ішінде қайталап пайдалану мәселелері бойынша кәсіпкерлік құрылымдарды үйлестіру.

Инновациялық және ақпараттың қызмет:

— ақпараттық, коммерциялық, технологиялық және салааралық байланыстарды, соның ішінде аймақтан тыс жерлерде, әзірлеу мен жүзеге асыру;

— жоғары технологиялы өнімдер, ноу-хау, патенттер саласындағы деректер мен ақпаратты дамыту;

— инновациялық қамсыздандыру — несиелер, субсидиялар, бағдарламалар, үйлестіруші, консультациялық көмек;

— ақпаратпен қамтамасыз ету, ақпараттық-коммерциялық орталықтар ұйымдастыру;

— өндірісті мамандандырудың, шоғырландырудың және коперациялаудың прогресті түрлерін дамыту;

— жоғарғы мемлекеттік билік және басқару органдарына инновацияларды жоспарлау және оларды материалдық ресурстармен қамтамасыз ету жөнінде ұсыныстар жасау.

ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ, МӘСЕЛЕЛЕРІ, ҰСЫНЫСТАР МЕН ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

2.1 Өндірістік инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттің реттеушілік ролі

Қоғамдық өндіріс екі үлкен сферадан тұрады. Оның біріншісіне — қоғамның материалдық-заттық қажеттіліктерін қанағаттандыратын салалар жататын болса, екіншісіне — оның материалдық емес (информация, әр түрлі қызметтер т.б.) сұраныстарын қамтамасыз ететін салалар жатады. Дегенмен, бұл сфералардың дұрыс дамуы үшін белгілі бір сыртқы жағдайлар (материалдық өнімнің айналуы, шаруашылық байланыстарды қалыптастыру, информацияны өңдеу және жеткізу т.б.) қажет. Кәсіпорындар жұмысының сыртқы жағдайларын қамтамасыз етумен, экономикалық әдебиеттерде "инфрақұрылым" аталатын, экономиканың өзінше бөлек сферасы айналысады.

Экономиканың дербес сферасы болып, инфрақұрылым, материалдық-заттық өндірістен қоғамдық еңбек бөлінуінің тереңдеуіне және оның сыртқы жағдайларын қамтамасыз етуге деген сұраныстың өсуіне байланысты бөлініп шықты.

Біз бұл тақырыпта өндірістік инфрақұрылымның негізгі саласының бірі — көлік кешенінің дамуын мемлекеттік реттеу мәселелеріне тоқталып өтеміз. Себебі, біріншіден, көлемі шағын жұмыста барлық инфрақұрылым салаларының дамуын мемлекеттік реттеу ерекшеліктерін, әдістерін, қағидалары мен механизмдерін оқушыға түсінікті болатындай етіп қысқаша жазу мүмкін емес; екіншіден, көлік кешенінің халық шаруашылығындағы рөлі өте жоғары. Ол экономикалық, әлеуметтік, қорғаныс, саяси және мәдени маңызды міңдеттерді атқарады.

Республика көлік кешенін мемлекеттік реттеу жүк тасымалдау шығынының аз болуын, тасымал жылдамдығының неғұрлым жоғары болуын, тасымалдаудың үздіксіз болуын қамтамасыз етуі тиіс.

Қазақстан Республикасының көлік кешенінің дамуын мемлекеттік реттеудің негізін 1994 жылы қыркүйектің 21 жұлдызында қабылданған "Қазақстан Республикасындағы көлік туралы" Заң құрайды.

Осы заңға сәйкес көлік кәсіпорындарының қызметін мемлекеттік реттеу құқықтық базаны қалыптастыру, лицензиялау, салық салу, несиелеу, қаржыландыру мен баға құру, инвестициялық, біркелкі әлеуметтік және ғылыми-техникалық саясаттарды жүзеге асыру, бақылау жолымен жүргізіледі /8/.

Қазіргі кезде Республиканың көлік кешенін басқару Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникациялар министрлігіне жүктелген. Аталған заңға және осы министрлік туралы Үкімет бекіткен ережеге сәйкес, оның негізгі міндеттері болып мыналар саналады:

- көлік саласында Қазақстан Республикасының мүдделерін қорғау;

- көлік саласында мемлекетаралық және халықаралық қатынастарды жүзеге асыру;

- меншік түрлеріне қарамай, барлық көлік түрлерінің жұмысын реттейтін заң актілерінің, стандарттардың, нормалардың жобасын дайындау;

- көліктің барлық түрлерінің дамуының тұжырымдамасы (концепциясы) мен мемлекеттік ұлттық бағдарламаларын дайындау, инвестициялық, ғылыми-техникалық және әлеуметтік саясаттарды қалыптастыру және жүзеге асыру, және де кадрларды дайындау;

- республика халқы мен экономикасының тасымалдауға және онымен байланысты қызметтерге деген сұраныстарын қанағаттандыруға жағдай жасау;

- көлік қызметін тұтынушылардың құқын сақтауды бақылау;

- Республиканың тасымалдауға деген мемлекеттік қажеттіліктеріне болжау жүргізу;

- Қазақстан Республикасының көлік кешенінің жұмысын координациялау және оның дамуын мемлекеттік реттеу.

Көлік кешені туралы толық мәлімет алу және бір сөзді әр түрлі түсінуге жол бермес үшін кең қолданылып жүрген "көліктік" терминдерге түсінік (анықтама) бере кетейік.

Көлік жуйесі — тасымалдау жұмыстарын атқаруда бірімен-бірі тығыз байланысты болатын әр түрлі көлік түрлерінің кешені. Көбінесе бұл термин жеке мемлекетке, аумаққа не ірі қалаға байланысты қолданылады.

Қазіргі кезде көлік дегеніміз — халық шаруашылығының күрделі ірі кешені. Оның құрамында магистральды көліктің дербес салалары ғана емес, сонымен бірге қалалық және өндірістік көлік түрлері де бар. Әкімшілік-шаруашылықтың дербестігіне қарамастан, көліктің барлық түрлері біріне-бірі белгілі бір тәуелділікте болады, тасымалдау процесіне ғана емес, сонымен бірге шаруашылық жүргізудің ақырғы техникалық-экономикалық нәтижелеріне де әжептеуір ықпал етеді.

Көлік торабы - республиканың не жеке аумақтың қалалары мен ауылдарын байланыстыратын барлық жол қатынастарының жиынтығы.

Жалпы пайдалану (магистральды) көлігі - қолданылып жүрген заңдар мен нормативтік актілерге сәйкес меншік тәуелділігіне, кім ұсынғанына қарамастан жүктер мен жолаушыларды тасымалдауға тиісті көлік.

Оған темір жол көлігі, теңіз жолдары көлігі, өзен жолдары көліп, автомобиль көлігі, әуе жолдары көлігі және құбыр көлігі жатады.

Жалпы пайдалану көлігі мемлекеттің көлік жүйесінің негізін қалайды. Көліктің осы түрі дербес көлік өндірісі болып саналады, себебі ол мемлекеттің тасымалдауға деген негізгі сұраныстарының қанағаттандырылуын қамтамасыз етеді.

Жалпы пайдалануға жатпайтын көлік - тек қана өз ведомствосының тасымалын атқаратын және басқа клиенттердің тасымал талабын орындауға міндетті емес ведомстволық көлік. Өндірістік кәсіпорындардың ведомстволық көлігін көбінесе "өндірістік көлік" деп атайды.

Қазақстанда осы көлік түрлерінің барлығы да қызмет көрсетеді. Тек республиканың географиялық орналасуына байланысты теңіз жолдары көлігі енді ғана дами бастады. Қазақстан үшін төменгі себептерге байланысты көліктің халық шаруашылық маңызы өте жоғары

Батыстан шығысқа қарай 3000 километрге, солтүстікген оңтүстікке 1700 километрге созылып жатқан республика аумағының көлігі;

- жүк тасымалдау қашықтығының ұзындығы;

- негізінен өндірілетін өнім түрлері — көмір, темір рудасы, мұнай және мұнай өнімдері, металлургиялық өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдері алыс жерлерге тасымалдауды қажет етеді.

Көліктің әр түрінің тасымалдауға тиісті жүктің түріне және тасымал қашықтығына байланысты тиімді пайдалану сферасы бар. Мысалы, авиация және темір жол көліктерін алыс қашыққа тасымалдауда пайдаланған тиімді. Қысқа қашықтықтарда автомобиль көлігі басқа көлік түрлеріне қарағанда қысқа мерзімде жүк жеткізуді және шығындардың аз болуын қамтамасыз етеді. Құбыр желісі мұнай, газ және мұнай өнімдерін (көлемі үлкен болса) тасымалдауда тиімді. Өткізу қабілеті бірдей болған жағдайда, 1 км құбыр желісінің құрылысы темір жол құрылысынан 2 — 2,5 есе арзанға түседі.

Республиканың ыңғайлы геостратегиялық жағдайы көлік кешенін дамытудың маңызды алғышарты болып отыр. Халықтың қоныстану тығыздығының төменділігі (1 шаршы км-ге 6 адам), табиғи кен орындары мен экономикалық белсенді орталықтардың бірінен-бірі қашық орналасуы және шетел рыноктерінен алшақтығы көлік инфрақұрылымының экономикалық дамуының негзгі факторларын құрайды. Бұл, басқа елдердің экономикасына қарағанда Қазақстан экономикасы көлік кешенінің жұмысына жоғары деңгейде тәуелді екенін көрсетеді.

Нарық қатынастарына өту жағдайында республика көлік кешенінің экономиканың басқа салалрынан ерекшелігі — оның залалсыздығы мен табыстылығы. Қазақстанның көлік кешенінің дамуын төмендегі кестелерде берілген көрсеткіштер бойынша талдап көруге болады.

2000 жылы 1990 жылмен салыстырғанда жүк жөнелту — 26,6%-ға, жүк айналымы — 38,2%-ға дейін азайған. Мұндай теңденция көліктің барлық түрлері бойынша байқалады. Мұңдай жағдайдың қалыптасуына республика экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты тауар өңдірісіңдегі дағдарыс себеп болып отыр. Тек қана құбыр желісі бойынша жүк жөнелту (637,7%) және жүк айналымы (310,3%) көлемі күрт жоғарылаған, өйткені көліктің бұл түрімен экспортқа бағытталған мұнай және газ өнімдері тасымалданады.

Кестедегі көрсеткіштерден байқайтынымыз, жүк тасымадауда автомобиль көлігінің сызбағалық салмағы, ал жүк айналымында темір жол көлігінің алатын үлесі жоғары.

Соңғы он жылда көліктің барлық түрлері бойынша жолаушы тасымалдау және жолаушы айналымы көрсеткіштері халықтың төлемдік қабілетінің төмендеуіне және бағаны либерализация салдарынан тасымал тарифтерінің жоғары болуына байланысты "құлдырап" кеткен. Әсіресе, қысқа қашықтықтарда жолаушылар арнаулы көлік түрлерінің қызметінен бас тартып, өз көлігін немесе жеке "тасымал" көлігін пайдаланады. Қалаларда, қалаға жақын мекендерге жолаушы тасымалдауда жеке "тасымал" жолаушылар тасымалдаумен айналысатын кәсіпорындарға күшті бәсекелестік көрсетіп отыр. Сол себепті, 2000 жылы 1990 жылмен салыстырғанда автомобиль көлігімен жолаушы тасымалдау — 13,7%, жолаушы айналымы - 11,9% болған. Темір жол көлігі, негізінен, алыс қашықтыққа жолаушы тасымалдайтындықтан және табиғи монополия ретінде тасымал тарифі мемлекет тарапынан қадағалауда болғандықтан, басқа көлік турлеріне қарағанда, оның жоғарыда аталған көрсеткіштері көп төмендемеген, яғни жолаушы тасымалдау — 50%, жолаушы айналымы — 51,7 пайызды құраған. Жалпы айтқанда, көлік кешені де экономиканың басқа салаларындай терең дағдарыста.

Оның негізгі себептері ретінде, жоғарыда айтылған дағдарысқа байланысты экономиканың негізгі салаларының өнім өндіру көлемінің өте төмендеп кетуін, халықтың төлемдік қабілетінің төмендеуін, көлік қызметінің дер кезінде төленбеуін, ақша айналымының бұзылуына байланысты қаржылық қиыншылықтарды, және де экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары үкімет тарапынан үстіртін, ғылыми нақтылаусыз жүргізілгендігін атауға болады.

Қазақстанның жалпы пайдаланудағы көлік торабын 14061,8 км темір жолдары, 87 мың км. автомобиль, 4 мың км. ішкі су, 500 км. троллейбус пен трамвай жолдары құрайды.

Республика темір жол магистральдарының тығыздығы 1000 шаршы метрге шаққанда 5,3 км. ТМД еддеріңде бұл көрсеткіш орташа алғаңда 6,4 километрге тең.

Электрлендірілген жалпы пайдаланудағы темір жолдардың үлесі Қазақстаңда 26 %, Әзірбайжанда — 60%, Ресейде — 45%.

Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының ұзындығы қатты қапталған (асфальтталған) автомобиль жолдарының үлесі 95 %, тығыздығы — Қазақставда 1000 шаршы километрге 29,7 км., Әзірбайжанда, Арменияда, Белоруста, Грузияда, Молдовада және Украинада — 248-296 км. Қазақстан бойынша автомобиль жолдарының ең жоғарғы тығыздығы Солтүстік Қазақстан облысында (74,2 км), ең төмені Қызылорда облысында (11,6 км).

Республика көлік кешенін қозғалыс составтарымен, керекті жабдықтармен қамтамасыз ету жағы да өте нашар. Елімізде аталған заттарды өндіру өндірісі мүлде жоқ.

Көлік кешенінің қазіргі кездегі дамуы жуық арада төмендегі мәселелерді шешуді талап етеді:

- халықаралық, соның ішінде транзиттік тасымалдарды қамтамасыз ету үшін барлық көлік түрлері мен коммуникация жүйесінің жеткіліксіз дамуы, сыртқы рынокке мұнай және газ тасымалдайтын құбыр желілерінің, бағыттардың баламалы болмауы;

- халықаралық тасымалды, контейнерлік жүктерді өндеуге қабілетті теңіз және өзен айлақтарының, темір жол стансаларының нашар дамуы;

- темір жол және автомобиль көлігінің жол шаруашылығының техникалық деңгейінің төмен болуы, магистральдық мұнай және газ құбырларының, қозғалыс составтарының физикалық тозу деңгейінің жоғары болуы;

- қозғалыс составтарының жергілікті өндірісі болмауы, жөндеу базасының нашарлығы; тасымалды ұйымдастырудың жалпы қабылданған талаптарға сай болмауы, жүктерді сақтау мен қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі кемшіліктер.

Жоғарыда айтылған жағдайларға байланысты, республика көлік кешенінің дамуын жақсарту үшін мемлекет тарпынан белсенді шаралар жүргізілуі тиіс. Республика үкіметі көлік кешенін реформалауды жекешелендіру мен шетел инвестицияларын тартуды ынталандыруға тіреп отыр.

Сол себепті, енді көлік кешенін жекешелендіру мәселеріне тоқталайық. Көлік түрлерінің ерекшеліктеріне қарай, оларды жекешелендіру де әр түрлі жолдармен жүргізілуі тиіс /27/.

Барлық көлік түрлерінің арасында темір жол көлігі — оның республика экономикасында алып отырған орнына қарай және "масштабты" болуы себепті жекешелендіру үшін өте қиын объект болып табылады. Сондықтан, алдымен осы процесс басқа елдерде қалай жүргізілді, соны еске алайық. АҚШ-та, 1980 жылға дейін темір жолдардың негізгі белігі мемлекеттік меншікте болды. 1980 жылы конгресс темір жолдарды жекешелендіру туралы заң қабылдады, соның нәтижесінде, бірінші класты жолдардың бәрі дерлік жекешелендіріліп, жеке компаниялардың қолына көшті, темір жолдарға федералдық үкімет тарапынан көрсетілген қаржылық көмек 2,8 млрд доллардан (1981 жып) 0,1 млрд долларға (1986 жыл) дейін төмендеді.

Жапонияда да, 1980 жылдардың ортасында, темір жолдар тұтас жекешелендірілген. Бұл жерде, АҚШ-дай территориялық емес, функционалды принцип қолданылған, яғни әрбір дербес компания өз мамандандырылуы ретінде жүк тасымалдау, жолаушы тасымалдау, жолды күту, т.б. жұмыстардың бірін таңдап алған. 1987 жылдан бастап темір жол пайдасы жоғары салалардың қатарына қосылған.

Италияда, 1990 жылдарға дейін, темір жол тұтастай мемлекет меншігінде болды. Бірақ, қазіргі кезде жиырмаға жуық жеке меншіктегі темір жолдар бар. 90 жылдардың басынан темір жолдарды акционерлік қоғам ретінде қайта ұйымдастыру туралы мәселе қойылуда. Ал, Голландияда мемлекет қазірдің өзінде тәуелсіз темір жолдық акционерлік компанияның акциясына ие болып отыр. Германия мен Франция сияқты Еуропаның дамыған елдеріне келетін болсақ, бұл елдерде темір жол тұтас мемлекет меншігінде және мемлекеттік бюджеттен дотация алып отырады.

Сонымен, әр елде темір жолға меншік мәселесі әр түрлі шешілген. Дегенмен, магистральды темір жолдарға мемлекеттік меншіктің сақталуы басым.

Енді Қазақстанға тоқталайық. Біздің пікірімізше, Қазақстанда магистральды темір жолдарға мемлекеттік меншікті сақтау қажет. Бұлай ойлайтын себебіміз, біріншіден, темір жол көлігінің экономикадағы рөлі өте жоғары, екіншіден республика темір жолының тығыздылығы өте төмен (1000 шаршы километрге 5,3 км), үшіншіден, барлық магистралдар белгілі бір бағытта баламасыз.

Еуропалық одақтың Қазақстан үшін ТАСИС бағдарламасын жасаушылар да осындай тұжырымға тоқталып отыр. Олар, төменгі себептерге байланысты, Қазақстанның темір жолдарын жекешелендіруге әзірге болмайды деп есептейді:

- жекешелендіруге қажетті капитал кез келген қазақстандық консорциум үшін өте жоғары болады. Темір жол шет елдік компаниялардың қолына көшуі мүмкін, бірақ ете маңызды стратегиялық активтер үшін бұндай жағдай орынсыз болар еді;

- Қазақстанда темір жолдар табиғи монополия болып табылады. Жекешелендірілген жағдайда бұндай монополияларға мемлекет тарпынан өте қатаң басқару шаралары қолданылуы мүмкін, сол себепті олардың коммерциялық пайда табуға деген еркіңдігі өте шектеулі болады;

- қазіргі кезде жолаушы тасымалдауда көптеген әлеуметтік жеңілдіктер бар. Темір жолды жекешелендірген компаниялар оңдай жеңілдіктер беруден бас тартады;

- темір жолдардың қаржыландыруында әлі күнге дейін мектептер, ауруханалар мен басқа да әлеуметтік объектілер бар, темір жол жұмысшылары көптеген жеңілдікгерді пайдаланады. Ешбір жеке компания аталған әлеуметтік құқықтарды сақтауға кепілдік бере алмайды.

Магистральдық линиялардан басқа мыңдаған километр кіре беріс жолдары, тұйық линиялар (магистральдардан тараған) бар. Олар бұрын да темір жол кәсіпорындары мен ұйымдарының меншігінде болмаған, олардың негізгі міндеті — бір немесе бірнеше кәсіпорыпның жүктерін қабыддау және жөнелту болатын. Осы сияқты жолдарда әр түрлі меншіктегі кәсіпорындар құрылуы мүмкін. Мемлекет тарапынан олардың қабылданған техникалық нормативтерге сай болуы бақыланып отырылуы керек.

Сонымен бірге, темір жол көлігінде жүк арту, жүк түсіру жұмыстарының үлкен кешені бар. Оларды жеке меншіктегі кәсіпорындар, жеке тұлғалар, мемлекеттік кәсіпорындар мен темір жол ұйымдары атқара алады. Бұл жұмыстарды орындауда қандай кәсіпорынның қызметін пайдалануды жүк жөнелтуші мен жүк қабылдаушы шешеді.

Нарықтық экономикаға өтпелі кезеңде темір жол көлігін реформалаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Көліктің бұл түрінің қор сыйымдылығы өте жоғары, өндірістік тасымал процесі технологиялық үздіксіз болуы керек. Яғни, темір жол шаруашылығының ешқандай бөлігі — мейлі жол учаскесі болсын, мейлі жолаушы вагоны болсын — өз бетімен қызмет жасай алмайды.

2.2 Қазақстанның аймақтарын дамыту және мемлекеттік реттеу

Мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың аймақтық аспектісі бүгінгі күні ғылыми зерттеулердің ең әлсіз зерттелінген объекті болып табылады. Оның негізгі себептері: а) халық шаруашыпығы мәселелерін жоспарлы шешудің қағидалары мен әдістерінен бас тарту; ә) өндіргіш күштерді тиімді орналастыру жөніндегі зерттеулерді азайту және б) шаруашылық пен әлеуметтік урдістерді басқарудағы орталық және жер-гілікті басқару органдардың функционалды міндеттемелерді өзара бөлісудегі ретсіздік. Бірақ аталған мәселелерді шешуге әлі де қажетті көңіл бөлінбейді.

1995 жылдың ақпан айының басында "1995 жылға Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды көрсеткіштері" ресми түрде қабылдады. Ал 1999 жылдың наурыз айының басында Экономика министрлігі 1999 — 2005 жж., және екі кезеңге бөлінген: 1999 - 2000 және 2001 - 2005 жж., орта мерзімдік жоспарын қалыптастыру жөніндегі құжаттар пакетін дайындады жене министрліктерге, ве-домстволарға, облыстық әкімшіліктерге жіберді. Сондағы сілтеме көптеген айқын түзетпелер мен қателіктері бар Қазақстан Республикасының Үкіметімен бекітілген (1996 ж. мамырдың 14 күні шыққан №596) "Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарларын құрастыру мен іске асыру тізіміне" болды. Сол қателіктерді байқау үшін бір ғана фактті келтірудің өзі жеткілікті: "Тізімде" саясат Бұл "тетік", тетік бұл "құрал", құрал бұл "индикатор", индикатор Бұл "көрсеткіш" және т.б. деп бекітілген. Егер де 1999 — 2005 жж. орта мерзімдік жоспарды осындай "әдістемелік" негізде құрастыратын болсақ, онда оның іске асуын бақылау мүмкін емес, яғни экономиканы мемлекеттік басқару органдарының ісін бағалау мүмкін емес. Тағы да бір айта кететін жайт - "Тізімде" (15-п.) "Облыстар мен Алматы қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарлары облыстар және Алматы қаласының әкімдері, өзінің есебімен қаржыландырылатын бөлімін дербес әзірлейді және ат-қарылуын қамтамасыз етеді, ал жалпы ұлттық мәселелерге қатысты және мемлекеттік орталықтандырылған қаражаттар есебімен қаржыландырылатын бөлікте Қазақстан Республикасының әлеуметтік-эконо-микалық дамуының индикативтік жоспарында анықталған индикаторлар және ресурстар қабылданады ". Бірақ та қаржыландыру мәселелері жөніндегі жоғарыда аталған құжаттар пакетіндегі негізгі көрсеткіштер тізімінде аймақтарды дамытуды қаржыландыру көрсеткіштері жоқ. Мұндай көрсеткіштер — "Аймақтық даму көрсеткіштері деп аталатын" 9-тарауда да жоқ. Мұның бәрі бүгінгі күні елді дамытудың орта мерзімдік, жылдық (ағымдағы) және де ұзақ мерзімдік әлеуметтік-экономикалық жоспарларды әзірлеудің ғылыми-әдістемелік негізінің әлсіздігін дэлелдейді. Ал бұл, аралығында, мемлекеттік аймақтық саясатты қалыптастыруға кедергі жасайды /11/.

1996 жылы 9 қаңтарда Үкімет қаулысымен "Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының тұжырымдамасы" мақұлданды. Оның негізін салық және бюджет саясатын қалыптастыру позициясы арқылы және аймақтардың мамандандырылу принципі бойынша үлгілеу құрайды. Сонда мұнда, бір объектіге деген екі жақты көзқарас түсініспеушілікке, шатаққа әкелетіні ескерілмеген, өйткені бір аймақ жеткілікті мамандырылған, бірақ та бюджет жағынан әлсіз болуы мүмкін. Яғни, берілген аймақ бюджеттік қаржыландыру жағынан басыңқылардың құрамына кіреді, өйткені оның дамуы ма-мандандырылу деңгейінен басыңқы бола алмайды. Бізге алдағы мерзімде аймақтардың басыңқылығын анықтау бірыңғай ғылыми негізге негізделетін аймақтарына деген кешенді көзқарас дұрыс деп көрінеді.

Берілген тұжырымдаманың "бастапқы алғышарттарында" "аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша саралануы тереңдей түсуде. Халықтың түрмысының деңгейі мен сапасы бойынша аймақтардың арасындағы айырмашылық өсіп келеді", шағын және орташа қалалары мен жекелеген ауыл шаруашылығы аудандарының проблемалары шиеленісіп келеді деп жазылған. Және де осының негізінде аймақтар мәселе-лерінің күрделене түсуі іске асырылатын аймақтық саясаттың кемшіліктерімен байланысты деген қорытындыға келуге болады. Онда, қисынға байланысты, қазіргі аймақтық саясатта осындай кемшіліктерді жою мүдделері болуы тиіс. Бірақ тұжырымдамада саясаттың мәнін анықтағанда екпін "мемлекеттің стратегиялық мақсаттарына жету үшін тіріпілік әрекеті мен шаруашылық жүргізудің аймақтық факторларын пайдалануға" қо-йылады. Егер де аймақтық факторлар тек жалпы мемлекеттік мақсаттарға жетуге ғана пайдаланатын болса, онда аймақтық саясаттың аймаққа деген пайдасы қандай? Бұл саясаттық бағытталудың мәнісін дұрыс анықтау мен түсінуге тәуелді екенін делелдейді.

Аталғанды аймақтық саясатқа қолданатын болсак, ол қалалық және ауылдық жерлерде тұратын халықтың табыстары, жұмыс бастылығы, өмір сүру деңгейі және облыстардың (аудандардың, қалалардың) әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінде айқын шиеленісуге әкелмеуіне байланысты жалпы мемлекеттік шешімдерді қабылдау мен іске асудың жалпы мақсатнаманы ғылыми негіздеуде. Аймақтық саясаттың мәнін дәл осындай түсінуі оны қалыптастырудың негізін анықтайды. Оларға қысқаша біз төменірек тоқталамыз.

Біріншіден, мемлекеттің аймақтық саясаттын қалыптастыруда түрлі аудандар халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделерінің іргелі (тиянақты) маңызы бар. Осы мүдделер қазіргі жағдайда бірінші орында тұр, өйткені тұрғындар тығыздығы (адам/км2), қалалық және ауылдық тұрғындардың ара-қатынасы, олардың кірістің бір жанға шаққанда деңгейі, тұтыну бағаларының индексі, жұмыссыздардың саны мен жұмыссыздық деңгейі, индустриадды әлуеті деңгейі және т.б. көрсеткіштерге байланысты Қазақстанның аумақтық-әкімшілік аудандары бір-бірінен тым өзгеше. Сонда, жұмыссыздар саны бойынша республика облыстардың үлес салмағы 1,8%-дан (Қарағанды облысы) 20,3%-ға дейін (Оңтүстік Қазақстан облысы) ауытқиды, ал облыстар арасында халықтар кірісінің бір жанға шаққанда максималды деңгейі минималды деңгейінен 4 есе үлкен. Сонымен қатар халықтың 60%-ға жуығы бүгін кедейлік шетінен тыс өмір сүреді. Халық тығыздығының орта республикалық деңгейінде (шаршы км-ге 5,8 адам) Бұл көрсеткіш 17 адамнан (Оңтүстік Қазақстан облысы) 2 адамға (Маңғыстау облысы) дейін ауытқитын облыстар да бар. Қазіргі кезде өнеркәсіп өнімінің 40%-ына жуығы үш облыстың үлесіне келеді (Қарағанды, Атырау және Павлодар облыстары).

Жоғарыда айтқанды ескере отырып, басқадай факторларды есепке алмасақ та, аймақтық саясат "көлденең" сипатындағы шешімін қажет ететін халықтың өмір сүру деңгейінің мәселелі сүрақтарын объективті түрде айналып өтіп кете алмайды.

Екіншіден, аймақтық саясатты қалыптастырудың маңызды негіздердің бірі елдің өндіргіш күштерді дамыту мен орналастыруды тиімділеудің объективті қажеттілігі құрайды. Жоғарыда аталған "Тұжырымдамада": аймақтық саясаттың осы факторы оның іске асыру құралы ретінде қарастырылады, онымен екі тұрғыдан келісуге қиын: а) өндіргіш күштерді тиімді орналастыру аймақтық саясатты жүргізбес бұрын айқындалуы қажет; ә) өндіргіш күштердің бір жағынан "дамуға" (сапалы есім) екінші "орналастыруға" әсерін тигізетін факторлар сипатыпың өзгешелігі соңғыларды құрал ретінде қарастырмай, аймақтық саясаттың объектісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Оның іске асуы енді аймақтар ендіргіш күштердің сапалы өсімін қамтамасыз ету қажеттілігін есепке алуы тиіс деп айту жөн. Өйткені олар өнімділік еңбектің деңгейінен, қор қамтамасыз ету деңгейінен тікелей тәуелділігінің тең шарттарын "айыруға" мүмкіндік береді. Бірақ оның қамтамасыз етілуі, берілген жағдайда, республиканың өндіргіш күштерінің аймақтарда әр түрлі болуы және өндірістік-экономикалық қатынастар жүйесінде институционалдық өзге-рістермен қиындатылған.

Өндіргіш күштердің сапалы есімі мәселесін қарастырғанда ғылыми-техникалық әлуеті мен әкімшілік-аумақтық таксондардың техногендік ерекшелігін айтып кету жөн. Сонда, мысалы, Қазақстанның орталық және оңтүстік аймақтарының ғылыми және ғылыми-техникалық әлуеті деңгейі тым жоғары, және оны солтүстік-шығыс және батыс аймақтардың үлес көрсеткіштерімен салыстыруға болмайды. Бұл соңғы парда өндіргіш күштердің тез арадағы сапалы өсімін ынталандыруды қажет еткенін көрсетеді.

Осындай жағдайларда қазіргі мемлекеттің аймақтық саясаты, тиісті қалалар мен аудандардың (яғни олардың қатарына облыстар да кіреді) тоқырап қалу қалпынан шығуын ескермесе, онда оны толықтай негізделген деп айту мүмкін емес. Мұнда біз аймақтық саясаттың тек қалыптасу негіздерін қарастырдық. Оның тәжірибелік іске асуы негізгі қағидалар мен механизмдердің басыңқылығынның ғылыми және аддын ала анықтамалығын талап етеді.

Аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлаудың әдістемесі мен мәселелері Қазақстан — 2030" Президенттік стратегиясының шараларып жүзеге асыру жағдайында, жоғарыда айтып өткендей, стратегиялық жоспарлаудың релі ерекше көрінеді. Егер оның аймақтық аспектісін алып отырсақ, онда мұның құқықтық "қолдауы" Қазақстан Республикасы Ата заңының тиісті баптарынан (86, 87) көрінеді. Бірақ, бүгін сөз облыстар, аудандар мен қа-лаларды әлеуметтік-экономикалық дамыту жоспарларын әзірлеу мен бекіту мерзімдері жөнінде болып отыр. Ал, жергілікті жоспарлаудың әдістемесі мен негіздеу қағидаларын жоспарларды зерттеушілер мен құрастырушылар әлі де ескермейді. Керісінше, жергілікті әлеуметтік-шаруашылық ерекшеліктерін ескеретін, тиісті ғылыми зерттеулермен негізделмеген ірі ауқымды іспен айналысамыз. Сонда, мысалы, салалық пен аймақтық аспектісіндегі стратегиялық жоспарлауды іске асырудың объективті қажеттілігі туралы сөз, тек қазан айында шыққан (1997 ж.) Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауында ғана туындады. Осының негізінде министрліктер, ведомстволар мен облыстар басшыларына жаңа 1998 жылға дейін Агенттікпен құрастырылған "Әдістемелік ұсыныстарды" ескере отырып, ағымдағы және орта мерзімдік стратегиялық жоспарларды әзірлеуге бұйрық берілді. Бірақ осындай тапсырыстар тиісті жоспарларды әзірлеу мен іске асырудың ғылыми-әдістемелік құралдарынсыз берілген еді.

Қарастырылып отырған құралдарға алдымен ғылыми негізделген қағидалар жүйесі жатады. Олардың өзгеруі алдағы келе жатқан мерзімнің мақсатты мәселелер сипатымен байланысты. Бірақ мұнда жоспарлау объектісіндегі болашақтағы конструктуралық өзгерістерге тәуелсіз қағидаларды атап өту қажет /19/.

Ең алдымен кешендеу қағидасының рөлін айрықша атап көрсету тиіс. Берілген қағиданы пайдалану — бұл жоспарлы көрсеткіштерде аймақтардың меншік нысандары жүргізілген институционалдық өзгерістерге қарамастан бар әлеуметтік-шаруашылық "ағзасын" көрсету деген сөз. Осы қағиданы ескермеу аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін салыстыру мен рейтинттік баға белгілеу жағдайында қиындықтарға әкелуі мүмкін. Кешенділік қағиданы сақтау:

- тиісті мерзімдерге жасалған республикалық (облыстық) жоспардың көрсеткіштеріне бағьпталумен;

- жергілікті табиғи-экономикалық, материалды-техникалық және интеллектуалдық ресурстардың параметрлерін анықтаумен және бағалаумен

- жеке меншік негізде жұмыс істейтін кәсіпорындардың әлеуметтік-шаруашылық ниеттерін талдап қорытумен;

- мемлекеттік, салалық және аймақтық мүдделердің үйлесуімен қамтамасыз етіледі.

Аймақтық жоспарлаудың келесі маңызды қағидасының мәнісі мақсаттық бағытталумен анықталады. Оның ғылыми негіздеуі әлеуметтік сипатындағы мақсаттардың басым болуынан туындайды, өйткені әлеуметтік сектор дамудың түрлі мәселелерін шешу көбінесе "көлденең" көзқарасты талап етеді. Сондай-ақ осы секторда нарықтық қатынастары элементтерінің пайда болуын ескеру қажет. Бұл аталған мәселелерді шешу жөніндегі жұмыстардың ұйымдастыру-әдістемелік мазмұнын тұтастай өзгертеді

ҚОРЫТЫНДЫ

Нарықты экономика мен оның салаларының дамуын мемлекеттік реттеудің жалпы заңдылықтарын, теориялық-методологиялық және ұйымдастырушылық мәселелерін зерттеу нәтижелері төмендегідей тұжы-рымдар жасауға мүмкіндік береді.

І.Әлемге әйгілі экономист-ғалымдардың адамзат тарихында таза нарықтык экономиканың болмағаны және жоқ екендігі туралы сенімді пікірлерін ресми түрде тану керек;сөз әр елдің табиғи-тарихи, геосаяси, этно-демографияляқ, экономикалық, техногендік, әлеуметтік, интеллектуалдық және басқа ерекшеліктерін ескере отырып шаруашылық жүргізудің жоспарлы және нарықты модельдерін жете үйлестіру туралы болуы мүмкін; шаруашылық жүргізу модельдерінің орнын ауыстыру эволюциялық жолмен жүргізілуі керек. Айта кететін бір жайт, бұл ұғымдарды қазіргі кезде алдыңғы қатарда саналатын нарықты экономикасы дамыған елдердің бірнеше ғасырлық тәжірибесін зерттеу нәтижесінде ғүлама ғалым-экономистер қалыптастырған.

2.Шаруашылық жүргізудің моделін, әдістері мен экономикалық механизмдерін таңдау олардың жағымды және жағымсыз салдарларын алдын ала болжауды және тыңғылықты ғылыми нақтылауды талап етеді. Осы талаптың орындалмауы, бір мезгілде жоспарлы басқарудан бас тарту және жедел түрде нарықты экономиканы құруға үмтылу ақырында бұрынғы Одақтың республикаларының экономикасын терең дағдарысқа ұрындырды. Экономиканың, оның салалары мен аймақтарының дамуын жалпы мемлекеттік жоспарлау қажеттігін түсіну, бізге экономикалық және әлеуметтік аспекті бойынша өте қымбатқа түсті.

З.Мемлекеттің заң шығару және атқару қызметі мына бағыттарға бейімделуі тиіс: өндіріс құралдарын жекешелендіру мен нарықтық қатынастарды дамыту "төменнен жоғары қарай", яғни табиғи-эволюциялық жолмен жүргізілуі керек; жекешелендіру процесі әкімшілік жеделдету элементтерінен арылуы және меншік субъектілерінің өндірістік қызметіне бағытталуы тиіс; шетелдік инвестициялар өндірістік бағытта пайдалануы керек.

4.Макроэкономикалық және оның салалық-аймақтық секторларының дамуын стратегиялық жоспарлауға деген жалпы мемлекеттік көзқарас әлі өте төмен деңгейде және оны әдістемелік қамтамасыз ету жаңа қолға алынуда. Дегенмен, бұл өте маызды сфера өзінің ғылыми-теориялық, методологиялық, ұйымдастырушылық базасын құруды талап етеді.

Экономиканы мемлекеттік реттеу мен оны стратегиялық жоспарлау мәселелері экономика ғылымының арнайы саласының объектісі ретінде ресми статусқа ие болуы керек. Ол жас экономист ғалымдарды тарта оты-рып монографиялық және диссертациялық зерттеулер жүргізуге мүмкіндік береді және де осы мәселелер бойынша фундаменталды оқулықтар мен оқу құралдарын жасауға септігін тигізеді.

Өтпелі кезең қиып да ұзақ та болуы мүмкін. Халық шаруашылығының барлық салаларында дағдарыстың үдеуі өтпелі кезеңдегі дағдарысқа қарсы шаралар қолданылуын қажет етіп отыр, олар мыналар:

— нарықтық қатынастарға бейімделген экономиканың барлық деңгейлерінде оны басқаруды реформалау және меншік нысандарының арақатынасы қажет. Барлық басқару органдарының рөлін, міндеттерін және функцияларып жаңаша белгілеу және оларды нарықтық жағдайларға сәйкестөндіру маңызды. Басқарудың әлі де болса сақталып отырған бұрынғы нарықтық емес әдістерінен түбегейлі бас тарту және XXI ғасырға жаңа экономикалық құрылысқа бара-бар болатын, орын алып отырған дүниежүзілік тәжірибені ескеретін жаңа басқару жүйесімен қадам басу үшін мүмкін болғанның бәрін істеу қажет. Өтпелі кезеңде жаңа басқару саласына жүйелі түрде кадр дайындау, оларды ретімен аттестациялау керек;

— ұсынылып отырған жаңа экономикалық саяси концепциясы отандық тауар өндірушілерге іріктеп қолдау көрсетудің объективті қажеттілігінен туындайды. Елдің шаруашылық өміріне мемлекеттің араласуы экономиканы XXI ғасырда дағдарыстан шығаруға және оны нарықтық өзін-өзі басқаруға әзірлеу мүмкіндігін беретін нарықтық экономикалық индикаторлар, тұрақтандырғыштар, реттегіштер секілді тетіктердің шектеулі санымен жүзеге асырылуға тиіс.

— Ұлы Жібек жолы XXI ғасыр қарсаңында жаңа дәуір бастағалы отыр, осыған байланысты Алматы қаласы мен Жетісу аймағының келешекте Ұлы Жібек жолын жаңғырту және Тынық мұхит — Оңтүстік-шығыс — Азия аймағын Орталық Азиямен жалғастырып, Парсы шығанағы аймағындағы және Еуропадағы елдерге жол ашатын өзіндік бір геосаяси орталыққа айналу мүмкіндігі бар.

ПАЙДАЛАНҒАН Әдебиеттер ТІЗІМІ

Ишимбаев Т.А. Государственное регулирование перехода к рыночным отношением. // Известия HAH РК. Серия «Общественные науки» — Алма-Ата, 1993. №2.
Валовой Д. Кремлевский тупик и Назарбаев - М.: Молодая гвардия, 1993.
Владимирова Л.П. Прогнозирование и татрование в условиях рынка. - М. Дашков и К, 2000.
В. Клаус. Десять заповедей чешасой реформы: // Известия. 1994. 5 апреля.
Казахстанская правда, 1997. 25 декабря.
Деловая неделя. 1997. №12,
Государственное регулирование экономики / Под общ. ред. д.э.н. проф. В.И.Кушлина и д.э.н., проф. Н.А. Волгина. — М.: Экономика, 2000.
Государственное регулирование рыночной экономики / Под.ред. Петрова Р.П. СПб, 1999.
Джкевич А.К. К осмыслению опыта экономического развития Япоти // Российский экономический журнал. 1992. №10.
Елемесов P., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Учебное пособие. — Алматы: Каржы-Каражат, 1997.
Есиркепов Г.А. Приватизация государственной собственности в Республике Казахтан в условиях перехода к рынку. — Алматы, Уни-верситет «Туран», 1999.
АльПари. 1997. №10.
Вопросы экономики. 1990. №5.
Заявление Кабинета Митстров Республики Казахстан об эконо-мической политике в 1994 г. // Казахстанская правда. 1994. 5 февраля.
Ихданов Ж.О., Сансызбаева Г.Н., СахановаАН. Пмново-финансовые механизмы регулирования экономики. ~ Алматы: Экономика, 1998.

16.Казахстан 1991 — 2001 годы: Информационно-аналитичесский сборник. Агентства PK no статистике. — Алматы: Экономика, 1998.

17.Калиев Г. Аграрная реформа в Казахстане: история, современностъ, перспективы. — Алматы: Бастау, 1998.

Кейнс Дж. Общая теория занятости, процента и денег. М., 1995.
Класс Эклунд. Эффектная экономика — шведская модель: (Пер. со швед.).- М.: Экономика, 1991.
Кошанов А.К. и др. Формирование государственного предприни-мателъства в Республике Казахстан в условиях смешанной экономики. — Алматы, 2000.
Ливщиц А. Государство в рыночной экономике (краткий спецкурс) // Российский экономический журнал. 1993. №1.
Лю Гогуанъ. Регулирование китайской экономики и судьба реформы // Вопросы экономики. 1989. № 10.