Инвестициялар – пайда табу және әлеуметтік тиімділікке жету мақсатында материалдық өндіріс және материалдық емес салалар объектілеріне материалдық және интеллектуалдық ресурстар салымдары. Инвестициялық қызметтің объектісі болып қайта құрылатын және жетілдірілетін негізгі қорлар, айналым қорлары, бағалы қағаздар және тұтастай ақшалай салымдар, ғылыми-техникалық өнім, меншіктің басқа да объектілері, сонымен қатар меншік құқығы және интеллектуалдық меншік құқығы табылады.

Қазақстан Республикасының территориясында күші бар Заңнамаларға сәйкес инвестициялардың, соның ішінде, меншік түріне тәуелсіз шетел инвестицияларының қорғалатындығына кепіл беріледі.

Инвестициялық қызмет субъектілері арасындағы қарым-қатынасты реттейтін басты құқықтық құжат келісімшарт болып табылады. Ұйым инвестицияның көлемін,бағытын, өлшемін, тиімділігін өздігімен анықтайды. Сонымен, инвестицияның экономикалық категория ретіндегі ұғымы өз алдына инвестициялық ресуртарды қалыптастыру бойынша экономикалық жүйені танытады.

Нарықтық қатынастардың тереңдеуі және тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасы алдында өндіруші өнеркәсіп саласынан жоғары технологиялық экономика секторын дамытуға мүмкіндік беретін елдің инвестициялық потенциалын құру жөніндегі стратегиялық мақсат тұр. Жоғары технологиялық өндірісті дамытуға бағытталған инвестициялық саясатты қалыптастыру индустриалды-инновациялық даму қағидалары негізінде жүргізілуі қажет. Осындай мақсаттарға сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі Индустриалды-инновациялық даму Стратегиясын құрды. Мұндай актуалды мәселелерді шешу сәйкес қаржылық даму институттарын құру және олардың тиімді қызмет ету механизмдерін қарастыруды талап етеді.

Сонымен қатар, қолайлы инвестициялық климатты құру қажет, ол инвестициялық салымдар көлемімен ғана емес, ең алдымен, бұл салымдардың нақты инвестициялық жобаларға құйылу тиімділігімен анықталуы тиіс. Мемлекетте қолайла инвестициялық климатты құруда мемлекеттің реттеуші қызметі өте маңызды. Мемлекет тарапынан инвестициялық жобалар үшін басымды экономика салалары анықталуы тиіс, отандық және шетел инвесторлары үшін олардың инвестициялық салымдарын қорғайтын құқықтық база құрылуы және инвестициялардың экономикалық және әлеуметтік тиімділігі қамтамасыз етілуі қажет. Бұл инвестициялық жобалау механизмі негізінде жүзеге асырылады. Инвестициялық жобалау механизмінің актуалдығы экономика салаларына инвестициялар ағымын басқару, инвестицияларды талдау және дайындау процесінде бақылау жүйесін қолдану арқылы инвестициялардың тиімділігін қамтамасыз етумен анықталады.

Инвестициялық жобалау тарихы ХХ ғасырда АҚШ және Батыс Еуропа елдерінде инвестициялық салымдар тиімділігін бағалауда қолданудан басталады. Нарықтық экономика жағдайында инвестициялық жобалаудың методикалық базасы қалыптастырылды.

Инвестициялық жобалау мәселелерімен Ресей ғалымдары Канторович Л.В., Хачатуров Т.С., Шапиро В.Д. және басқалары айналысқан. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде инвестициялау және инвестициялық жобалау процесі жетік зерттелген. Уильям Ф. Шарп, Гордон Дж. Александр еңбектерінде бұл мәселе жан-жақты көрсетілген. Инвестициялар және Қазақстан экономикасындағы инвестициялық салымдардың ролі Аубакиров Я.А., Кошанов А.К., Баймұратов У.Б., Кенжегузин М.Б., Нұрланова Н.К., Карагусова Г., Есентүгелов А., Утебаев М.С және басқа ғалым-экономистердің еңбектерінде қарастырылған. Дегенмен, бұл еңбектер экономикалық өсу жағдайындағы инвестициялық жобалауды жетілдірудің негізгі мәселелерін ашпайды.

Отандық ғылымда инвестициялық жобалау мәселелерінің нақты және толық қарастырылмауы осы саладағы методикалық және практикалық ұсыныстарды дайындауды қажет етеді.

Берілген жұмыстың мақсаты экономикалық өсудің инвестициялық тәуелділігін зерттеу арқылы инвестициялық жобаларды қаржыландыруға сыртқы және ішкі қарыздарды пайдалану механизмінің тиімділігіне негіздеме беру, жобаларды бағалаудың халықаралық әдістемесін Қазақстан жағдайына сәйкестендіру, тәуекел түсінігін ашып көрсету, инвестициялық жобалардың Қазақстан экономикасын дамытудағы ролін анықтау және осының негізінде инвестиялық жобалау механизмін жетілдіру жолдарын қарастыру болып табылады.

Көзделген мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді қамтамасыз етеді:

1. әлемдік экономикалық ғылымда орын алған экономикалық өсу қарқынының инвестициялық қызмет белсенділігіне тәуелділігі теориясына баға беру;
2. инвестиция ағымының негізгі бағыттарын және олардың көлемі мен мәнін ашып көрсету;
3. инвестициялық жобаларды бағалаудың халықаралық әдістемесін және оны Қазақстан жағдайына сәйкестендіруді интерпритациялау;
4. еліміздегі инвестициялық жобалау механизмін талдау және баға беру;
5. Қазқстан Республикасындағы инвестициялық жобалау жұмыстарын жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;
6. Қазақстан экономикасының даму ерекшеліктерін ескере отырып, инвестициялық жобалау мониторингін жүргізу қажеттілігін талдау;
7. дамыған елдердегі инвестициялық жобалаудың жалпы заңдылықтарын зерттеу негізінде инвестициялық жоба тиімділігін талдау және бағалау.

Жұмыстың негізгі зерттеу объектісі – инвестициялық жобалаудың механизмі, оның формалары мен әдістері, инвестициялық жобалардағы тәуекел және белгісіздік факторлары және оларды минимизациялау. 

Инвестициялық процесс экономикалық даму факторы ретінде

Экономиканың тұрақты дамуының, құрылымдық жаңалықтар енгізудің, жаңа ғылыми-техникалық  негізде өндірістік потенциалды қалыптастырудың және әлемдік нарықтағы тұрақты бәсекелік позицияларды бекітудің негізгі шарты болып инвестициялық белсенділік табылады. «Жаңа индустриалды» Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің феномені, ғылыми салалардың пайда болуы осы мемлекеттердің экономикасына инвестициялардың көп мөлшерде құйылуымен түсіндіріледі.

Инвестицияға анықтама берген кезде оның тек мағыналық сипатына ғана көңіл бөлмей, мақсатты түрде бағытталуын да көрсету маңызды. Осы тұрғыдан қарағанда, инвестиция жалпы ұлттық өнім өндірісіне жұмсалатын табыстардың маңызды бөлігін құрайтын жаңа технологияны, материалдарды және басқа да еңбек құралдарын енгізумен байланысты өндірісті кеңейту және өндіріс жағдайын жақсарту мақсатында жұмсалатын қаражаттардың активтерге салынуы болып табылады.

Бірақ осы кезге дейін экономикалық тақырыптағы әдебиеттерде инвестиция деген ұғымға алуан түрлі түсініктер беру орын алып келді. Көптеген авторлар күрделі қаржы мен инвестициялардың бір-бірінен айырмашалағы жоқ деп көрсетсе, ал кейбіреулері инвестицияларды мақсатты бағытталуына байланыссыз салынған қаражаттың кез-келген түрі деп есептеді.

Мәселен, Ресей ғалымдары Г.П. Журавлева және М.Ю. Малышева инвестицияны жаңа технологияларды, материалдарды және басқа да құрал-жабдықтарды өндіріске енгізе отырып, өндірісті кеңейту және жаңарту ісіне жұмсалатын шығындар деп есептейді. Бұл жерде негізгі және айналым қорлары арасындағы айырмашылықтар, сондай-ақ, ғылыми-техникалық прогресс, еңбек ресурстары т.б. факторлар есепке алынбады.

Инвестициялық қызметтің негізгі объектісі айналым қаражаты деп түсінетін кейбір қазақстандық экономистер де осыған ұқсас пікірді қабылдайды. Бұл экономистер инвестицияның күрделі қаржыдан басты айырмашылығы инвестицияларды қамту негізгі капиталға салынған қаражат салымдарымен қатар, айналым қаражаттарын толықтыруғу бағытталғандығында деп есесптейді. Егер ағымдағы өндірістің белгілі-бір  бөлігі негізгі капитал көлемін көбейту ісінде пайдаланылатын болса, инвестициялау кеңінен орын алады.

Шет елдерде теория және тәжірибе жүзінде кең танымал болғанындай, инвестиция тиімділігіне баға беру кезінде оның тек қаржылық тиімділігі ғана емес, материалдық емес сипаттағы қоғамдық құндылықтары және оларға жұмсалатын қаражат шығындары (мәселен, денсаулық сақтау, білім беру, ммамандық деңгейін жоғарылату, экологиялық жағдайды жақсарту, халықтың әл-ауқатын көтеру және басқлары), сондай-ақ, қоғамның жалпы ұлттық мақсат-мүдделерін көздеп, ескеріп отыратын тиімділік сияқты маңызды көрсеткіштері де анықталады.

Инвестиция ұғымы күрделі қаржы ұғымына қарағанда анағұрлым терең. Өйткені күрделі қаржы- негізгі капиталды қайта құру мақсатында жұмсалатын шығындар, ал инвестициялар болса, материалдық активтерге, портфельдік инвестицияларға, материалдық емес активтерге салынған қаражат салымдары. Бұл салымдар, біріншіден, жанама түрде қаржылық аспаптар арқылы материалдық байлықтарды молайтады, екіншіден, материалдық емес сипаттағы қоғамдық құндылықтардың мейлінше өсе түсуіне ықпал етеді.

Инвестициялық процесс - қоғамдық қайта өндірістің негізгі құрамдас бөлігі: ол инвестициялық игіліктердің қозғалысы тұрғысынан қайта өндіріс процесінің барлық сатыларын бейнелейді.

Нарықтық қатынастар жағдайында инвестициялық процесті екі жақты қарастыруға болады: физикалық шамалар динамикасы тұрғысынан және қаржылық шамалар динамикасы тұрғысынан. Осы көзқарастардың әрқайсысына белгілі көрсеткіштер мен факторлар сай келеді:

• Инвестициялық тауарларды өндіру (құрылыс объектілері, құрал-жабдықтар, технологиялар, патенттер және ноу-хау);
• Жаңа өндірістік қуаттарды игеру процесі;
• Тауарларды (қызметтерді) өндіру мақсатында объектілерді пайдалану процесі.

Қаржы шамалары тұрғысынан инвестициялық процесс- ақша салымдарын салумен байланысты қосымша табыс алу процесі. Бұл процестің қатысушылары:

• Ақша жинақтаушылар;
• Инвесторлар;
• Қаржылық делдалдар (банктер, қаржылық топтар, инвестициялық немесе қаржы компаниялары).

Инвестициялау процесі келесідей жүзеге асырылады:

1. жоба көлемі бойынша (кіші және мегажобалар)
2. жобалардың бағытталуы бойынша (коммерциялық, әлеуметтік, мемлекеттік мүдделермен байланысты, т.б.)
3. мемлекет қатысуының түрі бойынша (мемлекеттік капитал салымдары, акциялар пакеті, салық жеңілдіктері, т.б.)
4. салынған қаражаттардың өтімділік дәрежесі бойынша.

Жалпы инвестицияладың екі негізгі тобы бар:

1. нақты;
2. қаржылық.

Нақты инвестициялар - жаңа кәсіпорындарды құруға немесе істегі кәсіпорындарды техникалық қайта жарақтандыруға және жөндеуге кеткен салымдар, қаржылық инвестициялар- акциялар және бағалы қағаздарға салмдар. Бірінші жағдайда кәсіпорын-инвестор өзінің өндірістік капиталын, яғни негізгі өндірістік қорлар және олардың қызмет етуіне қажетті айналмалы қорларын ұлғайтады. Екінші жағдайда инвестор бағалы қағаздардан дивидендтер түрінде табыс алу арқылы өзінің қаржылық капиталын өсіреді. Ал өндірісті құруға ақшалай салымдарды инвестициялық жобаларды қаржыландыруға қаражаттарды тарту үшін акциялар шығарған кәсіпорындар мен ұйымдар жүзеге асырады.

Сонымен қатар, тікелей және жанама инвестицияларды бөліп көрсетуге болады. ҚР-ң «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заңында тікелей инвестициялар- ҚР-ң тәуелсіз кепілдіктерін және ресми техникалық көмектерді қоспағандағы барлық түрдегі инвестициялар, ал жанама инвестициялар- бұл портфельге салымдар, басқаша айтқанда, бағалы қағаздар және мүліктік құндылықтар жиынтығы.

Негізгі капиталдың көлемін ұлғайтуға және оны жаңартуға бағытталған инвестициялар сомасы жалпы инвестициялар болып табылады.

Тұтынылған заттардың орнын толтыруға, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта жарақтандыруға және олардың көлемін кеңейтуге, содай-ақ, өндірістік және өндірістік емес негізгі қорларды иемденуге бағытталғанқаржыландыру көзіне байланыссыз шығындарды ұзақ мерзімді инвестицияларға жатқызады. Олар келесі формада жүзеге асырылады: жер учаскелерін және табиғи қолданыстағы объектілерді иемдену, материалды емес активтерді құру және иемдену, кәсіпорындарды және өндірістік емес сфера объектілерін техникалық тұрғыдан қайта жарақтандыру.

Коммерциялық тәжірибеде инвестицияларды мақсатты бағытталуына байланысты төмендегі түрлерге бөліп қарайды:

1. заттай активтерге инвестициялар;
2. қаржылық активтерге инвестициялар;
3. материалдық емес активтерге инвестициялар.

Заттай активтерге жұмсалған инвестициялар өндіріс ғимараттарын, құрылғыларды, қызмет ету мерзімі 1 жылдан жоғары болып келетін активтерге қаражат жұмсалуын сипаттайды.

Қаржылық активтерге жұмсалған инвестициялар - бұл басқадай заңды және жеке тұлғалардың құрылтайшылық қызметіне араласу негізінде, яғни, үлесті бағалы қағаздарды немесе қарызды міндеттемелерді сатып алу арқылы ақшалай сома алй құқығын сипаттайды.

Материалды емес активтерге жұмсалғна инвестициялар - бұл қандай да бір кәсіпкерлікпен айналысатын шаруашылық субъектілерінің қызмет етуіне, сондай-ақ, сауда белгілерін даярлауға, лицензия алуға және т.б. жұмсалған қаражаттарды білдіреді.

Заттай активтерге жұмсалған инвестициялар өзінің пайдалану аясы бойынша келесідей жіктеледі:

1. өндіріс тиімділігін арттыруға жұмсалған қаражаттар, яғни, өндірістегі құрал-жабдықтарды, құрылғыларды және т.б. ауыстыру нәтижесінде өндіріс шығындарының төмендігін қамтамасыз етуді сипаттайды.
2. өндірісті кеңейтуге жұмсалған инвестициялар. Олардың басты міндеті- тауарлар шығару, мүліктерін кеңейту болып табылады.
3. жаңа өндіріс орнын салуға жұмсалған инвестициялар, яғни, жаңа тауарлар өндіруге немесе жаңа қызмет түрлерін көрсетуге бағытталған кәсіпорындарды салуды қамтамасыз етуді сипаттайды;
4. зерттелер жүргізу және өндіріске жаңа инновациялық жаңалықтар енгізу.

Мұндай жіктемені енгізудің негізгі мақсаты - инвестициялау кезінде болатын тәуекел деңгейін анықтау.

Қазақстанның экономикалық дамуына жұмсалған инвестициялардың нысандарына байланысты үлес салмағын талдау нәтижесі портфельдік инвестициялардың пайдалануы өте төмен көрсеткішке ие болуын сипаттайды. Әрине, бұл жағдай еліміздегі бағалы қағаздар нарығының аса дамымауымен байланысты.

Сонымен қатар, инвестицияларды меншік нысанына байланысты келесідей бөліп қарайды:

Мемлекеттік меншік нысанындағы инвестициялар мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландыруды сипаттайды, оның жұмсалу бағыты әлеуметтік сала болып табылады.

Жеке меншік капитал нысанындағы инвестициялар кәсіпкерлік қызметпен айналысатын ұлттық шаруашылық субъектілерінің өз қаражаттары мен тартылған қаражаттарының жиынтығын сипаттайды.

Шетелдік капитал нысанындағы инвестициялар шет мемлекеттерден, оның ішінде халықыаралық ұйымдарынан тартылатын қаражаттар болып табылады.

Инвестициялық саясат елдің экономикалық стратегиясының мақсаттары мен мәселелерін анықтайтын ең маңызды элемент болып табылады. Экономикалық реформаларға сәйкес халықаралық капитал мен инвестицияларды тартудың мемлекеттік саясаты дағдарыс пен инфляцияны тежеуге, жеке инвесторлардың инвестициялық белсенділігін арттыруға және өндірістің құрылымдық өзгерісіне барынша септігін тигізуі керек. Инвестициялар нәтижесінде мемлекеттік табыстардың артуы мемлекеттің жалпы экономикалық-әлеуметтік өсуіне, тұрғындардың өмір сапасының артуына, жұмыспен қамтамасыз ету мүмкіндіктерін құруға жағдай туғызады.

Шетел инвесторларының пікірі бойынша, Қазақстан инвестициялық салымдар жасау үшін тартымды нарық болып табылады. Біздің ел пайдалы қазбалар, ауылшаруашылығы жерлерінің  қорларына және квалификациясы жоғары жұмыс күшіне бай, сондай-ақ, үлкен өндірістік потенциалға ие, бірақ оларды тиімді қолдану үшін инвестициялық салымдар жасалуы қажет.

Соңғы жылдары Қазақстан ТМД елдері арасында инвестициялық салымдар көлемі жағынан алға шықты. 2000-2005 ж.ж. аралығындағы инвестициялар көлемін төмендегі кесте мәліметтерінен көруге болады:

Кесте 1 - Қазақстан Республикасына 2000-2005 ж.ж. аралығындағы инвестициялар ағымы (млн. АҚШ долл.)

Елдер	2000	2001	2002	2003	2004	2005
АҚШ	951,2	1460,4	1011,3	1105,5	2971,2	1125,5
Австрия	0,6	0,8	0,2	2,1	17,4	59,8
Германия	69,5	50,6	37,8	63,9	65,2	74,2
Италия	351,0	488,3	469,1	375,7	313,0	306,6
Ұлыбритания	481,8	600,6	622,7	591,4	924,6	-62,4
Франция	33,2	64,9	123,6	161,3	275,7	774,7
Япония	18,1	32,1	59,6	96,1	178,5	331,4

Инвестициялық климатқа әсер ететін факторларды екі топқа бөледі: қолайлы және қолайсыз.

Қазақстанда инвестициялардың құюлуына қолайлы факторлар ретінде шетелдік инвесторлар келесі факторларды атап көрсетеді:

1. табиғи ресурстардың ірі қорларына кіру мүмкіншілігі (мұнай, газ, түсті және сирек металдар қоры 9 трлн. АҚШ долларына бағаланады);
2. 2 млрд.-тан астам халқы бар дамушы (Ресей, Қытай, Оңтүстік Азия) елдердің нарығына еркін шығуды қамтамасыз ететін ортаазиялық транспорттық қиылыс ретіндегі республиканың тиімді геостратегиялық орналасуы;
3. нарықтың үлкен потенциалы;
4. мемлекет ішіндегі саяси тұрақтылық;
5. мемлекеттің тиімді сыртқы саясаты;
6. ТМД елдеріне қарағанда Қазақстан экономика және қоғам трансформациясының іске асырылуы жөнінде алда болуы.

Инвесторлар арасында жүргізілген сауалнамаға сәйкес, инвестициялау процесін тежейтін факторларға шенеуніктер арасындағы парақорлық және өз ісін жетік білмеуі – 51,3%, бюрократизм – 44,9% жатады. Сондықтан инвестициялардың құюлуын ынталандыру үшін Қазақстан үкіметі «бюрократияны орнықтыру және парақорлықты жою жөнінде реформаларды» әрі қарай жалғастыруы тиіс.

2. Инвестициялық жобалар түсінігі: инвестициялық жобаларды құру және талдау механизмдері.

Қазақстан Республикасы экономикасының дамуы отандық және шет елдік инвестициялардың қаншалықты көп болуымен байланысты болып келеді. Инвестицияларды әртүрлі қаржы құралдарын шығара отырып тарту жағдайы бүгінгі күні кең көлемде қолға алынды. Оған елдегі қолайлы инвестициялық климат өз әсерін тигізуде.

Инвестициялық жобаларды дайындай отырып, ссудалық қаражаттарды бизнеске тарту соңғы жылдары қолға алынды.

Жобалық несиелеу – бұл отандық және халықаралық тәжірибеде қолданылатын жаңа нысаны болып табылады және оның банктік несиелеуден мынадай артықшылықтары бар:

1. Инвестициялаудың стратегиясын даярлау;
2. Инвестициялаудың белгілі бір уақыт аясын белгілеу;
3. Инвестициялық басымдығын анықтау;
4. Баламалы нұсқауларды қарастыру;
5. Инвестицияның жүзеге асыру жоспарын дайындау;
6. Бір уақытта бірнеше қаржыландыру көздері арқылы қаражат тарта алу.

Инвестициялық жобалар арқылы несие алу экономиканың нақты секторларын дамытуда болашақта ең негізгі құрал болатыны сөзсіз.

Инвестициялық жоба дегеніміз шектелген уақыт мерзімі ішінде белгілі бір мақсаттарға жетуге бағытталған бір-бірімен тығыз байланысқан және үйлескен ұйымдастырушылық, техникалық және инвестициялық іс-әрекеттер жиынтығы.

Жоба белгілі бір бастапқы мәліметтері бар нәтиженің (мақсаттың) болуын талап ететін және оны шешу тәсілдеріне негізделетін міндеттерді білдіреде.

08.01.2003 ж. ҚР «Инвестиция туралы» Заңында инвестициялық жоба түсінігіне келесідей анықтама беріледі: «Инвестициялық жобалар жұмыс істеп тұрған  кәсіпорындарды кеңейтуге және жаңартуға немесе жаңа кәсіпорындарды құруға инвестицияларды көздейтін шаралар жиынтығы».

Жобалардың табыстылығы көптеген факторларға байланысты:

1. инвестициялық негіздеме деңгейінің жоғары болуы, сметалық құнын және құрылыс ұзақтығын бағалаудың сенімділігі;
2. объектінің барлық функционалды талаптарға сай келуі, пайдалану шығындарын минимизациялауды қамтамасыз ету деңгейінің жоғары болуы;
3. жобаны басқару жұмыстарын рационалды түрде ұйымдастыру;
4. жобаның жүзеге асырылу уақытында тапсырыс берушінің жобаға өзгерістер енгізе алу мүмкіндігі.

Кесте 2 - Инвестициялық жобалардың жіктелуі

Қолданылатын ресурстар көлеміне байланысты	a)     кіші жобалар b)    орта жобалар c)     мегажобалар
Жүзеге асу мерзіміне байланысты	a)     қысқа мерзімді b)    орта мерзімді c)     ұзақ мерзімді
Ұлттық масштабына байланысты	a)     ұлттық жобалар b)    халықаралық жобалар
Тәуекел деңгейіне байланысты	a)     төмен тәуекелді b)    орташа тәуекелді c)     жоғары тәуекелді
Ұйымдастыру нысанына байланысты	a)     мультижоба b)    модульдік жоба

Жобаны бағалауда және оның тиімділігін есептеуде жобалық талдаудың негізгі санаты «жобаның өмір сүру циклы» болып табылады. «Өмір сүру циклы» деп жобаның пайда болуы мен оның жойылуы кезіне дейінгі уақыт аралығын айтамыз. Жалпы алғанда жобалық цикл келесі кезеңдерден тұрады:

1. инвестициялық шешім қабылдау;
2. инвестициялау;
3. жаңадан құрылған объектілерді пайдалануға беру.

Төмендегі сурет жобалық циклді график түрінде бейнелеуге мүмкіндік береді:

4 сурет. Инвестициялық жобалар циклі

Халықаралық Қайта құру және Даму Банкі мамандарының сатаптауы бойынша жобалық цикл мына кезеңдерден тұрады:

1. жобаларды таңдау (identification);
2. жобаларды дайындау (preparation);
3. жобаларды бағалау (appraisal);
4. келіссөздер жүргізу және жобаны бекіту (negotiations and appraisal);
5. жобаны жүзеге асыру және оны бақылау (implementation and control);
6. жобаның нәтижелерін бақылау (evaluation).

Инвестициялық жобаларды қаржыландыруға маманданған банктер жобалық құжаттар, жоба бойынша мамандардың лауазымды міндеттемелері жөнінде мағлұматтары бар арнайы нұсқаулар дайындайды. Мұндай нұсқаулар жобалардың іске асуына асуына ықпал етіп, банктің жобалық циклін қысқартады. әлемдік банктің мәліметтеріне сүйенсек, инвестициялау алдындағы кезең шығындарын былайша топтауға болады (жоба құнынан):

1. жобаның инвестициялық ниетінің қалыптасуы (инветсицялық ұсыныс) – 0,2-1%;
2. инвестициялық зерттеулер – 0,25-1,5%;
3. жобаның техникалық – экономикалық негіздемесі:
   1. шағын жобалар үшін – 1,0-3,0%;
   2. ірі жобалар үшін – 0,2-1,0%.

Инвестициялық жобаларды қаржыландырудың әр түрлі формалары мен әдістері бар. Солардың ішіндегі ең кең тараған түрлері келесілер:

1. акционерлік инвестициялар – акциялар сатып алу негізінде ақша салымдарын жасау;
2. бюджеттік инвестициялау – иневестициялық бағдарламалар арқылы жүзеге асырылатын тікелей субсидиялау;
3. инвестицияларды қаржыландыру ретіндегі лизингтік операциялар, яғни меншік құқығын сақтай отырып, ұзақ мерзімге құрал-жабдықтарды, мүлікті арендаға беру;
4. жеке және заңды тұлғалардың қарыздық міндеттемелері және банктік несиелер негізінде қарыздық қаржыландыру.

Инвестициялық жобаларды қаржыландыру көздері де әр түрлі болады:

1. шаруашылық субъектілердің жеке қаржы көздері – пайда, амортизациялық аударымдар, тартылған қаражаттар (акция сатудан түскен түсім, қаәтарымсыз негізде берілген қаражаттар, т.б.), сақтандыру ұйымдары төлейтін өтем сомалары, басқа да активтер;
2. әр түрлі бюджет деңгейлері тарапынан, кәсіпкерлікті қолдау қорларынан, бюджеттен тыс қорлардан қайтарымсыз немесе жеңілдіктер негізінде берілетін бюджеттік ассигнованиялар;
3. шедел инвестициялары – біріккен кәсіпорындардың жарғылық капиталын қаржыландыру формасындағы шетел жеке және заңды тұлғаларының капиталы, халықаралық ұйымдардың, меншік түрлері әр түрлі қаржы ұйымдарының және жеке тұлғалардың тікелей қаражат салымдары;
4. қарыз қаражаттары – қайтарым негізінде мемлекеттік және коммерциялық банктермен, шетел инвестиорларымен (Әлемдік банк, Европа Қайта құру және Даму Банкі, халықаралық қорлар, т.б.), зейнетақы қорларымен берілетін несиелер.

Кулекеев Ж. өзінің «Жобалық талдауға кіріспе» атты еңбегінде коммерциялық және инвестициялық жобаларды бөліп көрсетеді.

Коммерциялық жобаларда қоғам немесе жеке меншік кәсіпорын ресурстары белгілі бір тауарлар мен қызметтерді алып-сату арқылы спекулятивті табыс алуға бағытталады.

Инвестициялық жоба – бұл жобаның іске асуына қажетті және оның мақсаттылығын көздейтін қаржылық-экономикалық, инжинерліөтехникалық құжаттар жүйесі.

Инвестициялық жобалар негізінен ұзақ мерзімді инвестициялық салымдарды көздейді. Мәселен, кәсіпорындар мен фирмалар тарапынан жиі ұсынылатын жобалардың келесідей түрлерін келтіруге болады:

1. құрал-жабдықтарды ауыстыру немесе жаңартуға бағытталған жобалар;
2. өткізілім нарығын кеңейтуге және тауарлар өндірісін ұлғайтуға бағытталған жобалар;
3. жаңа тауарлар шығарып, жаңа нарықтарға шығуды көздейтін жобалар;
4. өндіріс қауіпсіздігін арттыруға және қоршаған ортаны қорғауға бағытталған жобалар.

Инвестициялық жобаларды тәуелді және тәуелсіз инвестициялық жобалар деп бөледі.

Егер екі жоба бойынша күтілетін шығындар мен нәтижелер екінші жобаның сәйкес көрсеткіштеріне әсер етпейтін болса, онда екі жоба тәуелсіз деп танылады. Бұл жобалар бойынша шешім қабылдау, оларды дайындау және жүзеге асыру әр жоба бойынша жеке жүргізіледі.

Тәуелді инвестициялық жобалар өз кезегінде бірін-бірі жоятын және бірін-бірі толықтыратын болып бөлінеді.

Бірін-бірі жоюшы жобалар екі жобаның бір мезгілде жүзеге асырылуының техникалық жөнінен мүмкінсіздігімен және экономикалық тұрғыдан тиімсіздігімен сипатталады.

Бірін-бірі толықтырушы жобаларда бір жобаның екінші жобадан бөлек іске асырылуы екі жобаның параллельді түрде бірге жүргізілуіне қарағанда аз көлемде табыс береді. Басқаша айтқанда, бірін-бірі толықтырушы жобаларды бірге жүзеге асырудың нәтижесі осы екі жобаны жеке асырудың нәтижесінен асып түседі.

Әрбір тез дамып келе жатқан коммерциялық ұйым қызметінің маңызды аспектілерінің бірі – инвестициялау.

Инвестициялау туралы шешім - қабылдау өте күрделі процесс. Оған түрлі факторлар әсер етуі мүмкін: инвестициялардың түрі, инвестициялық жоба құны, қаржы ресурстарының шектеулілігі, инвестициялау процесінде болатын тәуекелдер, т. б. Сондықтан, дұрыс инвестициялық шешім қабылдай білу өте маңызды.[]

Әрбір шешім қабылдау процесі әр түрлі кезеңдерден тұрады.

Жоспарлау кезеңі 4 этаптан тұрады:

1. Мәселе қою кезеңі. Шешім қабылдау критерийлерін анықтап алу үшін инвестор өзінің инвестициялық іс-әрекеттерің мақсаттарын анық білуі қажет.
2. Ізденіс кезеңі. Бұл этапта инвестордың мүмкін іс-әрекеттерін және олардың нәтижелерін анықтау қажет. Бұл мәселе жоспарлау әдістерін қолдануды талап етеді.
3. Бағалау кезеңі инвестордың өз мақсаттарына жетуін қамтамасыз ететін шешімдерді қабылдаудың алдындағы дайындық кезеңі болып табылады.
4. Шешім қабылдау кезеңі. Берілген кезеңде баламалы жобаларды салыстыра отырып, болашақта іске асырылуы мүмкін жоба қабылданады.

Іске асыру кезеңі. Инвестициялау процесі қабылданған шешімге байланысты жүзеге асырылады.

Бақылау кезеңі. Жоспарланған нәтижелер нақты нәтижелермен салыстырылады.

Жобалық талдаудың міндеттеріне инвестициялық жобаның іске асырылуын бағалау, жобаның нәтижелілігін бағалау, жобаның тиімділігін бағалау және жобаны оңтайландыру жатады.

Кез келген инвестициялық жобаны талдау барысында жобаның түріне, сондай-ақ, оның мазмұнына және сипатына байланысты әр түрлі саладағы мамандардың қатысуы талап етіледі. Ондай мамандарға қаржы-экономистер, инжинер-технологтар, архитекторлар, жұмысшылар, инжинер-экологтар және т.б. жатады.

Инвестициялық жобаны талдау қаралатын жобаның артықшылықтары мен кемшіліктерін жан-жақты бағалауға негізделеді. Осыған сәйкес жобалық талдау да бірнеше түрлерге бөлінеді:

1. жобаны экономикалық талдау;
2. жобаны техникалық талдау;
3. жобаны коммерциялық талдау;
4. жобаны ұйымдастырушылық талдау;
5. жобаны әлеуметтік талдау;
6. жобаны экологиялық талдау;
7. жобаны қаржылық талдау.

Соның ішінде жобаны коммерциялық талдау жүйесін төмендегі 6-шы суреттен көруге болады:

Таңдау нәтижесі ретіндегі кез келген шешім іс-әрекетке бастаманы білдіреді.

Шешімдердің тиімділігін негіздеудің рационалды әдістерін таңдаудың маңызды аспектілерінің бірі – осы шешімнің классификациялық белгілерін білу. Классификациялық белгілер тізімін төмендегі кестеден көруге болады:

Кесте 2 - Жобалық шешімдер классификациясы

Классификация белгілері	Жүйе мінездемесі
1. Экономика сферасы	Позитивті Нормативті
2. Мазмұны	Экономикалық, технологиялық, әлеуметтік, т.б.
3. Әрекет ету мерзімі	Қысқа мерзімді (оперативті) Орта мерзімді (тактикалық) Ұзақ мерзімді (стратегиялық)
4. Шешім қабылдайтын адамдар саны	Жеке Коллективті
5. Шешім қабылдау ортасы	Анықтық Тәуекел Анықсыздық
6. Мақсаттар саны	Бір мақсатты Көп мақсатты
7. Ақпараттық база	Келесі мәліметтер негізінде құрылған: a)     априорлы b)    апостериорлы
8. Бірегей деңгейі	Күнделікті Шығармашылық
9. Эксперимент жасау мүмкіндігі	Бар Жоқ

Нарықтық экономикаға өту кезеңінде жетіспейтін инвестициялар шет ел несиелерімен толықтырылатын жағдайда қабылданатын инвестициялық шешімдердің экономикалық негізділігіне талаптар күшейді. Жобаларды бағалау жұмыстары әрдайым дұрыс жүргізілуі керек. Бағалаудың қателігі немесе инвестициялар өтелу құнының асыра көрсетілуі қаржылық ұйымдар үшін біршама қиыншылықтар туғызуы мүмкін, өйткені рентабельді, табыстылығы жағынан тиімді  жобаларды қабылдамауға алып келеді.

3. Мемлекет тарапынан инвестициялық жобаларды қолдау мәселелері

Қазақстан Республикасының егемендігін алуы ел экономикасын тиімді инвестициялау мәселесін алға қойды.

Кез келген мемлекет үшін әлеуметтік – экономикалық сферадағы ең маңызды мақсаты – ел экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету. Экономикалық өсу әлеуметтік және саяси тұрақтылықпен және қоғамның тиімді дамуымен сәйкес келеді.

Қазіргі таңда Қазақстан экономикасының тұрақты өсуі байқалады. Төмендегі суретте Қазақстан экономикасына инвестициялық салымдар, өнеркәсіп өсу деңгейі және ЖҰӨ деңгейі көрсетілген.

Инвестициялардың экономикаға құйылуы әрдайым өнеркәсіп және ЖҰӨ деңгейлерінің өсуімен сәйкес келеді.

Экономиканың басымды салаларындағы инвестициялық жобалардың тиімді іске асу процесін жүргізу үшін қолайлы инвестициялық климатты қолдау арқылы инвестициялық капитал салымдарын жұмылдыру мемлекеттің инвестициялық саясаттарының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Инвестицияларды мемлекеттік қолдау, әсіресе, тікелей инвестицияларды тарту жолдарын жетілдіру инвестициялар туралы заңнамаларда көрініс тапқан. 1997ж. Қабылданған «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау» Заңы материалды өндіріс және қызмет көрсету салаларындағы инвестициялық жобаларды іске асыруға негіз болды. Заңнамада айқындалған талаптар бойынша, мемлекет жобаларды қолдауды мемлекеттік грант түріндежеңілдіктер мен преференциялар беру, табыс және жер салығынан босату, 5 жыл мерзімге мүлік салығынан босату және тауарларды импортын кеден салығынан босату арқылы қамтамасыз етуге кірісті. Осы Заңға қосымша ретінде 1997ж. қабылданған «Тікелей отандық және шетел инвестицияларын экономиканың басымды салаларына жұмылдыру туралы» ҚР Президентінің Жарлығында экономиканың негізгі салалары анықталды:

1. өндірістік инфрақұрылым;
2. өңдеу өнеркәсібі;
3. Астана қаласының объектілері;
4. тұрғын үй, әлеуметтік сфера және туризм объектілері;
5. ауыл шаруашылығы.

Осы заңнамалық актілер негізінде ҚР Үкіметі тарапынан инвестициялар бойынша жауапты органдарға инвестициялық маңызы бар салалар тізімін айқындау жұмысы тапсырылды. Төмендегі кесте мәліметтерінен көрініп тұрғандай, инвестициялық жобаларды қаржыландыруға қажетті инвестициялардың көп бөлігі өңдеу салаларына тартылады жәнебұл тенденция ұзақ сақталуда.

Кесте 3 - Қазақстан Республикасының экономика салалары бойынша инвестициялардың үлесі (2005 ж. мәліметтер)

Экономика секторы	Қажетті инвестициялар көлемі		Инвестициялық жобалар саны
	АҚШ долл.	Пайызбен %	Бірлікпен	Пайызбен %
Өндірістік инфрақұрылым	2713414828	29,16%	27	9,78%
Өңдеу өнеркәсібі	3747834916	40,28%	189	68,48%
Тұрғын үй, әлеуметтік сфера және туризм объектілері	153812000	1,65%	6	2,17%
Ауыл шаруашылығы	214704000	2,31%	18	6,52%
Басқа	2475444233	26,60%	36	13,04%
Барлығы	9305209977	100,00%	276	100,00%

ҚР Үкіметінің негізгі мақсаттарының бірі болып жақын арадағы жылдарда мемлекеттің индустриалды – инновациялық стратегиясы негізінде өнеркәсіп үлесін арттыру үшін инвестициялық саымдарды ұлғайту табылады.

Мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды ынталандыру механизмі ел экономикасының нақты инвестициялық жобаларына қаржы ағымдарының ұлғаюын қамтамасыз ететін салықтық және қаржы – несиелік тәсілдер мен тетіктер жиынтығын, сондай-ақ, инвестициялық жобалар тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында инвестициялық жобалаудың нормативтік – методологиялық негізін құруға жағдай жасау керек. Нарықтық экономика жағдайында инвестициялық капиталға әсер етудің маңызды экономикалық тетігі болып инвестициялық қарыздар бойынша пайыз саясаты табылады. Пайыз қойылымдарының дифференцияциясы, пайыз капиталын реттеу және несиелер бойынша жеңілдіктер беру арқылы несие алудың қолайлы шарттарын қатамасыз ету, инвестициялық ағымдардың экономиканың басымды салаларына құйылуын жүргізу, яғни экономика салаларын қайта құру жұмыстары жүргізіледі. Қысқа мерзімдік банктік несиелер қымбаттап, ал ұзақ мерзімді несиелер арзандауы қажет және сақтандыру жүйесі бойынша кепілдемелер енгізу және несиелеудің әр түрлі кепілдік формаларын енгізу керек.

2003 ж. қаңтар айындағы «Инвестициялар туралы» Заңның қабылдануымен мемлекеттік инвестициялар көздері «Бюджет жүйесі туралы» және « Мемлекеттік кепілденген қарыз алу және мемлекеттік қарыздар туралы» Заңдарға сәйкес реттеледі. «Инвестициялар туралы» Заңмен, негізінен, жеке инвестициялар (портфельдік және тікелей) реттеледі.

Инвестициялық жобаларға байланысты мемлекеттік саясат келесі қағидаларға  сүйеніп жүргізілуі қажет:

1. жобаларға салынған инвестициялардың тиімділігі және өтелімділігі;
2. жобалардың таңдаулығы;
3. инвестициялық жобаларды қаржыландыру көздерінің әр түрлілігі.

Таңдаулық шартының іске асуы нақты инвестициялық басымдақтардың таңдалуын, экономиканың перспективті салаларында инвестициялық капиталдың жұмылдырылуын талап етеді.

Инвестициялық жобаларды қабылдаудың ең басты шарттарның бірі – конкурстық негізде жобаларды таңдау мүмкіндігі, бірақ кейбір жағдайларда инвесторларды таңдау мүмкіндігі шектеулі. Бұл ішкі және шетелдік ресурстар негізінде инвестициялық процестердің белсенділігін арттыруға кедергі болады.

Басымды инвестициялық жобаларды таңдау механизмінің басты кемшілігі – таңдаудың нақты критерилерінің болмауы. Жобалардың көбі экономикалық тиімділігі, валюталық өтелімділігі және болашақтағы төлем қабілеттілігі тұрғысынан жеткілікті түрде негізделмеген. Инвестициялық процестерді таңдауда елдің және аймақтардың экономикалық және әлеуметтік қызығушылықтарына жауап беретін жүйелі мемлекеттік саясаттың болуы қажет. Мемлекет тарапынан қаржыландырылатын инвестициялық жобалар аймақтар деңгейінде құрылып, конкурстық таңдау негізінде мемлекеттік органдар деңгейінде қабылдануы тиіс. Келесі этапта таңдаудан өткен барлық жобалардың мемлекеттік саясатқа сәйкес инвестициялық жобалар басымдылығы тізіміне сай келуі тексеріледі. Содан кейін, жобалардың ең тиімдісі қабылданады. Келесі қадам – мемлекет тарапынан қаржыландыру механизмін жүзеге асыру. Жеке инвестициялау жағдайында жобаны іске асыру бойынша шешімді инвестор қабылдайды. Көптеген әлеуметтік сферадағы инвестициялық жобалар мемлекет тарапынан жеткілікті түрде қаржыландырылмайды. Сондықтан, инвестициялық жобалардың екі жаққа да (қарыз алушыға да, инвесторға да) тиімділігін қамтамасыз ету үшін қаржылық, ұйымдастырушылық, әкімшілік-құқықтық шаралар жасалуы керек. Бұл шаралардың маңызды құрамдас бөлігі жобаның іске асуын бақылау және жобаның әр кезеңінде статистикалық көрсеткіштерді және жоба тиімділігін есептеудің негізгі критерилерін қолдану арқылы тәуекелдерді жоспарлау жұыстарын жүргізу болып табылады. Мемлекеттік қаржы көздерінен инвестициялық жобаларды қаржыландыруда сыртқы мониторинг құралдарын енгізу және жүргізу маңызды роль атқарады.

Инвестициялау бойынша шешім қабылдау барысында қарыз алушының қаржылық-шаруашылық жағдайына көңіл бөлу керек. Сонымен қатар, инвестициялық жобалардың негізгі қатысушылары бір жағынан – инвесторлар, екінші жағынан – қарыз  алушылар екенін ұмытпау қажет. Сондықтан, жеке потенциалды инвесторлардың  жобаға қатысты талаптарын қарастыру да маңызды. Инвестициялық жобаның тиімділігі капитал сомасы мен мәніне ғана байланысты емес, сәйкес құжаттарда көрсетілген жобаның мазмұны мен оның жүзеге асу сапасына да байланысты.

Қазақстандағы қаржыландырудың әр түрлі көздері бойынша инвестициялық жобалардың  1999-2004 ж.ж  аралығындағы таңдамалық талдауы келесідей нәтижелер береді. 1999 жылдың тамыз айынан 2000 жылдың наурыз айы аралығында Инвестициялар бойынша Мемлекеттік Комитет тарапынан экономиканың басымды салалары бойынша инвесторлармен 15 келісімшартқа қол қойылды, солардың ішінде 57,8 млн. АҚШ доллары сомасына  14 жоба қабылданды. Жалпы комитеттің 4 жыл қызмет етуі мерзімінде экономиканың басымды секторлары бойынша 1,7 млрд.АҚШ долларына 250 келісімшартқа қол қойылды.

Келісімшарттардың ең көп бөлігі өңдеу өнеркәсібі саласында – 185 жасалды, бұл жалпы келісімшарттар санының 74%  құрайды. Сонымен қатар, транспорт және байланыс сфераларына инвестициялрдың біраз бөлігі құйылады – 678,9 млн. АҚШ доллары немесе инвестициялардың жалпы сомасының 38,6%. Өңдеу өнеркәсібінің құрылымында инвестициялық жобалардың  көп бөлігі тамақ өнеркәсідінде жасалды – 258,2 млн. АҚШ доллары сомасының көлемінде  91 келісімшарт.

Инвестициялық жобалар бойынша экономиканың басымды секторларындағы анағұрлым перспективті бизнес түрлеріне ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, құрылыс материалдарының өндірісі, резинотехникалық тауарлар және тестиль, трикотаж өндірісі жатады. Қабылданған келісімшарттардың таңдамалық талдауы негізінде жобаларды таңдау және іске асыру бойынша келесі сипаттамаларды атап көрсетуге болады:

1. өңдеу өнеркәсібіндегі инвестициялық жобалардың басым болуы;
2. қаржы және басқа қызметтер сферасындағы жобалардың аз болуы;
3. мұнай, газ, қара және түсті металлургия салаларында экспортқа бағытталған жоғары технологиялық тауар өндірісінің болмауы.

Экономиканың қарқынды дамуымен ұлттық инвесторлардың экономикаға инвестициялық салымдары өсуде. Соңғы жылдар ішінде 150 ұлттық компаниялар мемлекеттің инвестициялық жобаларына 1,5 млрд. АҚШ долл. сомасы көлемінде инвестициялық салымдар жасалды. Бұл, ең алдымен, ұлттық компаниялардың және екінше деңгейлі банктердің қаржылық жағдайының тұрақтылығына байланысты.

Әсіресе, екінші деңгейлі банктердің инвестициялық жобаларды қаржыландыру потенциалы жоғары. Банктердің инвестициялық салымдары елдегі инвестициялық климаттың жақсаруына және коммерциялық банктердің ресурстық базаларының нығаюына әкеледі.

Банктердің инвестициялық саясатын ынталандыруда төмендегі жағдайлар  қолайлы болып табылады:

1. банк шоттарындағы халық салымдарының сақталу мерзімінің ұзаруы;
2. банк жүйесінің капитализациясының өсуі;
3. инфляция деңгейіне салыстырмалы тұрақты бақылаудың болуы;
4. банктің несиелік операцияларының ұлғаюы, т.б.

Соңғы жылдары  Қазақстан Республикасының Үкіметі инвестициялық жобалауды талдау негізінде  оның тиімді іске асырылуына кедергі болатын бірнеше фокторларды анықтады: аймақ және орталық арасындағы координацияның болмауы, мақсатты инвестициялық бағдарламалардың сәйкессіздігі, инвестициялық капиталдардың тек бір салаға жұмылдырылуы және т.б. Сондықтан, экономика дамуын қамтамасыз ету мақсатында Үкімет мемлекеттік қаржылар негізінде мемлекеттік инвестициялар бағдарламасы жасалды.

Мемлекеттік инвестициялық бағдарламалардың (МИБ) мақсаты басымды инвестициялық жобаларды таңдау және іске асыру бойынша шараларды  қамтамасыз ету:

1. мемлекеттік маңызы бар орта мерзімді инвестициялық жобаларды құру;
2. жеке инвесторлар, шетелдік қаржылық ұйымдары және донор-мемлекеттер үшін мемлекеттік инвестициялардың айқындылығын қамтамасыз ету;
3. мемлекет экономикасы үшін маңызды инвестициялық жобалрды құру және жүзеге асыру шараларын жоспарлау;
4. Қазақстан Республикасы экономикасы үшін басымды салаларға сыртқы қаржы ресурстарын жұмылдыру.

МИБ-ң қықтық негізі төмендегідей нормативті-құқықтық актілермен анықтылады:

1. 1999 ж. №357-І ЗРК «Бюджеттік жүйе туралы» ҚР Заңы мемлекеттік инвестициялық бағдарлама түсінігіне анықтама береді және инвестициялық жобаларды іске асыруға қажетті бюджеттік қаражаттарды бөлу бойынша нормативті-құқықтық база құруға жағдай жасайды;
2. 1999 ж. №464-І ЗРК «Мемлекеттік және кепілденген мемлекеттік қарыз алу туралы» ҚР Заңы инвестициялық жобаларды сыртқы көздерден қаржыландырудың негізгі нормативті-құқықтық базасын құруға негіз болады;
3. 1999 ж. №1817 ҚР Үкіметі жарлығымен расталған ҚР Экономика Министрлігі туралы жарғысы. ҚР Экономика Министрлігі мемлекеттік инвестициялыұ бағдарламаларды жүзеге асырылуын бақылайтын негізгі орган;
4. 1998 ж. №1389 ҚР Үкіметі жарлығымен расталған мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды дайындау Ережесі мемлекеттік инвестициялық саясат құралы ретінде МИБ-ң мақсаттары мен міндеттерін, МИБ дайындаудың методологиялық негіздерін, бағдарламаны іске асырудағы орталық және жергілікті органдардың қарым-қатынасын анықтайды;
5. 2000 ж. №848 ҚР Үкіметі жарлығымен анықталған МИБ-ға енгізілген жобалардың жүзеге асырылуының мониторингін қамтамасыз ету Ережелері инвестициялық жобалардың іске асырылу мерзімі, формасы және мазмұны туралы ақпараттармен қамтамасыз етуді айқындайды;
6. 2000 ж. №968 ҚР Үкіметімен расталған инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау Ережелері бағалау объектілері мен элементтерін, ақпараттар көздерін, жобалар тиімділігін бағалаудан алынған нәтижелерді талдау әдістерін анықтайды;
7. 2002 ж. №1219 ҚР Үкіметі жарғысымен анықталған инвестициялық жобаларды қарастыру Ережелері инвестициялық жобаларды қарастыру шарттарын белгілейді.

2005 ж. қайтарымсыз негізде республикалық бюджеттен, сыртқы мемлекеттік қарыздар негізінде және гранттардан, сонымен қатар, ҚР кепілдемелері негізінде алынған мемлекеттік емес сыртқы қарыздардан қаржыландырылатын 83 жоба қарастырылды. Соның ішінде:

1. Қайтарымсыз негізде мемлекеттік бюджет тарапынан қаржыландырылатын инвестициялық жобалар тізімінде суқұбырын құру және жөндеу бойынша 18 жоба қарастырылды;
2. Сыртқы мемлекеттік қарыздар негізінде қаржыландырылатын 47 инвестициялық жобалар қарастырылды.Солардың ішінде 2005 ж. 30 жоба жалпы 304,35 млн. АҚШ долл. қаржыландырылды, 266,24 млн. долл. – сыртқы көздерден, 37,11 млн. долл. – республикалық бюджеттен бірігіп қаржыландыру, 1 млн. долл. – басқа да ішкі көздерден. Сыртқы мемлекеттәк қарыздар негізінде қаржыландырылатын инвестициялық жобалар жоспардан қалып орындалды.

Кесте 4 - Мемлекеттік қарыздар негізіндегі инвестицияларды қолдану

Сектор	2005 (жоспар) млн. АҚШ долл.	2005 (нақты) млн. АҚШ долл.	Жүзеге асырылу, %	Сектор үлесі, %
Мемлекеттік қызмет	23,93	8,85	36,98	5,18
Қоқамдық тәртіп, қауіпсіздік	15,09	21,20	140,49	12,42
Білім беру	53,58	11,08	20,68	6,49
Денсаулық сақтау	34,75	33,87	97,47	19,84
Әлеуметтік қамсыздандыру	0,56	0,73	130,36	0,43
Отын-энергетикалық комплекс	2,64	1,05	39,77	0,61
Ауыл шаруашылығы	21,51	12,40	57,65	7,26
Су шаруашылығы	11,55	5,90	51,08	3,46
Өндіріс, құрылыс	2,93	1,06	36,11	0,62
Транспорт және байланыс	99,70	74,60	74,82	43,69

3. ҚР мемлекеттік кепілдемелері негізінде берілетін мемлекеттік емес сыртқы қарыздар бойынша қаржыландырылатын инвестициялық жобалар тізімі ҚР мемлекеттік кепілдемелері берілетін лимит шегінде жүзеге асырылады. ҚР мемлекеттік кепілдемелерін беру лимиті мемлекеттік бюджетте әр жылға белгіленеді.

2005 ж. ҚР мемлекеттік кепілдемелері негізінде 5 жоба қаржыландырылды:

1. «Электропередача жүйелерін қайта құру» - 185 млн. АҚШ долл.
2. «Өзен мұнай өндіру саласын қайта құру» - 109 млн. АҚШ долл.
3. «Астана объектілерін дамыту» - 8 млн. АҚШ долл.
4. «Қазақстан теміржолы» кәсіпорнын техникалық қайта жарақтандыру және коммерциализациялау – 65 млн. АҚШ долл.

2005 ж. басымды экономика салалары ретінде төмендегілер анықталды:

1. инфрақұрылымды, ең алдымен, транспорт және сумен қамтуды дамыту;
2. әлеуметтік сферадағы реформаларды қолдау және адами потенциалды дамыту;
3. экология;
4. жалпы ұлттық маңызы бар объектілер;
5. мемлекеттік басқару органдарын институционалды реформалау;

Астана қаласын дамыту.

Инвестициялық салымдарды тиімді жұмылдыруды қамтамасыз ету үшін ҚР Үкіметі тарапынан инвестициялық жобалаудың нормативтік-құқықтық базасын жетілдіруді, мемлекеттік инвестициялық саясат құралы ретінде МИБ ролінің күшейту мәселелерін қарастыру қажет:

1. инвестициялық жобаларды іске асыру бойынша мониторинг жұмыстарын жүргізу:
2. нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру;
3. МИБ дайындау процесін бюджеттің құрылуымен байланыстыру:
4. инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау мақсатында инвестициялық портфельдің сараптамасын жүргізу;
5. жаңа инвестициялар мен жалпы бюджеттік шектеулерді ескеріп, инвестициялық портфельдің оптималды құрылымын анықтау;
6. экономиканың орта және ұзақ мерзімді дамуы кезіндегі басымды инвестициялық жобаларды оптимизациялауды жүргізу.

Берілген мәселелерді қарастыру елдегі инвестициялық жобалау жағдайын жақсарту жіне инвестициялық жобаларды дайындау, инвестицияларды жұмылдыру бойынша талаптарды анықтауға мүмкіндік береді. Жалпы, мемлекеттің негізгі инвестициялық саясаты ретінде мемлекеттік инвестициялық бағдарламаның құқықтық базасын жетілдіру және инвестициялық жобаларды құру, іске асыруды дамытуды қарастыру қажет.

ҚОРЫТЫНДЫ

Елдегі нарықтық қатынастар шарттарындағы инвестициялық жобаларды дайындау мен іске асырудағы арнайы ерекшеліктерінің бірі, келтірілген объектінің жағдайы жөніндегі ұсынылып жатқан инвестициялық жобада толық ақпараттың жетіспеушілігінде және жобаны қодайтын, тәуекелдікті қажетті деңгейде бағаланбауында болып отыр. Инвестордың жағынан, нормативті-құқықтық және басқа сферадаға кез келген жағдайдағы интерпритацияның түрлілігінен, объектінің нақты жағдайы бағаланбауы мүмкін. Инвестиция үшін, қаржылық, ұйымдық-техникалық, ресурстық және басқа да күрделі факторлардың жиынтығынан, инвестиция салымдарынан күтілген нәтижелер көбеюі мүмкін. Инвестициялық жобаларды дайындауда, өнеркәсіптің қаржылық көрсеткіштері, қаржылық ағымдар қозғалысы жүйесінде, мониторинг жүйесінің көмегімен шешу мүмкін болатын, маңызды мәселелі сұрақтарды қарастыру орын алады.

Мониторинг, ол жобаны дайындаудағы жобалау сатысындағы экономикалық үрдістерді бақылайтын шаралар жиынтығын құрайды. Біріншіден, мониторинг әр түрлі болуы мүмкін, олардың кейбір шаралары инвестициялық жобалаудың кейбір сатыларында қолданылуы мүмкін. Жалпы, мониторинг – инвестициялық жобаның маңызды буыны және инвестициялық жобаларды өңдеуде жаңа бағыттар тудырушы сипатын алады, өйткені мониторинг нәтижесінде, түрлі тәсілдер мен нұсқаулар сипатында, өңдеу жұмыстары кезінде күрделі бақылау жүргізеді. Мониторинг, өңделіп жатқан инвестициялық жобалардың тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында пайда болған. Инвестицияларды табу кезінде, оларды енгізу сатысында мониторингтің қажеттілігі сезілді. Алайда мониторинг формасы, инвестиция мінезіне, олардың көлеміне және басқа шарттарға байланысты өзгеруі мүмкін.

Сыртқы мониторинг механизмі ҚР-сы Үкіметімен, инвестициялық жобаларды іске асыруда кең қолданылады. Инвестцияларды тарту мен оларды тиімді қолданудың маңызыдылығын ескере отыра, Үкімет мемелекеттік инвестициялар Бағдарламасына енгізілген, инвестициялық жобаны іске асыруда моинторингті қолданудың білгілі тәртібін белгілейді.

Осы бағдарламаға енгізілген инвестициялық жобаларды іске асырудағы мониторингті жүзеге асыру мақсаты болып, басқару шешімдерін қабылдау үшін дұрыс ақпараттарға сүйену негізінде, жобаларды дамытуды, қаржылық ресурстарды тиімді қолдану болып табылады.

Тәуекел мониторингі белгісіздік немесе тәуекелдердің пайда болу жағдайында кездейсоқ оқиғалар нәтижесінде жоба параметрлерінің берілген мәндерден ауытқуы немесе жобаның оның орындалу мерзіміне сәйкес шаралар жиынтығын көрсетеді. Сонымен қатар, жобада мониторингті ұйымдастырудың негізгі мәні  - жобаның іске асырылуының мерзімі және ресурстарды қолдану деңгейі, қарыз алушы кәсіпорынның қаржылық жағдайын бақылау.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Лукасевич И.Я. Анализ финансовых операций. Москва: ЮНИТИ, 1998
2. Оспанов М.Т., Мухамбетов Т.И. Иностранный капитал и инвестиции: вопросы теории и практики привлечения и использования. Алматы: Факсинформ, 1997
3. Интернет/ investions.kz