Қазақ елінің егемендігімен қатар тәуелсіздігі ұлғайған сайын еліміздің ұлттық тарихын зерттеуге үлкен мән берілуде. Халықтың ұзақ жылдардан кейінгі өзін-өзі тануының жаңа кезеңі ұлттық ғылыми ортаға қоғамның педагогикалық ілімдер тарихы маңызды орынға көтерілді.   

Тәуелсіздік тұсындағы қазақ халқының қоғамдық санасындағы түбегейлі өзгерістер тарихи тағдырдың тәлкегімен ұмыт болған ұлттық дәстүр мен этномәдениетті қайта жаңғыртумен сиапатталады. Педагогикалық мәселелер халықтың экономикалық, саяси-әлеуметтік және мәдени өмірімен байланысты. Осы орайдан келгенде қазақ халқының тарихы мен мәдениетінің дамуында, оқу орындарының өрістеуінде XІX ғасырдың екінші жартсынан қазан төңкерісіне дейінгі мерзім ерекше кезең ретінде қаралады.

Отарлық бұғауда отырған қазақ елінің мәдени ішкі өміріне орталық Ресейде болып жатқан саяси, экономикалық оқиғалар, түрлі толқулар мен педагогикалық қозғалыстар әсерін тигізіп жатты. Осы орайда қазақ зиялыларының педагогикалық ой-пікірлерінің дамуына, өзіндік идеяларын жариялауға мүмкіндік болмады. Соған қарамастан белгілі ағартушылар, педагог-ұстаздар өз еңбектерін оқу-тәрбие жұмыстарына енгізіп, педагогикалық мәселелерді көтеріп отырды. Олай болса сол кезеңдегі белгілі зиялылардың еңбектеріне тоқталып өтейік.

Ы. Алтынсарин - қазақ мектептерін және ондағы оқытудың дидактикалық негіздерін дүние жүзі педагогикасының қол жеткен алдыңғы қатарлы деңгейінде құра білген ұлы ұстаз. Орталық бұғауға түскен қазақ халқын мәдени қиындықтан құтқаратын жол - ағартушылық деп білген Ыбырай, патша үкіметінің “Қайырымдылығына ” орай және бұқара көпшіліктің қаржысымен ашылатын мектептерді және ондағы білім мен тәрбие беру, оқыту принциптерінің негізгі компонентерін өміршең мәнде дәлді белгілей білді. Қазақ балаларына тән білуге құмарлық, тапқырлық, дарындылық, қасиеттеріне мән берген ол: “… мені өте таңқалдырған нәрсе- бұл балалар үш айдың ішінде ғана орысша, татарша оқуды, тіпті жазуды да үйренді,” – деп шәкірттердің зейінділігі мен іждағаттылығына ризалықпен қарады.

Қазақ балаларына тән білуге құмарлық, тапқырлық, дарындылық, қасиеттеріне мән берген ол: “… мені өте таңқалдырған нәрсе- бұл балалар үш айдың ішінде ғана орысша, татарша оқуды, тіпті жазуды да үйренді,” – деп шәкірттердің зейінділігі мен іждағаттылығына ризалықпен қарады. Ал, ұстаз-психолог Жүсіпбек Аймауытовтың ұлттық тәлім-тәрбие тақырыбына арналған еңбектері (“Тәрбиеге жетекші”,”Психология”, “Комплекспен оқыту жолдары”, “Жаңа ауыл”) т.б. психология, педагогика саласының түйінді тұстарын арқау еткен мақала, ізденістері бүгінде маңызды мәнге ие болып отыр ұлы ақын ғана емес, сонымен қатар қазақтың ұлы педагогтарының бірі. Оған дәлелоның педагогика саласында жазған ғылыми дәрістері мен мақалалары айғақ. Мысалы ретінде ”Педагогика ” еңбегі жайлы:  “Шамам келгенше қазақ жанына қабыстыруға тырыстым деп жазады. Мағжан Жұмабаев тек қана қазақ педагогикасымен шектелмей, сол кездегі алдыңғы қатарлы әлем, Ресей, ертедегі Рим, грек ғалымдарының еңбектерімен етене таныс болғаны белгілі. Әсіресе,  Мағжан мұғалімге аса қамқор болуға, оны сыйлауға, үлкен құрмет көрсетуге шақырады.”Алты алаштың баласы бас қосса, қадірлі орын –мұғалімдікі”-дейді ұстаз. Қазақстанның Россияға қосылуы 1731 жылдан басталғанымен, патшалықтың отарлық саясатының күшейген кезі ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында болғандықтан қазақ даласы осы кезеңде тарихи оқиғаларға толы болды. Патша өкіметі  қазақ жерін отарлау саясатын  жүзеге асырып, әкімшілік басқару жүйесін енгізіп, қазақ жерінің байлығын өз мақсаттарына пайдалану үшін жанталасып жатты. Мұжықтарын лек-легімен әкеп төгіп, қазақтың ең шұрайлы жерлерін тартып алып, өздерін шөлге, құмға, тау-тасқа  қарай тықсырды. Шекараны нығайта түсу үшін бекіністер салды. Патша өкіметі осы әрекеттерімен ғана шектеліп қалған жоқ, іле-шала жергілікті халықтың тіліне,  діліне,  дініне шабуылын күшейтті. Халықты бірден үркітіп жібермеу үшін  " бұл саясатын " аса сақтықпен жүргізді. Патша өкіметі ең бастысы халықтың ауқатты тобын  өз жағына шығарып алуға тырысты. Аталмыш кезеңнің белгілі тұлғаларының бірі Мағжан Жұмабаев тек "Болыстарға тілмаштар даярлау мектебін" ашып, болыстардың, атқамінерлердің балаларын оқытып, билік сүйгіштерді өзіне жақындатып алды. " Ислам  дініне бой ұрады" деген ниетпен  татарларды қазақтарға жолатпауға тырысады. Ал, ұстаз-психолог Жүсіпбек Аймауытовтың ұлттық тәлім-тәрбие тақырыбына арналған еңбектері (“Тәрбиеге жетекші”,”Психология”, “Комплекспен оқыту жолдары”, “Жаңа ауыл”) т.б. психология, педагогика саласының түйінді тұстарын арқау еткен мақала, ізденістері бүгінде маңызды мәнге ие болып отыр. Аталмыш кезеңнің белгілі тұлғаларының бірі Мағжан Жұмабаев тек ұлы ақын ғана емес, сонымен қатар қазақтың ұлы педагогтарының бірі. Оған дәлел оның педагогика саласында жазған ғылыми дәрістері мен мақалалары айғақ. Мысалы ретінде ”Педагогика ” еңбегі жайлы:  “Шамам келгенше қазақ жанына қабыстыруға тырыстым деп  жазады. Мағжан Жұмабаев тек қана қазақ педагогикасымен шектелмей, сол кездегі алдыңғы қатарлы әлем, Ресей, ертедегі Рим, грек ғалымдарының еңбектерімен етене таныс болғаны белгілі. Әсіресе,  Мағжан мұғалімге аса қамқор болуға, оны сыйлауға, үлкен құрмет көрсетуге шақырады.”Алты алаштың баласы бас қосса, қадірлі орын –мұғалімдікі”-дейді ұстаз. Қазақстанның Россияға қосылуы 1731 жылдан басталғанымен, патшалықтың отарлық саясатының күшейген кезі ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында болғандықтан қазақ даласы осы кезеңде тарихи оқиғаларға толы болды.

Патша өкіметі  қазақ жерін отарлау саясатын  жүзеге асырып, әкімшілік басқару жүйесін енгізіп, қазақ жерінің байлығын өз мақсаттарына пайдалану үшін жанталасып жатты. Мұжықтарын лек-легімен әкеп төгіп, қазақтың ең шұрайлы жерлерін тартып алып, өздерін шөлге, құмға, тау-тасқа  қарай тықсырды. Шекараны нығайта түсу үшін бекіністер салды. Патша өкіметі осы әрекеттерімен ғана шектеліп қалған жоқ, іле-шала жергілікті халықтың тіліне,  діліне,  дініне шабуылын күшейтті. Халықты бірден үркітіп жібермеуүшін  " бұл саясатын " аса сақтықпен жүргізді. Патша өкіметі ең бастысы халықтың ауқатты тобын  өз жағына шығарып алуға тырысты. "Болыстарға тілмаштар даярлау мектебін" ашып, болыстардың, атқамінерлердің балаларын оқытып, билік сүйгіштерді өзіне жақындатып алды. " Ислам  дініне бой ұрады" деген ниетпен  татарларды қазақтарға жолатпауға тырысады. Патша өкіметінің "жымысқы" саясатының  нәтижесінде ашылған "орыс-қазақ"  мектептерінде оқыған қазақ балалары орыстың білімі мен ғылымының арқасында көкірек көзін ашып, ХХ ғасырдың басында саяси аренаға шықға бастады.  Орыс мектептерінде оқып, орысқалаларында жоғарғы білім алғанымен  олар өз елінің мүддесін көздеді, ұлттық білім беру жүйесін қалыптастыруға және ұлттық тәлім-тәрбиенің негізін қалап, ғылымға айналуына көп еңбек сіңірді.  Ел арасынан  өздерінің  табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан  азаматтар ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының  тұңғыш қарлығаштары бола білді.  Ахмет Байтұрсынов,  Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Сералин, Барлыбек Сырттанов, Бақытжан Қаратаев, Жанша Сейдалин, Мұхамеджан Тынышбаев,     Жақып Ақбаев, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Ғұмар Қарашев, Отыншы Әлжанов, Райымжан Мәрсеков, Асылқожа Құрманбаев, Ғабдулғазиз Мұсағалиев…  бұл тізімді осылай жалғастыра беруге болады.    Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы  өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша, энциклопедиялық ұлы ақын ғана емес, сонымен қатар қазақтың ұлы педагогтарының бірі. білім,талғам ауыл”) т.б. психология, педагогика саласының түйінді тұстарын арқау еткен мақала, ізденістері бүгінде маңызды мәнге ие болып отыр.  ауыл”) т.б. психология, педагогика саласының түйінді тұстарын арқау еткен мақала, ізденістері бүгінде маңызды мәнге ие болып отыр.

Аталмыш кезеңнің белгілі тұлғаларының бірі Мағжан Жұмабаев тек Оған дәлел оның педагогика саласында жазған ғылыми дәрістері мен мақалалары айғақ. Мысалы ретінде ”Педагогика ” еңбегі жайлы:  “Шамам келгенше қазақ жанына қабыстыруға тырыстым деп жазады.  Мағжан Жұмабаев тек қана қазақ педагогикасымен шектелмей, сол кездегі алдыңғы қатарлы әлем, Ресей, ертедегі Рим, грек ғалымдарының еңбектерімен етене таныс болғаны белгілі. Әсіресе,  Мағжан мұғалімге аса қамқор болуға, оны сыйлауға, үлкен құрмет көрсетуге шақырады.”Алты алаштың баласы бас қосса, қадірлі орын –мұғалімдікі”-дейді ұстаз. Қазақстанның Россияға қосылуы 1731 жылдан басталғанымен, патшалықтың отарлық саясатының күшейген кезі ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында болғандықтан қазақ даласы осы кезеңде тарихи оқиғаларға толы болды. Патша өкіметі  қазақ жерін отарлау саясатын  жүзеге асырып, әкімшілік басқару жүйесін енгізіп, қазақ жерінің байлығын өз мақсаттарына пайдалану үшін жанталасып жатты. Мұжықтарын лек-легімен әкеп төгіп, қазақтың ең шұрайлы жерлерін тартып алып, өздерін шөлге, құмға, тау-тасқа  қарай тықсырды. Шекараны нығайта түсу үшін бекіністер салды.

Патша өкіметі осы әрекеттерімен ғана шектеліп қалған жоқ, іле-шала жергілікті халықтың тіліне,  діліне,  дініне шабуылын күшейтті. Халықты бірденүркітіп жібермеу үшін  " бұл саясатын " аса сақтықпен жүргізді. Патша өкіметі ең бастысы халықтың ауқатты тобын  өз жағына шығарып алуға тырысты. "Болыстарға тілмаштар даярлау мектебін" ашып, болыстардың,  атқамінерлердің балаларын  оқытып, билік сүйгіштерді өзіне жақындатып алды. "Ислам  дініне бой ұрады" деген ниетпен  татарларды қазақтарға жолатпауға тырысады.

Патша өкіметі тек орыс мектептерін ғана ашып қойған жоқ, жер-жерлерде қазақ балаларын шоқындырып, оларға орысша ныспы беру рәсімдерін де  жасады. Бұның бәрі бүгінгі күж ғана тұрғыдан айтылып отырған шындық.Халықты тарихынан жаңылдыру үшін бірнеше рет жазу графикасы ауыстырылды. Бұның өзі бүгінге дейін ел  тарихын зерттеуге үлкен қол байлау болып отырғанын жасырып, - жабудың қажеті жоқ.

Патша өкіметінің "жымысқы" саясатының  нәтижесінде ашылған "орыс-қазақ" мектептерінде оқыған қазақ балалары орыстың білімі мен ғылымының арқасында көкірек көзін ашып, ХХ ғасырдың басында саяси аренаға шықға бастады.  Орыс мектептерінде оқып, орыс қалаларында жоғарғы білім алғанымен  олар өз елінің мүддесін көздеді, ұлттық білім беру жүйесін қалыптастыруға және ұлттық тәлім-тәрбиенің негізін қалап, ғылымға айналуына көп еңбек сіңірді.  Ел арасынан  өздерінің  табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан  азаматтар ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының  тұңғыш қарлығаштары бола білді.

Ахмет Байтұрсынов,  Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Сералин, Барлыбек Сырттанов, Бақытжан Қаратаев, Жанша Сейдалин, Мұхамеджан Тынышбаев, Жақып Ақбаев, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Ғұмар Қарашев, Отыншы Әлжанов, Райымжан Мәрсеков, Асылқожа Құрманбаев, Ғабдулғазиз Мұсағалиев бұл тізімді осылай жалғастыра беруге болады.

Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан-жақты көзі ашық алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.

Сондай–ақ  Қазақстанда педагогика заңдылықтарының жүзеге асып, жетілуіне сол кезеңде өмір сүрген ағартушылардың еңбегі зор. Мысалы: Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Шоқан Уәлихановтармен қатар оқытып білім ісіндегі әлемдік деңгейдегі жол-жосыққа зейін аудара отырып, қазақ халқының тарихи даму жағдайына үйлесімді педагогикалық, психологиялық еңбектер жазған зиялылар қауымы үлкен үлес қосты. Атап айтқанда Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов т.б. педагог-ұстаздар білім беріп оқытуды ұйымдастырудың тиімді жолдарын, оқушылармен жұмыс істеудің әдістемелерін жан-жақты талдауға ат салысты.

XX ғасырдың басында ұстанған ұран үшін Шәкәрім қажының білім жөніндегі мына еңбегіне тоқталайық:

Адамдық борышың-

Халқыңа еңбек қыл

Ақ жолдан айнымай

Ар сақта, оны біл

Талаптан да білім мен өнер үйрен

Білімсіз

Өнерсіз

Болады ақыл тұл.

Мақтанға салынба

Мансаптың тағы үшін

Өміріңді сарып қыл өлгенше

Жоба тап,

Жол көрсет

Келешек қамы үшін

Қайтадан қайырылып қауымға келмейсің

Барыңды, нәріңді тірілте бермейсің

Ғибрат алар артыңа із қалдырсаң-

Шын бақыт

Осыны ұқ

Мәңгілік өлмейсің - деп ұлағатты сөз қалдырған. Шәкәрім қажының бұл еңбегі арқылы қазақ жастарын еңбекке, адалдыққа, білімге т.б тұлға бойына адами  қасиеттерді қалыптастыру мақсатында халық арасында көптеп жарияланған.

XX ғасырдың алғашқы кезеңінде Ахмет Байтұрсыновтың қазақ халқының қоғамдық, саяси, мәдени, ағарту істеріне белсене араласып, бар күш-жігерін, білімін оқу-білім жолына арнаған. Ол қазақ халқының мәдениет тарихында білгір педагог, қазақ тілі білімінің негізін салушы, ғылым-тюрколог, әдебиет зерттеуші, журналист, қоғам қайраткері, елінің рухани жетекшісі ретінде танылды.

Ел-жұртының мақтанышы болған Ахмет Байтұрсыновты ұлы жазушы Мұхтар Әуезов былай бағалаған еді: “… Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп елін ұйқысынан оятып, жансыз денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын желіндей ширықтырған, етек жеңін жиғызған “Қазақ” газеті болатын. Ол газеттің жаны кім еді? Ішіндегі қажымайтын қайрат, кемімейтін екпін кімнің екпіні еді? Ол екпін ұйықтаған қазақты айқайлап оятуға заман ерік бермеген соң “Маса” болып талай ызыңдап, “оятамын” деп ұзақ бейнетті міндет қылып алған Ахаңның екпіні болатын ”.

Ресейге бағынғанға дейін қазақ арасында ислам діні біркелкі тарамағаны белгілі. Бірақ Ресейге толық бағынғаннан кейін және Орта Азияның Ресей қол астына өтуі жағдайды өзгерті. Отарлық езгінің күшеюі халықтың іштей наразылығын тудырып, өзіне рухани жағынан жақындау мұсылман дініне бет бұра бастады. Ислам дінінің  қазақ арасында кеңінен етек алып жайылуынан қатты күдіктенген кісінің бірі –халқымыздың мақтанышы аса дарынды ғалымы, ағартушысы Шоқан Уәлиханов.

Ол кісі жағдайға байланысты  “Татар молдалары мен Орталық Азия ишандарының әрекеттері арқасында қазақ барған сайын мұсылманшылық жолға түсіп барады. Қазір қазақтың кейбір сұлтандары, байлары әйелдерін оңаша үйде ұстайтын болды; қазақтар Меккеге баратынды шығарды, жырлар айту орнына пайғамбарлар туралы жыр, ертектерді айтады, діни хиссаларды оқиды. Тегі еуропалық мәдениетке Ресейдің Византия дәуірін басынан өткізіп жеткені секілді, қазақ халқы татар дәуірін  басынан өткізіп жететін болар.  Бұл-оның болашағы бұлдыр, қараңғы деген сөз ”- деп аса бір өкінішпен, торығушылықпен жазған еді. “Әр тәрбиешінің қолданатын жолы-  ұлт тәрбиесі”. “Әрбір ұлттың бала тәрбиесі туралы ескіден келе жатқан жолы бар. Осыған орай белгілі педагог Мағжан Жұмабаев жағы көп болғаны сияқты жамандық жағы да көп”- деп жазған. Осы мақсатқа орай белгілі ағартушы Міржақып Дулатовтың “Ақтөбе гимназиясы хақында” мақаласы да жарық көрген болатын. Бірақ  көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлықпен  қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді.

Соның тікелей кесірінен қазан  төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға  "байшыл", "кертартпа", "діншілдер"  деген, жалған саяси айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге  тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан  ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке "қажетсіз" санап, жетпіс жылдан астам жарыққа шығармады. Кейінгі кезде бұл мәселе біршама толық зерттеле бастады. Бұрынғы қазақ арасындағы  білім беру тарихына қатысты "Торғайдағы мұсылманша оқу"  мақаласынан көптеген дерек табамыз. Миссионер Ильминскийдің шәкірті Алекторовтың медресе аштың деп Байту молда мен Бейіс хазіретті қудалағанына қарамастан, мұсылманша оқудың Торғай атырабында үзілмегендігін көреміз.

Бұл қатынастар  адамдардың белгілі бір дәрежеде батыс үлгісіндегі білімділігін талап еткендіктен  қазақстанда орыс білім беру жүйесі біртіндеп енгізіле бастады. Сонымен қатар елде мұсылман білім беру жүйесі де сақталып қалды. Екі білім беру жүйесінің арасындағы талас біртіндеп жаңа ағым –қазақ білім беру жүйесінің қалыптасуына әсер етті. қазақ  білім беру жүйесі екі тілде білім беру жүйесінің жақсы жақтарын бойына сіңіре отырып ұлттық танымға, санаға оңай қабылданатын білім беру жүйесін жасағысы келді. Міне осы кезден бастап қазақ халық педагогикасы зерттеле бастады және оның нәтижелері ой елегінен өткізіліп, мектепке арналған оқу бағдарламаларына, оқулықтарға, әдістемелік құралдарға айналып қазақтың этнопедагогика ғылымының қалыптасуына әсер етті.

ХХ ғасырдың басында қазақстанның тарихи өмірінде елеулі өзгерістер, аса бір алмағайып оқиғалар болған еді. Атап айтқанда, бұл кезеңде қазақстанның барлық территориясы Ресей империясының ішкі отарына айналып,  өзінің   саяси-экономикалық дербестігінен айрылған,  орыс мемлекетінің құрамдас бөлігі ретінде танылды.

Бірнеше ғасыр бойы ұлы далада қалыптасқан көшпелі цивилизацияның рухани, мәдени, саяси-құқықтық жүйелері дағдарыс шырмауығына маталып, қазақ қоғамында бұрын мүлдем беймәлім болып келген құбылыстардың орын тебе бастағанына Ресей ықпалы тигендігі анық еді. Қазақ елінің оқу-ағарту саласындағы ізденістер Дүниені дүр сілкіндірген қилы-қилы тарихи оқиғаларға толы XX ғасырдың бас кезеңі қазақ елінің қоғамдық-әлеуметтік өмірінде де үлкен өзгерістер туғызды. Бұл Ресейдің алдыңғы қатарлы ғалымдарының қоғамның дамуына, білім мен ілімнің көркеюіне педагогика ғылымының берері көптігінен көз жеткізе бастаған мезгілі еді. Осы жағдайлар сол кездегі көзі ашық, көкірегі ояу, өз халқының қамын ойлайтын қазақ зиялыларына да түрткі болып, олардың сана-сезіміне, жан дүниесіне қозғау салды. Сол кезеңдегі адамзаттың тарихи көшінен, өркениеттің дамуынан қазақ елінің қалып қоймауын ойлап, уайым жеген көптеген ойшыл ғалымдар мен қоғам қайраткерлері өнер білімді дамытып, сол арқылы іргелі елдердің қатарына қосылуды мақсат тұтті. Сондықтан XX ғасырдағы қазақ зиялыларының рухани қалыптасуы мен олардың ұлттық педагогикалық ой-пікірлері жайлы ғылыми тұрғыдан сөз еткен, біріншіден, олардың сол кездегі кеңес заманының алдыңғы қатарлы әлеуметтік ортасынан және өздері қатар ғұмыр кешкен ойшылдарды бөлек алып қарауға болмайды. Екіншіден, қазақ зиялыларының шығармашылықтарындағы ұлттық педагогикалық идеяларды талдап М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Х. Досмұхамедұлы еңбектерін сараптай отырып дүниетаным мен тәлімдік ойлардың қалыптасуына дүние жүзінің белгілі педагог ғалымдарының еңбектерін талдауымыз өте орынды.    Әсіресе қазақ зиялыларының шығармашылықтарының мәйегі болған, ұлттық педагогикалық идеяның одан әрі дамуына мүмкіндік берді. Әсіресе қазақ зиялыларының шығармаларының мәйегі болған ұлттық педагогиканың дамуына мән берген. Халық идеясының басты мақсаты- қоғамның белсенді мүшесі болатын, жетілген тұлғаларды тәрбиелеу. Ал жан-жақты жетілген тұлғаларды сипаттайтын болсақ ол  Қазақ даласында мұсылман дінінің нашар таралуы және аумақтардың Ресей қоластына әр түрлі кезеңде өтуі  білім беру жүйесіне де әсер етті. Ресейге ертерек қосылған аумақтарда оқу ұяларын ашу мәселесі жергілікті жерлерде орыстардың ықпалымен  көтерілген сияқты. Оған Жәңгір Бөкеевтің  1841 жылы Ордада мектеп ашуы, Құнанбай Өскенбайұлының  1845 жылдың 3 қаңтарында Шекара басқармасынан  мектеп ашуды сұрап,арыздануы Уәлихан Шыңғысұлының сол жылы осы мәселемен  өз болыстарын нұсқап жазған хаттары, Шорман Мұсасының 1853 жылы "Қазақ балаларын Ресейдің кез - келген  қаласындағы  оқу орындарына  түсуге  рұқсат беру"  жөніндегі өтініші дәлел. Қазақ жерінде өз қаражатына  алғаш рет мектеп ашқан әйгілі Жәңгір хан екенін жоғарыда баяндадық. Мектеп  өз  шәкірттеріне  есігін 1841 жылдың  6 желтоқсанында ашқан екен. Ол  қазақ жастарын Орынбор кадет корпусы мен Ресейдің  басқа да қалаларындағы  оқу орындарына түсуге даярлап отырған. Әу баста мектеп ашуға күш салғанда Жәңгірдің өзі де осындай мақсатты көздеген. Оқу орыс тілінде жүргізілген. Бұған негізгі себеп – Жәңгір ханның  орысшылдығы, жастайынан Астрахан губернаторы Андреевскийдің қол астында тәрбиеленгендігі әсер етсе керек.

Шындығында, мұсылман мектептері  мазмұны мен оқыту тәсілдерінің  бірыңғай болуына қарамастан  жергілікті түркі халықтарын  діни-рухани негізде  біріктіретін күшті рухани ұя болғанына  баса назар аудару қажет. Осы бір күрделі тарихи жағдайда мұсылмандық фактордың отаршылық жүйеге қарсы құдіретті күш екенін  түсінген патша өкіметі мектеп-медреселерді құрту мақсатында нақты шаралар қолданады. Мысалы, осы өлкені зерттеп, барлау жұмыстарын жүргізген  өлкетанушылар: "біз, әсіресе,  жергілікті ру-тайпалар мен ұлттардың  ислам негізінде  бірігіп, іс-әрекет жасауынан сақтануымыз керек",- деген зымиян пікір білдірген. Сондықтан, мектеп-медреселерге қарсы күрес түрлі айла - тәсіл арқылы жүргізіледі. Бұларды тек фанатизм, қараңғылық ордасы етіп көрсетіп, осы тұрғыда насихат жүргізу қолға алынады. Оларды үкімет тарапынан қаржыландырмау, қолдамау, қайта  олардың бастан кешіп отырған обьективтік дағдарысын  одан әрі тереңдетіп, ақыры мүлде жойылуын  тездету көзделеді. Мектеп не медресе ашу үшін арнайы кеңселерден міндетті түрде  рұқсат қағазын алу сияқты басы артық шаралар ойластырылады.Мәселен,1895 жылы 17 шілдеде қабылданған ережеде Түркістан өлкесінде медресе ашу үшін өз қаражаттарымен міндетті  түрде  орыс тілі оқытылса ғана рұқсат етіледі делінген".

Әрине, Ішкі Ордада  мектеп ашуға патша әкімшілігі  тек Жәңгір ханның  көңілін қимағандықтан  ғана рұқсат етті десек, қателескен болар едік. Мұның астарында  қазақ  жастары арасынан патшаға адал қызмет ететін сенімді шенеуніктер даярлап, солар арқылы елді ішке тарту, халықты біртіндеп, айла-шарғымен  білтелеп отарлау сияқты зымиян саясат жатқаны айқын. Сонымен бірге патша өкіметі Бөкей ордасында  мектеп ашу арқылы  татарлардың  қазақтарға  тигізіп отырған ықпалын тежеп, бәсеңдету мақсатын  да көздеген болуы ықтимал. Олай дейтініміз, Жәңгір ханның әйелін сағалаған татарлар ол тұста Ордаға көптеп келе бастаған. Осыдан  келіп олар  қазақтарды  орысқа қарсы азғыруы мүмкін-ау деген күдік туып, мұның өзі патша әкімшілігін едәуір алаңдатқан сияқты. Содан болса керек, патша әкімшілігі  Орда мектебін көзден таса қылмай қадағалап отырған. Мектептің оқу базасының нығаюына  мұның пайдасы да тиген сияқты. Татар, башқұрт, қазақ мектептерінің  инспекторы В.В.Катаринский  мектепте оқулықтар мен оқу құралдары жеткілікті екенін, шәкірттер Ушинскийдің, Паульсеннің оқулықтарын, Ресейдің географиялық картасын пайдаланып жүргенін айта келіп, былай деп жазады:

1850 жылы Орынбордағы Шекара комиссиясы жанынан  қазақ жастары  арасынан тілмаштар, іс жүргізушілер даярлайтын  қазақ тіліндегі екінші мектеп ашылғанға дейінгі тоғыз жыл ішінде Жәңгір мектебі қазақ даласына білім сәулесін түнектегі  жалғыз шамдай жеке-дара шашып келген.

Әрине, оның жарығы білімге сусап отырған қалың көпке түгел түсті дей алмаймыз. Бірақ мектеп ұжымының  осы жылдарда жастарды өнер-білімге баулуда, олардың көкірек көзін  ашуда тындырған игілікті істері, жинақтаған тәжірибесі  кейінірек ашылған  оқу орындарының  қай- қайсысына да мықты таяныш, үлкен тірек болғаны анық.      Мектептің алғашқы оқытушылары Әминов пен К.Ольдекон болған. Мектепті үздік бітірген  8 бала 1845 жылы Орынбордағы Неплюев, кадет корпусына оқуға түсіп білім алды. Патша 1844 жылдың 14 маусымында Орынбор шекара комитеті жанынан  қазақ балаларына әртүрлі бағытта  білім беретін мектеп ашу жөнінде ереже жариялайды. Осы ереженің негізінде  алғашқы мектеп Орынборда 1850 жылы ашылыпты. Бұл мектептердің мақсаты "аға сұлтандар хат-шотын жүргізетін және тек қазақтардан ғанақойылатын болыстар тілмашын дайындау" болған. Тұңғыш мектепті 1857 жылы Ыбырай Алтынсарин бастаған 23 оқушы бітіріп шығады.

1860 жылы Орынборда  қалалық қазақ мектебі ашылуы тиісті болады да, соның алғашқы меңгерушілік және мұғалімдік  міндетін Ыбырайға жүктеу үшін оны шекара басқармасына уақытша тілмаштық қызметке тағайындайды.

Бұл кезең орыстың білім беру жүйесін Қазақстанға таратудың бірінші кезеңі, яғни-үгіт насихат кезеңі  болатын.

Екінші кезеңнің басталуына 1861 ж. Ресейдегі басыбайлылық  құқықтың жойылуы, буржуазиялық қайта-құрулар  және Қазақстанның Ресейге толық қосылып, оның экономикасының бір бөлігіне айнала бастауы  себеп болды.

1865 жылы 5 шілдеде қол қойылған Екінші Александр патшаның арнайы рескрипті екінші кезеңнің басталуының заңдық негізі болды. Бұл құжатта екі нәрсеге айрықша көңіл бөлінді: 1.қазақтардың бәрін бірыңғай билеп төстеудің жаңа ережесі, яғни 1867-1868 ж. әкімшілік реформаны дайындап жүзеге асыру. 2. Орыстандыру және біртіндеп православие дініне енгізу шараларын жүргізу.

Жоғарыда айтылып өткен мәселені жүзеге асырудың бір саласы ретінде Ресей империясының Ағарту министрлігі тарапынан шет аймақтардағы бұратана халықтар арасында ашылған негізінен миссионерлік мүддені көздейтін аралас мектептерге де  ерекше мән берілді. Мұны тіпті  революцияға  дейінгі  отарланған өлкелерде ашылған аралас мектептер тарихына көз жүгіртсек те анық байқауға болады . 1876 жылы патша ағзамның өзі қазақтар ғасырлар бойы қолданып келе жатқан арабша жазуды орыс жазуына ауыстыру туралы жарлыққа қол қойды. Дәл осы жылы граф Толстой Ыбырай Алтынсаринге орыс алфавитін ешқандай өзгеріссіз сол қалпында қазақ жазуына қолдану жайында кеңесіп, нұсқау берген . Осы мәселе жайында Ы. Алтынсарин " қазақтың облыстық мектептері туралы записка " деген еңбегінде: "…1876 жылы граф Толстой Орынбор қаласына келген кезде… ең алдымен талқыға салынған мәселе – қазақ арасына орысша хат  таныту жолдары және бұл үшін қазақ тіліне орыс алфавитін қолдануға болатын—болмайтыны туралы мәселе қойылған еді. Бұл мәслихаттарға Орынбор өлкесінің  бұрынғы генерал-губернаторы генерал адъютант Крижановский, Орынбор оқу округінің попечителі Лавровский, қазандағы оқытушылар семинариясының директоры Ильминский және Торғай, Орал облыстарының  губернаторлары қатынасты, бұлардың бәрі де орыс алфавитін қазақ тіліне қолдануға әбден болады деген қорытындыға келген еді",- 1 деп жазуы арқылы-ақ  жергілікті  отаршыл хакімдердің бәрі бас қосып, қазақтар қолданып келген араб жазуының орнына орыс жазуын қолдану туралы көптен бері алдын ала ойластырылып келе жатқан саяси мақсаттың ең буынды тұсын толық түрде ашып беріп отыр. Ÿғни патшаның өзі қол қойып, жарлық берген жылы-ақ оның қазақ даласындағы билеушілері мен миссионер ғалымдары сол жылы бұл мәселені жүзеге асыруға нақтылы кірісіп, бір шешімге келуінен көп нәрсенің сыры айқындалып тұр .

Ильминский  бастаған миссионерлік  саясатты іске асырушылардың бәрі, алдымен қазақтарды татарлардың рухани ықпалынан  бөліп алып , олармен қарым-қатынас жасатпауға бар күшін салса, осы саясатты Түркістанды отарлаушы патша әкімдері ислам дініне беріктеу болып келетін бұхаралықтардан қазақтарды ажырату, рухани ықпалын таратпау мәселесіне ерекше көңіл бөлді.Осы себепті де 1880 жылы 8 қарашада генерал адъютант фон Кауфман Ағарту минстріне жазған жолдамасында көшпелі қазақ елін тезірек ассимилияциялап Ресеймен кіріктіріп жіберу үшін, оларды Орта Азиялықтардан бөлек ұстаудың қажеттігін атап өтеді. Бұл үшін қолданылатын саяси тәсіл ретінде қазақтардың жазуын орыс жазуымен алмастыруды көздеді, олар діншіл рухани ықпалдан аулақ ұстауға қызмет етеді деп білді.

Жалпы түркі тілді халықтардың жазуын орыс алфавитіне көшіру туралы ереже 1906 жылы 31 наурызда өткен мәжілісте Екінші Николай патшаның өзі бас болып қабылдатқан еді. Бірақ Ресей империясындағы сол тұстағы саяси - әлеуметтік жағдайдың қиындауы себепті, орыс алфавитін бірден жүзеге асыруға сескенді. Әзірше бұратаналардың  бойын біртіндеп үйрете беру үшін, орыс алфавитін ресми документтер мен мектеп оқулықтарында қолданумен шектелу қажет деген қорытындыға келді.

Ильминский татарларға қойған талап тұрғысынан келіп, қазақтарға арналған кітаптардың бәрін де орыс алфавитімен шығаруды талап етті. Ы. Алтынсарин еңбектерінің, әсіресе оқу құралдарының бәрі орыс алфавиті негізінде шығарылу себебі де, осы қатаң талаптың ырқына байланысты құбылыс деп білмек керек.

1870 жылы Ағарту министрлігінің "О мерах к образованию населяющих Россию инородцев" заңы жарияланды. Бұл заңда негізінен Ильминскийдің орыстандыруды көздеген миссионерлік педагогикалық жүйесі ендірілді. Осы заңда орыс емес  халықтарға үш түрлі категория белгіленді. Бірінші категория бойынша, ұлт тілдерінде  сабақ өз тілінде, бірақ міндетті түрде орыс алфавитімен оқыту талап етілді. Мысалы, Ыбырай ашқан мектептер  осы категорияның ішіне кірді. Екіншісіндегі  сабақ  таза орыс тілінде жүргізіліп, тек сабақ  үстінде түсінбеген жерін  ана тілінде  айтуға рұхсат етілді. Ал, үшінші категория бойынша, сабақ тек орыс тілінде  жүріп, ана тілінде сөйлеуге рұсат етілмеді.

А. Байтұрсынов миссионер  атаулының өткен тарихымен  жете таныс әрі олармен тікелей қызметтес болуы себепті  де, олар көздеген саяси түпкі мақсаттың шоқындыру мен орыстандыруға алып келерін біліп, революция алдында - ақ: "…Хүкіметке жағымдысы қол астындағы жұрттың  жазу – сызуы, тілі, діні бір болу. Ресей қоластында  түрлі тілді, түрлі дінді, түрлі жазу—сызуды тұтынып отырған жұрттар бар. Солардың бәрі тілін, дінін, жазу - сызуын орысқа аударса, хүкіметке онан артық іс болмас " 1, - деген  ой қортындысына келуінде айтарлықтай терең таным , үлкен сыр жатыр .

Орыстандыру саясаты Кеңес өкіметінің уақытында да толастаған жоқ. Халықтардың  ғасырлар бойы қолданып келе жатқан жазуын өзгерту мәселесі В.И Ленин қайтыс болған соң қызу қолға алына бастады. Алдымен түркі тілді халықтардың  қалыптасқан араб алфавитін кириллица  жазуымен алмастыру мәселесі жедел қолға алынды. Бұл бір кездегі қоғамдық пікірде латын алфавитін : "…бүкіл әлемдік коммунистік қоғамның алфавиті" деген қате ұғымның орын алуына  байланысты көтерілген еді. Жиырмасыншы жылдар ішінде латын жазуы түркі тілді халықтардың жазуына  айналып та үлгерді. Тіпті ерте кезден - ақ православия дініне шоқынып , орысша жазуды қабылдаған якуттардың өзін  қайтадан латын жазуына көшірген солақайлықты да бастан кешірдік.

Қазақ зиялыларының білікті тобы латын алфавитін қабылдауға наразылық білдірді. Бұл пікір, әсіресе , көрнекті  филолог  Ахмет Байтұрсыновтың " Әліппе - таңбалар жұмбағы "  деген белгілі мақаласында толық көрініс беріп , латын жазуын "Европа жұртымен бірдей болу мақсатымен аламыз десек , алу қиын болған себепті орыстар аяқ баспай отырғанда, біз сол мақсатпен істейміз деп айтудың қанша орны барлығын сөйлеп, көп сөз қылмасақ та болар", деп өз пікірін қысқа әрі тұжырымды түрде білдіреді.

Патша өкіметінің осындай шовинистік, отаршылдық саясатына қарамастан қазақстандағы білім беру ісінде елеулі өзгерістер болды.  ХІХ ғасырдың 60-80 жылдарындағы буржуазиялық реформалардың салдарынан және 1905-1907 жылдардағы революциядан кейін де бұратана халықтар арасында мектеп ашу ісі жаңа серпінмен жалғасын тапты. қазіргі кездегі зерттеулерде қазақстандағы білім беру жүйесінің қалыптасуы барысында елеулі өзгерістер болғаны атап өтілуде. Мысалы, 1911 ж. жүргізілген Бүкілресейлік халық санағының көрсетуіне қарағанда қазақстанда 84 медреседе 28814 шәкірт оқып, 134 оқытушы жұмыс істеген. Ал сауат ашу мектептері 1446 жеткен.

Сонымен бірге мемлекеттік орыс-қазақ мектептері мен соған ұқсас орыс-қазақ мектептерінің саны қазақстанда 350-дей болған. Орыс-қазақ мектептерінің кең дамыған жері Орынбор округі болды.

1890 ж. осы жерде 250 орыс-қазақ мектептерінде 8236 қазақ жастары оқыды.1

Жалпы революцияға дейінгі қазақстандағы білім беру жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөлуге болады:

Бірінші кезең- арабша хат танытатын ауыл мектептерінің  пайда болуы. Осындай мектептердің қашан пайда болғанын және қаншама болғанын айту қиын. Себебі бұндай мектептер уақытша ашылды және хат танытудан арыға бара алмады.

Екінші кезең- ХІХ ғ. бірінші жартысындағы патшалық Россияның жергілікті халықты басқаруға тарту үшін ашылған қазақ-орыс мектептері, бұл кезеңді үгіт-насихат кезеңі деп атауға болады.

үшінші кезең- ХІХ ғ. 60-шы жылдарындағы Россияда крепостниктік құқықтың жойылуы және қазақстанның толық отарлануына байланысты  1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформадан кейін  жергілікті ұлт өкілдерін басқару жұмысына тарту үшін және орыстандыру саясатын жүргізу үшін ашылған мектептердің пайда болуы.

Халыққа білім беру ісінің қазақстанда қалыптасу  барысында оқу ісінің мазмұны мен түрі туралы да мәселелер  де шешіліп отырды. Бұл процеске   әлеуметтік-саяси топтардың мүдделері де әсер етті. қазақстандағы білім беру жүйесінде өз орнын табуға және оның дамуына ықпал етуге тырысқан төрт топты атап өтуге болады.

Бірінші топқа  фундаменталдық ислам білім беру жүйесін қалыптастыруға ұмтылған мұсылман дін басыларын жатқызуға болады. Ресейге бағынғанға дейін қазақ арасында ислам діні біркелкі тарамағаны белгілі. Бірақ Ресейге толық бағынғаннан кейін және Орта Азияның Ресей қол астына өтуі жағдайды өзгертті. Отарлық езгінің күшеюі халықтың іштей наразылығын тудырып, өзіне  рухани жағынан жақындау мұсылман дініне бет бұра бастады. Ислам дінінің  қазақ арасында кеңінен етек алып жайылуынан қатты күдіктенген кісінің бірі- халқымыздың мақтанышы  аса дарынды ғалымы, ағартушысы Шоқан Уәлиханов.Ол  осы жағдайға байланысты :"Татар молдалары  мен Орталық Азия ишандарының …әрекеттері арқасында  қазақ барған сайын мұсылманшылық жолға түсіп барады.қазір қазақтың  кейбір сұлтандары ,байлары әйелдерін оңаша үйде ұстайтын болды; қазақтар  Меккеге баратынды шығарды,жырлар айту орнына , пайғамбарлар туралы жыр, ертектерді айтады, діни хиссаларды оқиды.Тегі еуропалық  мәдениетке Ресейдің  Византия  дәуірін басынан  өткізіп жеткені секілді, қазақ халқы  татар дәуірін басынан  өткізіп  жететін болар.Бұл – оның  болашағы  бұлдыр, қараңғы деген сөз"- деп, аса бір өкінішпен, торығушылықпен жазған еді. Бұл топ көне білім беру жүйесі кадимиді дамытуға ұмтылды, бірақ  бұл жолдың басты кемшілігі адамның еркін дамуын шектейтін жолдың бірі еді.

Екінші топқа  қоғамдағы өзгерістерге байланысты ескі мұсылмандық білім беру жүйесін жаңарту қажеттігін түсінген жаңашылдар- жәдидтерді жатқызуға болады. 1905 жылдан соң қадим  мектептері қазақ даласында  азайып, жадит мектептері көбейген еді. Ресей мұсылмандары қадими дін мектептерінің орта ғасырларда  қалыптасқан оқу жоспарлары,бағдарламалары,оқулықтары мен оқыту әдістерін сынаған зиялылар өздерін – жадидтар(жаңашылдар) деп, ал, өздерінің  оқыту әдісін- усули (әдіс) жадид деп атады. Ресейдегі жадид қозғалысын Бакчасарайда (қырым) шығатын " Тәржіман" (1883) газеті мен оның бас редакторы Исмайлбей Гаспиринский  басқарды. Ол 1884 ж. Бакчасарай қаласында  ең алғашқы жадид  мектебін ашты. Мектеп үйі,оның ішіндегі заттары: парталар, жазу тақтасы, тарихи және жағрафиялық карталар , глобустар, т.б. көрнекті құралдар, сол сияқты оқулықтар, класс  журналы, сабақ кестесі Еуропа елдері мектептерінің үлгісімен жабдықталды. А.Коменскийдің  кластық-сабақтық жүйесі: шәкірттерді жылдың тек бір мезгілінде  ғана мектепке қабылдау, сабақты жаңаша ұйымдастыру  жадид мектептерінің  оқу-тәрбие  жұмыстарының негізіне алынды. Сол сияқты шәкірттерді  ұрып-соғып  жазалауға  да тиым салынды. қысқасы, Гаспиринскийдің  мектебі, Ресейді мекендейтін  түрік тілдес халықтар үшін, ескі қадими мектептерді  қалай етіп замана талабына сәйкес қайта құруға болатындығы  жөнінде эксперимент мектебі, үлгі-өнеге оқу орны болды. И.Гаспиринскийдің жолын ұстаған   кісілердің мұсылмандар  арасында саны көбейе берді. Мәселен, Татарстанда  А.Баязитов, Д.Кильдеев т.б. "Иттіфақ әл муслимн" ("Мұсылмандар одағы") құрылды. Орталық Азиядағы  жадидтердің басшылары  ақындар Абдур-Рауф Фитрати пен Махмуд Бехбудилер, Файзулла Хожаев, Мунауар Абдурашидов өлеңдерінде Шыңғысхан мен Ақсақ Темірдің қаһармандық             күрестерін дәріптеп, зиялыларды Тұран елінің бұрынғы беделі мен абырой-атағын қайтадан қалпына келтіру үшін, күреске шақырды. Бір кездерде Орталық Азияны мекендейтін түркі халықтарының  бәріне ортақ әдеби тіл болған – ескі шағатай тілін қайтадан жандандыру  жадид  мектептері мен  жас ұстаздардың  халық зиялыларының  қасиетті міндеті деп түсіндірді. Олар кезінде "чағатай гүріңі" ("Шағатайша әңгімелесу") деген әдеби үйірмелер ұйымдастырды.

1906 ж.тамыз айында Нижний Новгород  қаласында мұсылман халықтарының Бүкілресейлік ІІІ-сьезі шақырылып, онда қабылданған талаптардың  негізіне  жадидтердің  ұсынысы алынды. Мәселен, сьезд  мұсылман елдері  мектептерінде сабақты оқушылардың  өз ана тілінде  барлық мектептеріне  ортақ  тұрақты оқу жоспарлары мен оқу бағдарламаларын жасауды және мұсылмандар үшін, жалпыға бірдей міндетті  бастауыш  білімді жүзеге асыруды талап еткен қаулы қабылдады.

Жадит (төте оқу) мектептеріне мамандар даярлауда Уфадағы ғалия, Хусайния медреселері, Орынбордағы Мұхамедия және қазан медреселері елеулі қызмет атқарды. қадимнің  оқуы араб тілінде  жүргізіліп,  жалаң діни білім берді. Жадит мектептерінде әдебиет, тіл, есеп, тарих, табиғаттану пәндері де оқытылды. Жалпы алғанда, ірі медреселерде төмендегідей пәндерді оқыту ісі жолға қойылған: фараиз – дүние-мүлікті мұраға қалдыру және бөлу туралы заң: усул-фиких—мұсылман заңдарын зерттеу, хикмет—тарих, философия және жаратылыс ғылымдарының энциклопедиясы, наху—араб тілінің грамматикасы, акаид -догматика, монтық - логика.  Сонымен қатар, арифметиканың төрт амалы, орыс тілі, сөйтіп медресе де (жоғарғы мұсылмандықоқу орны) жастардың тәрбиесі мен білім дәрежесін, ой дамуының қалыптасуына әсер ететін барлық дерлік негізгі пәндерден сабақ берілетін.  құран көп пәннің бірі болып қалды.

Ол кезде  қазақ даласында  орыс мәдениетіне негізделген  ұлт мектептері өте аз болғандықтан, Уфа, қазан медреселерін бітіргендер  жадит мектептері арқылы  қазақтарға оқу-білім таратуда  елеулі қызмет атқарды. Алайда, патша ұлықтары, әсіресе, жандармерия  қадим мектептерінің  азайып, жадит мектептерінің  көбеюінен қауіптеніп, Уфада оқып жүрген шәкірттерді де, дала елдерінде  көшпелі төте оқу мектептерін ашқан татар мұғалімдерін де қудалаған.  қазақстанда жадид қозғалысы, Орталық Азия елдеріндегідей қадими  мектептер өкілдерінің күшті қарсылығына ұшырамаса  да жөнді дамыған жоқ. Жадид мектептері сан жағынан өте аз  болды және  оларды көбісі қазақ арасында емес, қалаларда орналасты. Сондықтан, жай қарапайым халық жадид мектептерінің  ескі қадими мектептерден артықшылығын  онша ажырата алмады. Соның салдарынан қазақ арасында жадид мектептеріне деген қажеттілік, құмарлық айтарлықтай  күшті болмады. Оған қазақ буржуазиясы  мен оқыған зиялылардың сан жағынан аздығы, экономикасының мешеулігі және саясат саласындағы үгіт-насихат тәжірибесінің  рулық тартыстар дәрежесінен жоғарылай алмағандығы басты себеп болды.

Қазақстандағы жадид мектептерінің саны, олардың оқу жоспарлары, бағдарламалары мен оқулықтарының негізгі ерекшеліктері осы күнге дейін жұртшылыққа  белгісіз,  өз зерттеушілерін күтіп отырған маңызды мәселелер. К.Е.Бендриковтың мәліметі бойынша 1909 ж. Сырдария облысында 39, Жетісу облысында 18 ғана жадид мектептері болған.1 Ал, қазақстанның басқа облыстарында, қанша  жадид  мектептері  болғанын  айту  қиын.

Қазақстан жағдайында, біздің ойымызша қадими мектептерді жадид мектептеріне айналдыру жұмысына көбінесе қазақтың жаңашыл "ғалия" медресесі мен оқушылар семинарияларында орысша білім алған зиялылары батыл кіріскен сияқты. Жадид мектептерін ашып, онда сабақты Еуропа педагогикасы жетістіктері негізінде ұйымдастыруға негізінен солар мұрындық болған.

Тіпті , кейбір қазақ оқытушылары жадид қозғалысы күшейсе қуанып, сәл әлсіресе ренжіп отырған. ХІХ ғасырдың 80-жылдарында ІІІ Александрдың  керітартпа саясатының кезінде " Тәржіман" газетіне жасалып отырған саяси қысымның күшеюіне өзінің риза емес екендігін газет редакциясына хат жазып, олардың бастамасын өзінің барынша қолдайтындығын айтып , ниеттестік, қамқорлық көрсеткен кісінің бірі- Ақмешіт уезі, қазалы қаласының тұрғыны, оқытушы Әубәкір Салықов болды. қатардағы оқытушының жадид қозғалысына үн қосуы, оның әлеуметтік-педагогикалық маңызын жоғары дәрежеде, ол қамтыған аймағының кең болғанын көрсетеді. Мұсылманша білім іздеген  қазақ жастарының көбі ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында "ғалия" және "Хусоиния"  медреселерінде оқыды, әсіресе " ғалия" медресесі өзінің ұстаған жаңашылдық бағытымен, ол кезде, жастар арасында өте беделді болды.

Уфа қаласындағы " ғалия" (арабша : алла жоғары) медресесін 1872 ж. Зия Камали деген жаңашыл ғалым ашып , оны көп жылдар бойы өзі басқарған . Осы медресенің шәкірті ғайса  Тоқтарбекұлы 1913 жылы " қазақ " газетінде жарияланған мақаласында " ғалия" медресесінде қырыққа жуық қазақ жастарының оқып жүргенін хабарлады. Оның ішінде, Семей облысынан –14 шәкірт, Ақмоладан-7 , Астраханнан-6, Жетісудан-6, Торғайдан-5 және Сырдариядан-2 жігіттің білім  алатынын жазады. Сол   "қазақ" газеті 1915 ж. " ғалия "  медресесінде қазақ қызы –Мағфура Найманқожа  қызының оқитынын да жазады. Сонымен Уфа талай қазақ жастарының білім, тағлым алып, башқұрт, татар жастарымен қоян қолтықтасып, достасқан қаласы. Татар, башқұрт жастарының көбісі ол кезде қазақ даласына келіп бала оқытатын.

"Жымысқы" ойлардан  ада, қазақ баласына тек жақсылық жасауды ойлап, өз қаражатына мешіт салдырған, жәдидше оқытатын мектеп ашқан  біздің ата- бабаларымыз болған екен. Олардың бірі - Жетісу өлкесіндегі (қазіргі Талдықорған облысы, Ақсу ауданында) "Мамания" мектебі. Бұл мектепті ашқандар Маман әулеті. Кей деректерде Есенқұл және Сейітбаттал Мамановтар деп нақтырақ айтылып жүр.

Кейбір зерттеушілер жазып жүргендей1  бұл ағайынды жігіттерді бір- бірінен бөле жарып, бұл мектепті Есенқұл ашқан деп нүкте қоюдың біздің ойымызша қажеті жоқ сияқты. Өйткені, кейбір деректерде  мектеп бұлардың әкесінің, ағасының  атымен Маман, Тұрысбек мектебі деп қосарлана аталады ( мәселен,"қазақ" газетінде) . Әрине, бұл тұста  жас та болса, бас болып бастама көтерген Есенқұлдың еңбегін жоққа шығара алмаймыз, сондай- ақ шама-шарқынша  жыл сайын  мың жарым сом беріп ("Айқап",1914,N1), жәрдем еткен, оның алдында  құрылыс жұмыстарына айтарлықтай қаржы бөлген  Сейітбаттал қажының да еңбегін жоққа шығаруға болмас. Болыс болған, би болған, тоғыз болыс Матайды бір өзіне қаратқан  Сейітбаттал қажының еңбегін тұстастары "Айқап" журналында ( 1914,N 1) жақсы жазған. Маман ұрпақтары  тек мешіт салып, медресе ашумен шектелмей, қазақ әдебиетінің көсегесін көгертуді ойлап, қазақ топырағында тұңғыш роман жарысын жариялап, бәйге тікккен, өз мектептерінен шыққан ынталы оқушылардың қаражатын көтеріп, ірі шаһарларға оқуға жіберген. Бай атаулының бәрін шық бермес Шығайбайға, сараң қарабайға теңеп, "идеологияның" ықпалында өскен  бүгінгі ұрпақ үшін  мал - жанын халқы үшін садаға қылған  байлардың да болғанын білу- тарихтың шынайы бір парағын ашу болып табылады.

Қазақ арасында роман жарысын жариялап, бәйге тіккен Есенқұл Мамановтың игі бастамасы  туралы  "Айқап" журналында Мұхамеджан Сералин, "қазақ" газетінде  Әлихан Бөкейхановтар  пікір білдірген. Екі азаматта Есенқұл Мамановты   әйгілі швед байы Альфред Нобельге  теңеген. Есенқұл бұл жарысқа сыншылыққа қазақтың игі жақсылары -Әлихан Бөкейхановты, Ахмет Байтұрсыновты, Міржақып Дулатовты, Мұхамеджан Сералинді, Райымжан Мәрсековті, Шәкәрім құдайбердиевті, Жақып Ақбаевты, Нарманбет Орманбетовты, Нұрғали Құлжановтарды ұсыныпты. Жалпы Маман әулетін қазақтан шыққан алғашқы меценаттар десе болады.Осы қазақтың алғашқы меценаттары ашқан "Мамания" мектебінің ірге тасының қаланғанына биыл 100 жыл толып отыр.

Қазақтың талай баласын қанаттандырған білім ордасы- "ғалия" медресесін  бетке ұстап, жалау еткен  " Мамания" мектебінде   дін сабақтармен қатар, есеп, жағырафия, қазақ тілі , тарих, зоология, орыс тілі  пәндері  жүргізілген.

Маман әулеті мектептің қажетіне жыл сайын көп қаржы бөліп отырған. Мектеп иелерінің оқытушы –ұстаздарды  талғаммен, талаппен іріктеп алғанын аңғару қиын емес сияқты."қазақ" газетінде  жарияланған материалдан мектепте бес оқытушы қызмет істегенін байқаймыз. Олар – Мұсағалиев ғабдолғазиз, Жиһандаров Файызрахман, Малдыбаев Мұстақым, Хасен, қожаахмет молдалар. Бұлардың ішіндегі Мұсағалиев ғабдолғазиз, Малдыбаев Мұстақымдар "Айқап" журналының, "қазақ" газетінің белді авторлары болған.Тіпті татар ағайынымыз Жиһандаров Файызрахман  да (кейіннен Маман әулетіне күйеу болған) ішінара "Айқапқа" жазып тұрған көрінеді.

Каир университетінің заң факультетін бітірген, Индонезия, үндістан, Жапония, Пакистанда болған, сегіз шет тілін меңгерген, шығыс елдерінің тарихын, әдебиетін зерттеген ғалым Мұсағалиев ғабдолғазиздің, Уфадағы "ғалия" медресесін бітірген,"қазақша ең жаңа әліппе" оқулығын жазған Малдыбаев Мұстақымның осы мектепте ұстаздық етуінің өзі - оқытушылар ұжымының осал болмағандығын  дәлелдей түседі. XX ғасырдың 20-30 жылдарында оқу-ағарту саласын жоғарыда айтылған деректер негізінде жүргізіле бастады.

1.3. Қазақтың ұлттық педагогикасының қалыптасу жолдары

Қазақ мәдениетін  – ғасырлар бойы қалыптасќан ұлттық мәдениет. Ол ұлттық тәлім-тәрбиенің  негізінде дамып, қалыптасты. Ұлттық тәрбие сол ұлттың мәдениетін дамытудың қозғаушы күші болып табылады. Әрбір халықтың тарихи тіршілігі мен рухани тәжірибесі бар. Халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі рухани тәжірибелері арқылы қалыптасқан тәрбиелік және дүниетанымдық құралдарын біз халық педагогикасы дейміз. Халық педагогикасы- халықтың мәдени мұрасы.

Халық педагогикасы сол халықтың (ұлттық) этностық ерекшеліктеріне байланысты дамып, қалыптасқан. Ал этностық (ұлттық) ерекшеліктері сол этностың тұрмыс-тіршілігіне, тарихи әлеуметтік, жағрафиялық жағдайларына, генетикалық, физиологиялық т.б. ұлттық ерекшелігіне байланысты болатыны белгілі [  ].

Тәрбиелеу- мәдениетке баулу деген сөз. Қазақ халқы өзінің тәрбиелеу, дүниетану жүйесін көшпелі және отырықшылдық тұрмысқа байланысты, тарихи -әлеуметтік жағдайларға сәйкес дамытып, өзінің ұлттық (этностық) мәдени ерекшеліктерін қалыптастырды.

Қазақ халқының мәдениетіндегі тәрбие мен оқыту ерекшеліктері оның ғасырлар бойын дамып, қалыптасқан ұлттық қасиеттері: меймандостық, кісілік сыйласымдылық, имандылық, кішіпейілділік, кеңпейілділік, салауаттылық, тіршілікке бейімшілдік десек; Рухани болмыстары: өнерпаздық, шешендік, ақынжандылық, жадына сақтай білу қабілеттілігі оның ұлттық ерекшеліктерін танытады.

Әрбір ұлттың ұлттық қасиеттері ұлттық тәрбиеге (ұлт педагогикасына) байланысты дамып, қалыптасқан. Қазақ халқының ұлттық тәрбие жүйесін халықтық тәлім-тәрбие дейміз де, ол туралы тұжырымдалған ғылыми жүйені халық педагогикасы дейміз.

Халық педагогикасы ұлттық әдебиет пен сол ұлттың салт-дәстүрлерінің құралады. Әдебиет көркем шығармалар арқылы сан үйретуден бастап, шығарма кейіпкерлерінің тілін, ойын, іс-әрекеттерін, мінез-құлқын, ұлттық қасиеттерін үлгі ретінде әсерлі баяндап, содан соң көркемдеп көрсетіп үйрету арқылы жеке тұлғаның адами қасиеттерін қалыптастырып, кісілік сана-сапасын арттырады.

Ал, ұлттық салт-дәстүрлер игі әдебиеттердің әдет-ғұрыпқа (әдепті іс-әрекетке) айналып, одан әдеп (ұлттық мәдени көрніс), әдептен дәстүрге  (мәдени үрдістің ұлттық дәрежедегі көрнісі) дәстүрден салт (ұлттық мәдени көрніс), әдептен дәстүрге (мәдени үрдістің ұлттық дәрежедегі көрнісі) дәстүрден салт (ұлттық қолданыстың қолданылмалы заңға айналуы), салттан салт-сана (дәстүрдің ұлттық санаға сіңіп, сөзсіз қолданыста болуы) қалыптасқанын көрсететін жеке тұлғаның ұлттық мәдени қасиеттерін қалыптастырады.

Қазақ халқының аса бай ұлттық әдебиеті, қайрымды, әдепті салт-дәстүрлері оның этностық (ұлттық) ерекшеліктерін көрсетедіде, ол жеке тұлғалардың ұлттық қасиетерін қалыптастырады.

Халық педагогикасы- сол халықтың тұрмыстық, өмірлік тәжірибесінен дамып, қалыптасқан ұлттық тәрбиелік және дүниетанымдық жүйені көрсететін ғылым саласы. Халықтың (этностың) тәжірибесінсіз “педагог тажоқ, педагогика да жоқ “ (К.Д. Ушинский). “Біз бала тәрбиелеуде халық тәжірибесіне сүйенеміз” (Аристотель). Сол халық тәжірибесі арқылы дамып қалыптасқан  “Халық педагогикасы-империкалық білімдер жиынтығы”(Г.С. Виноградов) болып табылады. Қазақ халқының халық педагогикасы ұлттық тәрбие құралы ретінде оның этнгостық (ұлттық) ерекшеліктерін қалыптастырады.

Педагогика және этнопедагогиканың арақатынасына

(К.Ж. Қожахметова)  төмендегідей талдау жасайды.

Ғылымның компоненттері	ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМ - үлкендер мен балаларды тәрбиелеу мен оқыту туралы ғылым заңдылықтары
Мақсаты мен міндеттері	1.Тәрбие аймақтарының заңдылықтарын ашу, білім беру, оқыту, тәрбиелеу мен білімдендіру жүйесін басқару; 2. Практикалық тәжірибені кеңейту және үйрену; 3. Білім беру жүйесін болжау; 4. Практикада зерттеудің нәтижесін енгізу; 5. Негізгі инновациялық үрдісті әдістемелік, теориялық тұрғыда өңдеу, тәжірибе мен теорияның
Нысанасы	Педагогика нысаны – адамның өзгеруі мен өзіндік өзгеруі барлық жағынан құрылымы және оның қалыптасуы.
Пәні	Пәні-оқу-тәрбие үрдісінің мақсаттылығы, бар мақсаттылығының қалыптасуы, оқыту, оқу, өзін-өзі білімдендіру мен өзін-өзі тәрбиелеу. Педагогика пәні- тәрбие, білім беру , оқытудағы адамның тұлғалық қалыптасуы мен дамуындағы бағыттар үрдісі.
Қызметті	Адамдарға таным заңдылықтары тәрбие, білім беру, оқыту мен оның негіздерін көрсету және жақсы жолы педагогикалық тәжірибе мен қойылған мақсатқа жетудің тәсілін көрсету.
Әдістері	Бақылау, тәжірибеден үйрену, басылымдар, мектеп құжаттарын талдау, педагогикалық шеберлікті үйрену, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, педагогикалық тестілеу, сауалнама, сандық әдістер.
Принциптері	Тәрбиелеу: 1. құндылық қарым-қатынасқа бағытталу; 2. Субъективтілік; 3. “баланың бар екенін қабылдау”. Оқыту: оқытудың дамытушылық, тәрбиелеушілік сипаты; ғылыми мазмұн мен оқу процесінің әдістері; ғылым жетістіктерін меңгерудегі жүйелілік пен бірізділік; саналылық; көрнекілік; оқытудың жеткіліктілігі; оқытудың өмірмен байланыстылығы;
Категориялары	Тәрбиелеу,оқыту, білімдендіру, қалыптастыру, дамыту, өзін-өзі тәрбиелеу, педагогикалық процесс, әлеуметтік қалыптасу.
Заңдары	Оқытудың мақсаты, мазмұны, әдістерінің әлеуметпен ұштасу заңы; тәрбиелей және дамыта оқыту заңы; оқушылар іс-әрекетінің оқыту мен тәрбиелеуге бағыттылық заңы; педагогикалық процестің тұтастық заңы; оқытудағы теория мен практиканың байланыстылық заңы; оқу практикасын ұйымдастырудағы ұжым мен жеке адамдардың байланыстылық заңы.
Заңдылықтары	Педагогикалық заңдылық - тәрбие құбылыстарының нақты шынайылықпен байланыстылығы. 1.Жеке адамның әлеуметтік-психологиялық қалыптасуы, баланың өзіндік белсенділігіне байланысты іске асырылады; 2. тәрбие процесінде баланың іс-әрекетінің мазмұны, өзекті қажеттіліктердің тууына байланысты өзгеріп отырады; 1.     жеке адам тек өзінің іс-әрекеті арқылы ғана дамиды. 2.     Бала өзін жақсы көргенде, қорғанышты сезінгенде өзінің қарым-қатынасын еркін көрсете алады. 3.     Субъектінің белсенді іс-әрекеті барысында обектіге жеке қарым-қатынасы туындайды. 4.     Баланың дамытушылық автономиясы мен психологиялық эмансипациясы тәрбиенің “жабық сипатын” бейнелейді. 5.     Жеке адам тұтас феномен ретінде өмір сүреді.
Теория	Тәрбие процесінің мәні.  Тәрбие процесінің заңдылықтары. Жеке адамды қалыптастырудың біртұтас теориясы. Тәрбиеге комплекстік тұрғыдан келу теориясы. Оқушы тәрбиесін жүйелі талдау. Педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасын қалыптастыру.  Және басқа теориялар.

Қазақ халқының ұлттық мәдениеті – тарихи мәні бар, өзіндік ерекшеліктері бар құбылыс. Этнопедагогика - ұлттың мәдени мұрасы, тәрбие негіздері. Белгілі ғалым А.Қасымжанов: “Мәдени эмпирикалық деректер мен айғақтарға талдау жасай келе және ғылыми ілімдерге сүйене отырып, этномәдени уақыттың рухани дүниетанымдағы (негізінен қазақ халқының) кезеңдерін (мифологиялық уақыт, архетиптік уақыт, өркениеттік уақыт, дәстүрлік уақыт, инновациялық уақыт) ғылыми түрде, айқындап көрсетеді. Ағартушылық - қазақ халқының ХІХ ғасырдағы рухани мәдениетінің маңызды бөлігі болып табылады”, - дейді (Қасымжанов А. Рухани тамырлар. “Қазақ”, 90-б.).

Ұлттық мәдениеттің даму кезеңдерінің қай дәуірін алсақ та, ол халықтың ұлттық (халықтық) педагогикасымен сабақтасып жатқанын көреміз. Ұлттық мәдениет ұлттық тәрбие арқылы қалыптасады. Ал, тәрбие дүниетаныммен, өмір заңдылықтарымен (философиямен) тығыз байланысты.

Қазақтың ұлттық тәрбие негіздері (халық педагогикасы) ең әуелі дүниетанытуды, содан кейін тәрбиелеуді, ол үшін өмір заңдылықтарын үйретуді көздейді.

Қазақтың халық педагогикасының үлкен бір саласы ауыз әдебиеті (жалпы әдебиет) - ұрпақты адамгершілікке, еңбекке, әсемдікті сезуге, тіл мәдениетіне құштарландыра тәрбиелейтін құдіретті құрал. Оның тәрбиелік кеңістігі мен қуаттылығы тарихи кезеңдер мен уақыттарға байланысты өлшенеді.

Мәдениеттің өмірдегі көрінісі - ұлттық тәрбиенің жемісі. Әдебиет – тәрбиенің (мәдениеттілікке тәрбиелеудің) басты құралы болып табылады. Кез келген әдеби шығарманың эстетикалық (көркемдік) мәні тәрбиеленушінің этикасы мен этникасын (әдебін) яғни мәдениетін қалыптастыруға себін тигізеді, әсер беріп адамдығын қалыптастырады.

Жас ұрпақтың әдептілігін (мәдени болмысын) дамытып қалыптастыру үшін, қазақ халқы әдебиеттің әдептілікке үйрететін үрдістерін жан-жақты пайдалана білген.

Ең әуелі бір жастан бес жасқа дейінгі баланың адамдық қасиеттерін қалыптастыру мақсатында, қазақ халқы тілашар дәстүрі сияқты ұлттың шығармашылық жемістерін барынша қолданып, оны тәрбие құралы етіп, пайдаланған.

Әсіресе, қазақ халқының мақал-мәтелдері ұрпақты мәдениеттілікке тәрбиелеудің ең басты құралы болды.

“Туған жерге туың тік”, “Кісі елінде сұлтан болғанша өз еліңде ұлтан бол” сияқты мақалдар туған жерді сүю отанды ардақтау мәдениетін үйретуді көздейді.

“Кәсіп, кәсіптің түбі – нәсіп”, “Аз да болса, саз болсын” сияқты мақалдар кәсіпте мәдениет негізі екендігін меңзеп, “аз да болса, саз” еңбек мәдениетін үлгі етіп көрсетеді.

“Бірлік болмай, тірлік болмас”, “Ырыс алды ынтымақ” сияқты мақалдар ынтымақ пен бірлік ұлттық мәдениеттің өзекті бір түйіні екендігін түйсіндіреді де, “Бас басыңа би болсаң, Манар тауға симассың. Бір данаға жол берсең, жанған отқа күймессің” деп түйіндейді.

“Бөріктінің намысы бір”, “Ер мойнында қыл арқан шірімес” деп, халық ер азаматтардың намыстылығын және олардың елге қызмет ету мәдениеті әруақытта сақталады деп, олардың халық алдында парызын мойындатады.

Қазақ - ақын халық. Қайым айтыс, қыз бен жігіт айтысы, ақындар айтысы, жұмбақ айтыс, хайуанаттар айтысы сөз көркемдігімен, тіл жатықтығымен тыңдаушының көркемдік сезімін оятумен қатар, жастарды өнерге баурап, оларға әдептілікті, инабаттылықты, мәдениеттілікті үйретеді. Мысалы: Орманқұл мен Тәбияның айтысында,

                            “Бос мойын, бота тірсек бозбала көп,

                             Киіздей шала басып, қарпылмаған”- деп,

Тәбия қазақ жігіттерінің мәдениеттілігі аз екенін бір ауыз өлеңмен түйіндейді.

Бұрынғы және қазіргі айтыс өнерінде айтыс барысында әдепті бұзған ақын әруақытта жеңіліп қалып отырады. Айтыс жанры өлең өрнектерінің көркем болуын талап етеді де, тыңдаушының, айтушының көркемдік (эстетикалық) сезімін оятады. Мәселен, Біржан Сал мен ақын Сараның айтысында сұлулықты көркемдікті, әсем мінезді қастерлей жырлау басым. Мысалы:

“Тамағым жас баланың білегіндей,

Иығым сандалеттің тірегіндей.

Бет алдым қоңыр қаздың кеудесіндей,

Талбойым жолбарыстың жүрегіндей”

деп, Ақын Сара өз бейнесін көркем суреттейді.

Қазақ халқының салт дәстүрлеріндегі мәдени негіздер.

Ұлттық салт-сана сол ұлттың мәдени дәрежесін, рухани сапасын көрсетеді. Этнопедагогиканың негізгі бір саласы - ұлттық салт-дәстүрлер болса, сол ұлттың салт-санасының қалыптасу заңдылықтары бар, яғни мәдени өзегі мен өркендеу өрнектері айқын көрінеді. Ұлттық салт-сананың қалыптасуының бастауы сол ұлттың құрамындағы жеке тұлғалардың игі әдеттерінен басталады. Игі әдеттер жеке тұлғаларға әсерін тигізіп, ол көпшіліктің қолданысына (әдет-ғұрыпқа, әдепке) айналады да, ол ұлттың мәдени іргенегізі болып қаланады.

Әрбір ұлттың мәдени іргенегізі - әдеп (этика, этника) ұлттық заңды қолданысқа айналса, оны дәстүр дейміз. Дәстүр өмірге біржола кіріккенде ол – салт болады. Сөйтіп мәдени іс-әрекеттің ұлттық қасиетке (зањдылыќќа) айналуы салт-сана деп аталады. Бұл құбылысты этнопедагогикада мәдени сәулет дейміз.

Ұлттық салт-сананың өмірдегі қолданылмалы көріністері: рәсімдер, рәміздер, ырымдар, тыйымдар, жөн-жоралғылар, діни уағыздар, сенімдер, кісілік рәсімдері, перзенттік парыз, адамгершілік борыш, ұрпақтық міндет арқылы іске асырылып, салауаттылық, имандылық мейірімділік, қайырымдылық сияқты мәдени көріністерін табады.

Ұлттық мәдениеттің дәстүрдегі бастау көрінісі – сәлемдесу. Сәлем - әдептіліктің, яғни мәдениеттіліктің белгісі. Сәлемнің сәлемдесу, сәлем беру, сәлем ету сияқты түрлері өзінің жөн-жоралғылық (мәдени) ерекшеліктерімен сараланады. Қазақ келіні сәлем ету кезінде инабаттылық көрсетіп, үлкенге шынайы күлімдеп, жылы шырай көрсетсе, оның мәдениеттілігінің өз дәрежесі белгілі болады.

Ұлттық мәдениеттіліктің белгілері, әсіресе, отбасындағы сыйласымнан көрінеді. “Әке  - отбасының пірі”, “ана-әулеттің күні” деп халық от басындағы сыйласым мәдениетін ең әуелі ата-ананы сыйлаудан бастауды үйретеді, талап етеді. Отбасындағы сыйласымдық дәстүр бойынша ата, әке, аға, іні, әже, ана, әпке, сіңлі ұғымдарына сәйкес әрбір адамның өзінің сыйласымдық міндеттері мен борыштары және перзенттік парызы болады.

Халық отбасынан кейінгі сыйласым мәдениетін ұлағатты ұстазға инабатты шәкірт бола білу деп түйеді. Өйткені ұстаз өнеге көрсетеді, мәдениеттілікті үйретеді. Сондықтан шәкірт ұстаздан мәдениеттілікті үйренумен қатар, ұстаз бен мәдениетті түрде қарым-қатынас жасай білуге міндетті. Оның үстіне ұстаз “сегіз қырлы, бір сырлы” өзінің мәдениеттілік қасиеттерін шәкіртінің бойына сіңіріп, жүрегінде нұр жандырады. Ұстазын сыйлай білген шәкірт, өзінің ата-анасын, халқын да сыйлай білетін мәдениетті азамат болып өседі.

Ұлттық дәстүр бойынша, әдеппен сөйлеу, көпшілік орындарында әдепті болу, инабатты, иманжүзділік талап етіледі. Үлкеннің атына сыйласым мен ізеттілік белгісі ретінде “еке” деген сыйласымдық жұрнақ қосылып (Әдеке, Беке, Ардеке т.б.) айтылса, және “апашым”, “апатайым”, “ағатайым” деп атаса, кішілерге және балаларға сөз айтқанда “жаным”, “күнім”, “айым”, “ботам”, “құлыным” деген инабатты сөздер қосылып айтылып, дәстүрлік мәдени үрдістер қолданылады.

Қазақтың ұлттық: имандылық, қайырымдылық, мейірімділік, ізеттілік, инабаттылық, дәстүрлері, меймандостық, қонақжайлылық дәстүрлеріндегі рәсімдері - ұлттық мәдениеттің айқын белгілері болып табылады. Мысалы, кісі күту дәстүрі бойынша қонақ қабылдау, қонақасы беру, қонақ кәде жасау ұлттық мәдени рәсімдер арқылы орындалады.

“Халқыңды сүйсең, салтыңды сүй” деп халық ұлттық тәрбиеде қасиетті туған жерді қастерлеу, халықты қастерлеу, текті, ұлтты, жалпы адамзатты сүюді парыз деп санайды, халық педагогикасының мәдени, рухани кредосы - әдептілік.

Аталы сөз – бата, өнеге, тілек - ұлттық мәдениеттің мәнді белгілері. Ұлағатты ұстаздар мен шешендер, хандар, билер, атақты аталар мен дарынды даналар өздерінің өсиеттерін айтып, өнегелерін көрсетіп, ана тілінің айшықты сөздерімен тілек, бата беріп, ұрпақта мәдениеттілікке тәрбиелеуді мақсат тұтқан.

Халықтың ұрпақты әдептілікке (мәдениетке) тәрбиелейтін ұлағатты ұғымдары мен ырым, тыйым сөздерінің мәденитәрбиелік мәні зор. Салауаттылық, сауап, үнем сияқты ұғымдарға қайшы келетін кесір, обал, ысырап сөздерінің мәнін халық жас ұрпаққа жастайынан түсіндіріп, ұрпағын салауаттылыққа, үнемшілдікке, ұқыптылыққа, яғни мәдениеттілік негіздерін білуге тәрбиелейтін.

Халық ұрпағынан ағайын, жекжат-жұратты сыйлау дәстүрлері арқылы аталас, ауылдас, құда, нағашы, күйеу, жезде, жиен, дос, жолдас, таныс, ұжымдас адамдармен сыйласу мәдениетін талап етеді. “Аталастың аты озғанша, ауылдастың тайы озсын”, “Құдаңды құдайдай сыйла”, “Шын дос болу – бақыт” деп халық адам сыйлаудың ғажап үлгілерін ұрпағына үнемі үйретіп отырған.

Ер намысы, қыз абыройы - қазақ халқының ұлттық тәрбиедегі мәдени мұралық белгілерін білдіретін тәрбиелік тіректері. “Жақсы жігіт он бесінде баспын” дейді, “жаман жігіт отыз бесінде жаспын” дейді деп, халық жеке тұлғаның мәдениеттілігі жастайынан-ақ белгілі болатынын дәлелдейді. Халық қыздың абыройлы болуына көбінесе ана жауапты деп қарап, қызды әдепті (мәдениетті) етіп тәрбиелеу - ұлттық міндет екенін баса көрсетеді.

Әрбір мәдениетті, білімді адам өзінің кәсіптік, дүниетанымдық деңгейін ұлттық мәдениетпен ұштастыра білуге міндетті. Мәдениетті болу үшін білімді болу – міндет. Білімді болғанмен ұлттық мәдениетті игермеген болса ондай тұлға ұлт алдында “мәңгүрт”, мәдениетсіз болып көрінеді де, халықтың наразылығына ұшырайды. Кәсіптік-мұрагерлік әдеп (мәдениет) сақталған жерде дамыған дарынның мәдени жемістері көрінеді.

Мектептегі, жоғарғы оқу орындарындағы ұжымдық, әдептілік дәстүрлері де этнопедагогиканың мәдениеттаныммен сабақтастығын көрсетеді. Яғни, этнопедагогика пәні - ұлттық мәдениеттің бет-бейнесін көрсететін және сол ұлттық мәдениеттің мәнін түсіндіріп, іс-әрекетте қолданыстарын үйрететін пән.

Мәдени – рухани сәулет

Әдепке айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік қалпы дәстүр болып, ұлттық дәстүрдің берік қалыптасып, өмір заңдылығына салтқа айналуы, оның халық санасына сіңіп, ұлттық заң ретінде қолданылуы – салт-сана деп аталды. Халықтың салт-санасына сіңген “Кісілік” дәстүрінің мәдени рәсімдерін төмендегіше саралап талдауға болады: Ұлы ғұлама әл Фараби “Тәрбиелеу жеке адамның кісілігін қалыптастыру”, - дейді. Кісілік – жеке тұлғаның мәдениетті іс-әрекетінің көрінісі. Кісі (кәмелетке жеткен адам) ұлттық дәстүрге байланысты қалыптасқан мәдени нұсқаларды өз бойына сіңіріп, іс-әрекетінде сол мәдениеттілікті көрсете білуге тиіс.

“Адам болар баланың кісімен ісі бар, адам болмас баланың кісіменен несі бар” деп, халық кісілік – мәдениеттілікті көрсететінін, кісілікті нағыз кісіден үйрену керек екендігін мақамдап-мақалдап айтады. Мақал-мәтелдер мен шешендік сөздер - ұлттық мәдениеттің пешенелі белгілері. “Мың шыж-быждан бір сіз-біз артық” деп халық сыйласым - ұлттық мәдениеттің негізгі тірегі екендігін уағыздайды.

Кісілік – жеке тұлғаның кемеліне келіп, адами құлқы қалыптасып, адамгершілікпен атқарған іс-әрекетінің көрінісі. Кісі нағыз адам болған тұлға. Оның нағыз адамдығы игі іс-әрекетінен (адамгершілігінен) көрінеді. Ал адамгершілік жеке тұлғаның мәдени деңгейін көрсетеді.

Кісілік: имандылық, салауаттылық, қайырымдылық, перзенттік парызды өтеу, әдептілік өнерпаздық, сыйласымдық, ата текті қастерлеу, бірлікшілдік рәсімдерінен қонақжайлылық, ар-намыстылық дәстүрлерінің рәсімдерінен айқын көрінеді.

Жеке тұлғаның таза жүруі, есірткіден аулақ болуы, ар-ұятын сақтай білуі, оғаш қылық көрсетпеуі, желікпеуі, не сөйлеседе салмақты, сабырлы, қисынды сөйлеуі оның салауаттылық мәдениетін көрсетеді.

Жеке тұлғаның тек қана жақсылық ойлап, адам баласына ізеттілік, инабаттылық, сыйласым көрсетіп, жақсылыққа, әділеттілікке, ақиқатқа сенуі оның имандылық мәдениетін көрсетеді.

Жеке тұлғаның адам баласына, табиғатқа, жан-жануарларға жақсылық жасауы, басқаға көмек көрсетуі, адам баласына, барлық тіршілікке мейірімді болуы, оның қайырымдылық мәдениетін көрсетеді.

Отанға, ата-анаға қызмет  ету, перзенттік борыштар мен міндеттерді өтеу, Отанды, ата-ананы сүйіп, ардақтай білу – перзенттік парызды өтеу – мәдениеттіліктің ең зор белгісі.

Әдепті іс-әрекет, әдеппен сөйлеу, басқа адамдардың алдында ізетті, инабатты болу, қайырымдылықпен, мейірімділікпен қамқорлық көрсету белгілері, әдеп сақтау - әдептілік мәдениеттіліктің белгісі.

Жеке тұлғаның (кісінің) өнерді сүйе білуі, өнерпаздарды қадірлей білуі, өнерлі болуы - өнерпаздық мәдениеттілікті көрсетеді.

Жеке тұлғаның ата текті қастерлеуі ұлтын және адамзатты ардақтауы, ата дәстүрлерін жалғастыруы, ата-бабаның адамгершілік қасиеттерін бойына сіңіруі – тектілік мәдениеттіліктің бір белгісі.

Дос, жолдас, туыс, ұжым бірлігін сақтау, рулық, ұлттық, халықаралық бірлікті сақтау – біршілдік-кісіліктің (мәдениеттіліктің) белгісі.

Кез келген адам баласын сыйлап, оған жағдай жасау, сыбаға беру, қонақкәде т.б. рәсімдерді орындау, аш-арыққа көмек көрсету - қазақи қонақжайлылықтың, яғни ұлттық мәдениеттің бір белгісі.

Жеке тұлғаның “Жаным арымның садағасы” деп өз арын, ұлттық, адами намысты қорғай білуі, әрқашан алға талпынуы, алға қойған мақсаттарын орындамай тынбауы – ар-намыстылық кісілік мәдениеттің айқын белгісі.

“Ұлттық намыс - қазақ халқының қозғаушы күші” (Ш.Уәлиханов). Ол ардан туады. Ар мәдениеттің тұтқасы. Халық арды бәрінен де биік қояды, оны қорғайды. Ар – жеке адамның кісілік дәрежесінің белгісі. Қазақ халқы “малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы” деп, арды жаннан да қымбат адамгершілік қасиет деп есептейді. Ар ұяттан туады да бірте-бірте берік қалыптасады.

Жеке тұлғаны жеңіске, табысқа жеткізетін қуатты құбылыс – намыс. “Қоянды қамыс өлтіреді, ерді намыс өлтіреді” деп, халық “бөрік кигеннің намысы бір” деп, әрбір адамның намысты болуы оның адамгершілік (мәдениеттілік) сапасын көрсететін уағыздайды.

Ұлттық намыс – жеке тұлғалардың намысын оятып, отансүйгіштікке тәрбиелеу арқылы қалыптасады. “Біз қазақ ертеден еркіндік аңсаған” деп ұрандап ұрпағын Отандық ар-намысты қорғай білуге тәрбиелеген халық - намысты халық. Қазақ халқы ешқашанда намысты қолдан берген емес. “Итің ұры десе намыстанатын халық” – намысты халық. Кең жерді, кемелді елді “мың өліп, мың тірілген” намыс иелері қорғап қала білді.

1937-38 жылдардағы ұлт намысшылдарын жаппай ату, асудан қаймықпаған ерлердің ерліктері 1986 жылғы “Желтоқсан дауылпаздарының” ұлттық намыс үшін өлімнен қорықпай өрттей қаулап шеруге шығуы - ұлттық намыстың тасқынды күш, таудай қамал екендігін көрсетеді.

Ұлттық намыс – жалпы ұлттың мәдениеттілік кредосы болып табылады.

Қазақ халқының ұлы ғұламалары мен ойшылдары тәрбиені жеке тұлғаны мәдениетҚілікке үйретудің құралы деп тұжырымдады да, ол туралы өздерінің өнегелі пікірлерін келешек ұрпаққа қасиеттеп қалдырды.

Ұлттық мәдениеттің алтын арқауы болып табылатын әдеби мұралар мен күйлерді қалдырған Қорқыт ата (VІІ-VІІІғ) “өлмейтін өмір кілті өнерде” деп өнерді халық мәдениетінің қасиетті белгісі деп таныған болатын. Сөйтіп әулие бабамыз “Арыстан баб”, “Ұстаз”, “Аққу”, “Ұшардың ұшуы”, “Кілем жайған”, “Әуіпбай”, “Башпай”, “Желмая”, “Елім-ай”, “Тарғыл тана”, т.б. “Қорқыт ата күйлерін” қалдырды, оның 12 жырдан тұратын поэзиялық кітабының қолжазба көшірмелерінен Қорқыт ата өмір сүріп өткен ғасырлардағы ұлттық мәдениеттің көріністерін байқаймыз.

Қорқыт ата Ұлттық мәдениеттің мәнді болуы отбасынан басталатынын, ал отбасының құты әйел адам екенін айта келіп, отбасының мәдениетін ұстанатын әйелдерді төрт түрге бөледі: 1. Әйелдің бірі үйдің тіреуі “Ол алыс қырдан, жапан түзден” үйге бір жолаушы келсе, ері болмаса да, ішкізіп жегізіп, сыйлы жандарын үйден шығарып салар. 2. Әйелдің бірі  кепкен ағаш секілді. “Таңертең жатқан жерінен тұрып, беті қолын жумастан тоғыз тоқашты бірден ауызға салып, толтыра тыққыштап, тойғанынша асап жейді”. Бір көнек айранды ішіп, жалап-жұқтап, екі бүйірін таянып алып, әлгі әйел былай дейді:

“Қараң қалғыр осы үйдің қожасына келгеннен бері қарным бір тоймады, аяғымнан жыртық шәркей түспеді, жүзіме рең кірмеді. Ерім өлсе, басқа біреуге тисем қандай жақсы болар еді”.

Әйелдің бірі үрген қарын секілді. Ол “жұлқылап оятқанша орнынан тұрмайды, беті қолын жумайды”. Үйінің ол жағынан бұл жағына бір, бұл жағынан ол жағына бір шығып бұрқыратып жатады. Өсек айтып есік тесіктен сығалай тыңдап, түске дейін ауыл қыдырады. Түстен кейін үйіне оралады. Келсе, үйге ит кіргенін, тайынша – бұзау жүргенін көреді. Тауық пен сиыр қораның да ұйқы тұйқысы шыққан. Сонда да көршілеріне келіп былайша айқайлайды:

- “Ау, Зылиха, Зүбайда, Ұрубейде, Чанқыз, Чанпаша, Айна, Мелек, Құтты Мелек, қайдасыңдар? Мен-ақ өлейін, көзімді құртайын да кетейін. Төсек орнымның да быт-шыты шығып жатыр…. Көрші хақы, Тәңір хақына менің үйімді қарай салсаңдар нелерің кетер еді?! – деп көпіреді.

Қанша айтсаң да бәз баяғысындай мелшиген қырсық әйел. “Алыс қырдан, жапан түзден” бір сыйлы қонақ келсе, қожасы үйде болса, былай дейді:

Бұл қараң қалғыр үйде ұн жоқ, елек жоқ, түйе диірменнен келмеді. Не әкелсе де, берерім жоқ, - деп, теріс айналып қожасына қос саусағын көрсетеді”, деп кейбір әйелдердің мәдениетсіздігін қатты сынайды.

“Тәкаппарлықты Тәңірі сүймейді”, “Көңілі пасық елде дәулет болмас” т.б. мақалдары арқылы Қорқыт ата жеке тұлғаның мәдениеттілігі оның мінезінен көрінетіндігін дәлелдейді.

Елді кемелдендіру (мәдениеттендіру) үшін бірлік пен татулық керек екенін Қорқыт ата “Дірсе хан ұлы Бұқаш хан әңгімесінің баяны”, “Қазан Бекұлы Ораз-Бектің тұтқңн болған әңгімесінің баяны” деген жырларында кеңінен баяндайды.

Ғаламның Екінші ұстазы Әл Фараби (870-950) ұлтты мәдениеттендіріп оны кемелдендіру үшін, халыққа білім беруді уағыздайды. Ал, тәрбиесіз жалаң білім мәдениеттіліктің негізі бола алмайды деп көрсетеді ұлы ғұлама. “Тәрбиесіз білім адамзаттың қас жауына айналады” деп көрсеткен ғалым, тәрбие әдісіндегі “орташа” тәсілді қолдануды ұсынады.

“Ғылымды үйрену үшін адамның арының тазалығы қажет”. Ал, арлылық - мәдениеттіліктің белгісі. “Тәрбиелеу жеке адамның кісілігін қалыптастыру…Ал, кісілік – жеке адамның әдептілігі, мәдениеттілігі болып табылады” – деп көрсетеді ұстаз. “Тәрбиелеу дегеніміз – халықтардың бойына білімге негізделген этикалық (әдептілік) игіліктер мен өнерлерді дарыту” деген сөз деп ұлы дана тәрбиені халықты мәдениеттендірудің қуатты құралы ретінде жоғары бағалады.

Адамның мәдениеттілігі оның мінез мәдениетінен көрінетінін ғалым: “адамның адал, шыншыл болуы өзіне-өзі қасиетті болуынан, жүріс-тұрысы ізетті болуынан ғана туады”, - деп, дәлелдеді.

Поэзия және музыка жеке тұлғаны,халықты мәдениеттілікке баулудың басты құралы екендігін ғалым: “Поэзия… адам санасының арайлы сәулелерін (мәдениеттілікті) молайта түседі” деп көрсетеді. “Музыканың негізгі мақсаты адамның эстетикалық қажетін қанағаттандыру”, яғни оның рухын мәдениеттендіру екенін ұлы ұстаз “Музыканың ұлы кітабы” деген атақты еңбегінде жан-жақты баяндап берді.

“Қайырымдылық, әдептілік мемлекет қайраткерінің басты қасиеті болу керек”, деп, ұлы ұстаз мемлекет басшысының мәдениетті болуын талап етеді. Ұстаз ғалым қанағат та мәдейиеттіліктің негізгі бір белгісі екендігін: “Рахатты шамамен пайдалану нәпсіге ұстамдылық жасау арқылы келеді: ішіп-жемге, әйел жынысына ұстамдылық. Осы рахатқа шектен тыс берілу тойымсыздыққа, қомағайлыққа соқтырады, ал бұлардың жетімсіз болуы рахатшылық сезімнің жоқтығын көрсетеді, мұның өзі жазғыруға лайықты қасиеттер”, - деп, нәпсіге ұстамдылық пен қанағат та әдептіліктің (мәдениеттіліктің) бір негізі екенін көрсетеді. “Жаман мінез-құлық рухани кесел”. Ол кеселді жеңу үшін, әдептілікті (мәдениеттілікті) үйрену керек дейді. (“Әлеуметтік этикалық трактаттар” А, 1975ж. 12-27 б)

Жеке тұлғаның санасына мәдениет рухын ұялату үшін, ғалым “нәрлендіру, түсіндіру елестету, ұмтылту және ақыл-парасат” әрекеттері болу керек екенін баян етеді. (Бұл да сонда 190-193 б)

Жеке тұлғаның мәдениеттілігінің бір белгісі - қайырымдылық “Қайырымдылық екі түрлі болады: этикалық және интеллектуальдық. Интеллектуальдық - [жанның] ақыл-парасаттық жағына жататын қайырымдылық, мәселен, даналық, парасат ақыл-ойдың тапқырлығы мен өткірлігі, ұғымталдық. Этикалық қайырымдылық - [жанның] ұмтылу жағына жататын қайырымдылық, мәселен, ұстамдылық, батылдық, жомарттық, әділдік”, - дейді. (Бұл да сонда 199-200 б)

Түркі тілдес халықтардың ХІ ғасырдағы аса көрнекті ақыны, есімі бүкіл шығыс елдеріне мәлім болған данышпан ойшыл, шежіреші ғалым (“қас қажып”), белгілі қоғам қайраткері Жүсіп Баласағұн ХІ ғасырдағы ұлтты кемелдендіру (яғни мәдениеттендіру) үшін ең әуелі отбасындағы әдептілік қарым-қатнасты қалыптастыру керек дейді. “Әкені сыйламаған ұлдан без, ананы сыйламаған қыздан без” дейді. Әдеп отбасындағы тәрбиенің алтын арқауы екенін айта келіп: “Кісілік қымбат емес, кішілік қымбат, ұлық болсаң кішік бол”, - деп түйіндейді.

Ғұлама ақын ұлтты мәдениеттендіру үшін, ел басқарған әкімдер әдепті болу керек дейді. Ел-жұртты басқарып кемелдендіретін адам – ақыл-парасатты, ниеті түзу, сөзі қисынды, өнер мен білімге жетік, қолы ашық, пейілі кең, кек сақтамайтын иманды да, инабатты, әдепті де әділетті болу керек деген ойын ол өзінің “Құтты білік” (“Құтты билік”) деген дастанында даналық дарынмен жеткізген.

“Қас қажып” (нағыз ғалым) Жүсіп Баласағұн ұлттық мәдениетті өркендететін адам білімді, ақылды болу керек дейді:

“Ақыл - шырақ қара түнді ашатын,

Білім – жарық, нұрын саған шашатын”

“Ақылды, білімді адам қылмыс ісіне (мәдениетсіздікке) бармайды” деп, ұлы ұстаз тәрбие мен білімнің біртұтастығы жеке тұлғаның әдептілігін (әдебін) қалыптастыратынын баса айтады.

Ақын надан адам әдептілікті (мәдениетті) қор етеді деген ойын:

“Наданға төрден орын тисе, қор етеді,

Данышпанға босағадан орын тисе, төр етеді,”

деп жетелі сөзбен жеткізеді.

Білім – байлық, азаймас һәм жоғалмас,

Еш қарақшы, ұрыға да тоналмас, - деп,

ұлы ғалым, философиялық ой түйінінде білімді адамның мәдениетті қасиеттерін жоғары бағалайды.

Ақын жеке тұлғаның мәдениеттілігі оның мінез құлқынан, іс-әрекетінен, әсіресе тілінен айқын көрініп тұратынын айта келіп:

“Тіл – арыстан есік баққан ашулы,

Сақ болмасаң, жұтар, ерім, басыңды”…

“Тіліңді бақ, басың аман болады,

Сөзді қысқа айт, жасың ұзақ болады”, - деп

Тіл мәдениетін сақтай білмеген адамның қайғылы қасірітке ұшырайтынын ескертеді.

ХІІ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген, есімі Қарахани мемлекетіне мәжһүр болған ақын, ғұлама ғалым Ахмет Иүгінеки “Ақиқат сыйы” (“Хибатул – хакайық”) деген дастанында, “мәдениеттілік – білімділікке байланысты” деген философиялық ой жүйесін жырмен жеткізеді:

Айтайын білім жайын, құнты бар бол,

Ей достым, білімдіге ынтызар бол

Ашылар білімменен бақыт жолы,

Білім ал жолға түсіп бақыт толы, -дейді.

ғалым ақын мінез мәдениеті жалпы ұлттық мәдениеттің жеке тұлғадағы бір көрінісі екендігін:

“Мінездің жақсысы, әдеттің мінсізі,

Біліп қой жомарттық - сараңның айнасы”

деп дәлелдейді.

ХІ –ХІІ ғасырда өмір сүрген, есімі ислам әлеміне мәлім болған ойшыл қайраткер Ахмет Яссауи (ХІІ–ХІІІғ) мәдениеттіліктің тірегі - әділдік жолына түсу, ақиқатты іздеп табу, рухани өмірдің таза болуы, жан тазалығы мен тән тазалығы деп көрсетеді.

“Қожа Ахмет, басыңды елге ие біл,

Ақиқатты ары таза сүйе біл”, - деп

Ел сыйлау, ақиқатты сүю, ардың таза болуы – мәдениеттілікті (әдепті) көрсететін қасиет екенін тәлім нұсқасы ретінде ұсынады.

Ахмет Яссауи ұлтты мәдениеттілікке тәрбиелеудің басты құралы – дін деп көрсетеді, “имандылық мәдениеттілік екенін дәлелдеп, бір Алланы сүю шынайы махаббат”

Ахмет Яссауи ислам мәдениетімен әдет-ғұрыптарының негіздерін (“шариғат”), сопылықты (тақуалықты) насихаттау (“тарихат”), дін жолын танып, оқып білу (мағрифат), құдайға құлшылық ете білу (“хақиқат”) - ұрпақты имандылыққа тәрбиелеу, “иман нұры”, “хақиқат дариясы” арқылы адамның жан тазалығы қалыптасатынын өнегелік өлең өрнектерімен уағыздайды.

Әулие ақын жеке тұлғаның шыншыл, қамқоршы, мейірман болуы оның мәдениеттілігін (имандылығын) көрсетеді деп, даналық өсиеттері арқылы ол ұрпақты имандылыққа (адамгершілікке) тәрбиелейді.

Ұлы тәлімгер Мухамед Хайдар Дулати (1499-1551)

«Тарих и Рашидиң, «Жаһаннамаң атты тарихи және  көркем шығармасында ұлттық мәдениеттің негіздерін ел басшысы қатерлеп, елге өзі үлгі көрсетуі керек деп түсіндіреді. Ел басшысы қарапайым, қамқоршы, жаны мен тәні таза, кішіпейіл, көреген, көпшіл, адал, шыншыл, талап қойғыш, аңғарымпаз болукерек дейді.

Ұлттық әдеп жеке тұлғанның әдептілігінің қалыптасуына байланысты, сондықтан әрбір адам: алладан қорықпайтын (кінәлі, күнәлі, қылмысты), бұтқа табыну, жалақорлық, ұрлық жасау; ішкілікке, есірткіге әуестену, отанды қорғаудан бас тарту, ата-ананы сыйламау сияқты қылмыстардан аулақ болу керек деп кқрсетеді. Сөйтіп ұлттық әдепттің (мәдениеттің) тәлім-тәрбиелік мәнін жоғарғы бағалайды.

Ұлттық тарихшы тарихи тұлғалар туралы мәлімет бергенде олардың имандылықтары мен әдептіліктер туралы кеңінен сипаттап, мәдени өнегелерді ұрпаққа тәлім-тәрбиелік нұсқа ретінде пайдаланады.

Ұлы тәлімгер мәдениеттіліктің шыңы парасаттылық деп көрсетеді: «Парасаттылық қылыш пен жебеден әлдеқайда асып түседі. Ақылдың алдында ашу мен түрлі қырсық атаулы бас иеді. Парасат жүрген жерде бейбітшілік орнайды, жақсылыққа қолжетедің-дейді.

Қазіргі таңдағы елімізді адамгершілік тәртіпсіздік сияқты жаман қасиеттерден сақтандыру үшін, жоғарғы сынып оқушыларының бос уақытын дұрыс пайдалана білуге көңіл аударуымыз қажет. Өйткені, жастар бойындағы зерігушіліктің, әдепсіздікке соқтыратындығын, теріс жолға бастайтындығын, мектеп өмірінен жиі байқаймыз. Ондай жолға жібермеудегі тосқауылдан туған жол халқының әдет-ғұрпындағы  салт-дәстүріндегі әдептіліктік таным-тағылымы. Сондықтан да жастарымыздың санасына ұлттық ұлағатты қасиеттерді сіңіре білудің мәні зор. Ақынжанды, ақжарқын шешен өнерпаз, өнегелі халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан тәлім-тәрбиелік әдеттері мен ғұрыптары, рәсімдері және салт-сапалық дәстүрлері жас ұрпақтың жан жүйесіне әсер етіп, анасына сіңсе, ұлтық мәдениетті игерген, иман жүзді, инабатты ұрпақ жалпы адамзаттық асыл қасиеттердегі игіліктермен тоғысуына мүмкіндік алады. Халқымыздың асыл қазыналарын білуге, игеруге қызықтыру, ұлттық тәрбиені меңгеру басты міндеттеріміздің бірі.

Оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырудың сипаттары мен ұлттық ерекшеліктерінің көрсету барысында бүкіл адамзаттық құндылықтарын педагогикалық категория бойынша жіктеді. Оны төмендегідей тұрғыда қарастырамыз.

Жалпы тұрғыда:

         а) бойға дарыту          б) машықтандыру жолдары

         ә) ойға қондыру         в) жаттығу әдістері

Ұлттық тұрғыда:

а) Халыққа тән болмыстың сипатын ашу

б) Ұлттық тәрбиенің басты ерекшеліктері

в) Әдет-ғұрып, салт-дәстүрге қызығушылығы

Әр халықтың  тәлім-тәрбиелік мұрасы- ұлттық мәдениетінің маңызды белгісі болып табылады. Осы арқылы ол ұлттың ұлттық тәрбиесінің ерекшеліктерін білеміз. Қазақ халқының этностық ерекшеліктерін байыптасақ, бұл халық ұрпақ сабақтастығын сақтап, алысты жақындатып, аразды татуластырып, ізетті келіннен таныған, татулықты абысыннан тапқан, дархандықты даласынан, даналықты бабасынан, пәктікті баласынан алған халық. Қазақ адамгершіліктің басы- әділдікті ту етіп, әділдіктің басы болған адалдықты анасынан алған. Аналар ұрпақты ұлағаттыққа баулап, дауға-дәру, жауға-қару, араздыққа-араша, татулыққа-тамыр, тазалыққа-нәр, пәктікке-пәрмен, дәстүрге-дәрмен, өнерге-тұлпар, көкте-сұңқар етіп тәрбиелеген .

Қазақтар “Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле”- дегендей, халқымыздың бойына сіңген атадан балаға жалғасып келе жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән қасиеттерді көрсетіп тұратындығын жоққа шығара алмаймыз. Ұлттық тәрбиеміздің халықтың сан ғасырлар тарихымен тығыз байланыста болып, осы уақытқа дейін дәстүрлі тәрбие құндылықтарын жоғалтпай жалғастырып келеді. Халқымыздың ұлттық тәрбиесі негізінен жүйелі болған. Өйткені, тәрбие әке-шеше, отбасынан бастап, ағайын- туыс, көрші-қолаңның бәрі араласып, бәрі де халықтың баласына ортақ қамқорлық жасаған. “Балаңа басқұр қалдырғанша, тозбас дәстүр қалдыр”деген қазақ халқы озық жұрттардың санатында болашақ қамын қатты ойластырған. Сол себебті ұлтымыз:”Балаң өзіңе тартса- жұбан, қоғамға тартса - қуан” - деп бекер айтпаған. Біздің тәрбиеміздің бір ерекшелігі - қыз балаға қамқорлықпен қарау. Себебі халқымыз қыз тәрбиесіне баса назар аударған. “Ел болам десең- бесігіңді түзе” дегендей, тәрбие бесіктен басталатынын бәрімізге белгілі. Ал бесік иесі- ана. Ал қазіргі заманда қыз баланы, яғни болашақ  бесік иесін тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлуіміз керек, өйткені қыз бала ертеңгі бойжеткен, ана, халқымыздың болашағы. Сондықтан да отбасының берекесі болмай, Отанның мықты болуы мүмкін емес. Яғни, Қазақстанның әлем мойындайтын мемлекет болуы әрбір отбасына, оның мүшесіне әсіресе әйел затына көбірек байланысты. Себебі қашанда отбасының ұйытқысы - “Әйел” деген даналық сөз бабалардан болашаққа жалғасып келеді. Баяғының білімпазы Ризаудин Ибн Фахруддин: “Әйелдері тәрбиелі болған халық -тәрбиелі, әйелдері тәрбиесіз болған халық-тәрбиесіз”. Әйелдері үнемшіл,пысық, жігерлі, талантты болса- халық бай, ал жалқау, салақ немесе ысырапшыл болса, халық тақыр кедей болады,-деп бекер айтпаса керек. Тіпті, қыз бала анасына тартады деп қортынды жасаған халықта ақылды әжелер, инабатты аналары бар ауылдың бойжеткеніне көрмей-ақ құда түсу салты да бар. Қызды тәрбиелеу- ұлтты тәрбиелеу,-деген сөз. “Халықты тану үшін қызын көр”- дейді. “Кәріге құрмет, үлкенге міндет” демекші үлкендерді, қарттарды, ақсақалдарды сыйлау тәрбиеміздің ең басты ерекшелігі деп санауға болады. Себебі халқымыздың тарихына үңілсек, ұлттық танымды қалыптастырушы ата-анаға деген көзқарас пен құрмет ерекше болған. Яғни, халқымыздың ұрпақ тәрбиелеу үрдісі, отбасындағы қарым-қатынас үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету тәрізді ұлттық дәстүрлері әрқашан сақталған және оның ұрпақ тәрбиелеудегі маңызы айрықша, халықтық мінез- құлқы мен іс-әрекетінің рухани негізі. Ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, адалдық пен әділдік сияқты қасиеттеріміз ұлттық дәстүр ретінде қалыптасқан. Бұған дәлел “Үлкенді ұлықтап өскен ел ойсырамайды”, “Кәрі, кәрінің сөзі- дәрі”, “Кәрісі бардың ырысы бар”, “Атасыз үй батасыз, анасыз үй панасыз”, деген ұлағатты сөздеріміз, мақал- мәтелдеріміз бекер айтылмаған болу керек. “Бала- артта қалған із, бақыт- ұзатылған қыз”, “Ұл-қызың мұрагерің, ертеңгі із басарың, өшпес ескерткішің, жалғанда жасар жалғасың” - дейді халық. Сондықтан да адалдық құндылықтарды, халықтық ұранын зор ниетпен бағалай біліп, оларды адамзат мүддесіне жарату, салт-тәрбие  көрсетілген). “Қыз өссе, елдің көркі”, “Жоғалтпа салт-дәстүріңді”, “Ұлттық тәрбиеміздің ерекшеліктері” т.б. тақырыптарда пікірталас, әңгіме жүргізу арқылы оқушылардың ұлттық тәрбиеге деген танымдық қызығушылықтарын оятуға міндеттіміз[53,14].

Тәуелсіз еліміздің, алдыңғы қатарлы, өркениетті елдермен терезесі тең болу үшін, қазақ елінің мәдениетін, тілін, әдебиетін, экономикасын, ғылымын көтеретін тұлғаны қалыптастыру қазіргі Қазақстан педагогика ғылымының басты мақсаты. Осы орайда, келтірілген деректер оқушыны жауапкершілікке тәрбиелеуден туындайтындығын толық дәлелдейді. Ал қойылған талап сол шәкірттерді өзіне тән мінез, ұғым қабылдау ерекшеліктеріне байланысты жүзеге асыру шешуші мәнге ие болу мен қатар, сол оқушының ар-ұждан, намыс, ұлттық сезімдерін терең түсініп, адамгершілік ынтасын көтере түсетіндігі айғақ. Тәрбие саласында мақсатқа жетудің негізгі принципі - көзделген істің мазмұны, оны жүргізу әдістемесі мен тәсілі және түрі екендігін үнемі ескертуге тиістіміз. Оқу әрекеті баланың дамуының басты шарты, оқушылардың кейінгі саналы өміріне қажетті қызығулардың, түрткілерінің, дағдылардың қалануының негізі болғандықтан, оқыту үрдісіндегі маңызды мәселелердің бірі саналы оқу әрекетін қалыптастыру болып есептеледі. Олай болса, оқу үрдісі  баланың әрбір даму кезеңдерінде пайда болатын жетекші әрекетінің сәйкестендіріп, қоршаған дүниені тануға, танымдық қасиеттерін әрекет тәсілдерін меңгеруге, бойындағы қабілеттерін жетілдіруге, жеке тұлға ретінде қалыптастыруға ұмтылдыру қажеттіліктерін туғызады.

ХХ ғасыр қоғам талабына байланысты білімдендіру ғасырына айналуда. Қазіргі кездегі саясат экономикалық өзгерістерге сай қоғамдық өмірдің барлық саласындағы демократиялық жағдайларға байланысты білім беру мәселелері маңызды орынға ие болуда. Осыған байланысты адами-құндылық қасиеттері мен кәсіби біліктілігі жоғары бағытта жұмыс істей алатын мамандар даярлау мәселелерінің қажеттілігі артуда.

Олай болса, университет студенттері терең және жан-жақты білімділігімен, ізденімпаздығы және шығармашылық мүмкіндігінің кеңдігімен, рухани бай дүние танымымен, өзіндік адами-тұлғалық биік қасиеттерін бойға жинаған нағыз маман ретінде  қалыптасуына оқытушылар ықпал етеуі керек. Студенттердің адами-құндылық қасиеттерін қалыптастыруға этнопедагогика ғылымынын жоғары оқу орындарындағы барлық факультеттерде оқытылғаны жөн.

Этнопедагогика - ұлттың мәдени мұрасы, тәрбие негіздері. Белгілі ғалым А.Қасымжанов: “Мәдени эмпирикалық деректер мен айғақтарға талдау жасай келе және ғылыми ілімдерге сүйене отырып, этномәдени уақыттың рухани дүниетанымдағы (негізінен қазақ халқының) кезеңдерін (мифологиялық уақыт, архетиптік уақыт, өркениеттік уақыт, дәстүрлік уақыт, инновациялық уақыт) ғылыми түрде, айқындап көрсетеді. Ағартушылық - қазақ халқының ХІХ ғасырдағы рухани мәдениетінің маңызды бөлігі болып табылады”, - дейді (Қасымжанов А. Рухани тамырлар. “Қазақ”, 90-б.).

Ұлттық мәдениеттің даму кезеңдерінің қай дәуірін алсақ та, ол халықтың ұлттық (халықтық) педагогикасымен сабақтасып жатқанын көреміз. Ұлттық мәдениет ұлттық тәрбие арқылы қалыптасады. Ал, тәрбие дүниетаныммен, өмір заңдылықтарымен (философиямен) тығыз байланысты.

Мәдениеттің өмірдегі көрінісі - ұлттық тәрбиенің жемісі. Этнопедагогика- адамды мәдениеттілікке тәрбиелеудің басты құралы болып табылады. Кез келген әдеби шығармалар, ұлттық салт-дәстүр кез-келген адамға эстетикалық, көркемдік мәдениетін қалыптастыруға себін тигізеді. Мысалы келтірер болсақ,  аталы сөз – бата, өнеге, тілек - ұлттық мәдениеттің мәнді белгілері. Ұлағатты ұстаздар мен шешендер, хандар, билер, атақты аталар мен дарынды даналар өздерінің өсиеттерін айтып, өнегелерін көрсетіп, ана тілінің айшықты сөздерімен тілек, бата беріп, ұрпақта мәдениеттілікке тәрбиелеуді мақсат тұтқан.

Этнопедагогика пәні - ұлттық мәдениеттің бет-бейнесін көрсететін және сол ұлттық мәдениеттің мәнін түсіндіріп, іс-әрекетте қолданыстарын үйрететін пән.

Этнопедагогиканың негізгі бір саласы - ұлттық салт-дәстүрлер болса, сол ұлттың салт-санасының қалыптасу заңдылықтары бар, яғни мәдени өзегі мен өркендеу өрнектері айқын көрінеді. Ұлттық салт-сананың қалыптасуының бастауы сол ұлттың құрамындағы жеке тұлғалардың игі әдеттерінен басталады. Игі әдеттер жеке тұлғаларға әсерін тигізіп, ол көпшіліктің қолданысына (әдет-ғұрыпқа, әдепке) айналады да, ол ұлттың мәдени іргенегізі болып қаланады.

Әрбір ұлттың мәдени іргенегізі - әдеп (этика, этника) ұлттық заңды қолданысқа айналса, оны дәстүр дейміз. Дәстүр өмірге біржола кіріккенде ол – салт болады. Сөйтіп мәдени іс-әрекеттің ұлттық қасиетке (зањдылыќќа) айналуы салт-сана деп аталады. Бұл құбылысты этнопедагогикада мәдени сәулет дейміз.

Ұлттық салт-сананың өмірдегі қолданылмалы көріністері: рәсімдер, рәміздер, ырымдар, тыйымдар, жөн-жоралғылар, діни уағыздар, сенімдер, кісілік рәсімдері, перзенттік парыз, адамгершілік борыш, ұрпақтық міндет арқылы іске асырылып, салауаттылық, имандылық мейірімділік, қайырымдылық сияқты мәдени көріністерін табады.

Ұлттық мәдениеттің дәстүрдегі бастау көрінісі – сәлемдесу. Сәлем - әдептіліктің, яғни мәдениеттіліктің белгісі. Сәлемнің сәлемдесу, сәлем беру, сәлем ету сияқты түрлері өзінің жөн-жоралғылық (мәдени) ерекшеліктерімен сараланады. Қазақ келіні сәлем ету кезінде инабаттылық көрсетіп, үлкенге шынайы күлімдеп, жылы шырай көрсетсе, оның мәдениеттілігінің өз дәрежесі белгілі болады.

Ұлттық мәдениеттіліктің белгілері, әсіресе, отбасындағы сыйласымнан көрінеді. “Әке  - отбасының пірі”, “ана-әулеттің күні” деп халық от басындағы сыйласым мәдениетін ең әуелі ата-ананы сыйлаудан бастауды үйретеді, талап етеді. Отбасындағы сыйласымдық дәстүр бойынша ата, әке, аға, іні, әже, ана, әпке, сіңлі ұғымдарына сәйкес әрбір адамның өзінің сыйласымдық міндеттері мен борыштары және перзенттік парызы болады.

Жалпы алғанда руханилық - тек адамдарға тән маңызды қасиет, бірақ руханилық білімділікпен шектелмейді. Адам өзін және басқаны тану барысында руханилық қасиеттерді дамытады және өз күшіне сеніп, өз ақылына жүгінгенде ғана өзіндік үйлесімділікте өмір сүре алады. Қазіргі білім беру мен тәрбиелеудің мақсатының бірі  де адамдарды осы өзіндік үйлесімдендірілуі болып табылады.

Әрбір халықтың, адамзаттың тарихи даму процесі, олардың тіршілігіндегі, өміріндегі педагогикалық тәжірибелері, болашақ ұрпақ, бала тәрбиесіне көзқарасы, сонымен қатар халық мәдениеті, рухани мәдениеті, сан ғасырлық ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келген салт-дәстүр, әдет-ғұрып, наным-сенімдердің этнопедагогика ғылымында алатын орны бар.

Көне наным-сенімдердің, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың шығу тегі, идеялық мәні аса күрделі. Олардың тамырын тарихи-этникалық тұрғыдан қарастырғанда танып-білүге болады. Қазақ халқының ежелден келе жатқан салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарының негізінде қалыптасқан имандылық ұғымын адам бойындағы құндылық дүниесінің негізі деп қарастыруға болады.

Жоғары оқу орындарының оқу тәрбие жүйесінде халықтық педагогика материалддары және ерте кездегі жазба мұралары, орта ғасырлық ғұламалардың және Шоқан, Ыбырай, Абай, Шәкәрім сынды ағартушылардың мұралары арқылы студенттің жан дүниесін

байыту, ұлттық мәдениетке, дәстүрге, ғұрыпқа сүйіспеншілікпен қарауға баулу, жеке адамның имандылығын, иманжүзділігін қалыптастыруға болады. Жоғары мектеп оқытушысының алдында тұрған мақсат, жалпы адам қоғамы жинақтаған имандылық, адамгершілік, мораль нормаларын, қарым-қатынас мәдениетін, тәрбиелілікті (қарапайымдылық, өзара түсінушілік, кеңпейілділік, келешекке сенушілік, төзімділік, т.б.) студенттердің бойына сіңіру.

Тәуелсіз еліміздің, алдыңғы қатарлы, өркениетті елдермен терезесі тең болу үшін, қазақ елінің мәдениетін, тілін, әдебиетін, экономикасын, ғылымын көтеретін тұлғаны қалыптастыру қазіргі Қазақстан педагогика ғылымының басты мақсаты. Осы орайда, келтірілген деректер студентті жауапкершілікке, білімділік пен қатар рухани-дүниетанымдық, адами-құндылық қасиеттерінің жоғары деңгейде  тәрбиелеуден туындайтындығын толық дәлелдейді. Ал қойылған талап сол шәкірттерді өзіне тән мінез, ұғым қабылдау ерекшеліктеріне байланысты жүзеге асыру шешуші мәнге ие болу мен қатар, сол студенттің ар-ұждан, намыс, ұлттық сезімдерін терең түсініп, адамгершілік ынтасын көтере түсетіндігі айғақ.

Олай болса, этнопедагогика ғылымының дамуына өзіндік үлесімізді қосу, ары қарай өз деңгейінде дамыту баршамыздың міндетіміз екендігін ұмытпауымыз керек.

1 тарау бойынша тұжырым

XX-шы ғасырдың басындағы қазақ елінің қоғамдық-саяси әлеуметтік-экономикалық мәдени-рухани деңгейі оқу-білім беру ісімен дамып, өркендеуімен бірге жетіліп, ұрпақтан-ұрпаққа ауысар тәжірибеде, мұра ретінде өрістеп, үнемі толығып отырды.

Патша өкіметінің “жымысқы” саясатының нәтижесінде ашылған “орыс-қазақ” мектептерінде оқығвн қазақ балалары орыстың білімі мен ғылымының арқасында көкірек көзін ашып, XX ғасырдың басында аренаға шықты. Орыс мектептерінде оқып, орыс қалаларында жоғары білім алғанымен олар өз елінің мүддесін көздеді, ұлттық білім беру жүйесін қалыптастыруға және этнопедагогиканың негізін қалап, ғылымға айналуына көп еңбек сіңірді. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан азаматтар ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді. Олар: А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов , М. Дулатов , Х. Досмұхамедов, М. Сералин, Б. Сырттанов , Б. Қаратаев , Ж. Сейдалин, М. Тынышбаев , Ж. Ақбаев , Д. Сұлтанғазин , Ғ. Қарашев, О. Әлжанов, Р. Мәрсеков, А. Құрманбаев , Ғ. Мұсағалиев және т.б. ұлы тұлғаларды атауға болады.

Сонымен қатар отандық ғалымдарымыз педагогикалық ой -пікірлер мен оқу-ағартудың даму тарихын Т.Т. Тәжібаев, А.И. Сембаев , Қ.Б. Бержанов, Қ.Б. Жарықбаев, К.Қ. Құнантаева, С.Қ. Қалиев, А.К. Көбесов , С.А. Ұзақбаева т.б.

Зерттеу проблемасы ұлттық педагогикаға қатысты болғандықтан ТМД  және отандық зерттеулерге назар аударылып, басқа ұлттардың педагогикалық әдебиеті мен тарихын қарастырып, Г.Н. Волков,  И.Т. Огородников, Ф.А. Афанасьев т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылса, ұлттық педагогиканың тәрбиелік маңызын зерделеуде Ә. Марғұлан, Х. Арғынбаев, Б. Адамбаев, І. Р. Халитова, С. Ғаббасов, Н. Сәрсембаев т.б. ғалымдар ал, халық педагогикасы мен этнопедагогика мәселелерін зертеген ғалымдар М.Х. Балтабаев, Ә.С. Әмірова, Р.К. Дюсембінова, К.Ж. Қожахметова, Ә.Т. Табылдиев т.б. ғалымдар зерттеді.

Аталған ғалымдардың еңбектерін сараптай келе, оқу-ағарту саласының тарихи тамырларын білу –бүгінгі мектептер мен ондағы оқыту, білім беру, ұлттық тәлім-тәрбие беруді өркендету үшін қажет болып отыр.

Қазақстандағы  ұлттық педагогика ғылымының қалыптасуына байланысты педагогикалық ой-пікірлердің алғышарттарды жүйелеу арқылы негізделіп, қазақтың ұлттық педагогика жүйесінің даму ерекшеліктерін руханилық қағидалары талқыланды.