Қаржы белгілі бір коғамнын акша ресурстары. Ол экономиканың дамуы мен ұдайы өндіріс процесін қамтамасыз етуге бағытталған. Кез келген мемлекетте коғамдағы акша ресурстарының қүрамына мемлекеттік каржы, шаруашылық жуйесінін каржысы, кәсіпорынның және тұрғындардын каржысы енеді.

Мемлекеттін каржысы — ақша каражатынан турады. Ол каражат түрғындардьщ әлеуметтік кепілдігін камтамасыз етуде, зандылық пен кукьікты сақтауға, корғаныс пен коғамдық шаруашылыкты басқаруға жүмсалады. Мемлекеттік қаржы қүрамына: мемлекеттік бюджет, банктік және мемлекетгік несие, экономиканы тұрактандыру коры, зейнеткерлік, түрғьшдарды жүмыспен қамтукоры, әлеуметгік және іиедициналық сақтандыру коры, валюталық қор, мемлекетгік коғамдык ұйымдардьщ қаржысы, мемлекетгік салалық министрлік пен ведомствоньщ қорлары енеді.

Шаруашылык жуйесівдегі каржыны (мемлекеттік және мемлекеттік емес) - компания, концерн, ходдинг, акционерлік қоғам, ассоциация, трест, бірлестіктердің ақшалай каржысы курайды.

Кәсіпорынньщ каржысын (мемлекеттік, мемлекеттік емес) -меншіктегі және заемдағы каржылар, ғылым мен техника қорының акшалай каражаты, әлеуметтік-мәдени да.му мен материалдык ынталантыру қоры, амортизациялык кор, резервті және сактавдыру коры енеді.

Тұрғындардың каржысы - шаруашылық, еңбек кызметгерінің (жалақы, акция дивиденті, пай жарнасы мен банк салымының проценті т.б.) негізінде, коммерциялык және халықтык банктегі сақталған қаржылардың, зейнеткерлік қорды мемлекеттің іске қосуының нәтижесінде акшалай каражатты құрайды.

Аталған күрыяым қаржылық жүйені құрайды. Бұл қүрылымнын кызметі экономикалык қатынастар жиынтығын турғызып, ақша каражатын ұлғаймалы ұдайы өндірісте құру, бөлу, пайдалануды жүзеге асырады. Және баскдца қоғамдық кажеттіліктерді канағатгандыруға жүмсалады.

Нарыктык катынастар жайғдайында қаржы негізіңде торт қызметті атқарады: бөлу, реттеу, ынталандыру және бақылау.

Мемлекет үлттық табыстың едәуір бөлігін қоғамдық щаруашылыққа, әлеуметгік — мәдени шаралаға, мемлекетгі басқару мен корғанысты дамытуға бағыттауын қаржынының бөлу кызметі аткарады.

Қаржының реттеу қызметі экономикалық дамуды реттеуді мемлекеттің сырттай тәсілімен жүргізгенінде пайда болады. Мемлекет оны салык салғанда, несие саясатында, әртүрлі экономикалық жеңіддіктер мен дотация кезінде жүзеге асырады.

Қаржының ынталандыру қызметі кәсіпорынның экономикалық дамуын әртүрлі ынталандырғаңца жүзеге асады.

Каржынын бақылау қызметі белінген қаражаттардың мақсатты пайдалануьш жүйелі түрде тек сүру арқылы жүзеге асады.

Қаржы нарығы — нарықтық экономиканыың қальштасқан элементтерінің бірі. Өз аясына капитал нарығын, валюта нарығын ғана емес және бағалы қағаздар нарығын еңдіреді. Бүл нарықтарды өз қүрамына енгізудің мақсаты — еркін қозғалыстағы ақша ресурстарын мемлекетгің, кәсіпорьшньщ және акционерлік қоғамның мүддесіне жүмсау. Әкімшілдік-әміршіддікжүйеде каржы нарығының қызмегін мемлекетгік бюджет, банктің несие жоспары, министрліктің қаржы жоспары т.б. тетіктер арқылы жүргізілген.

Экономикалық реформа кезінде кәсійорын өз шаруашьшығын жаңа түрде жүргізіп қаржы ресурстарын қалыптаскан тәсілмен бөліп, қолдануға барынша шектеу қойылды. Ресурстардьщ министрліктер арқылы ішкі сала бойынша бөлінуін барынша қысқартты. Сондықтанда қаржы нарығы қүрудың кажетгілігі пайда бодды. Оның экономикалық негізі - кәсіпкерлердің қаржы ресурстарына қажетгілігінен туып, оны беру мүмкіндігін қысқараы.

Қаржы нарығы — өзінің инфрақүрылымымен айқындалған күрделі механизм және жаңа ақпаратгық ағымдармен ерекшеленеді. Қаржы нарығын қүру үшін кешенді мәселелерді меңгеру қажет. Оған бағалы қағаздар эмиссиясы және оның курсының әзгеруі, инфрақүрылым мен ақпаратты қамтамасыз етуді жатқызамыз. Нарықгык, экономикаға өтуде қаржы нарығьш дамыту несие-қаржы жүйесін қайта қүруды талап етеді.

Әлемдік тәжиірбе көрсеткендей, нарықгык экономикаға екі түрлі қаржылық қатынастар әсер етеді — бюджеттік және нарықтык-Мемлекетгік бюджет пен басқа деңгейдегі бюджеттер және бюджетгік

353емес орталык қаржы корларының калыптасуы, әдетте кәсіпкерлер табысынын қайтарылмайтын бір бөлігінен және азаматтар табысынан тұрады. Осы табыстар мемлекетгің қабыддаған міндеттері мен мақсаттарына қайтарылмайтын бюджеттік қаржыландыру жолымен колданылады.

Акша ресурстарын бюджетгік пайдалану нарыкден толықгырылып отырылуы қажет. Қаржы нарығыіда ақша толықканда тауар ретінде жұмыс атқарады. Оның қолдану бағасы нарық саньша сәйкес сүраным мен ұсыным негізінде белгіленеді. Қаржы нарығы жағдайында кәсіпорын, ұйымдар, түрғындар тұрақты ақшалай қорланған табысты калыптастырып, оны алуға ұмтылыс жасайды. Ал, халық шаруашылығы қосымша қаржы көздеріне ие болады. Мұндай капитал нарығынсыз кәсшорындарды езін-өзі қаржыландыру мүмкін емес. Олардың инвестициялық мүмкіндіктері тек ездерінің құрал-жабдыктарында шектеліп, басқадай толтыру көздері жоқгың касы.

Біздің шаруашьшык өмірімізде акдіа ресурстарын пайдалануда бюджеттік әдіс кеңірек белең алып, қаржы нарығы тіпті болғанда жоқ. Ақшаның барлык коры мемлекеттің қолында болып, мемлекетгік бюджет арқьшы ұлттық табыстың үштен екісі бөлінді. Несие жүйесінде тек қана мемлекеттік банктер жұмыс жасады. Олардың қызметінде кәсіпкерлік бастамаға шек қойыдды. Бюджетгік кор мен несие ресурстары «жоспарға негізделіп» бөлініп, олардың қаржылық қауқары және тиімді қолданылуы ескерілмеді. Рентабельдігі төмен және шығындары көп кәсіпорындар осылай құн еешіп, берекесіздік белең алып, мемлекетгік бюджет тапшылығы пайда болды. Жүзеге асырылған шаруашылық реформасының (1965 жылғы) нәтижесінде кәсіпорынның қаржы ресурстары біршама өсгі. Ал, оларды пайдалану катан бақылауда болды. Кәсіпорын мен көсіпорынның, кәсіпорын мен тұрғындардың, кәсіпорын мен банктердің қорларды өзара бөле-белісуіне тиым салынды. Банктегі кәсіпорын қорыньщ (каржысы) есеп шотгары процентсіз сақтадцы.

Каржы нарығын қалыптастырудың езіндік қиындығы бар. Сондықтанда бағалы қағаздар интститутын кұру қажет және қаржы нарығы инфрақүрылымын дамыту абзал.

2. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ. БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ

Қаржы жүйесінің негізгі буыны мемлекеттік бюджет болып іабылады. Мемлекеттікбюджетретіңде 1991-шіжылғадейін Одакгық бюджет больш келді. Оған барлық Одақгас республикалардьщ бюджеті енген еді. Бүгіңде Қазакстан егеменді ел болған соң, республика үкіметі өзінің ұлтгык мемлекетгік бюджетін жасауға кірісіп кетті.

Одақтық бюджет 1984-ші жылдан бастап тапшылык күйін кеше бастады. Нарықтық қатынастарға кешу бюджет баланыстылығына катты әсер етті. Ол жылма-жыл қарыздар болған кәсіпорындар мен ауыл шаруашылығыньщ салмақты дотацияларды бюджет иығына артуымен түсіндіріледі. Өнеркәсіп өнімін стып алу бағасы мен ауыл шаруашылығы өнімін сату бағалары тепе-тендігінің бұзылуы нәтижесінде де бодды. Күрделі әлеуметтік бағдарлама мен қорғаныскд кеткен шығындарды мемлекет дотациялап отырды.

Мемлекеттік бюджет — мемлекеттін, негізгі қаржылық жоспары. Ол мемлекеттің шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзі немесе табыс пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын қүрылымы және нарықтық экономикада елдің мемлекетгік бюджеті жеке баптар бойынша ара салмағы төмендегідей:

Кесте -1.

Табыстар	Жеке баптар,%	Шығындар баптар%	Жеке
Салық, акциз, баж салығы	75-80	Халық шаруашылығы	30-40
Салықтық тұсімдер (мемлекеттік меншіктен табыстар)	5-8	Әлеуметтік шығындар (денсаулық сақтау, білім, жергілікті органдарға субсидия)	25-30
Мақсатты бағыттағы қорларға тұсімдер: әлеуметтік, медицина-лық камсыздандыру; зейнеткерлік қамсыз-дандыру, жұмыссыздықтан	10-12	Қарулану мен сыртқы экономикалык. қызмет шығындары	20-10
		Қүқық қорғау органын баскару мен оған басқада қажетті шығындар Мемлекеттік қарыз төлемі	10-15 -5
Барлығы	100,0	Барлығы	100,0

Егер шығындар табыстан асып кетсе, бюджет тапшылығы пайда болады. Бюджет тапшылығы жою ұшін табыс бөлігін толтыру қажет немесе мемлекеттік бюджеттің шығын бөлігін қысқартқан жөн. Бюджеттің табыс пен шығысының айырмашылығын жабу үшін, мемлекет қиыстыруымған вариантына көшеді. Демек мемлекет ұлттық банк несие қорының, тұрғындардың халықтық банктегі салымыньщ, сақтандыру коғамдары қорының, белгіленген бөлігін алып отырады. Осы сомалар мемлекеттік қарызды құрайды. Бұл мемлекеттің ішкі қарызы.

Мемлекеттіц ішкі қарызынан басқа сыртқы қарызы да болады. Бюджет тапшылығын бәсендету ұшін мемлекет тек қана ішкі мүмкіндіктермен ғана шектелмей, қайтару мақсатымен сыртқы займдар мүмкіндіктерін де пайдаланады. Міне, осылай мемлекеттің сырткы қарызы да пайда болады.

3. НЕСИЕ-БАНК ЖҮЙЕСІ

Ақша корының ауыспалы пайналымы кезінде кәсіпорын, бірлестік, акционерлік коғам, холдинг, трест, концерн мен шығын және орта бизнес серіктестіктерінің өндіріс уақыты мен өнім айналысы арасындағы айырмашылыққа байланысты шаруашылықтың кейбір бөлімшелерінде уақытша ақша қорының пайда болғандығын байқаймыз. Ал, қалған белімшелерде ақша қорына қажеттілік туып отырады. Осы мүмкіндіктер несие-банк жүйесінің өмір сүруіне жағдай жасайды. Сондай-ақ тұрғындар мен әртүрлі үйымдарда уақытша еркін қалған ақша қорлары пайда болады.

Әлеуметгік-бағытталған аралас нарықтық экономикада қарыз нарығы қалыптасады. Ол қаржы нарығының қүрамына енген.

Қарыз нарығы - каржы нарығыіың бір бөлігі. Ұдайы өндіріс процесіне уақытша қатысуға пайдалану үшін еркін қалған ақша қорлары өткерілу (өткізу) объектісі міндетін атқарады. Қарыз нарығы еркін қалған акша қорын қайта бөліп, жаңадан ақша ресурстарын кұрайды. Бүл жаңа ресурстардың жедеддігіне, төлем қабілеттіаіне және қайтарымдылығына жағдай жасалады.

Банк ұсынатын несиелер — қысқа мерзімді, орта мерзімді, үзак мерзімді болып жіктеледі. Қысқа мерзімді несие бір жылға беріліп, айналым қорларын қалыптастыруға жүмсалады. Орта мерзімді несие екі-үш жылға жаңа қүрылысқа, өндірісті техникалық қайта қаруландыру және жаңғыртуға, жаңа техника мен технологияға беріліп, олардың үш жылда қайтарымы болуы міндетті.

Үзақ мерзімді несие он жылға және одан да көп уақытқа беріліп, кәсіпорынның негізгі қорларын улғайтуға жүмсалады. Бүл несие тұрғындардың, жеке үй, пәтер соңына және оны сатып алуы үшінде беріледі.

Несиенің бірнеше түрлері бар: а) банктік, ә) чектік, б) коммерциялық, в) тұтыну, г) халықаралық. Банктік несиеде клиент векселі дисконттанып, оған есеп-шот ашылады. Есет-шотка дисконталған вексельдің қүны салынады. Чектік несиеде банк қарыз сомасын үсынады. Осы сала көлемінде клиент төлемдерді өтеу үшін чек жазып береді. Белгіленген уақыт мерзімде қарыз өтелуі қажет. Коммерциялық несие төлемдерді төлеуді созу үшін үсыньшады. Бүл несиені банк кәсіпорынға уакытша мүктаждығы үшін береді. Түгыну несиесі — түтынушыға тауар мен қызмет төлемдерін соза орындау үшін қажет. Халықаралык несие сыртқы экономикалык байланыстарға қызмет жасайды.

Несие өзінің қызметін банк арқылы жүргізеді. Экономикалық көзқарас түрғысынан, банктер — несие-қаржы мекемесі. Банктың негізгі қызметі түрғындар мен ұйымдардың, кәсіпорындардың еркін ақша қорларын тартып, қорландыруды жүзеге асыру.

Банк жүйесіне әлемдік тәжірибе көрсеткендей үлттык банк, басқада банк ұйымдарының түрлері және арнайы осы сала мекемелері де жатады. Мондай-ақ, коммерциялық, сақгандыру, инвестициялық топтар мен кей елдерде ипотекалық банк те жатады. Аталған мекемелердің әрқайсысы өз қызметін атқарады. Үлтгық банк акдіа эмиссиясымен, мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу және сатумен айналысып, коммерциялық және жинақтық банктегі несие резервтерін реттейді.

Коммерциялық банктер кәсіпорын мен компаниялар түрғындардың бір бөлігін акшалай қорларын шоғырландырып, банкгің коммерциялық кысқа, орташа несие беруін жүзеге асырады. Жинақтық банкілер тұрғындардың салымдарын шоғырландырумен айналысып, өзінің қорларының денін мемлекетіік бағалы кағаздарға салады. Инвестициялык банктер бағалы қағазды салуға дедцаддык жүргізіп, өнеркәсіп үшін кеңес беру қызметін жасайды.

Біздің елімізде банкжүйесіне:

а) ұлттык банк те енеді. Оның мекемелері - бөлім, конторлары

- барлық облыста, аймак мен қалалар да бар. Жалпы біртекті ақша өлшемі «теңгеге» негізделіп, олар біркелкі банкжұйесін қүрап, резервтік жүйесі қызметін аткарады;

ә) Коммерииялык банктер жеке және заңды түлғаларға түрлі қызмет жасай отырып, келісім негізінде несие — есепті де жүзеге асырады.

Коммерциялык банктер әртүрлі меншік негізінде қүрылады. Олар ~ акционерлік, кооперативтік, шетел банк капитальшьщ қосылуымен жеке банк де болуы мүмкін. Коммерциялык банкке салынған алғашқы капитал немесе онын бір бөлігі мемлекетке жатады. Банктің кейінгі атқаратьш кызметі тәуелсіз больш, оньщ кызметі үшін ұкімет ешқавдай жауапкершілік алмайды.

Үлтгық банк ресурстарды тарту жағынан коммерциялық банкпен бәсекелесе алмайды, себебі оның депозиттік пайыз бойынша епті әдіс жасау мүмкіндігі төмен.

Коммерцияльщ банктің классикалық кызметі вексельдік айналымға негізделген. ТМД елдерінде бұл қызмет 30-шы жыддары жойылып, Казақстан Республикасында 1997-ші жылы 28-ші сәуірден бастап «Векселвдік айналым туралы» заңын қабылдаумен енгізілді. Вексельдік айналым коммерциялык несиені жүзеге асырсада, қазіргі алатын үлес салмағы шамалы ғана. Кәсіпорынның тауар айналысы аркьілы кызметіяе весельдік айналым бакылау жасауды камтамасыз етеді.

Банк мекемесінің басты табыс көзі больш берген қарыздың пайызы паналады. Сондай-ақ банктің шығындары да бар. Оларға: тұрғын-жай арендасы немесе оны сатып алу, кызметтерді жаддау, басқа мекемелердің қызмет жасағанына акы төлеу, ақша капиталы мен сақтандыру қорларын пайдаланғаны, салымдарға төленетін пайыздар және т.б. жатады. Берілген карыз бойынша алынған пайыз жиынтығы, басқада жүргізген операциялар табысымен бірге және осыдан банк шығынын алып тастағандағы калдык банк пайдасы болады. Банк ііайдасының аты маржа деп аталады.

Банкке табыс әкелетін операцияны- активті (қарқынды); ал ақша капиталын косу аркылы жасалған операцияны — пассивті деп айтамыз. Казіргі несие —банк жүйесіндегі мекемелер бірнеше шартгы түрден күралған. Олардың өзара айырмашылығы активті және пассивті ерекшеліктерімен айкындалады. (кесте 27-2 қараңыз).

Банк ресурстарын — өз капиталы және клиентгер салымы немесе депозитгері құрайды. Банк ресурстарының көп бөлігі депозит болып табылады. Жедел депозит және талап ету бойьшша депозитгер болады.

Жедел депозиттер банктерде белгілі мерзімге кабылданып, сол уақыты біткен соң беріледі. Ал, талап ету бойынша депозитті салушы алғысы келгенде алуьша болады. Бүл депозитгер ағымдағы есеп салымы түріне жатқызылып, салушы банктен чектік кітапшаны алады. Сол кітапшаны пайдалана отырып, салушы салым мөлшері деңгейінен кез келген сомаға чекжазу қүкыкғына ее болады.

Кесте-2.

Аталуы	Активті (қарқынды)	Пассивті (карқынсыз)
	операция	операция
Эмиссиялық	Мемлекет пен коммер-	Банкноттарды шығару,
банктер	циялық банктерге	мемлекеттік бағалы
	берілген қарыздар. Мемле-	қағаздарды сату
	кеттік бағалы қағаздарды
	сатып алу.
Коммерциялық	Қысқа жөне орта мерзімге	Тұрғындар мен кәсіп-
банктер	қарыздарды беру. Мемлекет	орынның ақшалай
	облигациясын сатып алу.	салымдары.
	Басқаның мүмкін басқару.
Инвестициялык	Облигация мен акцияны	Банк несиелері.
банктер	орналастыру (салу).
	Қаржы операциясындағы
	делдадцық.
Сақтандыру	Үзак мерзімге қарыздарды	Жеке адамдар мен
қоғамдары	беру. Жеке облигациялар-	кәсіпорыннан сактан-
	ды сатып алу. Акцияларды	дыру сыйлығы.
	сатып алу.
Жинақ банкі	Үзақ мерзімге қарыздарды	Тұрғындардын ақшалай
	беру.	салымы.
Инвестициялық	Басқаның облигациясы мен	Тұрғындарға өз
компани-р	акциясын сатып алу.	акциясын сату.
Зейнеткерлік	Қарыздар. Облигация мен	Жұмысшылар мен
қорлар	акцияларды сатып алу.	қызметкерлердін
		жарнасы

Активті (қарқынды) операциялар: вексельді, тауар ішіндегі қорлық (қаржылық) және баланстык операция болып бөлінеді. Қолында векселі бар кәсіпкер, әдетге, вексельді оның төлеу мерзімі келгенше нақты ақшаға ауыстыруға мәжбүр болады. Осы істі банктер вексельдік операция арқылы жүргізеді.

Осы операциялардьщ бастысы — вексель есебі мен вексель бойьшша карыздар беру болып табылады. Бірінші жағдайда вексельді банк оньщ иесінен сатып алады.

Вексель иесіне онда көрсетіп акша сомасынан есептегі дисконт пайызын шагерудегі колдығын береді. Екінші жағдайда вексель банкке уакытша өтіп, берілген қарыздарды қамтамасыз етеді. Вексельдін мерзімі біткен соң, оны заемщик сатып алуы қажет. Банктің тауар ішіндегі операциясы тауар документті немесе тауар қою (залог) арқылы оның қарыз беруімен түсіндіріледі.

Банктің корлық операциялық бағалы қағаздар-акция, облигация арқылы жүзеге асады. Бұл операцияларға бағалы кағаздар кепіддігі мен карыз беру, банк инвестициясы жатады. Банк несиелерінің қамтамасыз етілген -вексель, тауарлар, бағалы қағаздар — қарыздарынан өз ерекшілігі бар. Банк несиелеріне қамтамасыз етілмеген қарыздар жатады.

Соңғы 10-15 жылда банк қызметінде операцияның жаңа түрлері белең ала бастады. Олар: лизинг, факторинг, қаржы-трастық операциялар.

Лизинг (ағылшын сезі) мүліктерді (машина, ірі құрал-жабдықтар т.б.) уақытша пайдалануға алу немесе беру. Қысқа мерзімді прокаттан (1 жылға дейін) ерекшелігі сол, лизингтік компания ірі қүрал-жабдықтарды сатып алып, фирма-арендаторға 5-8 жыддан астам уақытқа жалға береді. Фирма-арендатор пайдаланған мүліктер қарызын жайлап, мерзіміне қарай етейді. Лизингтік контрактның мерзімі біткен соң, мынандай мүмкіндіктер қарастырылады: арендатордың ірі құрал жабдықтарды қалдықтың бағамен сатып алуы; жаңа келісім жасауы — мерзімі ұзақтылады — лизингтік компанияларға материалдық бағалылықтарды (қүнды) қайтаруы. Қазакстан мен шетел мамандарының пайымдауынша лизингтің негізгі түрлеріне — қаржы лизингі және оперативтік лизингжатады.

Қаржы лизингтік контрактсына — арендаға беруші күрделі қаржысының толық амортизациясының белгіленген мерзімі кезінде төленетін сомасы және оған белгілі пайданы қамтамасыз ету жатады.

Оперативтік лизингке (қаржы лизингіне енбеген) содан қалған аренданың ірі қүрал-жабдықтары енеді. Бүл жағдайда арендаға алған мүлік аренданың келісілген мерзіміңце толық амортизацияланбайды.

Соңғы кезде әртүрлі банктер белсенді лизинг ролін атқаруда. Лизингке қатысуда банк екі түрді таңцайды: тікелей және жанама.

Егер банк машина және ірі қүрал-жабдыкгарды уакытша пайдалануға берсе, ол тікелей қатысу болады. Ал, банк лизингтік компанияға кзрыз берсе, ол жанама болмақ. Лизингке қатысуда америка банктері белсенділік танытуда. Оған мына мысалдар, дәлел: 70-шы жыддары әрбір бесінші американ банкі 100 млн.доллардан астам активімен тікелей лизинкге қатысқан. Жалпы лизингтік операцияға қатысушылар санының 500 астам банк қүраған. Қазакстан Республикасында аренданың осы түрі жаңадан ғана пайда болып келе жатыр.

Факторинг - қаржы коммерциялық қызметтің бір түрі. Сондай-ак. банк өз клиентінен құқықты сатып алып, оған ақшалай қарыз болғандарды ендіреді. Мысалы: жеткізілген тауарға ақы телеу және атқарылған жүмыс пен кызмет міндеттілігі. Факторинг тауардың жеткізілуіне қарай банктың ақы төлеуін қамтамасыз етеді және жіберілген тауардың документгерін талап етеді.

Кейіндеу сатып алушьшардан қарызды факторингтік қызметті көрсеткен үйым (банк) алады. Егер клиент тарапынан міндетгемелер бүзылса (мысалы, сатып алушылар алғанда, тауар сапасы жасалған контрактға сай болмаса), онда қарызды алу тәуекелділігі қайтадан клиентке көшеді. Факторинг клиентке тиімді, себебі айналмалы қүрал-жабдыктардың айналуын жеделдетеді, дебиторлық қарыздың ақы төлеуге несие процентін алуға байланысты шығындарын қысқартьш, банкпен арақатынасты барынша ынғайлы етеді. Банк факторинггік қызмет көрсеткені үшін комиссиоңдык марапат төлемін алып отырады. Ол факторингті жүзеге асырғандағы шығындарды жабады. Бүған несие ресурстарын пайдалынған процент ставкасы да қосылып, пайданы қамтамасыз етеді. Факторинг банк табыстарының негізгі көзі болып табьшады.

Коммерциялық банктің жеке және занды тұлғалар мүліктерін басқару жұмысын — трастық операция дейміз. Клиештердің тапсыруы бойынша сенімге ие болып, әртүрлі істерді солардың мүдделерді үшін атқаруды да жаткызамыз. Осы операцияны (істі) жүзеге асыруда банк формалді агент болып, коммисиондық түрде табыс алады. Келісім бойынша банк өз клиентгерінің қаржысын басқарады. Бүл қаржылар акция, облигация, басқада бағалы қағаздарға сальшады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасыңца коммерциялық банктер қаржы-трастық операцияны жасауға енді-енді кірісуде.

4. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОНЫҢ АЙНАЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ. ҚОР БИРЖАСЫ

Бағалы кағаздар — иесіне табыс әкелетін, оның кәсіпорын (фирма) мүліктеріне қатысы барлығын куәлаі ідыратын коммерциялық документ. Бағалы кағаздар табысты иелеріне дивидент түрінде әкеленеді.

Казакстан Республикасы Президентінің «Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы» 1996 жылғы 21-ші сәуірдегі жарлығына байланысты елімізде бағалы қағаздар нарығы айналымына акция, облигация, мемлекеттік казыналык міндеттемелер, жинақ пен депозит, сертификаттарды және вексель жіберіледі.

Бағалы қағаздар ережесі бойынша оларды нарыққа еркін сату ҚР-ы 1997 —ші жылғы 15-ші наурыздағы «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Заңына сай жұргізіледі.

Капитал салудың сенімділігіне, табыс әкелудің түрақтылығына тек облигация ие бола алады. Облигация (ол) сатушылардың ақша қаржыларын куәландырады. Сондай-ак номинальды құнның толтырылу міндеттілігін куаттап, оның белгіленген уақытта мөлшерлі пайызын қайтаруда ескереді. Пайыз салымның белгіленген мерзімінде тен порциямен төленеді. Кейбір облигацияларды пайыз арнайы өтелмейді. Облигацияны жабу кезеңіндегі сатып алынған бағасы мен иесіне сатылған баға айырмасы ретінде төленеді.

Облигацияның бірнеше түрі бар: мемлекеттің ішкі және жергілікті займ облигациясы, мақсатты займдар облигациясы, аймақтық облигация және кәсіпорын (фирма) облигациясы. Облигация әртұрлі боп шығарылады: өзіндік және талап етушіге, пайыздық және процентсіз (мақсаттық), еркін айналыста және шекті айналыс шенберінде. Бұдан басқа мемлекет әртүрлі қазналык міңдетгемелер түрін шығарады. Бүл тұрғындардың ез еркімен мемлекеттік бағалы қағаздарды салу түрлеріне жатады және олардың ақшалай қорын бюджетке ұстаушыларды куәландырады. Куәландырған құжат нақгы табысты бағалы қағаздардан белгіленген барлык мерзімде алып түру құқына ие етеді. Қазыналык міндеттемелердің мына түрлері бар: үзак, мерзімді, орташа мерзімді, қысқа мерзімді. Үсақ мерзімді казыналық міндетгемелерді алушылар үшін мемлекет 5-ден 25 жылға дейін шығарады. Бұл қазыналык міндеттемелер бойынша табысты жыл сайын купонмен төлейді немесе міндеттемелерді номиналға жыл сайын төлем жасамай-ақ пайыз төлеу арқылы жабуды көздейді. Орта мерзімді қазыналык міндеттемелер 1 жылдан 5 жылға дейін шығарылып, купонға ие болмайды. Қысқа мерзімді міндеттемелер иелеріна 3 және 6, 12 айға шығарылады. Бұл міндеттемелер купонға ие емес және олардың жабылуы (жойылуы), оған жазылған пайыз көлемінде қосып, сатып алу жолымен жүргізіледі.

Бағалы қағаздардың келесі түрі акция болып табылады. Акция — акционерлік қоғамның мүлкіне белгілі пайды салғанын куатгайтын бағалы қағаз және оның иесіне (акционеріне) пайданың бір бөлігін дивидент түрінде алу құқын береді. Акцияны акционерлік қоғам, кәсіпорьш, ұйымдар, коммерциялық банк, кооперативтер мен басқада мекемелер шығарады. Олар ұжымдық меншікке негізделген немесе толык мемлекетгік меншік шаруашылығында болады. Акция бағалы қағаздар нарығы — қор биржасында сатылады және сатып алынады. Акция бұл процесті биржалық емес сауда негізінде де жүзеге асырады. Акцияның номиналды құны мен нарықтық бағасы бар. Акцияның нақты бағасы (нарықтық курсы) акционерлік қоғам пайдасынын мөлшеріне тікелей байланысты өзгереді. Сондай-ақ алынатын дивидент мөлшері мен қарыз пайызы деңгейіне байланысты да өзгереді.

Шетел тәжірибесінде акцияның әртүрлі: есімді (ірі купюрлы) және окілді (ұсақ купюрлы), жай, жецілдікпен пайдаланатын, бір дауысты, көп дауысты, дауыссыз болып колданылады. Біздің елімізде жай акция шығарылып, жеңілдікпен пайдаланатын табысы болып, акционерлерге салған капиталы үшін айқындалған процент түрінде қатты табысты алуларына құқық береді. Алайда жеңілдікпен пайдаланатьш акция шектелген мерзімде қолданьшады және белгілі уақыттан соң, акционерлік қоғам оны жабады. Ал, оларды иемденушілер акционерлік қоғам жұмысын басқаруда ешқандай дауысқа ие емес. Жеңілдікпен пайдаланатын акциялар акционерлік қоғамның жарғылық қорының 10%-тен аспайтын сома мөлшерінде ғана шығарылады.

Акция категория бойынша былай бөлінеді: еңбек ұжымыныц акциясы, кәсіпорын акциясы және акционерлік қоғам акциясы. Еңбек ұжымының акциясын мемлекеттік кәсіпорындар (бірлестіктер), арендалы, ұжымдық кәсіпорын, кооператив және коғамдык ұйымдарға жататын кәсіпорындар шығаруға құқылы.

Еңбек ұжымының акциясы сол кәсіпорында жұмыс істейтіндерге ғана таратьшады. Оған қатысы жоқтарға таратьшмайды.

Акцияны кәсіпорын шығара отырьш, екі пайдалылықты көздейді:

біршшіден, көбірек пайда табу үшін, тұрғындарды қосымша қаржы салуға жұмылдыру, екіншіден кәсіпорын жұмысшыларын басқару процесіне барынша тарту. Себебі кәсіпорынның жетістігі оның табысына тікелей әсер етеді.

Акционерлік коғамның акциясы кәсіпорын мүлігінің барлық сомасына немес жарғы қорына шығарылады. Сондықтан кезкелген меншіктегі кәсіпорын акционерлік түрге өзгереді. Бұл коғамның акциясы оған еркін жазылу арқылы таратылады. Кейде барлық акцияны құрылтайшылар арасында өзара бөледі. Олар есімді және көрсетілген болып та шығарылады. Бір қолдағы қорлардың кеп болмауы үшін және акционерлік қоғамнан бақылауды жоғалтпау үшін есімді акциялар қолданылады. Алайда бұдда сенімсіз, себебі оған катысы жоқ адамдар болуыда әбден мүмкін. Әлемдік тәжірибе бүған карсы өте тиімді тәсіл белгілі. мысалы, АҚШ-да бір компанияның 5 %-тік акциясына иесі оған ай сайын оның сатып алу- сату жайында есеп беріп отырады.

Әрбір есімді акцияның қозғалысы акцияның тіркеу кітабында белгіленеді. Акция бланксінде есімді акция үстаушының аты-жөні көрсетіледі. Акция бланкнің кврсетілген түрінде оны ұстаушының аты-жөні жазылмайды. Акция тіркеу кітабында жалпы шығарылған акциянын көрсетушіге қатыстысы ғана белгіленеді.

Акционерлік коғам — кәсіпорын, ұйым мен мемлекеттік орындардың еркін біріккен түрі. Ол акциясын айналымға шығару аркылы өзінің босаған қаржы ресурстары мен еңбекшілердің саклык корын орталыктандыруға жүмылдырады. Акционерлік қоғам өз жарғысы негізінде жұмыс жасап, кез келген шаруашылық саласында қүрыла алады. Сондай-ақ, қаржы мен ендірістік-шаруашылық кызметпен айналысатын күрделі үйымдардың да негізі бола алады. Бұған жетекшілікжасау басқарма, директордың бақылау кеңесі және басқада үжым түрлері арқылы жүргізіледі. Басқарудың ең жоғарғы түрі - акционерлердің жиналысы болып табылады. Акция мөлшеріне қарай пропорционалды түрде әрбір акционердің жиналыста алатьш ез дауысы бар. Акцияны үстаушы өз өктемдігін жүргізу үшін, акциянын көп мөлшеріне ие болуы қажет. Егер үстаушы акцияның 50% - дан астамын иеленсе, онда ол акция бақылау пакетіне ие болады. Акционерлік коғамы басқаруға және толық бакылауға 20% мелшердегі акция да жетеді.

Акционерлік қоғамның басты қызметі — уақытша босаған ақша корын өндірісті үйымдастыру мен көптеген жүмыс түрлеріне жүмылдыру болып табылады. Акционерлік қоғам акцияны әртүрлі номинальды қүнмен шығарады және дауыс саны да әртүрлі болады. Акция иесі акционерлік коғамның пайшигі, ал облигация иесі -оньщ кредиторы (несиегері) больш табылады. Акционерлік коғамньщ пайдасы акционерлер арасында табыс, дивидент түрінде бөлінеді. Акция иесі акционерлік коғамнан өзінің салған капиталын талап етуге күқығы жоқ. Қоғам жабылғанда иегер акцияға салынған қаржыны номинальды бағамен ғана алады.

Акционерлік қоғамның екі түрі бар. Акциясы қүрьшташьшарда болып, еркін нарыкта сатылмайтын түрін «жабық» дейміз. Акциясы еркін сатьшатын және сатып алынатын түрін «ашық» дейміз. Қазақстан республикасының «Азаматтық Кодесінде» акционерлік қоғам туралы ереже бар.

Қазақстанда акционерлік қоғам ХІХ-шы ғасырдың аяғы мен ХХ-шы ғасырдың басында пайда бодды. Бүл кезде Қазақстанның өнеркәсібі өте нашар дамьщы. Тек ғана тау-кен өнеркәсібі алғашқы қадамдарын бастап, шетел капиталы сол салаға ұмтылды. Зырян қазба байлығы 1886-шы жылы француздардың қолына өтіп «Зырян тау-кен өндіруші қоғамы» қүрылтайшылығы қүрылды. Американдықтар «Спасс қоғамы», «Орыс-азият корпорациясы» акцияларын үстап , Қазақстанда екі «балалық» құрылтайшы қоғам қүрыдды. Олар-Риддер полиметаддық қазба байлығы («Риддер акционерлік қоғамы») және Екібастүз көмір аумағы. Ағылшын кәсішсерлеріне жататын — «Батыс-Орал мүнай қоғамы», «Солтүстік-Каспий мүнай компаниясы» да бізге белгілі. Сондай-ақ шетел капиталыньщ негізінде күрылған «Нобель серікгестігі», «Колхида», «Қырғыз тау өнеркәсібі қоғамы», «Виннер» т.б. атауға болады.

Қазақстан 1899-шы жылы бай Копес Деров қүрған Воскресенск тау-кен өнеркәсіп қоғамы қүрылды. Бүл бірінші ірі тау-кен өнеркәсібінің кәсіпорны орыс капиталының негізінде қүрылып, Павлодардан Балхашқа дейінгі кеңістіктегі тас көмір мен күміс-қорғасын рудасы бар көп жерді жалға алды. Сондай-ак ХІХ-шы ғасырдың 90-шы жылдарында Ембіде бірінші мүнай өнеркәсібі компаниясы пайда болып, оған отставкадағы штабс-капитан Ясман басшылық жасады. Орыс қоғамы «Ембі-Каспий» және «Орал-Каспий» мүнай өнеркәсібі қоғамы шетел «Орал-Каспий мүнай өнеркәсібі қоғамы» мен «Орал-Каспий мүнай корпорациясын» бақылады.

Большевиктердің 1917-шы жылы өкімет басына келуіне орай және Кеңес үклметінің құрылуымен акционерлік меншік түрі жойылды. Алайда жаңа экономикалық саясатқа көшуге байланысты акционерлік катынастар кайта туа бастады. Қыска мерзімде 1922-24-ші жылдары — 120-дан астам сауда, өнеркәсіп және несие компаниялары тіркеліп үлгерді. Акционерлік механизм арқасында мемлекет жеке капиталды экономиканын кажетті саласына тарта бастады. Әміршілдік-әкімшілдік жүйенің 1929-шы жылдың аяғында калыптасуы мемлекеттін экономикадағы нарықтык қатынастардан толық бас тартуына әкелді. Нәтижесінде акционерлік қоғамның тіршілігі токтады.

Казакстан Республикасында реформалык процессті жүргізудің және әлеуметгік-экономикалық қатынастар жүйесін қайта қүрудың аркасында 1991-ші жыддан бастап акционерлік процесс қолға алына бастады. Дағдарыстың күшеюіне қарай бұл процесс өте ауыр өтеді. Сондай-ак онын экономикада калыптасуы мен қарқында дамуы айқын байқалуда. Ең бастысы ассоциация құрылтайшылардың катысу үлесіне карай ірі кәсіпорындардан қалыптасады. Ең басты ұйымында «балалык» кәсіпорынның бақылау пакет акциясы қалады.

Акционерлік ұйымнын, мүндай бірлестігі ірі өндірістік кешеннің жүмысын кенілдікпен аткарады. Бүлай атқару өз саласында бір-бірімен байланыскан дайьш өнімді өткерегін, шикізатпен қамтамасыз ететін кәсіпорындар, конструкторлық және жобалық үйымдар, зерттеу-іздеу мекемелерін т.б. тиімді тарту нәтижесінде жүзеге асады.

Казақстан Республикасында 1996-шы жылға дейін 48 ходдинггік компания бодды. Өте белгілі холдингтер — «Камкор-ходдинг» (Қазақ мемлекеттік автосервис пен сауда холдингтік компаниясы), «Казагрореммаш» (ауыл шаруашылық машина мен автосервис акционерлік холдинг компаниясы), «Интеркаспий», «Каратау», «Монтажспецстрой». Акционерлік қоғам акциясын, жоғарыда айтканымыздай кәдімгі және жеңілдетілген болып белінеді. Соңғы түрі табысты алуға қүкықтық негіз болады. Жеңідцетілген (жеңілдік пайдаланатын) акция дивидентгі акция ұстаушыға тұрақгы мөлшерде төлеуге кепілдік жасайды. Дивиденд пайдадан төленеді, ал оның жетіспеген кезінде резервтік қор есебінен алынады. Кәсіпорынның жойылған кезінде жеңілдетілген акция иесі пайданың бір бөлігін сатылған мүліктен алады. Бағалы қағаздар иерархиясында компания акииясы облигациядан төмен болады, бірак кәдімгі дауысқа түсетін акдиядан жоғары. Алайда, жеңілдетілген (жеңілдік пайдаланатын) акция акционерлердің жалпы жиналысында дауысқа түсу қүқына ие емес. Олар «дауыс бермейтіндерге» жатады. Сондықтан оның иесі акционерлік қоғамның басқару процесіне қатыспайды. Мүндай акциялар жаңа инвесторды тартуға қызмет жасайды.

Жетілген акция иесі қатгы проценті төлеуден қалған пайданьвд бір бөлігі кәдімгі акцияны үстаушылардың арасьшда дивидент түрінде бөлінеді. Кәдімгі «дауыс беруші» бола алады. Олар бір немесе бірнеше дауысқа ие болуы мүмкін. Оған дивиденд жылдың аяғында пайданың есебінен төленеді және мелшері тез ауыткып отыруы мүмкін.

Акиияныц сатылу және сатып алу бағасын акция курсы дейміз. Егер ол көп болса, онда дивиденд те жоғары боп төленеді. Алайда, ақша капиталының иесі акцияны сатып алғанда, одан алған дивидентін қарыз проценті-табыспен салыстырады. Себебі банкке ақшаны сала отырып кепіддікпен алатынына толық сенімді. Процент деңгейі жоғары болса, акция курсы төмен болады және керісінше. Ол былайша анықталады:

Дивиденд деңгейі ауытқысы, оның көлемін анықтайтын бағытгар бар. Дивиденд пайыздан төмен болмауы қажет, себебі ол банктегі салымдар арқылы төленеді. Банк проценті кепілдендірілген, ол дивиденд тәуекелмен байланысты. Әйтпесе динвестор банкке салым салуға ыңғайланар еді. Дивиденд деңгейінде инфляция индексі мен тәуекел дәрежесі ескеріледі. Сонғысының сандык бағасьш беру қиын, соңдықганда оньщ негізіне акционерлік қоғам тәуекелділік қорынын жіберген пайызын есепке алады. Егер бағжтің салымдық процентін орташа 5% деп алсақ, инфляция иңцексі 7%, ал тәукелділік дәрежесі 5% болады. Онда дивидеңд акцияның номиналъдык, қүнының 17%-тей шамасын қүрайды.

Бағалы кағаздар сауда-саттығынын орталығы қор биржасы болады. Бұл тұрақты жұмыс істейтін, тәртіптілікті катаң сақтайтын қаржы мекемесі немесе сатушы мен сатып алушы белгілі уақытта бір-бірін табатын тұрақты орын. Биржалық комиссия тексеруден мұкият өткен, айналымға шығарылып, оны реттеп отыратьщ кағаздарды қайта сатады. Сөйтіп кор биржасы екінші аталатьщ бағалы қағаздар нарығына кызмет жасайды. Қор биржасы нарықгық экономиканың негізгі элементі бола отырып, уақытша босаған ақша корларын бағалы қағаздар арқылы сатуға мүмкіндік туғызады. Совдай-ақ компаниялардын акциясы мен облигациясына нарықтық кұнды белгілейді. Бағалы кағаздарды биржада сату мен сатып алу биржалык курс негізінде жүзеге асады.

Биржалык курс дегеніміз - қор биржасы айналымындағы бағалы кағаздың сатылу бағасы. Биржалык курс дивиденд көлеміне тікелей, ал карыз пайызыныц мелшеріне кері байланысты болады. Биржалық курстың кәдімгі акциясы облигация мен жеңілдетілген акцияға карағанда көп болады. Оньщ табыс деңгейі аддын-ала белтілі емес, себебі конъюктураньщ тербелісіне ұшыраған. Тіркелгек биржалық курс биржалык бюллетеньде жарык көріп, мерзімді басылымда қайта шығарады. Мұндай курс сұраным мен ұсынымға байланысты және оған төленетін дивиденд мөлшерінін әсері де ықпалы етеді.

Бағалы қағаздар курсы қозғалысыныц жиынтық көрсеткіші белгілі Доу-Джонс индексі болып табылады. Бұл АҚШ-ғы ірі компаниялары тобы акция курсынын орташа көрсеткіші. Осы мәліметті ХІХ-дың аяғынан бастап «Доу-Джонс эңд компани» фирмасы шығарып отырған. Бүл индекс Нью-Йорк қор биржасының жабылуы кезіндегі белгілі компаниялар тобыныц (30 өнеркәсіп корпорациясы, 15 қоғамдық қолдану кәсіпорыны, 20 темір жол компаниясы, — барлығы 65 корпорация) күнделікті орташа арифметикалық котировкасын қүрайды. Осывдай орташа есептеу жүйесі облигацияның алты тобыңда да жүргізіледі.

Қор биржасы көп жағдайда жабық болады. Себебі қор саудасында кор мүшелері ғана қатыса алады. Қор мүшелері маклер (брокер) мен диллерге бөледі. Олар табысының бір бөлігін биржада клиенттер тапсырмасын орындап, деддаддық операция жасау арқылы табады. Биржа мүшелерінің құрамынан биржа комитеті сайланып, арнайы комиссия үйымдастырылады. Комиссия бағалы қағаздарды биржа операциясына жіберу туралы шешім кабыддайды.

Қазіргі кезде дүниежүзінде 60-тан астам елде 200-ге жуық қор биржасы бар. Олардьщ ішіндегі ең ірілері: Нью-Йорк (1023,2 МЛН.ДОЛЛ.), Ловдон (76,4 млн. долл.), Токио (392,3 млн.долл), Париж (19,3 млн.долл.) биржалары болып табылады. Қазақстан

Республикасында кор биржасын кұру прсжеи енді кана басгалуда. Бүл процесс меншіктін кдлыптасуы кезінде жеделдей түседі. Казакстанда 1995 жылы сәуір айында «Бағалы кағаздар және кор биржасы» туралы Заң кабыдданды. Онда жалпы күкііктың үйымдык жағдайлар айкындалып, оны шығару мен айналымға енпзу каралып. к.ор биржасы кызметінін негізгі принципі карастырылған. Алғашісы кор биржасы 1991 жылы сәуір айында Алматы орталык кор биржасы деген атпен ашылды. Қазакстан қор биржасының жүмысын тиімді деп айта алмаймыз. Қазакстан Республикасы қор биржасындағы тек көлемді сауда-саттыкка ғана бағалы кдғаздар операциясын жаткызамыз.

Сондай-ақ баскада бағалы кағаздар түрлері бар. Бүл депозиттер мен жинақтық сертификаттары.

Депозиттік сертификат — банк шығарған ақша нарығынын инструменті. Жедел депозиттік акша нарығынын түскен мерзімін белгілейді және проценттік ставкасы да бар. Оны инвестор. кәсіпорын, ұйымдар кеңірек колданылады. Себебі сертификат женіл ауысатын (алмасатын) кыска мерзімді инвестициялык инструмент болып табылады. Депозиттік сертификат банкте сақталады және каржылык емес корпорациялар уакытша бос. еркін кор ретінле сакталғандыктан сатып алады.

Жинактык. сертификат несие мекемесінін акша корын депозитке салу жайлы куәлік. Депозиттін белгіленген мерзімі өткен сон. пайызбен к.оса салушыға алу үмпн кұкык беретін кұжат Сертификатты Үлттык банк немесе баска банк береді Бүл кезле сертификат белгілі уакьпта алынатын келісімнін проценті болып габылады Жинактык сертификаттар атаулы (есімді) және талап етушіге жіктеліп беріледі. Атаулы (есімді) сертификатгар айналымла болмайды және оларды сату жарамсыз боп габылады

Чек — қайта түрде бекітілген күжат. Онда белгілі адамдардың есеп-шотынан керсетілген соманы төлеу жайлы банкке нүскау жасайды. Чекті ақшалай және есептесу деп бөледі. Акліалай чекпен банктен нақты ақша алады. Есептеу чекі арнайы банкіде жазбаша толтырылған банкке берілтен тапсырыс. Чек беруші есеп-шотынан чек үстаушы есеп-шотына ақшалай төлемді жүргізу және нақты емес есептесу ретінде де қодданылады.

Чекті бірнеше түрлері бар: банктегі акцептелген және акцептелмеген, лимиттелген және лимитгелмеген чекгік кітапшалар.

Олармен төлем жүргізгенде үнемі қалдык лимит керсетіліп, чекті қолдануға бақылау кұшетіледі, депозитке салынған жоғары төлеу сомасына көшірме чек берілмейді. Соңғы кезде ішкі шаруашылық чекі кең етек жаюда. Оньщ негізгі жұмысы кәсіпорындардын ішкі бөлімімен өзара есеп жүргізу.

Казіргі кезде Батыс елдерінде чектен баска несие карточкасы көбірек колданылады.

Алғашқыда несие карточкалары «қарыздылық» атауымен АКДІ-та 1915-ші жылы «Дайнерс-клаб» фирмасы шығарды. Олар айналым құралы ретінді кызмет жасады және универмаг, бензин қүятын станцияларда және т.б. қолданылады.

Сонда несие карточкасы аркылы есептесу жүйесі қалай жүзеге асады? Пластикадан жасалған карточка тертбұрышты стандартгы мөлшерден (размер 86х54мм) турады. Бұл карточканы клиентгерге арнайы банктер немесе компаниялар береді. Онда иесінің тегі жазылып, койған қолынын үлгісі турады. Тауарды оларды, қызмет көрсетуде оларға накты акы төлеудің (чек кешірмесі де керек емес) орынына өзінін несие карточкасын көрсетсе жетеді. Сатушы есеп-шотқа карточка нөмерін жазады, сонан соң онда клиенттің колы қойылса, тауар сатып алынған болып табылады.

ЭВМ-ның, жеке компъютердщ пайда болуы несие карточкасынын жаңа кезенін калыптастырып, «электронды акшалар» - дебет-карточка түрінде қызмет жасай бастады. Бұл автоматты жүйемен нақты берілгендіктен кең көлемде тарадды. Бұл жүйе көбінесе үйдін қабырғасына орналастырылған арнайы құрылған жүйе болып табылады. Автоматты кассирлер накты акшаны есептеуші кұрылымға пластикалык карточка салынған соң береді. Арнайы магниттік кең жолақта банк есеп-шоты иегерінің керекті реквизиттері жазылған. Онда компьютер клиентті идентификациялайды және команданы орындайды. Берілген сома дебеттін есептеу есеп-шоты аркылы жүргізіледі. Қазіргі кезде мұндай карточкалар банк пен олардың клиентінде өзара есептеу операциясында кеңірек колданылады.

Казакстан Республикасында қытырлаған купюрдың орнына гшастикалық карточка ендіру жобасы жасадды. Бұл төлемнің ақшасыз жүйесін жеңілдеткен болар еді. Жобаны қысқа мерзімде ендіру квзделуде. Алдыменен еліміздің барлық облыстық орталықтарынан бастау жүзеге асырылмақшы.

Бағалы кағаздардың ерекше түріне вексель де жатады. Вексель — шартты түрдегі вексель берушінін жазбашы қарыз міндеттілігі және белгіленген мерзімнен сон, вексель (иегеріне) үстаушыға берешек акша сомасын төлеу. Вексель катан белгіленген түрде күралады. Ол озіиін иегеріне онда көрсетілген акша сомасын талап етуіне күкык бередік. Вексельдік міндеттемелер кыска мерзімге беріледі. Әдетте бір жылға, көбінесе бір-екі айда бір рет болады. Вексель кобіпе коммерциялық несиеге кызмет жасайды, ал вексельдік айналым кезінде ақшаны ауыстьфады. Вексельды басқа адамға беру, индоссамент (индоссамент - жай және аударылатын векселдерді табыстау формасы) түрінде қол хат арқылы жүргізіледі. Вексель езінің түрі жағынан жай және аудармалы болып белінеді. Жай вексель - бір немесе бірнеше адамдардың жазбаша міндеттілігі және белгілі ақша сомасын көрсетілген мерзімде төлеу. Жай вексель ынтымақтастык жауапкершіілікпен бірнеше адамға берілуі мүмкін.

Аудармалы вексель (тратта) - бір адамның екіншіге берген жазбаша түрдегі буйрығы және үшінші адамда белгілі акша сомасын көрсетілген мерзіадде төлеуі. Аудармалы вексель уакыты көрсетілмесе, талап еткен де акысы төленеді. Аудармалы вексель көп мөлшерде тараған. Вексельдін түрі шығаратын еддің зандарымен айқындалады. Вексель сыртка саудада несие - есептесу қатынастарын іске асыру қүралы түрінде кеңірек қолданылады. Банк займдар бергендегі банктердің өзара катынастары вексель түрінде жүргізіледі. Банк акцептері банкке койылған (аудармалы вексель және оның акцептелгені) кең көлемде тарауы белен ала бастады. Банк акцептерінің сенімділікке ие болуы халыкаралык телем күралы ролін дүрыс атқаруға ықпал жасады. Вексельдік айналым нарык тығыздьшығы жағдайында кең шеңберде тарауы мүмкін. Ол кезде тауар ендіруші тауар тутынушыға таласып, тіпті оған тауарды қарызға беруге дайын.

Үлтгык банк 1994-ші жылы сәуірде қазыналык. векселъдің бірінші аукционын өткізіп, оны үш ай мерзімде жабуды белгіледі. Вексельдер дисконтгалған бағамен еткерілді немесе номинальды қүннан төмен бағамен жүргізілуі. Сатып алу бағасын аукционға қатысушылар өз ұйғарымымен аныктайды. Мүндай аукционнын мән-мағынасын бағалау өте қиындау.

Біріншіден, қыска мерзімді міндеттемелерді шығару - Қазакстан үкіметі тәжірибесінде бірінші ірі еркениеттілік кадам боп табылады. Сондықтан бюджет тапшылығын жана ақшаны басып шығару гәсілімен емес. жеке және кұкыктык түлталар заем корлары арқылы жабу; екіншіден, казыналық векселдер аукционы ¥лттык банк тәжірибесінде акша-несие саясатының жаңа инструментін — екінші бағалы кағаздар нарығы операциясын — ендіруге ыкпал жасады. Бүл екінші бағалы кағаздар нарығы операциясы акша массасының көлеміне әсер етеді. Екінші бағалы кағаздар нарығы вексель иесіне кез келген уакытта өзінін акшасын кайтарып бере алады және үш ай мерзімін күттірмей-ак. пайыз өсімімен бергізеді.

КАТЕГОРИЯЛАР МЕН ТЕРМИНДЕР

Каржы. мемлекеттік каржы. шаруашылык жүйесіндегі каржы, кәсіпорын каржысы. гүрғындар каржысы, мемлекеттік бюджет, жергілікті бюджет. бюджет тапшылығы, ішкі және сыртқы мемлекеттік карьгз. банк несиесі. чектік несие. түтынушы несие. чплыкаралык несие. коммерциялык несие. банк, үлттык банк, коммерциялык банк. жинакбанка. инвестициялыкбанк, ипотекті банк. активті операция. иассивті операция. депозиттер, жедел депозит. талап бойынша дегюзит. векседді операция, тауар арқылы операция. кор операииясы, банк операциясы, лизинг, факторинг, каржы-трасттық операция, қаржы лизингі, операциялык лизинг, бағалы қағаздар, акция, облигация, есімді акция, өкілетті акция, женілдетілген акция, бір дауысты акция, көп дауысты акция, дауыссыз акция, енбек үжымының акциясы, кәсіпорын акциясы, акционерлік коғам акциясы, акционерлік коғам, акция бакылау пакеті, холдинг, дивиденд, акция курсы, қор биржасы, биржалық курс, депозиттік сертификат, жинақ сертификаты, чек, несие карточкасы, жай вексель, аудармалы векселъ.

САБАКТЫҢ ҮЛГІ РЕТІНДЕГІ ЖОСПАРЫ

I   Каржының мәні мен кызметі.

2. Мемлекеттік бюджет. Бюджет тапшылығынын пайда себептері мен мемлекеттік карыз.
3. Банктер: олардын ролі мен түрлері.
4. Бағалы кағаздар және оның айналымындағы мәселелері.

МӘНЖАЗБА МЕН БАЯНДАМА ТАКЫРЫПТАРЫ

1. I. Корбиржасы: Оның Казакстан Республикасындағы дамуының

іСіәселесі мен перспективасы.

2. Қаржы несие қатынастарын жетілдіру: жолдары  және мәселелері.

ӘҢГІМЕ ӨТКІЗУГЕ ЖӘНЕ ӨЗІН-ӨЗІ БАКЫЛАУҒА АРНАЛҒАН CVPAKTAP

1. Қоғам каржысы дегеніміз не? Онын к,үрылымы кандай?
2. Бюджет тапшылығы дегеніміз не және оны жоюдын жолдары?
3. Мемлекеттік карыз дегеніміз не және оның пайда болу себебі неде?

4. Қаржы нарығы дегенді калай гүсінесіз және онын күрылымы кандай?

5. Бағалы қағаздар дегеніміз не және онын аиналымдағы кджеттілігі неде?