Ақшаның экономикалық мәнін бағалау өте қиын. Оның маңыздылығы мен функциясын түсінбей, нарықтық экономиканың механизмін және де оған ақшаның әсерін танып білу мүмкін емес. Егер де сіздер «экономиканың» не екенін және онда болып жатқан процестердің қоғам өміріне әсерін білгіңіз келсе, ең алдымен ақшаның мазмұнын және функциясын танып біліңіз. Бұл сұрақтарға жауаптың білуі, біздің қоғамда кездесетін экономикалық проблемаларға басқаша көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.

Ал енді, ақша дегеніміз не деген сұраққа келетін болсақ, ақша - ол тауарлардың тауары, оның өз бойында жасырын түрде барлық басқа тауарлар болады, егер керек болса, қызығарлық жэне тілеген заттың қандайына болса да айнала алатын сиқырлы қүрал. Қүнның ақшалай нысанының бекуімен байланысты баға пайда болады. Баға құнның ақшалай көрінісі. Оның құннан жоғары да, төмен де, тең де болуы мүмкін. Бүл өз алдына талдауды талап етеді. Табиғат өздігінен ақшаны да, банкирді де туғызған емес. Экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты алтынға осындай қасиетті қоғам берген. Адамдардың алтынды ақша ретінде пайдалануы оның осы қасиетімен түсіндіріледі. Сонымен, ақша ерекше тауар, ол тауарлар дүнимесінен жеке дара бөлініп шығып жалпы эквиваент рөлін атқарады.

Ақшаның жалпыға бірдей эквивалент ретінде мынадай ерекшеліктері бар:

1. ол нақты бір заттың, қоғамдық түлыну қүнының болатындығын;
2. онда абстракты еңбек бейнелейтін қүлның да болатындығын;
3. тауар өндірушінің жеке еңбегі қоғамдық еңбектің бір бөлшегі болып табылатындығын көрсетеді.

Тауар мен ақша арасындағы бірлік те, қарама-қарсылық қайшылық та тұтыну құны арқылы көрінеді. Мысалы, өндіруші қоғамға бір қажетсіз тауарды шығарса, ол сатылмайды; оны ақшаға айналдыра алмайды. Өйткені ол түтыну қүны тұрғысынан қоғамдық қажетті де, оның мүшелерінің қажетін де қанағаттандыра алмағаны. Егер тауар жеке қажеттілікті қанағаттандырса, ол тез арада өтіп кетеді, ақшаға айналады. Міне тауар мен ақша арасындағы эрі бірлік, эрі қарама-қарсылық осылай түсіндіріледі. Қазіргі рынок қатынасында бүл заңдылықты қатаң ескерген жөн. Ақша тауарлы шаруашылықта адамдардың қоғамдық қатынасын бейнелейді. Яғни ақша зат емес, адамдардың арасындағы өндірістік қатынас.Ақшаның қызметі: құн өлшеуші; айналыс құралы; төлем құралы; қазына жинау; дүниежүзілік ақшалар болып табылады. Жалпы, ақшаның қызметі туралы толығырақ, сіздер, осы курстық жүмыстың келесі тарауында танысасыздар. Біз білетіндей, ақша болмаса, айырбас жасау да мүмкін емес. Бүл деген сөз, қоғам дамуының негізі - мамандандырудың (еңбек бөлінісінің) жүзеге аспайтындығы, болмайтындығы. Қазіргі экономиканың барлық құрылымы ақшаға тәуелді. Сауда-саттық ақшаны «туғызды», ал сауда болса - адамдардың ең байырғы қызметінің бірі болғандықтан, ақшаның пайда болу тамыры да сол кезеңге кетеді. Әрине, ақшаның қүрылымы да (түрі де) мыңдаған жылдар ішінде талай рет өзгерген.

Мен, курстық жүмыстың бірінші бөлімінде - Ақшаның түсінігі, ақша қызметінің эволюциясы, қызметі, оның түрлері жэне де ақша айналысының заңдары туралы айта кетемін.

Екінші бөлім - Қазақстан Республикасының ақша жүйесі туралы. Толығырақ айтқанда, ақша реформалары, ҚР үлттық валютасы - теңге , теңгенің тұрақтылығына қол жеткізу жэне Қазақстанның карточка жүйесі.1. Ақша түсінігі

1.1 Ақшаның жалпы эквивалент және экономикалық категория ретіндегі түсінігі. Ақша қызметінің эволюциясы.

Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шарт жэне өнім болып табылады. Тауар — бүл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі (зат) оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер (еңбекпен белгіленген) түлыну қүны өз сатып алушысын таппаса немесе коғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рэсуэ болғаны; мүндай бүйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның коғамға қажеті шамалы. Сондықтан да эрбір тауар қажетті түлыну күнның алу кү_ралы бола отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. Айырбас қүн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан жэне олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша .

Әрбір ерекше тауар міндетті түрде түтыну кұны ретінде көрінеді. Оның кү_ны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады. Тауарлар жэне ақшалар бір жэне осы тауар формасының нақты қарама-қарсы жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады жэне өзара бір-біріне ауысады.

Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғүрлым жиі айырбасталатын тауар — барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу кұралы бола бастады. Осыдан келіп, қүнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы күндық формасына жасырын түрде өту басталды. Бірақ оның ролі бір тауарға нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы күндық эквивалент ролін белгілі бір тауарлар көптеп атқара бастады жэне осы тауарлар ақша деп аталынды. Күнның жалпы күндық формасы ақша формасына айналды.Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесінде жалпы кұндық эквивалент немесе ресімделінбеген ақша формасын, эр түрлі тауарлар қабылдады. Әрбір тауарлы-шаруашылық уклад өз эквивалентін алға тартады. Әр түрлі халықтарда бір мезгілде эр түрлі эквиваленттер болады. Малды жалпы эквивалент ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дэлелдер әр түрлі қолжазбаларда, қазба жүмыстарының нэтижелерінде табылған заттарда, поэзияларда кездеседі.

Бір халықтың өзінде эр түрлі уақыттарда жэне эр түрлі халықтарда бір мезгілде эр түлі эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші, ірі еңбек бөлінісінің нэтижесінде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал (ірі қара) айырбас құралына айналды. Олардың белгілі түрлері табиғи-климаттық жағдайларға байланысты нақты сол ортада айырбас құралы болды. Шалғынды аудандарда - жылқы, сиыр және қой; ал шөл жэне шөлейт аудандарда - түйе; тундрада - бұғы жалпы қүндық эквивалент қызметін атқарады. Малды жалпы эквивалент ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дэлелдер эр түрлі қолжазбаларда, қазба жүмыстарының нэтижелерінде табылған заттарда, поэзияларда кездеседі. Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында өгізді құн өлшемі ретінде пайдаланғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда металдан жасалынған ақшаларда "өгіз" деген атау ойып өрнектелініп жазылып жүрді. Латынның сөзі "пекуния" (ақша) "пекус" ("мал") сөзінен шыққан. "Рупа" ("мал") сөзі үнділердің ақша бірлігінің атауы "рупия" негізінде жатыр. Ежелгі Русьтарда да ақша металл ақшаларға ауысқаннан кейін де "мал" деген атуға ие болды. Ярослав Мудрый 1018 ж. Былай деген "біздің жинаған малдарымыз: ерлерден 4 кун, старостылардан 10 гривен жэне боярлардан 18 гривенен тү_рады". Ол кездегі қазынашы "малшы", қазына, қазына жинау орны - "мал үхтайтын орын" деп аталынды.

Капитал сөзінің шығуы да малменен байланысты, өйткені ескі герман тілінде бүл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің байлығын көрсетті.

Солтүстік    халықтары    ең    бірінші    тауар    ретінде    айырбас үшін жүнді пайдаланды. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша эр түрлі тауарлар сатып алу барысында қүхтардың, аңдардың жүндерін пайдаланды. Қүс жүндері Солтүстік Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америкахалықтарында жалпы құндық эквивалент ретінде колданды. Жүн ақшалар Монғолияда, Тибетте және Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі Русьтардың арабтармен, хазармен, Византиямен сауда-саттық жасауы барысында жүн ең басты құралдардың бірі болды. Ежелгі Русь елінде жүн ақша жүйесінің бүгіні болып саналды.

Әлемде әр түрлі экзотикалық ақшалар болған. Каролин аралдары тобына кіретін Яв аралында осы күнге дейін феи акша айналысында қызмет етеді. Олардың формасы дөңгелекше тас түрінде келе отырып, диірменнің тасын еске түсіреді. Мүндай "монеталардың" диаметрі бірнеше метрге, ал массасы тоннаға дейін жетеді. Сауда мэмілесі орындалғаннан кейін сатушы феяға бүрынғы иесінің белгісін өшіріп, өзінің белгісін соғады.

Юлий Цезарь патшалығының түсында ақша ретінде күлдарды пайдаланды. Сонымен, бір күлдың қүны үш сиыр, алты бұзау, он екі қойға теңестірілді.

Өнер мен жер игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты. Бөлінушілік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда болды. Бүл аз бүзылатын эсімдік өнімдері — зәйтүн майы, күріш, кофе, какао, қүйма түріндегі түздар, тағы басқа..

Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана бастады. Ежелгі Спартта, Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын түріндегі ақшалар пайдаланылды. Рим императоры Дионосий Сиракуз жэне орта ғасырдағы ағылшын корольдары мырыш ақшаларды қүйды.

XVII ғасыр Солтүстік Америкада үсақ төлемдерге қорғасын дөңгелекшелер колданылды.

Металл ақшаларының артықшылығы, олар — біркелкі, төзімді, үхақталынады, жэне тағы басқа. Металл ақшалардың кең таралуымен ақша есебі салмағының жүйесі нақтылана түсті.

Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен күміске өте бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие.

Әрине, металдар бүған дейінгі ақша формаларын бірден ығыстырып шығарыптастаған жоқ. ¥зақ уақыт бойы металл ақшалар тауар формасын сақтап келді. Темір ақшалар күрек, таға, шеге, шынжыр жэне тағы басқа формаларда үзақ уақыт бойына сақталынды. Грек ақшасының атауы драхма - бір уыс шеге деген мағынаны білдіреді. Мыс ақшалар қазанның, қүмыра, қалқан түрлерінде айналыста болды. Күміс жэне алтын ақшалар жүзік, сырға, білезік түрінде пайдаланылды.

Монеталардың пайда болуы — ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып табылады.

Егер де монетаның номиналды қүны, сол монетаның қүрамындағы металдың қүнына тең болса, онда ол - толық қүнды ақша болады. Ал, толық қүнсыз ақшаны біз - билонды ақша деп атаймыз.

Монеталық ақша айналысының тарихында мынандай түсініктер қалыптасқан:

Биметаллизм — Жалпы эквивалент ролін екі металл, яғни, алтын мен күміс атқарады.

Монометаллизм — Жалпы эквивалент ролін ақша жүйесі ретінде бір металл атқарады.

Ақшаның өмір сүруіндегі обьективті қажеттілік ол тауар өндірісі жэне тауар айналасынының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналасында ақша айырбас қүралы болып табылады. Тауар жэне ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.

XIX ғасырда социал утопистері — Прудон, Оуэн, Грей жэне басқалар акшаға теріс көзқараста болды. Прудон тауар өндірісін сақтай отырып, ақшаны жоюдың жобасын үсынды және оны дэлелдемек болды.

Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше жалпылама эквивалент.

Ақша — жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың қүны бейнеленеді жэне оның делдал ретінде қатысуымен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.

Жалпыға бірдей эквивалент рөлі тарихи түрде алтынға бекітілген. Алтынның басқа барлық тауарлардың қүнын бейнелеу қасиеті, оның табиғи қасиеті емес. К.Маркс айтқандай: "Табиғат ақшаны жаратпайды. Алтынғабүл қасиет коғаммен берілген".

Алтын жалпыға бірдей эквивалент рөлін орындау үшін ең бір лайық тауар болып қалып отыр. Біріншіден, ол ерекше табиғи сапаға ие: бөлінуі оңай, эдемі, бүзылмайды, тот баспайды, тек қана "патша арағында" ериді. Екіншіден, ең бастысы алтын жоғары күнға ие. Қанша дегенмен оның қорының аз болуы, алтынды өндіруге кететін еңбек шығындарының өте жоғары болуына экеліп соғады. Алтынды колдану жылдан-жылға өсуде. Ол эртүрлі салаларда пайдаланылады - электроникадан бастап, зергерлік-іскерлікке дейін, бірде өте жұқа қалыңдықпен, бірде балқытылған қүймалар түрінде кездеседі.

Ресей XIX ғасырдың 20 -жылдарында алтын өндіруден бірінші орында болды. Өткен ғасырдың 40-жылдарында оның дүниежүзілік алтын өндірісіндігі үлесі 40 % күрады.

Қазақстанда 160 алтын кен орындары бар. Соның ішінде 60-сы жүмыс істеп тұр.

Алтын тек қана алтын валюта резервтерді ғана құрамайды, сонымен бірге       электронды-есептеуіш       жэне       компьютерлік техникаларды, түнгі механикалық аспаптарды, синтетикалық талшықтарды жасау үшін де колданылады.

Жасанды алтынды ойлап табу сүрақтары эр кез адамзатты толғандырды. Бүнымен ежелгі уақыттарда алхимиктер еңбектенді. Ежелгі Египетте жалған алтын қүймалары табылған. Біздің ғалымдар үзақ уақыт іздену мен сынақтар жүргізулері нэтижесінде нағыз алтынды алды. Электр кедергісі алтынның техникалық қүймасына жақын. Жаңа қүйма қаттылығы алтыннан алты есе асып түседі.1.2 Ақшаның қажеттілігі мен экономикалық мэні

Ақша өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде ақшаның мэні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады:

• жалпыға тікелей айырбасталу;
• айырбас күнының дербес формасы;
• оның сыртқы заттық өлшемі.

Жалпыға тікелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану, кез келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау, мүмкіншілігінің бар екенін көрсетеді. Социализм жағдайында бұл мүмкіндік елеулі кысқарды жэне тек коғамдық жиынтық өнімді пайдалану жэне бөлумен ғана шектелді. Кэсіпорындар, жер, орман, жер асты байлықтары сатылмады жэне сатып алынбады.   Қазіргі   кезде   жекешелендіру процестерінің жүруімен байланысты, жалпыға тікелей айырбастау формасында ақшаны тікелей пайдаланудың көлемі едәуір кеңейді.

Акшанын айырбас қүнынын дербес формасы ретінде пайдалану тауарларды тікелей өткізумен байланысты емес. Ақшаны бүл формада колдану жағдайлары олар несие беру, бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік жэне өндірістік емес шығындарды қаржыландыру, ¥лттық банктің несиелік ресурстарды баска банктерге сатуы жэне тағы баска.

Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жүмсалған еңбектің, олардың ақша көмегімен өлшенуі мүмкін қүнын анықтау арқылы көрінеді.

Ғалым-экономистердің арасында алтынның акшалай тауар ретіндегі рөлі туралы эр түрлі көзқарас бар. Біреулер алтынның демонетизациялануы аяқталып,     ол   жалпыға   бірдей эквивалент   және   ақша   кызметтерін атқару   рөлін   орындауды тоқтатты дейді.1.3 Несие ақшалар.

Қағаз ақшалар эрдайым көмекші сипатқа ие. Қағаз ақшалардың дербес түрде ұзақ уақыт бойында айналу мүмкін емес, сондықтан да олармен қатар несиелік ақшалар жүреді.

Несие ақшалар — бүл несие негізінде алтынның орнына келген қүнның кағаздай белгісі. Несие ақшалар несие беруші мен несие алушы арасындағы қарыз капиталының козғалысын көрсетеді және төлем құралы формасы ретінде өмір сүрудің меншікті формасын алады.

Несие акшалардын негізгі турлеріне: вексель, банкнота, чек, несие карточкалары жатады.

Вексель  —  бү_л   мерзімі   жеткен   соң  вексель  иесіне   (вексель  үстаушыға) вексельде көрсетілген соманы қарыз алушыдан (вексель берушіден) төлеуді талап ету құқын беретін жазбаша түрдегі қарыз міндеттемесі. Вексель айналымының қасиетке ие болғандықтан, яғни қолма-қол ақшаның орнына айналысқа түсуге бейім болғандықтан да, ол сауда ақшасы деген атауды иеленеді.

Вексель  несиеге  сату   негізінде,  яғни  коммерциялық  несиелеудің пайда болуымен дүниеге келеді. Коммерциялық несиелеу дегеніміз — кәсіпорындардың бір-бірін банктерді жанай өту арқылы несиелеу болып табылады. Несиелеу төлеу мерзімін ұзартып, тауарларды қарызға беру жолымен жүзеге асады. Сатып алушы- кэсіпорын, тауарларды сатып ала отырып ақшаны бірден төлемейді, жабдықтаушы кэсіпорынға вексель жазып береді (қарыздық міндеттеме). Егер де несие берушіге ақша керек болған жағдайда, ол банкке барып векселін есепке алуын өтінеді, ал банк ондағы есепке алу мөлшерлемесін алып қалу арқылы вексельде көрсетілген соманы бере алады.

Вексельдер жай жэне аудармалы болады.

Жай вексельді (соловексель) қарыз алушы жазып береді. Бүл вексель берушінің вексель үхынушыға белгілі бір ақша сомасын төлеу туралы сөзсіз міндеттемесі. Аудармалы векселі (тратта) кредитор — вексель берушінің (трассанттың) үшінші түлғаға қарыз алушы  (трассатқа)  вексельдекөрсетілген соманы төлем уақыты келгенде (ремитентке) төлеу жөніндегі бұйрығы. Трассат төлеуге келісімін көрсететін оның қолын койған түріндегі акцептен соң ғана тратта бойынша борышқор болып саналады. Вексель бойынша төлем авальмен (векселъдік тапсырма) қамтамасыз етілуі мүмкін, онда вексельдің бетінде жэне аллонжда (косымша бетте) аваль ретінде саналсын деген жазу болады.

Сонымен вексель — несие жэне ақшалай есеп айырысу қүралы болып табылады. Вексель айналасында бірнеше түлға катысуы мүмкін, себебі вексель төлем құралы ретінде беріледі.

Несие ақшалардың бір түрі болып банкнота саналады. Ол XVII ғасырдың соңында пайда болды. Алтын құймасының немесе алтын монета иесі бұл қазынаны банкте сақтай алады. Қүрамын анықтағаннан кейін жэне оны өлшеген соң банк алтынды сақтауға қабылдағаны туралы қолхат береді. Бұл пайдалануға өте ыңғайлы болып келеді. Ол алтынмен пара-пар болды, себебі кез келген уақытта сақталып жатқан металға айырбасталады.

Банкнота өзінің мәні жағынан — бүл банкирге арналған вексель болып табылады. Яғни, классикалық банкнота екі жақты қамтамасыз етілген: вексельдік (тауарлық) жэне алтындық (банктің алтын қоры). Алтынмен қамтамасыз     етілмеген     бөлігі     фидуциарлы     деп     аталады     (сенімге негізделген).

Вексельдің банкнотаға айналуы қарыз операциялары жэне эмиссиялар тэртібінде жүзеге асады.

Банкноталарды тауар айналысын несиелеу тэртібімен вексельдер негізінде шығару банкнотаардың банкке кері қозғалысын тудырады. Несие бойынша төлем мерзімі жеткен соң банкноталар орталық банкке қайтарылып отырады.

Қазіргі   кезде   бүкіл   элемде   ақшалар   алтынмен   қамтамасыз етілмеген. Сондықтан үлттық валюта сол елдің шекарасында ғана занды төлем құралы болып табылады.

1993 жылы біздің республикамызда шығарылған теңге қағаз және несие ақша -банкнота болып табылады, себебі олар Қазақстан Республикасының ¥лттық банкінің сөзсіз міндеттемесі болып саналады жэне оның барлық активтеріменқамтамасыз етіледі.

Банктік салымдар мен қолма-қолсыз есептеулер негізінде қүрылатын

депозитті акшалар айналасы чекпен байланысты.

Чек — бүл шот иесі чек ұсынушының шотына чекте көрсетілген ақша сомасын қолма-қол төлеу жэне аудару туралы банкке берген жазбаша бұйрығы.

Чектер негізінен ацшалай жэне есеп айырысу болып бөлінеді. Ақшалай чек бойынша банктен қолма-қол ақшалар алынады. Есеп айырысу чегі ордерлі сипатта болады. Шот иесіне чек кітапшалары беріледі. Чек кітапшасынан жыртып алған чектің парақтары сатып алған тауарлар жэне көрсетілген кызметтер үшін есеп айырысуға колданады.

Клиент есеп айырысу чек кітапшасын алу үшін банкке өтініш жэне тапсырма береді. Төлем тапсырмасы негізінде банк есеп айырысу шотынан ақша қаражаттарын есептеп шығарады жэне шотта сақтайды, сатып алынған тауарлар (қызметтер) сомасына чек жазып беру арқылы есептеседі, бірақ депонирленген сома шегінде ғана. Жабдықтаушы-кэсіпорын осы чекті өз банкіне үсынады, осыдан барып көрсетілген сома өзінің есеп айырысу шотына бірден жазылады. Содан соң осы чек төлеушінің банкіне жіберіледі, онда жеке шоттан чекке көрсетілген сома алынады. Сөйтіп чек — несие ақша ретінде қолданады.

Өркендеген мемлекеттерде   чек айналымынын жедел каркынмен әрістеуі біраз қиындықтарға душар еткен. Мысалы, 50-70 жылдары АҚШ-та 90%, ¥лы-британияда-60%, Жапонияда-25% отбасы чек кітапшаларын пайдаланған. АҚШ-та күніне 100 млн. чек толтырылып, чек айналымының шығындары жылына 11 млрд. доллар күраған. Шығындарды азайту мақса-тында чектерді есептеуге автоматты жүйе енгізіліп, төлемнің басқа экономикалық формаларын іздестіру колға алынған. Қазақстан Республикасында чектерді пайдалану 1993 жылы тоқтатылды.   Оның себебі: жалған чектердің пайда болуы коммерциялық банктердің корреспонденттік шоттарында дебеттік қалдықтың болуы жэне тағы баска.

Несие карточкалары (электронды акциалар). Чектердің жаппай таралуы банктердің оларды өтеу қиыншылықтарын тудырады. Сондықтан чектермен қатар пластикалық карточкалар пайда болады. Бүл банк немесе саудафирмасы шығарған, банктегі шот иесінің жеке басын қүжаттандыратын жэне оған тауарлар мен қызметтерді бөлшек сауда да қолма-қол төлемсіз алуға беретін атаулы қүжат.

Әлемде   пластикалық   карточкалардың   оннан   аса   дебеттік жэне кредиттік түрлері бар: саяхат, халықаралық есеп айырысулар, банкоматтан қолма-қол акша алу, бөлшек сауда есептеу үшін жэне тағы басқа.

Қазақстан   Республикасьшда    несие    карточкаларын   енгізудің қадамдары жасалған. Осылайша, кезінде    Әлембанк     (қазіргі     ТұранӘлемБанк) өзінің "Виза" несиелік карточкасын енгізген. Павлодар, Өскемен,  Ақсудың халықтары   несие карточкаларын   пайдалануда. Сонымен қоса ТұранӘлемБанк қызметкерлерінің, несие карточкалары бар.

Қазақстан Үлттық банкінің бүл жердегі рөлі карточкалардың үлттық масштабта біртүтас болу стандартын белгілеумен шектелетіндігі, өз кезегінде түтынушыларға колайлы жағдай туғызады. Үлттық банкпен бірлескен ІВМ Корпорациясының пластикалық карточкаларды пайдалана отырып есеп айырысу жүйесін жасау жұмысы аяқталды.

Қазақстанда жүмыс жасап жатқан пластикалық карточкаларды айырбастау жүмыстары жүргізілуде, ол да өз кезегінде бүл жүйе жүмысының тиімділігін арттырып, сондай-ақ халықаралық төлем жүйелерімен байланысуға мүмкіндік жасайды.

Несиелік карточкаларын пайдалану ақша айналасы шығындарын үнемдей отырып, ақша айналымының жылдамдығын үлғайтады. Бірақ бұл "ақшасыз шаруашылықты" жүргізудің мүмкіндігін білдірмейді.

Банктік автоматтар (БА) — ол клиентке банк кызметкерлерінсіз банктік электронды есептегіш машиналарға қосылып, өз бетімен операииялар жүр-гізуге мүмкіндік беретін күрылғы. Алғашқыда БА банк ғимаратында орналастырып, тек қолма-қол ақша беруге колданылды. Біртіндеп БА колдану масштабы өзгеріп, ол жүргізетін операциялардың шеңбері кеңейді. Қазір олар халыққа үнемі жэне көп қызмет көрсететін жерлерде орнатылуда. БА — тың тетігі-пластикалық дебеттік карточка. Ол — банктік шот иесінің мағлүматтарды жэне жүргізетін операциялар түрі жазылған арнаулы магниттік жолақ.

Терминалдар — сауда орындарында, ресторандарда жэне тағы басқа сауда ұйымдарындағы есеп айыратын қызметкерлер банк жүйесіне төлем операциялары туралы хабар беруге жэне оны сол жүйеге қосуға, сонымен қатар сатып алушының төлем қабілеттігі туралы хабарды кері алуға мүмкіндік беретін құрылғы. Терминалдарды енгізудің мақсаты — қолма-қол ақша айналысын қысқарту.

Үйде банктік қызмет көрсету — ол электронды есептегіш техниканы пайдалану негізінде халыққа банктік қызмет көрсету, телефон аппараттары мен жеке компьютердің қазіргі үлгісін пайдаланумен жүзеге асады. Оның жай түрі — телефонмен тікелей байланысу арқылы — жеке клиенттерге шот ашуға, несие алуға, есеп айырысуға мүмкіндік береді. Ал жеке компьютерді немесе монитордың экранын пайдаланып, клиент банктің компъютеріне қосылып, коммерциалық хабар алуға; өзінің ағымдағы шотын, салымын басқаруға; ағымдағы күнге шотына түскен және одан соманы білуге; банк жүмысы туралы ереже жэне нұсқаулармен танысуға; бағалы қағаздармен операция жүргізуге, салық төлеуге жэне басқа операцияларды жүргізуге мүмкіндік береді.

Қорыта айтқанда, электрон төлем жүйесін қолдану ақша айналымын жеделдетуге, айналыс шығындарын азайтуға, есеп айырысуды тездетуге, сайып келгенде айналыстағы қолма-қол акшаны азайтуға кең жол ашады.1.4 Ақша қызметтері жэне олардың қазіргі жағдайдағы дамуы.

Ақша      ерекше      тауар,        жалпыға      бірдей      балама,        яғни,        басқа тауарлардың жалпыға бірдей баламалық қүнының нысаны. Ақшаның тағы да бір ерекше қасиеті қүнның сақталуын қамтамасыз ететін күші. Мысалы, қүнды тауарға салса, оның ақшалай көлемі күн санап азая береді. Өйткені, ол тауарды сактау үшін белгілі көлемде шығын шығарылады. Ал, егер, құн ақшаға салынса, ондай шығын болмайды.

Ақшаның мэнін көрсетуші оның атқарымы болып есептеледі. Экономиканың кез келген үлгісінде ақшаның атқарымы өзгермей, бір қалыпта қалады. Қазіргі жағдайда да ақшаның атқарымдары бұрынғыдай.

• Ақша күнды өлшеуші ретінде.
• Ақша, айналым күралы ретінде.
• Ақша төлем қүралы ретінде.
• Ақша корлану күралы ретінде.
• Дүниежүзілік ақша атқарымы ретінде.

Ақша қ^н өлшемі ретінде.

Ақшаның бүл атқарымы оның көлемі мен тауардың өзіндік қүны анықталған кезде байқалады. Бүл жерде тауардың өзіндік құны, оны өндіру жолындағы қажетті шығынмен тең. Олай болса тауар   өндіру,   басқаша   кызмет   көрсету үшін,   алдымен   еңбек бүйымдарын табу керек, тек содан кейін, солардың көмегімен, керекті өнім шығарылады, болмаса, қызмет көрсетіледі. Осыған байланысты жаңадан шығарылған тауардың өзіндік қүны екі элемнттен түрады. Біріншісі, жоғарыда айтылған еңбек қүралдары мен еңбек бүйымдарының құны. Өйткені, ол түгелімен, жаңадан шығарылған өнімнің өзіндік қүнына ауысады. Екіншісі, осы өнімді өндіру жолындағы жүмсалатын тірі еңбек күшінің кұны. Сонымен қатар, жаңа өнімнің өзіндік күнына косылатын, еңбек құралдарының және еңбек бүйымдарының күны да эрбір тауар   өндірушілерде   бірдей   болмайды. Өйткені,   барлық  тауар өндірушілердің техника мен жабдықтандырылуы, мамандық дэрежесі жэне үнемшілдігі әр түрлі. Алайда кез келген тауар, текқоғамдық қажетті шығынға байланысты бағаға сатылады.

Тауар өндіруші осы тауарды шығару үшін 10 сағат уақыт шығарса, екінші тауар өндіруші 13 сағат жүмсады. Тек, осының салдарынан, бірінші өндірушінің тауарының өзіндік қүны 650 теңге болса, екінші өндірушінің тауарынің өзіндік қүны 800 теңге болады. Бірақ ол өзінің тауарын 800 теңгеге сата алмайды. Өйткені, мұндай тауардың нарықтық бағасы 700 теңге. Осының нэтижесінде, бірінші өндіруші шығарған шығынын қайтарып, оның үстіне 50 теңге пайда тапса, екінші өндіруші 100 теңге, шығын шекті. Егер осындай тауардың саны жүздеген, мыңдаған болса, пайда да, шығын да соншалық көбейеді.

Ақша айналыс қү.ралы ретінде.

Ақша айналыс күралы кызметінде тауарларды   өткізудегі делдал болып табылады.

Тауарлар бір қолдан екінші колға аүыса отырып, өзінің түтынушысын тапқанға дейін ақша үздіксіз козғалыста болады.

Тауар айналысы кезінде, акша делдал ролін атқарады, ал бүл кездегі сатып алу жэне сату актісі ерекшеленеді, уақыты мен кеңістігі бойынша сай келмейді.  Сатушы тауарын сатқаннан кейін, басқа тауарды сатып алуға эр уақытта аспайды. Ол тауарды бір нарықта сатуы, ал баска нарықтан сатып алуы мүмкін. Делдал ретіндегі акщаның көмегімен уақыт пен кеңістіктегі өзара сай келмеушілік жойылды.

Өзінің қүнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға қарағанда, акшалар айналыс қүралы ретінде барлық уақытта осында қалып отырады және сату-сатып алу процесіне кызмет етеді.

Біздерге ақша айналыс күралы крызметін негізінен мемлекеттік, оперативтік, коммерциялық саудада түрғындардың тауарларды сатып алуы кезінде орындайды. Шет елдерде мұндай шектеулер жоқ. Онда фирмалар мен корпарациялардың жэне тағы басқа қолма-қол ақшамен есептесуіне тыйым салынбаған.

Айналыс қүралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері мыналар: •   Тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;

Оны идеалды ақшалар емес, накты ақшалар орындайды;

• Ақшаның бүл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес, оны ауыстырушылар — ақша белгілері орындайды. Бірақ бүл несие жэне қағаз ақшалар ақшалы тауармен байланысты емес деген сөз емес. Бұл байланыс несие ақшалардың алтын нарығында жасырын айналыс болуымен түсіндіріледі.

Ақша айналыс қүралы кызметін атқаратын болғандықтан, айналыс қажеттілігі олардың саны өткізілуі тиіс тауарлардың бағасы мен массасы негізінде, яғни өткізілуі тиіс тауарлар бағасының сомасымен анықталады. Қанша дегенмен бір ақша бірлігі бір-несие тауар мэмілелеріне қызмет ететін болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса, айналыс үшін олардың қажетті саны сонша аз болады.

Егер    акцианың     айналыстағы     массасы     тауар    массасынан көп болса, онда бүл олардың күнсыздануына, яғни инфляцияға алып келеді.

Ақша төлем құралы ретінде.

Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша қүнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін.

Егер тауар мен ақшның қарама-қарсы қозғалысы   болмаса,   яғни тауар төлем   акрі   түскенге дейін   сатып алынған немесе керісінше болса, онда бүл жағдайда ақшалар төлем күралы қызметін атқарады.

Ақшалар төлем қүралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен бірге қаржы-несие қатынастарына да кызмет етеді. Барлық ақшалай төлемдері төмендегідей етіп топтауға болады:

• тауарларды жэне        кызметтерді        төлеуге        байланысты міндеттемелер;
• чек акрі төлеуге байланысты міндеттемелер;
• мемлекетке к,атысты к,аржылык, міндеттемелер;
• банктік қарыз,   мемлекеттік   жэне   түтыну   несие   бойынша борыштық міндеттеме;
• сақтандыру мшдеттемелер;
• экімшілік-сот сипатындағы міндеттемелер жэне басқалары. Ақша төлем     күралы     ретінде     айналыс     қүралынан     өзара айырмашылықтары бар. Бұл кызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол тек қана сату-сатып алуды аяқтайды. Нэтижесінде тауарларға қатынасты ақшаның өз бетінше еркін қозғалысы байқалады. Тауарды несиеге сатып ала отырып, сатып алушы сатушыға ақшаны берудің орнына, борыштық міндеттемені жазып үсынады. Бүл борыш өтелген кезде, ақша төлем күралы ретінде қызмет атқарады.

Төлем қүралы ретіндегі ақшаның қызметі оның бүдан бұрын қарастырылған кызметтерінен айырмашылығы болғанымен ол олармен берік байланыста екені анық. Ақшаның төлем құралы қызметі, оның күн өлшемі жэне айналыс құралы ретінде кызмет етуі барысында көрінуі мүмкін. Ақшаның төлем құралы ретінде қызмет етуінің дамуы резервтік қор құрудың, яғни ақшаның қор және қазына жинау кызметтерінің туындауының қажет екенін көрсетеді.

Ақшаның төлем қүралы кызметін атқаруына байланысты ақша айналысы заирі өзінің неғүрлым толық көрінісін тапты. Егер тауарлар несиеге сатылса, онда қолма-қол ақша қажет емес. Бұл айналыстың қолма-қол акшаға деген қажеттілігін азайтады. Бірақ төлем мерзімі жақындаған сайын борыштарды жабу үшін ақша айналымының қажеттілігі артады. Өзара өтелетін төлемдер соммасы айналыс үшін ақшаның санын азайтады. Егер қандай да бір бөлімде, борыштық міндеттеме бойынша төлем өз уақытында түспейтін болса, онда бүл өзімен бірге басқа да төлемсіздік тізбесін тудырады.

Ақша — қорлану және қазына жинау құралы ретінде.

Ақшаның төлем жэне айналыс қүралы қызметтері ақшалай қорлардың қүрылуын талап етеді. Ақшаның қорлануының қажеттілігі Т- А -Т айналымының екі актілерге Т - А жэне А - Т айрылуымен байланысты.

Капиталистік қоғамдық формацияға дейінгілер үшін байлықты — таза қазына-формасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым қорлануы тэн келеді. Бүл экономикалық дамуға ешқандай да ықпал еткен жоқ, себебі олар шын мэнісінде айналыстан тыс жатқан акшалар болды. Капитализм тұсында бү_л қазыналар несиелік жүйе және қор биржалары арқылы пайда экелетін капиталға айналады. Қазына жинау қызметінің қажеттілігі тауар өндірісімен байланысты болды. Айналым капиталын немесе тұтыну заттарын алу үшін ең бастысы ақшаны жинау қажет.

Әрбір тауар тек қана жекелеген қажеттілікті анықтайды жэне олар жалпы байлықты білдірмейді. Толық бағалы акшалар материалданған қүлның формасы ретінде байлықтың жалпы өкілін сипаттайды. Демек, қазына жинау құралы қызметін тек қана толық бағалы немесе нағыз акшалар орындауы мүмкін. Қазыналарды қорландыру алтын монеталар мен алтын құймаларын жинақтау түрінде жүзеге асады.

Металл ақшалар айналысы түсында ақша жинау кызметі айналыстағы ақша массасын реттегіш рөлін атқармайды. Қазына тек қана мемлекеттің сактандыру қоры ретінде болады. Алтын резервтері мемлекетке экономикалық тәуелділіктің болуына кепілдеме береді. 1998 жылы 1 қаңтарда Қазақстан Республикасы Үлттық банкісінде монетарлық алтынның қалдығы 4178,1 млн. теңгені қүрады.

Несиелік жэне қағаз ақшалар қазына жинау қүралы кызметін атқара алмайды, себебі олардың меншікті қүны жоқ. Бірақ та осы кызмет негізінде олар корлану кызметін жүзеге асырады. Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейін олар қорлана бастайды. Қорлану қызметінде ақша өзінің құнын сол формада сақтай отырып, олар кез келген уақытта айналысқа төлем немесе айналым күралы ретінде түсе алады. Шынында да бү_л елдегі ақша айналысының түрақтылығы жағдайында, яғни инфляцияның болмауына байланысты ғана мүмкін. Тауар өндіріс жағдайында қорлану екі формада жүреді:

1. кәсіпорындар мен үйымдардың есеп айырысу жэне депозиттік шоттарындағы ақшалай қаражат қалдығы түрінде үжымдық қорлану;
2. банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар.Несиелік механизмнің арқасында   кәсіпорындар   мен   халықтың ақшалары банктен берілетін қарыздар түрінде қайтадан айналыс процесіне түседі. Сөйтіп, ақшалар бү_л кызметінде үлттық табыстың қалыптасу, бөлу және қайта бөлу процесіне дәнекер болады.

Дүниежүзілік ақша қызметі.

Тауар шаруашылығының кеңеюі, шаруашылық байланыстардың интернационалдануы, дүниежүзілік нарықтың пайда болуы дүниежүзілік ақшалар    кызметінің    пайда    болуына    себеп    болды. Дүниежүзілік ақшалар интернационалдық қү_н өлшемі, халықаралық төлем жэне сатып алу кұралы ретінде қызмет етеді.

Бүл кызметті бастапқыда толық бағалы ақшалар (алтын), ал кейіннен нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарды. 1867 жылы Париж келісімі дүниежүзілік ақша қызметін алтынға балап бекітті.

Егер де елдің ішінде ақша үлттық ақша бірліктері формасында қызмет етіп жүрер болса, ал одан тысқары жерде К. Маркстің айтуынша: "Ақшалар өзінің үлттықкиімдерін шешіп, бастапқы кымбат бағалы металл формасын киеді, яғни жалпыға бірдей эквивалент формасына өтеді".

Бірақ алтын айналасы тұсында да ағымдық халықаралық есеп айырысуларға алдыңғы елдердің үлттық валюталары қызмет етті. 1913    жылы    халықаралық есеп айырысулардың 80 %-зы ағылшын фунтстерлингінде бейнеленген    аударым вексельдер көмегімен жүзеге асырылды, ал алтын халықаралық есеп айырысулардың қалдығын жабуға ғана кызмет етті. 1976 жылы ақшаның алтын тепе-теңдігі жойылғаннан кейін, көптеген экономистер, енді құнсыз қағаз ақша, дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды деген пікірге келді. Бірақ та, ақша элі де, эртүрлі елдердің жэне олардың заңды жэне жеке түлғаларының, өзара қарым-қатынастарына кызмет көрсетіп жүр. Мысалы, басқа елдің шаруашылықтарымен жеке түлғалармен алып-сату, ол үшін өзара есеп ажырасу, несие алу, оны қайтару деген сияқты істер жыл сайын өсіп келеді. Осыған байланысты, қазіргі ақша дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды деген пікір, онша дүрыс емес. Ақша бүрынғыша өзінің дүниежүзілік ақшаатқарымын орындап келеді. Рас, кез келген үлттық ақша емес, тек еркін айырбасталымды ақшалар (валюталар). Еркін айырбастауға жатпайтын ақшалар дүниежүзілік ақша атқарымын орындай алмайды. Сондықтан ақшалары еркін айырбасталмайтын елдер, алдымен өз ақшасын сол кездегі бағаммен еркін айырбасталынатын ақшаға (доллар, евро, иена сияқты) ауыстырады да, содан соң оның өзінің, керекті халықаралық істеріне жаратады. Сондықтан қағаз ақша, дүниежүзілік ақша атқарымын тіпті орындамайды деген түсінікпен келісуге болмайды. Орындайды, тек тежеулі көлемде.

Бреттон-Вудстағы {1944 жылы) мемлекетаралық келісімге келу, доллар мен фунт стерлингке резервтік валюталар мәртебесін берді. Кейіннен дүниежүзілік ақшалардың жаңа формалары: СДР — арнайы қарыз алу құқығы; ЭКЮ — еурапалық есепке алу бірлігі пайда болды. Ал 1999 жылдың қаңтарынан бастап Еуропаға ынтымақтастық елдердің ортақ ақша бірлігі " евро" айналымға шықты.

Демек, дүниежүзілік ақшалардың дамуы үлттық ақшалардың металл ақшадан несиелік акшаға өту жолын кеш те болса қайталауда.

Қазіргі уақытта дүниежүзілік несиелік ақшалардың жобалары жасалуда, бірақ одан элі нэтиже жоқ. Енгізілген шарты есептесу бірліктердің өзіндік меншікті құндары жоқ, сондықтан да олар толыққанды түрде дүниежүзілік ақшаның қызметін атқара алмайды. Бүл қызметті тек қана алтын нарығындағы операциялар арқылы алтын атқарады.1.5 Ақша табиғатының ерекшеліктері.

XX ғасырда ақша қызметтері жэне ақшаның жалпыға ортақ эквивалент ретіндегі рөлі өзгерістерге үшырады. Барлық жерде де алтын жоғарыда аталған бес қызметін атқаруды қойды, еш жерде тауар қү_ны алтын арқылы өлшенбейді; ешбір елде алтын айналыста болмайды, алтын төлем құралы қызметін де атқармайды. Халықаралық экономикалық қатынастарда есеп айырысу валюталар - доллар, евро, иендер т.б. арқылы жүзеге асады. Сонымен алтынның айналыстан шығуы оның ақша қызметін атқармайтын болуы демонетизациялау деп аталады. Демонетизация дегеніміз алтынның ақша рөлін жэне жалпыға ортақ, эквивалент рөлін атқаруды доғаруы. Осы жерде мынадай өте қиын теориялық сүраққа жақындаймыз. Қазіргі ақшалардың мэні, табиғаты жалпы қандай? Өйткені кімге де болса анығы қазіргі уақытта асыл металл ақша емес, қағаз ақша - ақша. Ақшаның барлығы немен анықталады, оның тұрақтылығы неге байланысты?

Батыстың экономикалық теориясында бұл сұрақ бойынша пікір талас жүріп жатқанына кемінде екі ғасыр болды.Егер қағаз ақша салыстырмалы сиректік қасиетінен айырылатын болса, онда оның бағалығы төмендейді. Сондықтан қағаз ақшаның құны туралы мэселе айналысқа қажет қағаз ақшаның саны туралымәселемен тығыз байланысты. Ақшаның мэні оның қызметтерінен шығады (ең алдымен құралы жэне айналыс құралы ретіндегі).

Ақша айналысының заңы.

Қайта қүру кезеңіне дейін "ақша айналымы" мен "ақша айналысы" ұғымдары арасында айтарлықтай шек койылатын.

Ақша айналысы деп - қолма-қол ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы үғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма-қол жэне қолма-қолсыз айналым мағынасын сипаттайды. Бүл жағдайда қолма-қол ақша қозғалысы тұрғындардың ақшалай табыстарының бөлінуін қарастырса, қолма-қолсыз ақша өпдіріс қаражаттарының бөлінуін қарастырады.

Тауар айналысы процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде кызмет көрсету, сонымен бірге кэсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы — ақша айналысы деп аталады.

Ақша айналасының объективті негізі — тауар өндірісі мен тауар айналысы болып табылады. Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның эрдайым козғалыста, яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды.

Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі процесс бір-бірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды сатып алғаннан кейін, айналыстан шығады жэне түтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүреді.

Айналыста   жүре   отырып   ақша   эрі   айналыс құралы,    эрі төлем құралы функицяларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге жұмсалуы мүмкін.   Өз   кезегінде,   қарызды  төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу үшін қолданылуы мүмкін.

Жалпы акша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан эрдайым артық болады. Ақшаның кызмет көрсетуі тек сату-сатып алумен шектелмейтіні түсіндіріледі. Ақша еңбекакрі, зейнетакрі, стипендия төлеу үшін, банктен қарыз алу үшін жэне тағы басқа мақсаттар үшін қолданылады.

Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі — қолма-қол ақшаның қолдану аясын азайту болып келеді. Бү_л мэселе біздің елімізде кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуларда қолма-қол ақшаныңқолданылуын шектеу, есеп айырысу чектерін өндіру арқылы ғана шешіледі.

Банк жүйесін реформалау жэне ақшаа банкнотасын өндіруге байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақстандағы қолма-қол ақшамен байланысты жағдайды түбірімен өзгертті. Осыған байланысты 1992-1993 жылдары қолма-қол ақшаның тапшылығы түсында енгізілген директивті саясаттың орнына республикамызда қолма-қол ақша айналысын түрақтандыру жэне басқарудың экономикалық әдістерінің алғышарттары жасалынды.

Дамыған елдерге бүл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз ақша айналысы өрістеп жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырысуларының 25-27%-зы ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны чек несиелік карточкалар, тағы басқа көмегімен жүргізіледі.

Өмірлік тэжірибе көрсеткендей, ақша айналысын ақша айналымын бөлуге болмайды. Ақша айналымын қома-қол жэне қолма-қолсыз деп қатаң түрде шектеуді ғалымдар онша қабылдай қоймады.

Бүл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу қажет емес. Ақша өз айналасында қолма-қолдан қолма-қолсыз ақшаға (жэне керісінше) өтеді. Мысалы, кэсіпорынның бөлшек саудасынан түскен түсім банкке түскеннен соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша қаражаттарына айналады да, ол бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуына мүмкін.

Сонымен     бүкіл     ақша      айналысы:      қолма-қол     және      қолма-қолсыз ақшалар болып бөлінеді. Сондай-ақ:

• өнімді өндіру жэне сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті жэне металл, қағаз несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.2.Қазақстан Республикасының ақша жүйесі. 2.1 Қазақстандағы ақша реформалары.

Қазақстан Республикасында 1993 жылы ақша реформасын жүргізудің негізгі себебі — ақша белгісін тұрақтандыру. Себебі КСРО ыдырағаннан кейінгі екі жыл аралығында кеңестік рубль бұрынғы одақтас республикалардың орнына кұрылған тэуелсіз елдерде біртектес ақша ретінде қолданылды. Ол елдерде 1986 жылы басталған экономиканы қайта құру кезінде өндіріс қүлдырап, айналыстағы ақша массасы өсіп, инфляция қарқыны шарықтады. Тауарлар мен азық-түлік негізінен шетелдерден тасылды. 1990 ж. колма-қол ақша эмиссиясы 25 млрд сом болды, ол 1981-85 жж. эмиссияланған қосынды сомадан әлдеқайда көп еді.

1991 ж. қаңтарындағы КСРО Мемлекетптік банкінің 1961 ж. үлгідегі 50 жэне 100 сомдық ақша белгілерін төлемге қабылдамау және оларды айырбастау тәртібі мен азаматтардың салымдарын қолма-қол ақша беруді шектеу туралы КСРО Президенттің Жарлығы жэне КСРО Министрлер Кабинетінің қаулысына сай 1991 ж. үлгіде 50 жэне 100 сомдық купюралар шығарылды. Ескі ақшаларды жаңасына айырбастау процесі жеке адамдар үшін үш күнде өтті. Кейін 1992 ж айналысқа 200, 500, 1000 сомдық кеңестік үлгідегі ірі купюралар шығарылды.

1992 ж қаңтарында Ресей КСРО Мемлекеттік банкін Ресейді Орталық банкі деп қайта құрып, кеңестік рублъдің (сол кезде жоқ мемлекеттің) басты эмитенті кызметін атқаруды соған міндеттейді. Ресей мемлекеті бағаны босату бағдарламасын іске асыру шараларын жүргізе бастады, бағаның кенет көтерілуі айналымдағы қолма-қол ақша массасын көбейту қажеттілігін тудырды. Республикалар өздерінің, егемендігін жариялаған бойда оларда 15 үлттық банктер құрылып, олар бір-біріне тэуелсіз орталық банк ретінде қызмет атқара бастады. Бірақ олардың барлығын қолма-қол ақшамен қамтамыз ететін жалғыз эмиссиялық орталық — ақша шығаратын станок - біреу, ол Москвада еді. Ресей бағаны босатқаннан кейін әрбір тэуелсіз елдерде олардың қатал ақша-несиелік саясатына байланысты рубльдің сатып алу мүмкіндігі эр түрлі қалыптасты және соған сәйкес рубльдің бағалануы да әр түрлі деңгейде болды. Қолма-қол ақшаның осындай жетіспеуі жағдайында кейбір елдер өз үлттық банктерінің несиесін беруді үлғайтты (Украина, Латвия, Литва). 1992 ж маусымында Ресей Банкі 5000 купюраларды сом, ал кейін 10000 жэне 50000 сом шығарды. 1992 ж. шілдесінде Ресей Орталық банкі егемен мемлекеттерге Ресей Банкімен күнбе-күн екі жақты төлем есебін жүргізу туралы талап қойды. Қолма-қол ақшасыз өзара есеп айырысу тек Ресей Банкісіндегі осы мемлекеттердің орталықбанкісінің корреспонденттік шотындағы қаржы көлемінде жэне техникалық несие ретінде жүргізілді. Бүл төлем Қазақстаннан Ресейге жэне керісінше 2-3 ай бойы жүретіндіктен жэне бүл кезде инфляцияның қарқыны жылына 2500% болғандықтан аударылған ақша кұнсызданып, оның төлем мүмкіндігі тез қүлдырайды.

Жас тэуелсіз мемлекеттердің директивалық экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өту жағдайында заңдарды тез арада үйлестірудің мүмкін еместігі жэне өздерінің ақша, несие, баға, бюджет саясатын жүргізуге қабілетсіздігі Ресей банкінің қойған талаптарын орындауға мэжбүр етті. Бүл біртектес ақша зонасын сақтап қалу процесінің сэтсіздікке үшырауының дэлелі еді. Келесі іс-эрекет - өзінің үлттық валютасын енгізу — болмай қалатын процесс. Ол 1992ж маусымында Эстонияның, шілдесінде Латвияның, қазанында Литваның, қарашасында Украина мен Беларусияның өз үлттық валюталарын енгізумен жалғасты.

1993  ж.  мамырында  Қырғызстан,  тамызында Грузия  өз  үлттық валюталарын енгізді. Сөйтіп бүл мемлекеттер рубль зонасынан шықты.

1993ж. 15 мамырында Минскіде рубль зонасында қалған мемлекеттер рубльді ресми төлем қүралы ретінде қолдану жөнінде жаңа келісімге қол қойды. Онда койылған міндет:

ТМД елдерінің іс-эрекетіндегі ашықтық, айқындылық болуы. Бұл  ең маңыздысы    —  рубль   зонасынан   шығатын   мемлекеттер айналымнан шығарылған   КСРО-ның   банкнотасын   толық   көлемінде оларды   жою   үшін Ресейдің Орталық банкіне қайтару жөнінде өздеріне міндеттеме алды. Бұл         міндеттемелерді орындау-айналыстан шығарылған банкноталарды кеңестік ақшаны пайдаланылатын елдерде қайтадан айналысқа түсіру мүмкіндігін жою болатын, яғни бір ел екінші елдің жерінде валюталық алыпсатарлықпен айналысуын алдын ала сақтандыру еді. Бірақ екі келісімді де ешкім, оның ішінде Ресей де, орындаған жоқ. Рубль зонасын 1993 ж. Түркменстан, Әзірбайджан, Армения, Молдова тастап шықты.

Сол кезде аймағында қалған мемлекеттер жаңа типті рубльдік зона қүру туралы осы елдердің заңдарын үйлестіру үшін 9 біріккен топ Ресеймен белсенді түрде келіссөздер жүргізді. Бірақ Ресей келіссөздер жүргізумен қатар бір уақытта, 1993 ж көктемінде жаңа Ресейлік 1993 ж үлгіде рубль шығарып, оны өз жерінде Қиыр Шығыстан енгізе бастады.

Сол кезде рубль зонасында үш мемлекет - Ресей, Қазақстан және Өзбекстан қалған еді.

1993ж. 23 шілдесінде Ресей Банкісі 1961-1991 жж. шығарылған кеңестік үлгідегі ақша белгілерін жэне 1992ж шығарылған ресейлік 5000, 10000, 50000 рублъді айналыстан    шығаратыны    туралы    жэне    айырбас    бір    апта    жүретінінхабарлады. Айырбас сомасы 35 мың рублъ көлемінде белгілеген болатын. Екі күннен соң Ресей Президенттің Жарлығымен айырбас мерзімі 1993 ж. 1 қыркүйегіне дейін үзартылып, айырбас сомасы бір адамға 100мыңрублъге дейін көбейтіледі.

Сөйтіп, 1992-1993 жж. Егемен елдердің бірсыпырасы өз үлттық валютасын енгізуге орай КСРО Мемлекеттік банкі мен Ресей Орталық банкісінің 1961-1992 жылдардағы банкноталарының айналыстан ығыстырылуына байланысты оларды Қазақстанға заңсыз экелу мөлшері қауырт өсіп, соның салдарынан тауарлар бағасы жоғарылап, халықтың түрмысы төмендеді.

1992 жылдың бірінші жартысында Қазақстан Республикасының Президенті, үкіметі, Жоғары кеңесі Қазақстанға өз валютасын енгізу қажеттін    түсініп, шегіне жеткен қүпия жағдайда Қазақстанның үлттық валютасының пішінін дайындайтын топ құрып, оны басып   шығаратын   шетелдік   фирмамен   келісімге қол қойған. 1993   ж. наурызында   Англияда Харрисон жэне үлдары     атты жеке фирмада қажетті үлттық валюта — 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 теңге дайындалып, Алматыға жеткізілген.

1993 ж. 12 қарашасында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан Республикасында Үлттық валюта енгізу туралы Жарлық шығарды. Осы жарлыққа сәйкес:

• 1993 ж. 15 қарашада сағат 8-де Қазақстан мемлекетінде үлттық валюта -теңге енгізді.
• 1993 ж. 18   қарашадан   бастап  теңге   Қазақстан   Республикасында бірден-бірзанды төлем күралы болып тағайындалды. Бір теңге ЮОтиыннан  қүралады, ол қолма-қол ақша айналысында банкнота жэне майда тиындар түрінде жүреді. Қолма-қол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтар мен салымдар 500 рубль 1 теңгеге арақатынасымен айырбасталып, ол 18 қарашада сағат 18-де аяқталды. Қарашаның 15 мен 18 аралығында екі валюта — сом жэне теңге айналымда қатар жүрді.

Қазақстан Республикасының жасы 16-ден асқан барлық азаматтары 100 мың сом ақша айырбастауға қүқылы болды. Айырбас тек бір рет жүргізіп, ол туралы төлқүжатта белгі соғылды. Азаматтардың 100мың сомнан артық ақшасы банктегі арнаулы дербес шотқа салынып, оны 6 ай бойы пайдалану қүқығы болмады. Қазақстан Республикасының ¥ лттық банкі теңгенің валюталық курсын бекітті: 1 АҚПІ доллары 4,7теңгеге тең болды.

Сөйтіп, 1993 ж. 15 қарашада Қазақстан тарихында алғашкы үлттық валюта -теңге енгізілді. Ақша реформасын жүргізуге Қазақстан басшылары бір жарым жыл уақыт өте қүпия жағдайда дайындалып, нэтижесінде 700 миллион доллар сома шамасында алтын қүймалары мен шетел валютасы қоры болды. Тэуелсіздік жарияланған күннен бастап ҚР-да өндірілген алтын мен күміс енді Москваға жібермей, оны Үлттық банк сатып алып, өз резервы қорына айналдырды.Сондай-ақ резерв қорына экспорттың валюталық түсім мен үкіметтің сыртқы заемдарын да Үлттық банк сатып алып, қорға түсіретін. Айналымға теңгені енгізуге жарты жыл уақыт қалғанда Республика Президенті валюталық қаржыны жүмсауға мораторий енгізді.

Халықаралық валюта қоры ҚР-да үлттық валюта енгізу акциясын қолдап, ¥лттық банкке 90 млн. доллар көлемінде стенбай несиесін жэне Жапония біздің елдің төлем балансын қолдау мақсатында Қаржы министрлігіне 180млн. доллар берді. Бүл 17 жылға берілген жүмсақ несиелер еді. Қорыта айтқанда, 1993 жылы ақша реформасы ойдағыдай өтті. Енді үлтық валютаның ішкі жэне сыртқы тұрақтылығымен қамтамасыз ету қажет.

Айналымға теңгені инфляцияның қарқындауы жэне бүрынғы одақтас республикалардың өзара байланысының үзілуі мен саяси ала ауыздығы тереңдей түскен қаржы-экономикалық дағдарыс жағдайында өтті. Теңгені енгізгеннен кейінгі 2,5 айда, яғни 1994 ж. 1 ақпанына теңгенің курсы долларға қарағанда 2,5 есе төмендеді. Келесі 4 айда, яғни кэсіпорындар мен бюджеттің арасындағы қарызды өзара есептеудің кең ауқымды компаниясы басталғанда теңгенің курсы долларға 11,58 теңгеден 43,3 тецгеге жетті.

1995 ж. орта кезінде Үлттық банк пен Қаржы министрлігі қаржы нарығына алғашында қазыналық векселъдерді, одан соң міндеттемелер мен ноталарды жэне      басқа      мемлекеттік      бағалы қағаздарды   шығарғаннан   кейін теңгенің қүлдырауын   тежеуге   мүмкіндік туды. Инфляция теңге енгізген 1993 ж. 2500   процент болса, ал 1994 ж. бас кезінде 1260 процентке дейін төмендеді, 1995 ж. ҚР-ғы инфляция 58 процент болды.

1997 ж. Оңтүстік-Шығыс Азиядағы дағдарыстың күшеюі, әлемдік бағалардың төмендеуі отандық өндірушілердің бэсекелестік мүмкіншілігінің әлсіреуіне тіреп, ҚР-на валюталық түсімдер біраз қысқартты. Сонымен қатар өндірістің одан эрі қүлдырауы, қайта қаржыландыру мөлшерлемесін 25 процентке жоғарылату, төлемеудің өрістеуі жэне бюджет пен элеуметтік проблемалары теңгенің бағалығын одан эрі төмендетті. 1994 ж. таңдап алған монетарлық үлгінің өзгермейтіндігі жэне теңгемен инфлюцияны қатаң қадағалау экономиканы кеселге үшырататын көптеген қаржы сарапшылары мен талдаушылары 1998 ж. күзінен бастап түсініп, оны өзгерту туралы ортақ ойға келген.

1999 ж. сәуірінен ҚР үкіметі теңгенің еркін өзгермелі курсын енгізу туралы шешім қабылдады. Ол жөнінде Премъер-министр былай деген: Бүдан былай доллар бағамы валюта рыногында сүраныс пен үсыныстың қалай қалыптасатынына байланысты анықталады, ал ¥лттық банк ол процеске елеулі түрде араласпайтын болады. Үлттық банк бүгінгі күнге дейін өзінің алтын валюталық резервін айырбас бағамын белгілі бір децгейде үстап отыру үшін жүмсап келеді. Ендігі жерде олай болмайды...ҚР-ның төңірегіндегі елдерде - біздің негізгі сауда әріптесімізде — ұлттық валюталардың бағамы күрт күлдырап кетті. Мысалы, Ресей рубльдің бағамы 1998 жылғы тамыздың 17-сінен бері қарай 4 есе төмендеді. Сол валюталармен салыстырғанда теңге тез қымбаттады жэне біздің тауарымыз бэсекеге түсу қабілетінен айырылып қалды, өнеркэсібіміз туралай бастады, кәсіпорындар тоқтап қалды, жұмыссыздық арта түсті. ҚР-ның сыртқы сауда айналымы 9 процентке дерлік, немесе 1 млрд. 300 млн доллар мөлшерінде кеміді, ал біздің экспортқа шығаратын тауарларымыз 1 млрд. 250 млн долларга қысқарды.

... Біз Ресейден экелінетін кейбір импорттың тауарларға салынатын баж салығының мөлшерін 200 процентке дейін жеткіздік... Шетелден экелінетін арзан тауарлар біздің өндірісшілеріміздің қол-аяғын бірдей матап, валютаны елімізден сыртқа қарай ағылтуда...

Міне осы   тұрғыдан   алғанда, жағдайдан шығудың бір ғана жолы  бар - теңге бағамының емін-еркін өзгермелі болуына жол беру керек .

Сонымен, ҚР теңгесі міне 11 жылдан астам уақыт берік төлем қүралы болып келеді. Ол еркін айырбасталатын валюталарға шектеусіз айырбасталады.2.2 Қазақстанның үлттық валютасы - Теңге.

Теңгенің алғашқы банкоталарын полиграфиялық дайындауды «Харрисон жэне үлдары» фирмасы жоғары деңгейде жүзеге асырды (ол ең жақсы экспорттық өнім ретінде Үлыбритания королевасынан «Алтын белгі» алды).

¥лттық валюта енгізілгеннен кейін алғашқы екі жыл біздің еліміз үшін өте қиын жылдар болды. Жалпы экономикалық сипаттағы объективті қиындықтар (бағаларды ырықтандыруға жэне өндірістің қүлдырауына байланысты инфляцияның жоғары деңгейі, импорт тауарларына қанағаттандырмайтын сүраныстың едәуір көлемі) шетел валютасына сұраныстың едэуір өсуі не, ал ізінше,бағамның өсуіне әкеп соқтырды. Теңгені енгізуіне байланысты есеп айырысу жүргізген кезде үлттық валюта тұрақтылығына ықпал ете алатын барлық негізгі факторлар есепке алынады. Алғашқы кезде теңге бағамы төмендейді деп күтілген болатын. Алайа, мысалы, 1994 жылы кэсіпорындардың сэтсіз жүргізілген өзара шаруашылық есеп беруі сияқты өкінішті экономикалық жаңсақтықтар алғашқы айларда теңге айналысының жағдайын біршама қиындатты. Енгізілген кезден бастап алғашқы 7 айда теңге 8 есе күнсызданды.

Бүдан кейінгі жылдары теңгенің АҚШ долларына қатынасы бойынша құнсыздану қарқыны едэуір баяулады. Мэселен, егер 1995 жылы теңгенің бағамы 17,9%, 1996 жылы - 15,4% төмендеген болса, 2001 жылы теңгенің номиналдық құнсыздануы 5,17%, ал 2002 жылы - 3,25% болды.

Негізінен, теңгенің он жылдық тарихын мынандай кезеңдерге бөлуге болады:

1-кезең. Инфляцияны ауыздықтау, үлттық валютаның жэне жэне қаржы рыноктарының қалыптасуы (1993-1996 жылдар).

1995 жылдың аяғында - 8,2% болған ЖІӨ өсу қарқыны төиендеуінің сақталуына қарамастан, осы кезеңнің аяғында инфляцияның деңгейін 60,3%-ға дейін төмендетуге қол жетті.

1993 жылғы қарашада теңгенің енгізілу кезіне қарай Қазақстанның банк жүйесі едэуір дәрежеде реформаланған болатын: екі деңгейлі банк жүйесі жүмыс істеді, барлық мамандандырылған банктер акционерлік банктер болып қайта құрылды, ал Үлттық банке орталық банктің бірқатар функциялары берілді. Бүл өз валютвмызғакөшуді жэне Қазақстанның ақша-кредит саясатын жүргізуін едэуір жеңілдетті.

Банк секторын едәуір сауықтыру жөніндегі іс-шараларды жүргізу нәтижесінде 1993-1996 жылдар арлығындағы кезеңде екінші деңгейдегі банктердің саны 204-тен 101-ге азайды.

2-кезең. Экономиканы тұрақтандыруға қол жеткізу жэне банк жүйесін жедел түрде реформалау (1997-1999 жылдар)

Банк секторын шоғырландыру жэне сауықтыру процестері екінші деңгейдегі банктердің жалпы санының 55-ке дейін азаюына ықпал етті. Жекелеген банктер қайта ұйым д астыры л ды.

1998 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан рыноктық қатынастар негізінде қүрылған жэне ұзақ мерзімді перспективаға есептелген үш деңгейлізейнетақы жүйесіне көшті.

3-кезең. Экономиканың тұрақты өсуі, қаржы секторын қарқынды дамыту жэне барлық қаржы секторының халықаралық стандарттарға көше бастауы (2000 жылдан бастап).

ЖІӨ-нің жиынтық өсуі соңғы 3 жылда 33%-ға жуық болды, бүл Қазақстанның экономикалық даму қарқыны жағынан әлемдік лидерлердің бірі болуына мүмкіндік жасады. 2003 жылдың 9 айында экономикалық өсу 8,6% болды.

Соңғы 3 жылда инфляцияның орташа жылдық деңгейі 13,2% -дан 5,9%-ға дейін біртіндеп төмендеді. Инфляция 2003 жылдың 10 айында (2002 жылдың желтоқсаны -2003 жылдың қазаны аралығында) 4,2% болды.

Инфляция қарқынының баяулауы ¥лттық банкке қайта қаржыландыру ставкасын Қазақстан тэуелсіздік алған күннен бері ең төменгі деңгейге - 7%-ға дейін төмендетуге мүмкіндік берді.

Банк секторы қаржы жүйесінің ең үлкен және тез дамитын бөлігі болып табылады. Бүгінгі күні Қазақстанның банк секторын халықаралық үйымдар мен рейтинг агенттіктері ТМД елдерінің ішіндегі ең реформаланған, қаржылық тұрғыдан тұрақты жэне тез дамып келе жатқан банк секторы деп танып отыр.

Қазіргі уақытта Қазақстанда 36 банк жүмыс істейді, оның үшеуі мемлекеттік. Қазақстан Даму банкін, Әсимданкті жэне Қазақстанның Түрғын үй қүрылыс жинақ банкін қоспағанда, барлық банктер жеке банктер болып табылады.

Банк жүйесінің түрақтылығы нығая түсуде. Оның валюта баламасындағы жиынтықменшікті капиталы 1,4 млрд. Астам АҚШ долларын қүрайды. ТМД елдері ішінде бір банкке келетін меншік капиталының мөлшері бойынша Қазақстан жетекші орында (43 млн. АҚШ доллары).

Соңғы 3 жылда банк жүйесіндегі депозиттер 5,1 млрд. астам АҚШ долларына дейін 3 есе, ал халықтың салымдары (резидент еместерді есептегенде) - 2,1 млрд. АҚТТТ долларына дейін 4 есе өсті.

Банктердің ресуртық базасының қарқын алуы оларға экономиканы кредиттеу қызметін едәуір жандандыра түсуге мүмкіндік берді. Соңғы үш жылда банктердің экономикаға кредиттері 5,9 млрд. АҚШ долларына дейін 4 есе өсті (ЖІӨ-нің 22%-ы). Қазіргі кезде бенк активтерінің 57%-ға жуығы кредиттер түрінде экономиканың нақты секторына орналастырылды.

2.3 Теңгенің тұрақтылығына қол жеткізу жолдары.

¥лттық валютаның ішкі түрақтылығы инфляция қарқынының төмен болуының сақталуымен, ал сыртқы түрақтылық - айырбас бағамының түрақтылығымен сипатталады. Инфляцияның төмендеуі макроэкономикалық түрақтылыққа қол жеткізеді жэне сол арқылы экономикалық өсуге жағдай жасайды. Айырбас бағамының тұрақтылығы инфляциялық күтулерге жэне ішкі қаржы рыноктарының түрақтылығына оң ықпалын тигізеді.

Экономикда ақша үсынысының сүраныстан едэуір артуы бағалардың өсуіне, яғни инфляцияны тездетуге эсер тигізеді. Сондықтан Үлттық банк ақша-кредит саясатының құралдарын пайдалана отырып , экономикаға ақшаның түсуін реттейді. Мысалы, ақша шамадан тыс көп түскен кезеңдерде ¥лттық банк портфеліндегі мемлекеттік бағалы қағаздардың бір бөлігін сатып, ақша үсынысын азайтады. Ақша жетіліксіз көлемде түскен кезеңдерде қайталама рынокта айналыста жүрген мемлекеттік бағалы қағаздардың бір бөлігін сатып алып, ақша үсынысын үлғайтады.

Ақша-кредит саясатының негізгі құралдары ашық рынок операциялары - бағалы қағаздарды сату жэне сатып алу болып табылады. Олар ең алдымен қысқа мерзімді ноттар шығару жэне өтеу арқылы жүргізіледі. Сонымен бірге, Үлттық банк векселдері қайта есептеу арқылы банктердің ресми ставкаларын реттеуді жэне қайта қаржыландыруды, банктердің қысқа мерзімді өтімділігін қолдау үшін банктерге қысқамерзімді кредиттер (күндізгі жэне овернайт) беруді жүзеге асырады. Соңғы уақытта банк секторының нығаюына байланысты, екінші деңгейдегі банктерге кредиттер сирек берілетін болды. Қайта қаржыландыр ставкасы негізінен индикативтік сипатта болады жэне ¥лттық банктің қысқы мерзімді инфляция күтулерін көрсетеді.

Банк жүйесінің өтімділікті реттеудің қосымша қүралы тікелей жэне кері РЕПО операцияларын жүргізу болып табылады. Болашақта бүл операциялар банк жүйесінің өтімділігіне ықпал ететін негізгі қүралдар болатыны күтілуде.

«Қазақстан Республикасының Үлттық банкі туралы» Заңға енгізілген 1 қаңтардан бастап күшіне енетін соңғы өзгерістерге сәйкес, Үлтты банктің негізгі мақсаты бағалардың түрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан алдағы уақытта Үлттық банк инфляция бойынша бағдарларды ғана белгілейтін болды. Тиісінше, ¥лттық банк теңгенің айырбас бағамы бойынша бағдарларды белгілемейді және ішкі валюта рыногында теңгенің айырбас бағамының алыпсатарлық секірістерінің алдын алу қажет болғанда ғана барынша аз қатысатыны болмаса, оны қалыптастыруға қатыспайды.

Теңгенің айырбас бағамының өзгеру қарқыны төмен жэне түрақты болуы экономикадағы жағдайдың тэуір екендігін көрсетеді. Осы орайда таяу перспективаға Г.А. Марченконың сөзіне сүйенсек: «Қазақстан Республикасының Үлттық банкі туралы» Заңға енгізілген өзгерісткрге сәйкес ¥лттық банктің негізгі мақсаты - осы жылдан бастап Қазақстан Республикасында бағалардың түрақтылығын қамтамасыз ету болды.

Үлттық банк сыртқы рынокта қазақстандық тауарлардың баға бәсекелестігі қабілетін қолдау үшін теңгенің өзгермелі айырбас бағамының режимін сақтау ниетінде, ол ақшаға сүраныс пен үсыныстарға байланысты бағамның өзгеруіне негіз болады. Тиісінше, Үлттық банк теңгенің айырбас бағамы бойынша бағдарларды белгілемейді жэне ішкі валюта рыногында теңгенің айырбас бағамының алыпсатарлық секірістерінің алдын алу қажет болғанда ғана барынша аз қатысатыны болмаса, оны қалыптастыруға араласпайды».2.4.    2004-2006 жылдарға арналған ақша-кредит саясатының негізгі бағыттары.

Өткен 2003 жыл Қазақстанның қаржы секторы үшін мерейтой жылы болды - 15 қарашада үлттық валютаның енгізілгеніне 10 жыл толды. 10 жыл ішінде Қазақстан қаржы секторының барлық сегменттерін дамытуда қомақты нэтижелерге қол жеткізді. Қазіргі уақытта Қазақстанның қаржы жүйесі ТМД-ның басқа елдерімен салыстырғанда едэуір дамыған, айқын және мемлекеттің араласуынан қорғалған болып табылады.

2003 жылы барабар ақша-кредит саясатын жүргізу қаржы рыногында түрақтылықты қамтамасыз етті , сонымен қатар елде жоғары экономикалық өсуді сақтауға белгілі бір дэрежеде ықпалын тигізеді.

2003 жылы орташа жылдық инфляция 6,4% болды. Жыл бойы валюта рыногындағы жағдай теңгенің АҚШ долларына қатынасы бойынша нығаюы үрдісімен сипатталады. Теңгенің нығаюы ішкі валюта рыногына шетел валютасының едэуір экелінуіне ықпалын тигізді. Шетел валютасының экелінуі элемдік рыноктағы энергия ресурстары бағасының жоғары болуына, мемлекеттік меншікті («Қазақмыс» корпорациясы» АҚ, «Ақтөбемүнайгаз» АҚ) жекешелендіруден түскен түсімдерге, сондай-ақ корпаративтік сектор мен екінші деңгейдегі банктердің сыртқы рыноктардан қарыз алуына байланысты экспорттық валюта түсімінің едэуір көлемінің түсуі себепті еді.

Өткен жылы теңге нақщ алғанда АҚШ долларына қарағанда 12,4%-ға нығайды, ал еуромен жэне Ресей рублімен салыстырғанда тиісінше 6,9%-ға және 5,4%-ға қүнсызданды. АҚШ долларына қарағанда, теңгенің едэуір нығаюна қарамастан, түтастай алғанда басқа елдерге - негізгі сауда эріптестеріне қатысты Қазақстан экспортерлерінің сыртқы бэсекелестік қабілетін қамтамасыз еттін шарттар 2002 жэне 2001 жылдармен салыстырғанда 2003 жылы элдеқайда қолайлы деңгейде сақталды. Ағымдағы жылдың қаңтарында АҚПІ доллары мен еуроға қарағанда теңгенің нақты нығаюы тиісінше 3,2% жэне 0,4% болады, ал Ресей рублімен салыстырғанда теңге 0,6% кү-нсызданды.

2003 жылғы едәуір маңызды оқиғалардың ішінен елдің сыртқы экономикалық позициясының нығаюын атап кетуге болады. Алдын ала бағалау бойынша, төлем балансының ағымдағы шоты 0,2 млрд. доллар профицитпен қалыптасты, тауарларэкспорты 13 млрд. доллардан асты (2002 жылы 10 млрд. доллар), тікелей инвестициялардың нетто-экелінуі 1,9млрд. долларға жуық (2002 жылы 2,15 млрд. доллар) болды. Сыртқы қаржыландырудың елеулі ағыны сондай-ақ республика бантері мен кэсіпорындарының сырттан заемдер тартуы есебіне қамтамасыз етілді.

2003 жылы Үлттық банктің таза халықаралық резервтері 58%-ға 4958,9 млн. долларға дейін үлғайды, бүл 4,8айдан астам уақыт тауарлар мен қызмет көрсету импортының орнын жабуды қамтамасыз етеді. Елдің халықаралық резервтері тұтастай алғанда 69,3%-ға 8565,2 млн. долларға дейін өсті. 2004 жылғы қаңтарда олардың одан эрі ұлғаюы 9,4% болды.

Қазақстанда ақша базасы - 52,2%-ға 316,9 млрд. теңгеге дейін, ақша массасы -26,8%-ға 969,9 млрд. теңгеге дейін, қолма-қол ақша - 47,6%-ға 238,7 млрд. теңгеге дейін үлғайды. Нэтижесінде 2003 жылы экономиканы монетизациялау 17,3%-дан 22 %ға дейін өсті.

2003 жылы қаржы секторының негізгі сегментері - банк секторында дамудың жоғары қарқыны сақталды.

2003  жылы екінші деңгейдегі банктердің жиынтық активтері 46,5%-ға 1,7 трлн. Теңгеге дейін (11,7 млрд. АҚШ долларына жуық), ал жиынтық меншік капиталы -45,1%-ға 233,9 млрд. теңгеге дейін үлғайды. 2003 жылы халықтың (резидент еместерді есептегенде) салымдарының өсуі жалғаса түсті, олар 33,4%-ға 343,2 млрд. теңгеге дейін (2,4 млрд. АҚШ долларына жуық) өсті.  2003  жылы банктердің ресурстық базасының     айтарлықтай     өсуі     банктердің     экономиканың     нақты     секторына кредиттерінің 45,5%-ға 978,1 млрд. теңгеге дейін (6,8 млрд. долларға жуық) өсуіне ықпал етті.

Барлық қадағалау функцияларының 2004 жылғы 1 қаңтарда құрылған Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттікке берілуіне байланысты Үлттық банк өз қызметін сапалы дамытудың келесі сатысына өтеді. Енді негізгі күш-жігер өз ақша-кредит саясатын жэне валюталық реттеуді дамытуға шоғырландырылатын болды. Таяу жылдардағы басым бағыт ретінде ақша-кредит саясатын Еуропалық одақ стандарттарына барынша жақындату айқындалды.

2004    жылдан   бастап   Үлттық   банктің   негізгі   мақсаты   ретінде   бағалардың түрақтылығын қамтамасыз ету ақша-кредит саясатындағы мүлдем жаңа айқындамаболып табылады.

Негізгі мақсатты орындау үшін Үлттық банкке мынадай міндеттер жүктелген:

• Мемлекеттің ақша-кредит саясатын эзірлеу жэне жүргізу;
• Төлем жүйелерінің жүмыс істеуін қамтамасыз ету;
• Валюталық реттеуді жэне валюталық бақылауды жүзеге асыру;
• Қаржы жүйесінің түрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету.

Инфляциялық таргеттеу принциптерін пайдаланатын көптеген елдер инфляция жөнінде қойылған мақсаттарға қол жеткізу жауапкершілігін күшейту жағдайларында инфляция бойынша бағдарлар ретіндегі түтыну бағаларының индексіне сүйенбейтін болады. Оның орнына инфляциялық үрдістердің негізгі бағыттарын көрсететін баға индекстерін қарастырады жэне монетарлық емес тұрғыдағы («базалық инфляция» индекстері) түрлі дэрежедегі күйзелістердің ықпалын жояды.

¥лттық банк 2004 жылдан бастап «базалық инфляция» индексіне қарай бағдарлар белгілейтін болады.

2004 жылы ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты орташа жылдық «базалық инфляцияны» 4-6% шегінде ұстап түру ретінде қалыптастырылған. Мүндай бағдарлар базалық инфляцияны есептеу эдістемесі бекітілгеннен кейін жэне ол бойынша нақты есептеу жүргізілгеннен кейін тағы да түзелетін болады.

Сыртқы рыноктарда Қазақстан тауарларның бағалық бэсекелестік қабілетін қолдау үшін үлттық банк ақша сүранысы мен үсынысына байланысты бағамның ауытқуына себеп болатын теңгенің өзгермелі айырбас бағамы режимін сақтауға ниеттеніп отыр. Соған сэйкес, Үлттық^анк теңгенің айырбас бағамы бойынша бағдарлар белгілемейді.

Қаржы секторын дамыту түжырымдамасына сэйкес ағымдағы жылы валюталық режимді ырықтандырудың екінші кезеңін (2004-2007 жылдар) іске асыру басталады, оның мақсаты валюталық операциялар жүргізуге шектеулерді жою жэне ағымдағы сияқты, күрделі операциялар бойынша да 2007 жылдан бастап Қазақстан теңгесінің толық айырбасталуына өту үшін жағдайлар жасау болып табылады.

Үлттық банктің алтын-валюта резервтеріне 3 айдан астам уақытқа тауарлар мен қызмет көрсету импортының орнын жабуды қамтамасыз ететін деңгейде қолдау көрсетілді.Ақша агрегаттарының жылдық өсуі экономикалық өсудің жоғары қарқындарын сақтауды қамтамасыз ететін болады.

Ақша-кредит статистикасын жэне бухгалтерлік есепті жетілдіру бойынша жүмыс жалғастырылады. Кредиттік серіктестіктер мен ипотекалық компаниялардың шоттарын енгізе отырып, шоғырландырылған негізде қаржы қаржы секторына шолу жасау жоспарлануда.

Төлем карточкаларына қызмет көрсету бойынша бірыңғай үлттық желі (Төлем карточкаларының микропроцессорлық технология негізіндегі үлттық банкаралық жүйесі) құруға ерекше көңіл бөлінетін болады.

Қаржы жүйесінің түрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету бүрынғыдай ¥лттық банктің қүзырында қалады. Осы міндетті шешуде Үлттық банк өз қызметін Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын жэне қаржы үйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігімен тығыз үйлестіріп отырады.

Кредиттік ставкаларды төмендету мен шағын жэне орта бизнес субъектілерін кредиттеді кеңейтуге ықпал ету бұрынғыдай маңызды болып отыр. Осы міндетті шешу үшін ¥лттық банк жанама әдістерді, атап айтқанда, қайта қаржыландыру ставкасын біртіндеп төмендетуді пайдаланады.

Сонымен бірге, шағын кэсіпкерлікке берілетін кредиттер бойынша сыйақы ставкаларын төмендетуге банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдардың тәуекелдерін төмендету арқылы «Кредиттік бюро жэне кредиттік тарихты қалыптастыру туралы» Заңның қабылдануы ықпал ететін болады.

Бағалы қағаздар рыногын дамытудың басты міндеттерінің бірі үжымдық инвестициялау нысандары арқылы халықтың жинақ ақшасын тарту механизмдерін жетілдіру болады.

¥лттық банк Алматы қаласын аймақтық қаржылық орталық ретінде дамыту жөніндегі жүмысқа белсенді түрде қатысуға ниеттеніп отыр, бүл болашақта Қазақстан қаржы рыногының халықаралық аренадағы түрақтылығын арттыруға жэне тартымдылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Ең соңында, Үлттық банк Бірыңғай экономикалық экономикалық кеңестік (БЭК) қалыптастыру жөніндегі мемлекетаралық және ведомствоаралық топтардың жүмысына белсенді түрде ат салысуға ниет білдіріп отыр.2.5 Қазақстандағы карточка жүйесі.

Қазақстанда бүгінгі күні 2,0 млн. жуық қазақстандық (халықтын 13%-ы) төлем карточкаларың иеленушілері болып табылады. Оның ішінде 96 %-ы - үш жетекші банктің: «Халықтық банкінің», «ТүранӘлемБанкінің» жэне «Казкоммерцбанктің» клиентері. Өткен жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша төлем карточкаларын қабылдау үшін 824 банкомат жэне 4068 РО8-терминал, оның ішінде 2551-і - сауда кәсіпорындарында орнатылды.

Төлем карточкаларының 70%-ға жуығы - УІ8А төлем жүйесінің карточкалары. Одан кейінгі орында «Халықтық банкінің» Аігуп карточкалары, «МазіегСагі» халықаралық төлем жүйесінің карточкалары жэне «ТүранӘлемБанкінің» «Аіетсагі;» локальды карточкалары. Қалған карточкалар - Атегісап Ехргезз, Эіпегз СіаЬ карточкалары жэне басқа банктердің локальды карточкалары.

Өкінішке орай, төлем карточкаларының мүмкіндіктері бізге эзірше толық көлемде ашылған жоқ. Көптеген карточка иеленушілер үшін оларды бірден-бір пайдалану орнына жақын жердегі банкомат болып табылады. Қолма-қол ақша алу төлем карточкалары бойынша жасалатын барлық қаржылық операциялардың 97%-на жуығын қүрайды.

Жэне барлық «операциялар» шоттағы қалдықты білумен жэне жалақы, зейнетақы немесе стипендия алумен шектеледі. Төлем карточкаларын қабылдайтын сауда нүктелері элі де өте аз (4%-ын ғана қамтиды).

Есеп айырысудың қолма-қол жасалмайтын нысанын дамыту мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2.07.02 ж. №713 қаулысымен «Микропроцессорлық карточкалар негізінде Төлем карточкаларының үлтық банкаралық жүйесін дамыту бағдарламасы» (ТКҮБЖ) бекітілді.

Үлттық банктің бастамасы бойынша және қазақстандық 11 банктің қатысумен ТКҮБЖ басқару үшін арнайы ұйым - «Процессинг орталығы» ЖАҚ-ы қүрылды. Уіза халықаралық төлем жүйесінде сертификаттау туралы ресми растауды алып, «Процессинг орталығы» ЖАҚ-ы қосу мэселелерімен белсенді айналысуда, бірінғай үлттық төлем жүйесін қүру мэселесін талқылауда, сондай-ақ ТҚ¥БЖ шеңберінде микропроцессорлық   карточкалар   үшін    бірінғай   үлттық    стандарттарды    ендірумэселелерш пысықтауда. ТК¥БЖ-ның негізгі мақсаты мыналарды қамтиды:

ақша айналымында бақылауды күшейту және қолма-қол ақшаның көленкелі айналымын азайту;

жалақы, зейнетақы, жэрдемақы төлеудің тетігін жетілдіру;

коммуналдық төлемдер жинау, көлік, байланыс қызмет көрсетулеріне ақы

төлеу процестерін оңтайландыру;

бюджеттік (салық, кеден) жэне өзге де міндетті алымдарды қолма-қол емес нысанда жүзеге асыру үшін микропроцессорлық карточкалар технологиясын қолдану;

қолма-қол ақша эмиссиясына жүмсалатын шығыстарды қысқарту. Жалпы үлттық міндеттерді іске асыру мақсатында барлық банктерді бірінғай процессингтік үйым арқылы жүмыс істеу үшін біріктіру банктердің эквайринг бизнесін неғүрлым тиімді жасауына, ал босаған қаржы ресурстарын пластикалық карточкаларға қызмет көрсетудің инфрақұрылымын дамытуға жэне банктік қызмет аясын кеңейту үшін бағыттауға мүмкіндік берді.

Сонымен, «Процессинг орталығы» ЖАҚ-ы алдында мынадай негізгі міндеттер тұр:

микропроцессорлық технологиялар базасында төлем карточкаларының үлттық жүйесін құру;

халықаралық жэне үлттық карточкаларды  қабылдауды  қамтамасыз  ететін жалпы үлттық эквайринг желісін қалыптастыру.

Қорытынды

Сөйтіп, ақшалар ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмір сүріп келеді десе болады. Ғасырлар бойы ақша өзгеріп отырған жэне бүгінде олардың жағдайы аяқталған, соңғы фаза болып табылмайды. Тауар айналысының тарихи дамуы процесінде жалпыға бірдей эквивалент формасында эр алуан тауарлар болған: мал, тері, металл бұйымдары жэне тағы басқа. Мұның барлығы тауар өндірісі мен тауар айналысының болуына негізделген ақша қажеттілігінің себептерін түсіндіреді.

Ақшаның пайда болуымен байланысты бір тауардың екінші бір тауарға тікелей айырбасталуы (Т - Т) біржола тауар айналымына (Т - А — Т), яғни ақша арқылы тауар айырбасына орын береді. Ақша тауар айырбасында аралық, яғни айырбас қүралының қызметін атқарады. Мүндай қызметті атқару үшін нақты ақша немесе ақша белгісі қажет, өйткені тауар тек нақты ақшаға, ал ақша тауарға тікелей айырбасқа түседі.

Экономикалық категория ретінде ақшалар өндіріс жэне бөлу процесінде адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды бейнелейді. Бүл жерде ақша бес түрлі қызмет атқарады: қүн өлшемі, айналыс қүралы, төлем қүралы, қазына жинау жэне қорлану қүралы, дүниежүзілік ақшалар.

Ақшаның өзінде, сондай-ақ олардың қызметтерінде жылдар бойы өзгерістер болды. Егер де бүрындары сатып алу-сату процесі жалпыға бірдей эквивалентпен алтынмен жүргізілсе, бүл күндері қағаз және несие ақшалармен жүзеге асуда.

Әсіресе халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі мен экономикалық қатынастар щеңберінің үлғаюымен ақша төлем құралы ретінде маңызды рөл атқарады. Бү_л жерде қолма-қол ақшаның болуы міндетті емес. Оның қызметін кредит ақшалар атқарады. Соңғы кездерде есеп айырысу қүралы ретінде тек қана банкноттар, чектер, қағаз ақшалар ғана емес, кредит карточкалары да кеңінен дамуда.

Өмірлік тэжірибе көрсеткендей, ақша айналысын ақша айналымын бөлуге болмайды. Ақша айналымын қолма-қол жэне қолма-қолсыз деп қатаң түрде шектеуді ғалымдар қабылдай қоймады. Бүл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу қажет емес. Ақша өз айналасында қолма-қолданқолма-қолсыз ақшаға (жэне керісінше) өтеді. Сонымен, ацша ерекше тауар, жалпыга бірдей балама, ягни, басца тауарлардыц жалпыга бірдей баламалъщ цүнының нысаны.

Егер де сіздер «экономиканың» не екенін жэне онда болып жатқан процестердің қоғам өміріне эсерін білгіңіз келсе, ең алдымен ақшаның мазмүнын және функциясын танып біліңіз. Бүл сұрақтардың білуі, біздің қоғамда кездесетін экономикалық проблемаларға басқаша көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.

Ал Қазақстанға келетін болсақ, үлттық валюта - теңгенің он бір жыл айналымда болуы, Қазақстанның бүгіні мен ертеңіне теңгені енгізуді тарихи маңыздылығын объективті түрде баға беруге мүмкіндік береді.Қолданылған әдебиеттер:

1. Л.Л.Любимов, И.В.Липсиц    "Основы    экономики",    Москва "Просвещение", 1994 г.
2. Кэмпбелл Р.Макконнелл, Стэнли Л.Брю "Экономикс" т.1. 1992 ж.
3. М.С. Саниев "Ақша, Несие, Банктер", Алматы-2001ж
4. Максимова В.Ф., Шишов А.Л. "Теория рыночной экономики" т.1. ч.2., Москва, Соминтэк, 1992г.
5. "Деньги и кредит" 12/1995г. Изд. "Финансы и статистика".
6. Эдвин Дж.долан "Деньги, банки и денежно-кредитная политика". Санкт-Петербург "Санкт-Петербург Оркестр" 1994г.
7. "Деньги, кредит, банки".  Справочное пособие.  Под редакцией Г.И.Кравцовой, 1994г.
8. "Қазақстан Респудликасының  Банк   құқығы"   Алматы,   "Жеты Жаргы", 2000г.
9. "Ақша, Несие, Банктер", Г.С.Сейтқасымов, Алматы 1996г.
10. "Ақша, Несие, Банктер", 2003-07.
11. "Ақша, Несие, Банктер", 2002-11.