КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ

25 марта, 2015

Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының банктер жүйесiнде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда елеулi өзгерiстер болып жатқаны баршаға мәлiм. Бүгiнгi таңда нарықтық экономика жолына баяғыда түсiп, зор жетiстiктерге жеткен өркениеттi елдер тәжiрибесiн үйрене отырып, банк жүйесiн халықаралық стандарттарға көшiру ел экономикасы үшiн маңызды болып табылады.

Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп айтуға болады. Қазақстан Республикасының тәуелсiздiк алуының он жылдығына арналған салтанатты жиналыста ел Президентi Н.Назарбаев банк жүйесiн реформалау нәтижесi бойынша: ''Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де сапалы өзгерiстерге ұшырады'' деп мақтанышпен атап өткен болатын.

Қазақстанда банк жүйесiн реформалау iсi ең алдымен коммерциялық банктердi құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес, сонымен бiрге бүкiл КСРО аумағындағы бiрiншi болып құрылған банк, Оңтүстiк Қазақстан облысында орналасқан ''Союз'' кооперативтiк банкi болатын. Банк операцияларын жүргiзу құқығын беретiн лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды. Бiрақ, аталмыш банктiң қызметi небәрi 7 жылға ғана созылып, қызметiндегi айтулы елеулi кемшiлiктерi үшiн 1995 жылдың 24 тамызында банк операцияларын жүргiзу үшiн берiлген лицензиясы қайтарылып алынды. Қазақстан аумағында 1988 жылдың 19 қыркүйегiнде құрылған екiншi коммерциялық банкке Алматы Орталық кооперативтiк банкi жатады. Қазiргi кезде аталмыш банк ''БанкЦентрКредит'' ААҚ болып, банк қызметi нарығында өз қызметiн тиiмдi атқаруда.

1995 жылы ''Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi туралы'' Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық банктiң негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу құралдары, оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң қызметiне бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.

Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасқан алғашқы кезеңдерiнде сауатты, кәсiпкерлiк деңгейi жоғары, бiлiктi мамандардың болмауы, банк саласының қызметiн реттейтiн заңнамалардың толық жетiлмеуi банк қызметiн жүзеге асыруда көптеген қателiктер жiберiп, банктердiң жабылып қалуына тiкелей себебiн тигiздi.

Реформаның құқықтық қамтамасыз етiлуi және банк жүйесiнiң қалыпты қызмет етуiн қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында ''Заң күшi бар Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы''; 1998 жылдың 28 сәуiрiнде ''Қазақстан Республикасында вексель айналысы туралы''; 1997 жылдың 11 шiлдесiнде ''Банк қызметiнiң мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы'' бiрқатар заңдары қабылданды.

1995 ж. Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудың бағдарламасын жүзеге асыру, осы жүйедегi орта мерзiмдi бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның мақсаты мен мiндетi тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен бiрдей. Бiрақ елiмiздiң орталық банкi ретiнде атқарған қызметi барысында жинақталған тәжiрибесi оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық экономикаға сай келетiн ақша-несие саясатының құралдарын пайдалануға көшу мiндеттерiн жүктедi.

Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң, олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi. Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк iсiнiң дамуындағы қызметтердiң әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң практикасында қолданғанымыз абзал.

Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы, қарастырылып отырған банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденциялрды, оны басқару әдiстерi Қазақстанның банк жүйесiн дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты болып табылады.

Факторлың талдау негiзiнде банк қызметiне әсер ету үшiн бiз әлемдiк тәжiрибеден үлкен көңiл аударып отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстан Республикасында қолдануға тиiмдi де пайдалы банк iсiндегi қызметтердi анықтау, оны дамыту үшiн әдiстердi саралап отырмыз. Сонымен, коммерциялың банктердiң iс-әрекетi саласы кебеюде. Бiрақ отандық банктер әлемдiк тәжiрибеде белгiлi барлық қызмет түрлерiн енгiздi деуге болмайды. Бұл проблема Қазақстанның банк жүйсi үшiн жаңа бағыт болып табылады, сондықтан да банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларында қандай да бiр түпкiлiктi зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда әлемдiк банк iсiнiң дамуындағы қазiргi кездегi қызметтердi Қазақстан тәжiрибесiнде енгiзу банк жүйесiн реформалаудағы ең өзектi мәселе болып отыр. Барлы аталған себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның ақсатары мен негiзгi мiндеттерiн белгiлеуге өз әсерiн тигiздi.

Курстық жұмыстың мақсаты банк жүйесінің дамуындағы қазiргi кездегi тенденцияларды анықтап, әлемдiк банк тәжiрибесiн оқып бiлу және оның жергiлiктi жағдайда бейiмделуi болып табылады.

Коммерциялық банктердің экономикадағы рөлі

1.1 Коммерциялықбанк жүйесі және оның даму ерекшелігі

Банк жүйесi – бұл салым қабылдау және несие беру қызметтерiн орындайтын банктер мен банк институттарының әр алуан түрлерiнiң жиынтығы.

Кез келген мемлекеттiң банк жүйесi жалпы алып қарағанда экономиканың үлгiсiне байланысты болады. Орталықтандырылған экономикадағы банк жүйесi нарықтың экономикасы дамыған банк жүйесiнен ерекшеленедi. Экономикадағы банк жүйесiнiң маңызын дәлелдеп жатудың өзi артық. Банк жүйесi арқылы мемлекет экономиканың салалық және аумақтық даму саясатын жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасында жүргiзiлген реформалар барысында елiмiзде классикалық екi деңгейлi банктер жүйесiне өту кезеңi аяқталды. Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады. ұлттық банк мемлекеттiң орталық банкi болып табылады және ол банк жүйесiнiң жоғарғы (бiрiншi) деңгейiне жатады. Өзге банктердiң бәрi банк жүйесiнiң төменгi (екiншi) деңгейiне жатады. Қазақстан Республикасының орталық (ұлттық) банкi мемлекеттiң негiзгi банкi болып табылады. Олардың қызметi өкiлеттi және атқарушы өкiмет органдарынан тәуелсiз. Қазақстан Республикасының орталық банкi – экономикалық дербес мекеме. Ол өзiнiң қызметiн меншiктi табыстары есебiнен жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы Орталық банкiнiң ақша-несие саясатын жүргiзудегi негiзгi құралдары мен әдiстерiне: Қазақстан Ұлттық банкiнiң сыйақы ставкалары, резервтiк талаптар, оның нарықтағы операциялары, валюталық реттеу, тiкелей сандық шектеулер жатады.

Коммерциялық банктер банк жүйесiнiң аса маңызды буыны болып есептеледi. Қазiргi коммерциялық банктер қаржы-несие мекемелерiнiң әмбебап сипаттағы түрi.

Нарықтық экономикада банктермен қатар банк жүйесiне сақтандыру компаниялары, инвестициялық банктер, қарыз сақтау ассоциациялары, зейнетақы қорлары және т.б. осы сияқты арнаулы қаржы-несие институттары ерекше орын алады.

Банк жүйесiн жоғарғы дәрежедегi макроэкономикалық мақсаттарды жүзеге асыратын маңызды құрал ретiнде қарастыруға болады.

Банк жүйесiн реформалау қажетiлiгi Қазақстанның эволюциялық дамуының сапалы, жаңа деңгейге жетуiнiң қажеттiгiнен туындап отыр. Нарықтық экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесi реформалаудың ұзақ та, қиын кезеңiн бастан кешiрдi. Бұл кезеңде елiмiздiң банк жүйесiнде тек сандық емес, сонымен бiрге сапалы өзгерiстер болды деп айтуға болады. Қазақстан Республикасының тәуелсiздiк алуының он жылдығына арналған салтанатты жиналыста ел Президентi Н.Назарбаев банк жүйесiн реформалау нәтижесi бойынша: «Елiмiздiң банк жүйесi түбегейлi де сапалы өзгерiстерге ұшырады« деп мақтанышпен атап өткен болатын.

1990 жылы ''Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметi туралы'' Заңы қабылданды. Бұл Заңда Мемлекеттiк болып табылатын ұлттық банктiң негiзгi мiндеттерiмен қатар, экономикадағы ақша-несиелiк реттеу құралдары, оның атқаратын қызметтерiнiң түрлерi, коммерциялық банктердiң қызметiне бақылау жасау принциптерi мен әдiстерi анықталған болатын.

Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Жоғарыда атап өткен себептерге қоса, төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң, олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi. Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да бiз бүгiнгi таңдағы әлемдiк тәжiрибеде қалыптасқан банк қызметiн тарату әдiстемелерiн оқып бiлiп, осы алған бiлiмдi елiмiздiң банк жүйесiнiң практикасында қолданғанымыз абзал.

1.2 Екінші деңгейлі банктердің қызметтерінің негізгі түрлері

Банк - Қазақстан Республикасының ''Банктер және банк қызметi '' туралы Заң күшi бар Жарлығына сәйкес, банк қызметiн жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.

Банктiң ресми мәртебесi банктi ашуға ұлттық банктiң берген рұқсатымен, заңды тұлғаны Әдiлет Министрлiгiнде банк ретiнде мемлекеттiк тiркеумен және банк операцияларын жүргiзуге ұлттық банкiнiң лицензиясы болуымен белгiленедi.

Коммерциялық банктер мемлекеттiң несие жүйесiнде үлкен рөль атқарады. Олар ссуда капиталы рыногындағы әртүрлi секторларда қызмет ететiн ерекше кәсiпорын болып табылады. Коммерциялық банктер несие ресурстарының басым бөлiгiн шоғырландырып, өз клиенттерiне қызметтердiң бiрнеше түрлерiн (несие беру, салымдарды қабылдау, есептiк қызметтер көрсету, бағалы қағаздар мен валютаны сату және сатып алу және т.б.) көрсетедi. Бүгiнгi таңда коммерциялық банктер клиенттерге екi жүзге жуық қызмет түрлерiн ұсына алады. Клиенттерге коммерциялық банктердiң ақы негiзiнде көрсететiн қызметтерiн жүзеге асыруына байланысты жүргiзетiн операциялардың дәстүрлi және нарық талабына сай жаңадан пайда болған дәстүрлi емес формалары пайда болуда. Осыған байланысты банк қызметтерiнiң ''коммерциялық'' сипаты артуда.

Екiншi деңгейдегi банктердiң басқа да құрылымдардан ерекшелiгi, олардың қызметiнiң басты мақсаты – пайда табу болып табылады (нарықтық қатынастар жүйесiндегi олардың ''коммерциялық мүдделерi'' де осында). Сондықтан, ''коммерциялық'' деген термин екiншi деңгейдегi банктердiң қандай да болмасын меншiктiң формасына жататындығымен емес, олардың ақылы негiзде, клиенттерiне көрсететiн қызметтерiнiң сан алуандығымен байланысты.

Сонымен, коммерциялық банктер – коммерциямен айналысатын ерекше кәсiпорын болып табылады. Коммерциялық банктер келесi белгiлерi бойынша жiктеледi:

Меншiк формасына байланысты:

мемлекеттiк
жеке

Банк капиталына иелiк етуiне байланысты:

отандық
шетелдiк
аралас банктер

Құқықтық-ұйымдастырушылық формасына байланысты:

жарна-пұл негiзiнде
серiктестiк формасында
акционерлiк қоғам формасында

Операцияларды жүргiзу дербестiгiне байланысты:

еншiлес банктер
өкiлеттi банктер
дербес банктер

Қызмет көрсету ауқымына байланысты:

әмбебап банктер
мамандандырылған банктер

Филиалдар санына қарай:

филиалсыз
көп филиалды

Аумақтың белгiсiне қарай:

халықаралық
ұлттық
аймақтық

Салалық белгiсiне қарай:

өнеркәсiптiк
сауда банктерi
құрылыс банктерi
ауылшаруашылық банктерi т.б.

Барлық отандық банк типтес несие ұйымдары екi түрге бөлiнедi: банктер және банктiк емес қаржы мекемелерi.

Банктiк емес қаржы мекемелерiне Ұлттық банктiң лицензиясының негiзiнде жекелеген банк операцияларын жүргiзетiн, бiрақ банк болып табылмайтын заңды тұлғалар жатады.

Басқа банктік өнімдер, қызметтердің қатарын біріктіреді, соның ішінде банктік сферасына қатысты емес. Осы жерде келесі қызметтерге тоқталамыз:

есептік кассалық қызметті ұйымдастыру;
шетел валютасымен операциялар;
трасттық операциялар;
бағалы қатарды сақтау бойынша қызметтер;
кеңес беру қызметі;
ақпараттық қызмет;
аудиторлық қызмет;
инженерлік-экономикалық экспертиза бойынша қызмет;
кепілдеме беру (гарантия);
басқа да қызметтер.
Есептік-кассалық қызмет көрсетуді ұйымдастыру, түрлерін төмендегідей көрсетуге болады:

төлемдік талаптармен есеп айырысу;
төлемдік тапсырыспен есеп айырысу;
акцептелгентөлемдік тапсырыспен есеп айырысу;
талап-тапсырмамен есеп айырысу;
чектермен есеп айырысу;
аккредитивті қолдаумен есеп айырысу;
жоспарлық төлемдер тәртібіндегі есеп айырысу;
транзиттік операциялар бойынша есеп айырысу.

Банктердің өзінің фукнциясымен есеп айырысуда делдал ретінде орындалумен байланысты, әртүрлі операциялардың ішінен, шетелдік тәжірибеде қолданылатын 3 негізгі топтарын көрсетуге болады:

инкассалық операциялар;
аккредитив көмегімен есеп айырысу;
аударым операциялары.

II.Шетел валютасымен операциялар.

Сыртқы экономикалық қатынастардың дамуы, халықаралық нарықта әрекет

Ететін сбуъектілер, мұндай құрал болып шетел валютасын ауыстыру бойынша банктің операциялары табылады.

Шетел валютасын сату-сатып алу бойынша операциялардың 3 түрі бар:

валютаны бір клиенттерден алу және оларды басқа клиенттерге сату , мұндай клиенттер экспорттық-импорттық компаниялар болып табылады;
валютаны басқармаға сату- сатып алу бойынша операциялар;
валютаны банктер арасында сату-сатып алу.

Сонымен қатар шетел валютасын сатудың және сатып алудың 2 әдісі бар:

СПОТ, яғни тез жеткізу;
Форвард, яғни болашақтағы белгілі күнге байланысты жеткізу.

III. Трасттық операциялар.

Уақыттың жетпіспеушілігі, ірі байлықты дұрыс пайдалана алмау және тәжірибеннің жетіспеулігінен пайда болады.

Коммерциялық банктердің сенім операциялармен үлкен топқа бөлуге болады:

жеке тұлғаларға трасттық қызметтер;
ұйымдарға трасттық қызметтер.
жеке операциялар трасттық қызметтер.

Бұл операциялар әр клиентттің өзіндік және осымен байланысты мәселлер болғандықтан әртүрлі болып келеді. Жеке тұлғаларға трасттық қызметтердің келесі түрлерін ажыратады:

А. мұрагерлік басқару;

Б. меншікті басқару;

В.мүліктің сақталуын қамтамасыз ету және жәрдем беру;

Г.делдалдық қызмет көрсету;

Қазақстан Республикасының аумағында, сол сияқты оның шегiнен тыс жерлерде коммерциялық банктер өздерiнiң еншiлес банктерiн, филиалдары мен өкiлеттiктерiн алуға құқығы бар.

Еншiлес банктер – жарғылық қордың елу пайызынан астамы еншi берушi банкке тиесiлi болып табылатын екiншi деңгейдегi банктерге жатады. Олар өз алдына дербес, заңды тұлғалар болып табылады. Бас банк мекемесiмен еншiлес банктер арасындағы қарым-қатынас еншiлес банктiң жарғысы және құрылтайшы құжаттармен реттеледi. Еншiлес банктердiң дербес бухгалтерлiк балансы, ерекшеленген мүлкi, соның iшiнде меншiктi капиталы, өз мiндеттемелерi бойынша жауапкершiлiгi және Орталық банкте корреспонденттiк шоты бар болады.

Банктi ашық үлгiдегi акционерлiк қоғам етiп қайта құруға ол ұлттық банктен депозиттер қабылдауға және ақшалай нысанда несие беруге лицензия алған кезден бастап бiр күнтiзбелiк жыл iшiнде шығынсыз және үздiксiз қызмет iстеген және осы жыл iшiнде ұлттық банк белгiлеген пруденциалдық нормативтердi, өзге де нормалар мен лимиттердi сақтаған жағдайда жол берiледi.

Мемлекеттiк меншiк негiзiнде құрылатын мемлекеттiк банктердi қоспағанда, банктер кез келген меншiк нысаны негiзiнде құрылуы мүмкiн.

Банк филиалдары – заңды тұлға болып табылмайтын, олар банк тұрған жерден тыс орналасқан және банк атынан операцияларды жүзеге асыратын, өзiне берiлген банктiң өкiлеттiгi шегiнде әрекет ететiн банк бөлiмшесi болып табылады.

Банк өкiлеттiгi – заңды тұлға болып табылмайтын, банк тұрған жерден тыс орналасқан, банк атынан және оның тапсыруы әрекет ететiн және банк операцияларын жүзеге асырмайтын, дербес балансы болмайтын банк бөлiмшесi болып табылады. Ол әдетте банктiң өкiлеттi функцияларын қамтамасыз етуге, келiсiм шарт жасауға және басқа да iс-әрекеттер атқаруға құрылады. Өкiлдiк клиенттерге есептiк- кассалық қызмет көрсетумен айналыспайды және корреспонденттiк шоты болмайды. Шаруашылық шығындарды жүзеге асыру үшiн өкiлдiктерге ағымдағы шот ашылады.

Банктiң ұйымдық құрылымы екi негiзгi әдiстермен анықталады: банктi басқару құрылымы және оның функционалдық бөлiмшелерi мен қызметтерiнiң құрылымымен.

Басқару органдарының басты мақсаты – өзiнiң басты функцияларын жүзеге асыру мақсатында банктiң коммерциялық қызметiнiң тиiмдi, оңтайлы және жеңiл жүргiзiлуiн қамтамасыз ету. Банк қызметiн дұрыс ұйымдастыру, басшылар мен қызметкерлерi арасындағы қарым-қатынастарды қалыптастыру табысқа жетудiң бiрден бiр жолы болып табылады.

Банктi басқару құрылымын анықтау оның басқару органдарын бөлiп көрсетiп, банк операцияларын жүргiзудегi өкiлеттiктерiн, жауапкершiлiктерiн белгiлеуде өте маңызды болып табылады. Банктi басқарудағы жалпы басқару құрылымы банк заңдарымен анықталады, бiрақ көптеген басқару құрылымымен байланысты сұрақтарды банктiң өз бетiмен шешуге құқығы бар.

Коммерциялық банктiң ұйымдастырушылық және басқару құрылымы банк жарғысымен белгiленедi.

Акционерлiк коммерциялық банктiң ең жоғарғы басқару органы акционерлердiң жалпы жиналысы болып табылады. Олар жыл сайын, келесi сұрақтарды шешу үшiн шақырылады:

жарғы мен жарғы капиталының көлемiн өзгерту;
банк басқармасын (кеңесiн) сайлау;
жылдық есеп берулердi бекiту;
банк табысын бөлiп-тарату;
банк фирмаларын құру немесе тарату және т.б.

Банк қызметiне жалпы басшылық жасау, сонымен бiрге атқарушы және бақылаушы органдардың қызметiне бақылау жасау мен байқау үшiн акционерлер жиналысы Банк Басқармасын 5 жылдық мерзiмге дейiн сайлайды.

Банктiң Басқармасы (кеңесi) банктiң мақсаттарын айқындап, несиелiк-есеп айырысу, инвестициялық, валюталық және басқа да қызмет түрлерi бойынша саясатын жүзеге асырады, iскерлiк әлемiнде байланыстар орнатып, басқа да ұйымдармен қызметтерiн үйлестiредi.

Ірi банктер, әдетте, функционалдық белгi бойынша құрылып, департамент, басқарма және бөлiмдерден тұрады. Олардың басшылары бұл бөлiмдердiң буындарының қалыпты жұмыстарын қамтамасыз етумен айналысады.

Департамент директорлары, басқарма басшылары және олардың орынбасарлары бөлiмшелер мен қызметтердiң қызметiн үйлестiредi, олардың нақты мақсаттарын анықтайды, кеңес бередi, бақылайды және жұмыстарына баға бередi.

Банктiң бөлiмшелерi мен қызметтерi жоғары бiлiмдi мамандардан тұрады, олар банк операцияларының белгiлi бiр түрiмен ғана айналысады. Әдетте, несиелеу бөлiмi, инвестициялар мен бағалы қағаздармен операциялар жүргiзу бөлiмi, депозиттiк және кассалық операциялар жүргiзу бөлiмi, сыртқы экономикалық байланыс бөлiмi, маркетинг бөлiмi деп қарастырылады.

Несие беру үшiн банкте нақты шешiм қабылдайтын және тексеру-бақылау жұмыстарын жүргiзетiн несие комитетi мен тексеру комиссисы құрылады.

Банктегi бөлiмдер саны банк қызметiнiң көлемi мен сипатына, банк операцияларының күрделiлiгiне, клиенттерге көрсететiн қызметтерiнiң жан-жақтылығына байланысты болады.

Банктiң құрылымын банктiң басқару аппаратының құрылымымен шатастыруға болмайды. Банк құрылымын – оның ерекше кәсiпорын ретiнде қызмет етуiне мүмкiндiк беретiн құрылғылары ретiнде қарастыруға болады. Бұл мағынада банк құрылғылары төрт мiндеттi бөлiктердi қамтиды:

Банк капиталы, ол үнемi қозғалыста болады.
Банк қызметiнiң өзiн қамтиды, ол басқа кәсiпорындар қызметiнен ерекшеленедi.
Банк iсi саласында арнайы бiлiмi бар мамандардың ерекше тобы.
Өндiрiстiк бөлiк деп атауға болады, бұл жерге банк техникасы, құрылыстар мен ғимараттар, байланыс және коммуникация құралдары, iшкi және сыртқы ақпарат көздерi жатады.

Өзiнiң клиенттерiне ссуда бере отырып, банктер қаржы делдалдарының рөлiн атқарады, себебi бос ақша капиталдарын тiкелей ссудаға беру шаруашылық өмiрде мүмкiн емес. Банктердiң мұндай қызметтерi салымшыларға, банктерге және қарыз алушыларға тиiмдi болып табылады. Олардың арасында несиелiк қатынастар пайда болады.

Бiзге несиенiң екi формасы белгiлi: тауарлы және ақшалай. Осыған байланысты несиелеудiң екi түрiн ажыратады: тiкелей, банктiк және жанама несиелеу.

Коммерциялық банктердiң келесi маңызды функциясы – нақты ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргiзу болып есептеледi, яғни есеп айырысу мен төлем жасау механизмiн қамтамасыз ету. Төлем жүргiзуде делдал қызметiн атқаратын банктер өздерiнiң клиенттерiне есеп айырысумен байланысты операцияларды жүзеге асырады. Банктiң бұл функциясы тiкелей бiрiншi функциямен байланысты. Коммерциялық банктер клиенттердiң тапсырмасы бойынша шоттардың бiрнеше түрлерiн ашады: есеп шот, ағымдағы шот, депозиттiк шот, контокорренттiк шот, жеке шот.

Банк кеңесi, Банк басқармасы, тексеру комиссиясы басқа да банктiң маңызды мәселелесiн шешетiн персонал жатады. Төменгi буынына – барлық басқа бөлiмшелерi жатады.

Бiрлескен және үйлескен iс-әрекеттердi қамтамасыз ету принципi. Құрылым сөзi элементтердiң жай ғана жиынтығы емес, олардың байланысын бiлдiредi. Егер де коммерциялық банк деген статусқа ие болса, онда өзiнiң құрамында iшкi банк операцияларын атқаратын бөлiмшелерi болуы қажет, екiншi жағынан қоршаған орта талаптарына сай болуы керек.
Басқаруды тиiмдi, оңтайлы ету принципi. Осы принципке сәйкес, банк өз қызметiн банктiң дамуына бағыттауы тиiс (мысалы, жаңа қызмет түрлерiн енгiзу, шығындарды қысқарту, еңбек өнiмдiлiгiн арттыру, рынокты зерттеу, т.б.)
Бақылауды қамтамасыз ету принципi. Мұндағы қажеттi шарт: iшкi және сыртқы аудит.
Персоналдың қызметiн зерттеу принципi. Бұл принциптi жүзеге асыру үшiн белгiлi бiр ережелердi жасайды (жарғы, белгiлi бiр бөлiмдер немесе қызметтердiң ережелерi, персоналдың сапалық бiлiктiлiк дәрежесiн анықтайтын сипаттама). Банк мекемесiнiң әрбiр қызметкерi өзiнiң мiндеттемесiн бiлуi тиiс немесе ережелерге сәйкес орындалуы тиiс.
Банк мекемесiнiң ағымдағы және қажеттi ақпаратпен қамтамасыз етiлу принципi және ақпаратты өңдеудiң жаңа әдiстерiн бiлу.

1.3 Қазақстанның банк жүйесiндегi банк өнiмiнiң және қызметiнiң қажеттiлiгi және оның экономикадағы мәні

Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк қызметiн клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.

Коммерциялық банктердiң осы операцияларын топтастыра отырып, олар атқаратын негiзгi функцияларды анықтауға болады:

уақытша бос қаржыларды, жинақтарды шоғырландыру (депозиттiк операциялар);
экономика мен тұрғын халықты несиелеу (активтi операциялар);
несие ақшаларын шығару;
нақты ақшасыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргiзу;
инвестициялық қызмет;
клиенттерге басқа да қаржы қызметтерiн көрсету.

Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын жұмылдыру және оларды капиталға айналдыру функциясын орындай отырып, банктер ақшалай табыстар мен жинақтарды салымдар түрiнде шоғырландырады. Салымдарда топталған жинақтарды ссуда капиталына айналдыру үшiн банктер қарыз алушыларға несие бередi. Қарыз алушылар қаржыларды өндiрiстi ұлғайтуға, тауар сатып алуға жұмсайды. Сонымен, коммерциялық банктердiң көмегiмен салымдар капиталға айналады.

Ақшаларды тиiмдi орналастыру мақсатында салымдарға (депозиттерге) тартудағы банктердiң қызметiн депозиттiк операциялар деп атайды. Депозиттiк операциялар негiзiнде коммерциялық банктердiң несие ресурстрының басым бөлiгi құралады.

Коммерциялық банктердiң екiншi негiзгi дәстүрлi функциясы – экономика мен тұрғын халықты несиелеу болып табылады. Бұл функция банк қызметiнiң маңызды бөлiгi болуымен бiрге активтi операцияларға жатады.

Банктiк қызметтердi ең алдымен спецификалық және спецификалық емес қызметтер деп ажыратуға болады. Ерекше кәсiпорын ретiнде, банк iс-әрекетiнiң спецификасынан шығатынның барлығы спецификалық қызметтерi болып табылады. Спецификалық қызметтерге олармен жасалатын операциялардың үш тұрi жатады: депозиттiк операциялар, несиелiк операциялар, есеп айырысу операциялар.

Депозиттiк операциялар клиенттердiң банкке ақша қаражаттарын салым ретiнде орналастырумен байланысты (депозиттер). Адамдар өздерiнiң ақша ресурстарын банкке тек өте қолайлы, қауiпсiз орынға орналыстыруға ғана емес, сонымен қатар табыс алу, оларды құнсызданудан, инфляциядан сақтау мақсатымен де қоя бастады. Банк клиенттерi депозитке ақша салғаны үшiн ссудалық процент алады.

Несиелiк операция банктiң негiзгi операциясы болып табылады. Көбiнесе клиенттердi несиелеу есебiнен банк табыстың үлкен бөлiгiн де алады. Бiрақ қазiргi заманғы банктiк операциялар құрылымында несиелiк операция негiзгi болып табылмайды. Инфляция, экономикалық тоқырау және өте жоғары тәуекелге байланысты коммерциялық банктер тек несиелеумен ғана емес, сонымен қатар басқа да табысты өте көп әкелетiн және тәуекелi аз операциялармен жұмыс жасау ұйғарады (мысалы, валюталық операциялармен).

Жiктелу белгiлерi	Ұсынылатын қызметтер түрлерi
Банктiк қызмет ерекшелiгiне сәйкес болуына байланысты	Банктердiң өздерiне ғана тән ерекше қызметтер Дәстұрлi қызметтер
Қызметтердi алу субъектiлерiне тәуелдi	Заңды тұлғалар Жеке тұлғалар
Банк ресурстарын құру және орналастыру әдiсiне байланысты	Активтi операциялар Пассивтi операциялар
Ұсынғаны үшiн байланысты төлемiне	Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдың өнiмнiң байланысы тәуелдi қозғалыс	Материалдың өнiм қозғалысымен байланысты қызметтер Таза қызметтер

Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдың құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны төлеумен салықтарды аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр тұрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз ететiн әр түрлi Қазiргi заманғы жабдықтарды қолдалады.

Қазақстандың коммерциялық банктердiң қызметтертiзiмiнде, тұрғындарға ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар үшiн операция тұрлерiнiң соның көбейту қажет болып тұр (соның iшiнде, төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жасау және т.б.).

Банктер бос Қаржыларды жинақтайтын болғандыңтан және оларды қайта бөлетiндiктен, қажет ететiн шарашылық ұйымдарға қайтару негiзiнде жiбередi, банктiк қызметтер пассивтi және активтi операциялар түрінде жүзеге асырылуы мүмкiн. Пассивтi операциялар көмегiмен банктер өзiнiң ресурстарын құрады (мысалы депозит, сертификаттарды сату, басқа банктерден алған, несиелер есебiнен және т.б.).

Активтi операцияларды орындай отырып банктер өздерiнiң және тартылган ресурстарын әртұрлi шаруашылық ұйымдардың және тұрғындардың қажеттiлiктерiне орналастырады.

Материалдың өнiмнiң қозгалысына байланысты банктiк қызметтер екi түрге бөлiнедi: оның қозғалысымен байланысты қызметтер, таза қызметтер.

Негiзiнен банктер өзiнiң ақшалай операциялармен материалдың өнiмнiң қозғалысына қызмет көрсететiн болғандыңтан, олардың негiзгi бөлiгi алғашқы қызметтер түріне жатады. Берiлген банк қызметтерi тауарлардың қозғалысына әсер ете отырып, жаңа қосымша құнды құрайды (мысалы, транспорт кәсiпорына, байланыс, сауда кәсiпорындарына қызметтер).

Таза қызметтер материалдың өндiрiспен айналысатын ұйымдарға, сонымен қатар жеке азаматтарға өздерiнiң қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн ұсынылады.

Банктiк қызметтердiң маңызды белгiсi болып олардың өндiрiстiк сипаты табылады. Тұрғындардан және кәсiпорындардан салымдар қабылдау сияқты, қарапайым түрде, үлкен өндiрiстiк мағына жатыр. Банк тек ақша жинайды-ол «жұмыс iстемейтiнң, қолданылмайтын ақша ресурстарын жұмыс iстейтiн активтерге айналдырады.

Тең дәрежеде бұл өзiнiң өндiрiстiк және Қаржылық қызметiнiң дамуына берiлетiн кәсiпорындарға және ұйымдарға берiлетiн несиелерге қатысты.

Банктiк операциялардың белгiсi мынадан тұрады, олар активтi және пассивтi операцияларды жаулап алады. Салымдарды қабылдай отырып және осымен пассивтi операцияларды жүзеге асыра отырып, банктер өздерiнiң клиенттерiне тек ақшаларды қауiпсiз жерде сақтаумен ғана емес, сонымен қатар депозиттер бойынша процент түрінде белгiлi табыс алуға мүмкiндiк бередi. Клиенттердiң акцияларын орналастыра отырып, оларға ссуда бере отырып, валюталық және басқа да активтi операцияларды орындай отырып, банктер шаруашылыққа бiрталай қызметтер көрсетедi, тауарлық массаның қозғалысына, тауарды сату-сатып алуға, қоғамдың шығындарды үнемдеуге әсер етедi.

Соңғы жылдары таза банктiк операциялар емес, банкке дәстүрлi емес қызметтер тез дами бастады.

Банктiк қызметтердiң қасиеттерi - запасқа өндiрiлуге мүмкiн емес - өндiрiстiк сипатта болады - банктiк қызметтердiң объектiсi капитал болады - активтi жэне пассивтi операцияларды ұстайды - банктiң ғана монополиясы болып табылмайды - банктiк емес операцияларға жатқызылуы мүмкiн

Бүгiнгi таңда әмбебап сипаттағы коммерциялық банктер банк қызметiнiң жан-жақты қамтитын қызмет түрлерiн жүргiзедi. Республиканың коммерциялық банктерi қаржы, несие, есеп айырысу операцияларының барлық түрлерiмен айналысады.

Қазақстан Республикасының банк заңдарына сәйкес, коммерциялық банктер келесi операцияларды жүргiзедi:

заңды тұлғалардың депозиттерiн қабылдау
жеке тұлғалардың депозиттерiн қабылдау
клиенттердiң шотын ашу және жүргiзу, корреспонденттiк шот ашу және жүргiзу, кассалық қызмет көрсету
қайтарымдылық, мерзiмдiлiк және ақы негiзiнде заңды және жеке тұлғаларға ұзақ және қысқа мерзiмдi несие беру
инвестицияланатын қаражатты иеленушiлердiң немесе оларға билiк жасаушылардың тапсыруымен күрделi қаражаттарды қаржыландыру
заңмен белгiленген тәртiпте өз меншiгiндегi бағалы қағаздар шығару (вексель, аккредитив, депозиттiк сертификат, акция және басқа да қарыз мiндеттемелерi)
төлем құжаттары мен бағалы қағаздарды сатып алу, сату және сақтау, олармен өзге де операциялар жүргiзу
кепiлдiк операциялары: үшiншi тұлғалар үшiн ақшалай түрде атқаруды көздейтiн тапсырмалар, кепiлдiктер мен өзге де мiндеттемелер беру
факторингтiк операциялар: тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) сатып алушыдан төлемсiз тәуекел етiп қабылдай отырып, төлемдi талап ету құқығына ие болу
форфейтингтiк операциялар: тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) сатып алушының берешек мiндеттемесiн сатып алушыға айналым түспейтiн жолмен вексель сатып алу арқылы төлеу
сейфтiк операцяилар: сейф жәшiктерiн, шкафтар мен үй жайларды жалға берудi қоса клиенттердiң бағалы қағаздарын, құжаттары мен қҮндылықтарын сақтау жөнiндегi қызметтер
сенiм (трасттық) операциялары: сенiм бiлдiрген адамның мүддесi үшiн және соның тапсыруымен ақшаларын басқару
жалға берушiнiң жалға берiлетiн мүлiкке меншiк құқығын сақтай отырып мүлiктi шарт (лизинг) қолданылатын бүкiл мерзiмге жалға өткiзу
банк қызметiмен байланысты кеңес беру
банк операциялары бойынша брокерлiк қызмет көрсету.

Ұлттық банктiң арнайы лицензиясы болған жағдайда коммерциялық банктер басқа да операцияларды жүзеге асыруға құқылы, соның iшiнде:

шетел валютасымен айырбастау операцияларын Үйымдастыру
ақшаларды инкассациялау және басқа жаққа жiберу
тұрғын халықтың ақшалай салымдарын тарту

Қазақстан Республикасының аумағында банк құруға рұқсатты ұлттық банк бередi. Банк ашуға рұқсат беру кезiнде ұлттық банк жүргiзiлетiн банк операцияларының шегiн белгiлейдi.

Банк ашуға рұқсат алу үшiн келесi құжаттарды толтыру қажет:

банктi ашуға рұқсат беру туралы өтiнiш (өтiнiш қазақ немесе орыс тiлдерiнде берiледi және онда өтiнiш берушiнiң мекен-жайы көрсетiлуi тиiс)
экономикалық негiздеме
жаңадан құрылатын банктiң қызмет стратегиясын, қызмет бағыты мен ауқымын ашып көрсететiн бизнес-жоспары, қаржылық перспективасы (есеп балансы, алғашқы үш қаржы жылындағы табыс пен шығын есебi, маркетинг жоспары, ресурстарын тарту жоспары)
құрылтай құжаттары: құрылтай шарты, жарғы, жарғы қабылдау мен банктi басқару органдарын тағайындау (сайлау) хаттамасы
құрылтайшылардың қаржы жағдайының тұрақтылығы жайлы аудиторлық қорытынды
жарғы қорына қаржыны аударатынын растайтын құжат
банктiң басқару қызметiндегi адамдардың кәсiби бiлiктiлiгi мен жарамдылығын растайтын мәлiметтер
құрылтайшылар үшiн жасалатын тәуекелдiң ең көп мөлшерi
жарғы капиталының ең төменгi мөлшерi
ұлттық банктегi мiндеттi резервтердiң мөлшерi
банктiң өз меншiгiндегi қаржылары мен оның мiндеттемелерi сомасының арасындағы (активтерi мен пассивтерiнiң) сәйкестiк
шет елдерден несие ресурстарын тарту көлемiне шектеулер орнату
ұлттық банктiң орталықтандырылған көздерiнен алынатын несиелердiң ең көп мөлшерi.

Екiншi деңгейдегi банктер ұлтық банктiң нормативтiк актiлерi мен заңдарын бұзған жағдайда ұлттық банк:

банктiң қаржы жағдайын сақтандыру жөнiнде, банктi қайта құру немесе тарату, басшыларды ауыстыру қажеттiгi туралы
санкциялар қолдану туралы мәселенi қарауға құқылы

Санкциялар ретiнде ұлттық банк мынадай шаралар қолданады:

Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген негiздер бойынша айыппұл салып, өндiрiп алу
ұлттық банктегi резервтiк қордан дебитор-банктiң қарызын шығынға жазуға
ұлттық банк белгiлеген жеке нормативтердi өзгерту
барлық немесе жекелеген операцияларын жүргiзуге берiлген лицензияны тоқтата тұру немесе оның күшiн жою
банктi консервациялау, банк ашуға берiлген рұқсатты қайтарып алу т.б.

II Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банк көлемін және қызметінің ерекшелігін талдау

2.1 Экономиканың қазіргі жағдайындағы банк жүйесінің даму ерекшелігін және банк көлемін талдау

Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң тұрақтылығы, көбiне екiншi деңгейлi банктердiң тұрақтылығымен байланысты болып келедi. Төлемсiздiк дағдарысы мен банктерге деген сенiмсiздiк көптеген банктердiң қызметiне тосқауыл болып, банктердiң сенiмдiлiгiн қауiп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бiрлескен және шет ел банктерiнiң, олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестiктi одан әрi күшейтiп жiбердi. Нәтижесiнде, банктердiң несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзiмi ұзартылған несиелердiң көлемi өстi. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық банктер тәуекелдiң жоғары деңгейiмен бетпе-бет кездесiп, оған төтеп бере алмаған банктер жабылып қалып жатты.

Қазақстан Республикасының банк жүйесiн реформалау барысында жаңадан ашылған банктердiң басым бөлiгi өз қызметiн осы және басқа да көптеген себептерге байланысты тоқтатуға мәжбүр болды. 1995-2006 ж.ж. аралығында банктердiң сандық өзгерiсiнiң динамикасын кестеден көруге болады (кесте 1).

Кесте 1

Қазақстан Республикасы аумағында екiншi деңгейлi банктердiң сандық өзгерiсiнiң динамикасы

	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13
ЕДБ –барлығы	184	130	101	82	71	55	48	44	38	36	36	35
Лицензия алған банктер	13	-	2	6	3	2	1	4	4	1	-	1
Лицензиясынан айрылған банктер	33	54	31	25	14	18	8	8	6	-	-	1

Соңғы жылдары қаржы саласының сандық және сапалық көрстекіштерін артуда. Қаржылық ұйымдардың капитал және активтері жоғары қарқынымен өсуде, сонымен қатар ел экономикасының көрсеткіштеріде артта түсуде.

Қаржы қызметтерінің шеңбері кеңейіп, олардың сапасы арттуда және қол жеткізеліктей болуда. Жақын орналасқан қаржы нарықтарының қатынасы белсене түсуде.

Баланс шоттары резиденттік белгілері бойынша бөлініп, сыртқы және ішкі активтер/ міндеттемелер түрінде топтастырылды ішкі активтер/ міндеттемелер экономиканың секторлары бойынша топтастырылды.

Ішкі активтер құрамы:

- Орталық Үкіметке қойылган таза талаптар;

- банктерге койылған талаптар (ҚҰБ-нің ноттарын қөспағанда);

- банктік емес қаржы ұйымдарына койылған талаптар;

- өзге экономикага койылган талаптар (қаржы институтына жатпайтын мемлекеттік / мемлекеттік емес үйымдарға, үй шаруашылықтарына);

- басқа нетто талаптар (басқа міндеттемелер мен банктер капиталын алып тастағандағы басқа қаржы және қаржылық емес активтер)(кесте 2)

Кесте 2

Қазақстан Ұлттық банкінің таза ішкі активтері бойынша монетарлық шолу

Млн.теңге

Көрсеткіштер	2002	2003	2004	2005	2006
1	2	3	4	5	6
Ішкі активтер	310864	533706	739306	1121996	1 210 324
Резервтер	24359	42 343	45 380	75 970	68 682
ҚҰБ-дегі аудармалы және басқа депозиттер	14 452	28 041	29 183	52 607	48 626
Қолма-қол ұлттық валюта	9 907	14 303	16 198	23 363	20 055
ҚҰБ-не қойылатын басқа талаптар	45 291	23 930	25/19	88 772	133 720
Орттық Үкіметке қойылған таза тапаптар	42 270	61 147	89 900	100 337	1/0 242
Жалпы талапттар	59 512	75 847	107593	106217	114 732
Бағалы кағаздар, акциядан баска	58 515	74 522	106 997	105 857	114 424
Кредиттер	882	481	470	304	290
Алуға берілетін басқа шоттар	115	843	125	57	19
Минус: міндеттемлер	17 242	14 699	17 693	5 881	4 490
Аудармалы депозиттер	2 588	1 331	854	530	510
Басқа депозиттер	931	5 668	12 047	910	1
Бағалы кагаздар, акциядан басқа	61	-	-	-	-
Кредиттер	13651	7211	4 791	4 441	3 979
Төлеуге берілетін басқа шоттар	10	490	0	0	-
Аймақтық және жергілікті басқару органдарына қойылатын талаптар	_	5 205	/ 792	2 99$	4 098
Бағалы қағаздар, акциядан басқа	-	3 961	824	2310	3 610
Кредиттер	-	1 164	955	673	486
Алуға берілетін баска шоттар	-	80	12	10	1
Банктік емес қаржы үйымдврына қойылатын талаптар	3 703	16 079	23 019	31 876	35 544
Бағалы кағаздар, акциядан басқа	5	197	692	4 382	6 246
Кредиттер	916	13 092	17 973	19 680	19 777
Қаржы деривативтер	-	-	-	-	-
кциялар және капиталға қатысудың басқа нысандары	2 783	2510	4012	7 265	8 650
Алуға берілетін басқа шоттар		280	342	549	870
Қаржыы институтына жатпайтын мемлекеттік ұйымдарға қойылатын талаптар	-	14 564	12 795	30109	22 707
Бағалы қағаздар, акциядан басқа	-	2 098	4 706	1551	1 904
Кредиттер	-	12 296	7 993	28 538	20 773
Акциялар және капиталға қатысудың басқа нысандары	-	91	10	10	10
Алуға берілетін басқа шоттар	-	79	86	10	20

Аудармалы депозиттер - барлық келесі депозиттер, олар:

1) әрқашан айыппұлсыз және шектеусіз атаулы кұнымен ақшаға ауыстырылады;

2) чектің, траттың немесе жиро-кепілдіктің көмегімен

еркін айналады;

3) төлемдер жүргізуде кең қолданылады. Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігі болып табылады.

Басқа депозиттер - негізінен олар, белгілі уақыт аралығынан кейін ғана алынатындығы немесе әртүрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда біраз қолайсыздық туғызатын және жинак механизміне койылатын талаптарға жоғары дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімдік депозиттер. Басқа депозиттер, сонымен қатар, шетел валютасында тұлғаланған басқа салымдар мен депозиттерді де қамтиды.

Ақша массасының құрамы айналыстағы қолма-қол ақшадан, аймақтық және жергілікті баскару органдарының, банктік емес қаржы ұйымдарының, мемлекеттік және каржы институтына жатпайтын мемлекеттік емес ұйымдардың, ҮШҚК БКМ-нің, үй шаруашылыктарының аудармалы және басқа депозиттерінен тұрады.

Қаржы секторының ішінара шолуы ҚҰБ, ЕДБ, кредиттік серіктестіктері, ипотекалық компаниялары және Даму банкінің шоттарын қамтиды. Алдағы жоспарда бұл шолуды сақтандыру (кайта сақтандыру) компаниялардың, жинақтау зейнетақы қорларының және басқа қаржы ұйымдарының шоттарын қоса толықтырылу негізінде қаржы секторы бойынша толық шолу ұсынылмақ.

Қазақстанның ӘСБ-не енуіне орай, Қазақстанның қаржыгерлер ассосациямен ағымды кезеңде қаржы саласында шетелдік капиталдаңы болуына шектеуді кезеңдер алудың, отандық қаржы құқралдарының бәсекелік қабілеті және қаржылық тұрақтылығын арттыруға бағытталған іс- шаралардың ұсыны жасалды. Қазақстанның жалпы экономикасының және қаржы саласының соңғы қызмет нәтижелерін төмендегі кестеден көруге болады .

2000- 2006 жыл аралығында банктердің жалпы активі 6,6 есеге артып 2 трлн.тегеден асты (17 млрд. АҚШ доллары). Елдің ішкі ІЖӨ активтердің үлесі 16,9% - 47% өсті (Кесте-3).

Кесте 3

Қазақстан экономикасының банк жүйесінің негізгі көрсеткіштері , %

Көреткіштер	2003	2004	2005	2006
Банк саласы
ІЖӨ активтерінің қатынасы	23,9	30,6	37,7	47,0
ІЖӨ кредиттердің қатынасы	14,9	17,9	22.0	28,0
ІЖӨ өзіндік капиталдың қатынасы	3,7	4,3	5,0	6,5

Кестеден көріп отырғанымыздай тұрақты макроэкономикалық жағдайда Қазақстанның банк саласы бірқалыпты дамуда.

Шетел валютасындағы депозиттердің үлесінің төмендеуі соңғы екі жылдағы теңгенің тұрақтануымен және сыйақы ставкаларының бұл депозит категорияларына төмендігімен түсіндіріледі. Соған қарамастан шетел валютасындағы және теңгелік депозиттердің қатынасы сақталынып қалуда.

2004 жылы тартылған депозиттердің үлесі ЖІӨ 21% өсті (Кесте 4).

Кесте 4

Банктердің тартылған қаражаттарының көрсеткіштері

Банктердің тартылған қаражаттары (млрд.теңге)
	2000	2001	2002	2003	2004	04.05	07.05	2005
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Тартылған депозиттер	172,40	294,00	446,00	610,00	739,00	815,5	925,2	1007,8
Шетел валютасындағы үлесі, %	47%	50%	64%	39%	48%	46%	47%	45%
Жеке тұлғалардың депозиттерінің үлесі, %	32%	31%	42%	43%	46%	44%	42%	40%
ЖІӨ -де депозиттер, %	8,6%	11,3%	13,6%	16,3%	16,6%	18%	21%	21%
Шетел валютасындағы депозиттер	8,5	8,6	7,3	6,9	5,9	5,8	6,0	5,8
Депозиттер тенгелік	13,5	15,6	12,8	11,0	10,9	9,4	9,6	9,8

Банк жүйесіндегі және несие серіктестіктеріндегі депозиттер жалпы ақша масассының құрылымында 2001 жылмен салыстырғанда 2,8% өсіп және 1255,4млрд. теңге құрады.Ал ақша массасы құрамындағы депозиттер құрылымы 76,8% құрады.Жалпы депозиттер ішіндегі халық салымдары 35,1% немесе 441,2 млрд. құрады. 2005 жылғы ұлттық валютадағы салымдарға жалпы валюта салымдарының 58% немесе 225,6 млрд. теңге құрады (5-кесте).

Кесте 5

Банк жүйесіндегі халық депозитінің көрсеткіштері

	2001	2002	2003	2004	2005
Халық депозиттері, барлығы	88273	184865	250681	335411	441176
Аудармалы депозиттер, барлығы	19315	2762	28903	43271	58575
Ұлттық валюта	15245	1912	17779	29840	44164
Шетел валютасы	4071	850	11104	13431	14411
Басқа депозиттер,барлығы	68964	182103	221778	292140	382601
Ұлттық валюта	17592	48026	50339	97783	211778
Шетел валютасы	51377	134077	171439	194357	170823

Банк жүйесіндегі халық депозиті

1-диаграмма

Жалпы кредит салымдары үлесімде ұзақ мерзімді ссудалар 65,7 % немесе 975,4 млрд. теңге құрады және де 42,7 % бағамға өсті (2001 жылы 23 %). Олардың негізгі бөлімі Алматы қаласына шоғырланған (155,7 млрд) (Кесте 6).

Кесте 6.

Екінші деңгейлі банктердің экономикаға салған несие көрсеткіштері

	2001	2002	2003	2004	2005
Несиелер	276218	489817	672407	978128	1484294
Қысқа мерзімді	143195	241135	289014	369775	508876
Орта мерзімді	71592	136112
Ұзақ мерзімді	61430	112569	383393	608353	975418

2005 жылдың 1қаңтардағы деректер бойынша несиелеудің 26.9% саудада, 19,5% өнеркәсіпте,8,4% ауыл шаруашылығы құрады.

Шағын бизнесті несиелендірудегі берілген несиелер үлесі 2005 жылдың 1 қаңтарында19,4%құрады.Олардың негізгі бөлігі Алматы қаласында шоғырланған.Және шағын бизнеске берілген несиелердің 66,2% ұзақ мерзімді несиелер.

“Алматы Сауда-қаржылық Банк” ААҚ 1995 маусым айында құрылған. 2004 жылы орналастырылған жарғалақ капиталдан 5 % иегерлік ететін банк Акционерлері: ЖШС «Ринк-Инвест», АҚ «Қазақстан Халық Банк ЖЗҚ», The Bank of New York.

Банктің жемісті қызметінің себебі, ол қазақстандық және халықаралық құрылтайшылардың белсенді қызметі, халықаралық стандарттар және банк қызметкілерінің жоғарғы кәсіби қызметтері.

“Алматы Сауда-қаржылық Банк” филиалының 2005 жылғы қызмметі төмендегі қаржылық көрсеткіштермен сипатталынады (кесте 7).

Кесте 7

Қаржылық көрсеткіштер

мың теңге

Баптардың аты	I тоқсан	II тоқсан	III тоқсан	IV тоқсан	Жал б/ша барлығы
Табыстар	58 376,4	61 647,2	55 504,2	73 651,6	249 179,4
Шығындар	56 959,1	38 310,3	33 972,1	28 047,8	157 289,4
Табыс салығын ескермегендегі нәтиже	1 417,2	23 336,9	21 532,1	45 603,8	91 890,0
Табыс салығы	2 889,6	7 285,2	4 383,4	5 136,1	19 694,2
Табыс салығын ескергендегі нәтиже	-1 472,3	16 051,7	17 148,7	40 467,7	72 195,8

Табыс салығын алып тастағандағы таза табыс 72.195,8 мың теңге, жоспарлы сома 71.676,5 мың теңге, жоспар 100,7% орындалып, оның артуы 519,3 мың теңге.

Қызметтің негізгі бағыттары бойынша филиал табысының жіктелінуі (кесте 8)

Кесте 8

Табыстың негізгі баптары

мың теңге

Көрсеткіштер	Жоспар	Нақты	Ауытқу	Жалпы көрсеткішке,%
Клиенттерге берілген несиелер бойынша пайыздық табыс	137 018,6	169 532,4	+32 513,8	68,0
Комиссиондық табыстар, оның ішінде.:	47 997,0	51 679,9	+3 682,9	20,7
- шоттарды жүргізу бойынша және қолма-қол ақшаберу	29 600,0	32 849,2	+3 249,2	13
- аударым операцияларынан	8 500,0	8 030,7	-469,3	3,2
- инкассациядан және құндылықтарды жеткізуден	7 150,0	7 382,5	+232,5	3,0
- өзге комиссиондық табыстар	1 775,0	2 333,8	+558,8	0,9
- берілген кепілдемелер бойынша	900,0	930,2	+30,2	0,4
- аккредитивтар бойынша	72,0	153,5	+81,5	0,2
Дилингтік Операциялардан	27 390,0	25 207,3	-2 182,7	10,2
Өзге табыстар	34,1	2 759,8	2 725,7	1,1
Барлық табыстар	212 439,7	249 179,4	+36 739,7	100

3-диаграмма

Табыс құрылымы

Табыстың көп таза табыс әкелен бабы, клиенттерге берілген несиелер бойынша пайыздық табыс, жалпы табыстың 68,0% құраған, комиссионндық табыстар 20,7% және дилингтік операциялардан – 10,1%.

Филиал шығындары 2003 жылы 157.289,4 теңгені құраған. Шығындардың негігі бабтар бойынша жіктелінуі:

Кесте 9

Шығындардың негізгі баптары

мың теңге

Көрсеткіштер	Жоспар	Нақты	Ауытқу	Жалпы нәтижеге,%
Бас банкпен есеп айырулар бойынша пайыздық шығындар (несие ресурстары бойынша)	40 682,5	54 075,2	+13 392,7	34,3
Банк персоналдарына шығындар	30 411,0	33 558,3	+3 147,2	21,3
Дилингтік операциялар бойынша	11 514,4	2 316,6	-9 197,8	1,5
Ассигнования на резервы
Клиенттер депозиті бойынша шығындар	10 778,1	15 452,1	+4 674,0	9,8
Займдар клиенттері бойынша қамтамасыздандыруға бөлу	4 881,9	14 352,1	+9 470,3	9,1
Жалпы шаруашылық шығындары	11 176,8	13 092,7	+1 915,9	8,3
Амортизациялық аударымдар	6 766,1	7 983,0	+1 216,9	5,1
Әкімшілік шығындар	4 280,0	4 398,6	+118,6	2,8
Өзге шығындар	4 925,7	6 057,1	+1 131,4	3,9
Табыс салығынан басқа салықтар	2 467,8	3 386,9	+919,1	2,2
Инкассациялық шығындар	1 868,8	2 616,8	+748,0	1,7
Барлық шығындар	129 753,1	157 289,4	+27 536,3	100

Есепті жылдағы жалпы шығындар 157.289,4 мың теңге, жоспарлы 129 753,1 мың теңге, шығынның артуы 27.536,3 мың теңге. Шығынның артуының негізгі бабы 13 392,7 мың теңгені құрап, «Бас банкпен есеп айырулар бойынша пайыздық шығындар (несие ресурстары бойынша)», филиалдың ссудалық портфелінің артуымен болып отыр.

Шығынның артуының негізгі бабы 9.470,3 мың теңге соманы құрап, «Займдар клиенттері бойынша қамтамасыздандыруға бөлу». 2004 жылдың 1 қаңтарында несиелер бойынша 14.352,1 мың теңге сомада провизия құрылған, ал жоспарлы сома 4 881,9 мың теңге.

4-диаграмма

Шығындар құрлымы

Бас банкпен есеп айырулар бойынша пайыздық шығындар (несие ресурстары бойынша)- 34,4 %

Банк персоналдарына шығындар – 21,3%

Дилингтік операциялар бойынша - 1,5%

Ассигнования на резервы

Клиенттер депозиті бойынша шығындар – 9,1%

Займдар клиенттері бойынша қамтамасыздандыруға бөлу – 9,8%

Жалпы шаруашылық шығындары- 8,3%

Амортизациялық аударымдар- 5,1%

Әкімшілік шығындар- 2,8%

Өзге шығындар- 3,9%

Табыс салығынан басқа салықтар 2,2%

Инкассациялық шығындар –1,7%

Шығынның артуы жеке тұлғалардың мерзімді депозиттерінің көлеміне әсерін тигізді, олар бойынша есптелген пайыз сомасы 15 452,1 мың теңге, жоспарланғаны 10.778,1 мың теңге , ауытқу 4.674,0 мың теңгені құрап отыр.

Филиалдың ссудалық портфелі 2004 жылдың 1 қаңтарында 905590,0 мың теңге құраған. Өткен жылмен салыстырмалы ссудалық портфель 11533,0 мың теңгеге артқан немесе 1,29% артқан.

Қыркүйек айында ссудалық портфельдің көлемінің төмендеуі ЖШС “Арай ” несиесін 542 000 000 теңгеге жауып, өзге банкке ауысуымен байланысты. Бұл ссудалық портфельдің төмендеуіне әкеледі.

Кесте 10

01.01.2005 жылғы түрлері бойынша жеке тұлғалардың мерзімді депозиттерінің түрлері

млн теңге

Жеке тұлғалардың депозиттері	01.01.05 депозиттердің жалпы сомасы	Оның ішінде:
Жеке тұлғалардың депозиттері	01.01.05 депозиттердің жалпы сомасы	Ұлттық валютада	Шетел валютасында
«АТФ-КЛАССИК»	100 043,0	80 511,0	19 532,0
«АТФ-КАПИТАЛ»	1 987,0	1 508,0	479,0
«АТФ-МОМЕНТ»	0	0	0
«АТФ-ПЕРСПЕКТИВА»	0	0	0
«АТФ-КОМФОРТ»	1 017,0	736,0	281,0
«АТФ-ПРЕСТИЖ»	96 010,0	23 900,0	72 110,0
«АТФ-МОЛОДЕЖНЫЙ»	0	0	0
Барлығы	199 057,0	106 655,0	92 402,0

Жеке тұлғалардың мерзімді депозиттерінің жалпы көлемінде үлкен үлесті «АТФ-Классик» - 50,3% және «АТФ-Престиж» - 48,2% құрайды, бұл бір және оданда көп жылдарға келісім жасалған жағдайдағы жоғарғы тіркелген сыйақы ставкасымен және квартал сайынғы төлемдерімен байланысты

Ұлттық валютаның бағамының тұрақтануының нәтижесінде ұлттық валютадағы депозиттердің өсімі байқалуда , сомасы 106 655,0 мың теңге немесе 54,0%.

01.01.2005 жылы жеке тұлғалардың мерзімді депозиттері 199 057,0 мың теңге, 2003 жылдың бюджеті бойынша 113 961,0 мың теңге жоспарланған..

Дилингтік операциялар бойынша табыстар 2003 жылы 25 207,3 мың теңге, жоспар 27 390,0 мың теңге, ал жоспардың орындалмау 2 182,7 мың теңге.

Қазақстан Республикасында жаңа банк қызметін дамыту және ұйымдастыру

Банк қызметтерін енгізудің халықаралық тәжірибесі және оны Қазақстан Республикасында қолдану мүмкіндіктері

Егер біз қазіргі уақытта экономиканың дамуына әсер ететін күшті фактордың бірі ретінде банк секторын атап өтетін болсақ қателеспеген болар едік. Жалпы олардың мемлекеттік өмірде ойнайтын ролі және соған қатысты маңыздылығы айтпаса да түсінікті.

Қазіргі кезде тұтас банк саласының капиталдануы дәрежесі капиталадың жеткіліктілік номативіне сәйкес келеді. Соған қарамастан, капиталдың төменгі өсіміне активтер өсімінің қарқынды өсуі банк саласы үшін тәуекел деңгейін арттыруда.

Қазіргі қалыптасқан жағдайда, яғни кейбір банктер капиталдың жеткіліктілік нормасын сақтау үшін несиелендіру операцияларын қысқартуы кезінде капиталды арттыру проблемасы өзекті проблемаға айналып отыр. Таза табыс жеткіліксіз болғандықтан, субардинацияланған қарыздарды тарту мүмкіндігінің болмауынан (бірінші деңгейлі капиталдан 25% шектеулігінен), акционерлік капиталды (жарғалық капиталады) арттыру қажет, ал бұл өз кезегінде біршама қиындықтармен ерекшеленеді.

Біріншіден, акцияларды шығару және оларды орналастыру процедуралары біршама уақытты талап етеді.

Екіншіден, ірі банктер өздерінің акцияларын сыртқы нарықтарға депозиттік қолхаттар түрінде (IPO) орналастырады, ал бұл қаржы нарықтары мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау бойынша Қазақстан Республикасының Агенттігінің (келесі жағдайларда ҚҚА) акцияларды иеленудің ашық болмауынан қарсылығын тудырады.

Банктер 2004 жылдың екінші жартысында капиталдарды толықтыру бойынша іс-әрекеттерін белсенділей түсті.

МСФО максимальді түрде жақындау мақсатында екінші деңгейлі банктерді пруденциалдық реттеу нормаларына өзгерістер ендіру қажет.

Екінші деңгейлі банктердің пруденциалдық нормативтер ережесінің логикасы бойынша, банктер, еншілес компанияларға субардинацияланған қарыз және инвестицияларды есептен шығаруларға ұсынылады, ал бұл дегеніміз, банктер еншілес компаниялардың тәуекелдерін өзіндік капиталдармен жабады дегенді білдіреді.

Банктер мұндай жағдайдың, тәуекелді менеджмент көзқарасынан, шешімін таба алмауда, өйкені ҚР пруденциалдық реттеулерінің өзге де нормалары бар.

Банк топтарының пруденциалдық нормативтері туралы ереженің мазмұның қарсақ, банктер еншілес қампаниялардың тәуекелдерін өзіндік капиталмен, олардың өздерініңкі жеткіліксіз болған жағдайда ғана қолдануы қажет. Мұндай жағдайда, бас банктің субардинацияланқан қарыз немесе инвестицияларға салымдарна көңіл бөлінбейді.

Өкілетті органдардың есеп берулері "Облигацияларды шығару және орналастыру туралы есеп беру" бойынша Қазақстан Республикасында, біздің қөзқарасымызша облигацияларды орналастыру барысына орай, банк каиталындағы орналастыру сомасын арттыру мүмкіндігін бермейтін, қатаң формасы қызмет атқарады.

Банктер үшін қолайлы жағдайлардың бірі, сыйақылардың алымдары бойынша лимиттің алынуы (ЛИБОР және қайта қаржыландырудың екі есе ставкасы ).

Мұнда, резидент еместерге төленетін сыйақылар бойынша шеті левередж коэффициенті (қаржы саласы үшін- 7, өзге ұйымдар үшін - 4) лимиті ендірілді.

Бұл тағайындалған лимит банктердің сырқы қарыз алу мүмкіндіктерін шектейді.

ҚР Салық кодексі бойынша жұмыстар шеңберінде ҚҚА және ҚР Қаржы министірлігіне провизиялар бойынша алымдарды қандайда бір коэффициентпен (активтерден 1,3 %) шектеу ұсынысы жасалған.

Бірақ, бұл мәселерердің екінші жақтары бар, алымдарды шектеу банк қызметтерінің өзіндік құныңың және банк клиентері үшін тарифтер мен ставкалардың өсуіне әкеледі.

2002 жылы алтын және өзге де құндылықтармен операцияларға ҚҚС ендіріуімен банктердің алтындармен операциялары күрт қысқарды. Ендеше банкер үшін бұл операциялардың қызығушылығы төмендегенін білдіреді.

Банктер қазіргі есеп кассалық бөлімдердің негізінде ауыл және аудан аймақратына банк қызметтерірінің қол жетізерліктей болуы, олардың сапасы мен тиімділігін арттыру мақсатында банктік әмбебап қызметтерді көрсетудің орталықтарын ашу ұсынысы жасалған.

ҚҚА заңды және жек тұлғалар үшін сейфтік операциялар, қарыз және кепілдік операцияларын, банктік шоттарды жүргізге байланысты ЕКБ үшін, операциялар тізімін кеңейту ұсынысын қабылдады, ол АФН №197 от 12.07.2004ж. қаулысымен ережеде көрініс алды.

Осыған орай ЕКБ- де клиенттердің импортты - экспортты операциялары бойынша төлем немесе аударымдарды жүргізу ұсыныстары ашақ күйде қалды.

ҚР Ұлттық банкнің клиентерге сапалы да тез қызмет көрсетуі, банктердің қаржаттардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мүмкіндіктері талапқа сай болмағандықтан, оған жаңа көзұарас қажет деген үшін талап қойылды.

Банк несиелерінің сыйақы ставкаларының төмендеу мүмкіндіктері бойынша мәселеге келсек, онда сыйақы ставкасын төмендету және жағдай жасауға бағытталған іс шараларды қалыптастаруда, оған әртүрлі маро және микро деңгейдегі көптеген факторлардың әсер ететіндігін ескерген жөн.

ӘВҚ және Әлемдік банктердің қаржы саласын бағалау бойынша мақсаттарының бірі, осы өткен жылдан бастап, ұзартылған қадағалау жүйесі.

Осыны ескергенде, және Қазақстан Республикасының қаржы нарығын даму конценсиясына сәйкес Евро одақ стандарттарына жетуді көздейтін мақсата, ҚҚА банктік операцияларды лицензиялау тәртібі және принциптері, ұзақ мерзімді қадағалау және оның шарттарын жүзеге асыруда банкттік заңдылықтарды өзгерту бойынша ұсыныстарды жасайтын топ құрды.

Қазақстан республмикасының Ұлттық банкі 2004 жылдың 1-ші шілдесінен бастап МТ-102 төлем құжатының форматын алып тастады, банктердің ойынша, бұл клиенттер үшін тарфиптердің көтерілуіне, төлемдерді өңдеу процесінің қиындауына және тәуеклдің арттыуына , операция жүргізу бойынша қателіктердің жіберілу тәуекелінің арттыуна әкеледі. Өткен жылы бұл форматтың алынып тасталуына байланысты КЦМР ақпараттарды өңдейтін қосымша жаңа тариф ендірілді (СОБС).

Қазақстан Республикасында төлем карталарының қызмет етуімен байланысты қойылған Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің талаптары банктер үшін болашағы бар қызметтердің нарықтық ортасын шектейді. Осыған орай банктердің карталық бизнес рентабелдігін төмендетуді болдырмау және тәуекелділігінің арттыруын болдырмау мақсатында Ұлттық Процессинг орталығымен банктердің өзара қатынасының тиімді формалары мен әдістерін анықтау қажет.

ҚҚА бірқатар жаңылықтардың (заңды тұлғалардың депозиттері, қорлардың банктерді несиелендіруі, «VIP»- ірі депозиттердің сақтандыру ерекшеліктерін алып тастау, банк мүліктерін бағалау ерекшеліктерін ендіру) ендірілуін, кепіл болушылық жүйесі бойынша заң жобасын жасауда. Мұндай өзгерістер банктердің түбегейлі талдауын қажет етеді, өйткені бұрынғымен салыстырмалы бұл жүйе бірқатар өзгерістерге ұшыраған, яғни жүйе қатысушылары арасында мүдде балансын белгілі бір дәрежесі қалыптасқан.

Осы мәселелерге орай, қазіргі банк жүйесінде несие бюросы құрылып, қызмет атақаруда.

Елімізде тұрғын-үй құрылыс жинақ жүйесін тиімді дамыту мақсатында Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен" "Қазақстан Республикасындағы тұрғын-үй құрылысы жинағы туралы" Заңға "өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы" ҚР Заң жобасы жасалынған. Бұл жоба тұрғын -үй құрылысы банктерінің және салымшларның мүдделерін қорғауға бағытталған бірқатар мәселлелерді ескеруді талап етеді.

Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен валюталық бақылау және валюталық реттеу туралы заңның жаңа жобасы жасалынған. Бұл жоба, 2007 жылға дейінгі Қазақстанда валюталық либерализация режимі бойынша бағдарламаны жүзеге асыруды ескере отырып, валюталық заңдылықтың негізін қалаушы маңызды принциптер мен нормаларын тағайындайды. Бұл заң жобасының бірқатар кемшіліктерінің бірі, экспорттық несиелерді сақтандыру және шетелдік капитал нарықтарындағы қаржы институттарының инвестициялық қызметін лицензиялау саласында өңдеулерді талап етеді.

Төлем карталарының Ұлттық банк аралық жүйесін дамыту бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі қолма-қол ақшасыз төлемдерді ынталандыруды дамыту шаралары ретінде " төлем карталарын пайдалану арқылы төлем қабылдауға міндетті сауда ұйымдарының категорияларын бекіту туралы" Қаулы жобасын жасады.

Соңғы уақыттарда әртүрлі мемлекеттік органдардың ақпараттармен мәліметтерді сұрауы мен талап етулерінің көлемі артты. Мұндай ақпараттар көп жағдайда өзара сәйкес. Бір мемлекеттік органның ақпарат жіберуі өзге мемлекеттік органға жіберілген ақпаратпен мәліметтер сай келеді.

Банк жүйесін дамыту проблемаларының жетілдіру жолдары және басқару

Қазақстан Республикасының экономикасының қазіргі жағдайындағы қызмет атқарып отырған қаржы -несие саясатын одан әрі жетілдіруде негізді бөлікті банктер алатын болғандықтан, бірінші кезекте ,банк жүйесі ақша қаражаттарының негізгі шоғырландырушы және ақша айналымын реттеу негізгі органы ретінде олардың қызметтерін жетілдіру жолдарына тоқталамыз.

Активтердің өсім қарқыныңың жоғары болуына байланысты, банк қызметінің тәуекелінің арттуы және капиталдану деңгейінің төмендеуі мынадай шараларды қолдануды талап етеді:

- банктердегі тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру;

- капитал бойынша жаңа келісімді ендіру (Базель - II);

- Базель - II талаптарын ендіру бойынша жұмыс тобын құру;

- банктер есеп саясаты және бағдарламалық қамтамасыздануына өзгерістер ендіру қажет;

- әлеуметтік және жалпы провизияларды есепке алу тәртібі кезеңмен енгізу мерзімін ұзарту қажет;

- МСФО талаптарына жету мақсатында екінші деңгейлі банктерді пруденциялыды реттеу нормаларына өзгерістер енгізу қажет;

- банк топтары және банк үшін проденциялдық нормативтерге сәйкес өзіндік капиталдан еншілес компанияларға инвестициялық салымдарды аудару мәселлелерін реттеу қажет.

Қазақстанның сақтандыру нарығының негізгі көрсеткіштерінің тез өсу қарқының ескерсек, онда:

Қазақстаның қаржы нарығы соңғы жылдарда бірқалыпты дамуда. Осыған қармастан оны жетілдіру барысында бірқатар шаралар жүргізілуі тиіс:

жобалық бағалы қағаздарды шығарушы Қазақстанның даму банк және өзге де эмитенттерге облигацияларды орналастыруды реттеу үшін ішкі нарықта валюталық позицияны теңгемен белгілеу;
ҚР Үкіметі және ҚҚА зейнет ақы қорларына зейнетақы активтерін инвестициялауда несиелік тәуеклдерді валюталық тәуекелдерді, сондай-ақ, болашақта сыйақы ставкаларының өзеру тәуекелін хеджирлеудің жекелген құралдарын ұсынуы қажет;
Екінш деңгейлі банктердің салымдарына инвестициялаудың лимитін 10% - 25% көтеру;
Арнайы сауда тізіміне неген ипотекалық облигацияларына орналастырудың лимитін 20% дейін арттыру;
Зейнет ақы активтерін Қазақстандық компанияларға SPV көмегімен шығарылған бағалы қағаздарға инвестициялауға рұқсат беру;

Инвестициялық портфелдің сапасын және бәсекелік қабілетін жоғарылату мақсатында зейнет ақы қорларының активтерітің бір бөлігін белгілі бір рейтингі бар шет елдік қаржылық институттарға сенімдік басқаруға беруге рұқсат ету;

Эмитент-резиденттерді бағалы қағаздарды сыртқы нарықтарда орналасытруы үшін ұлттық сауда ұйымдастырушының ресми тіркеуінен өтуді міндеттеу.

Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі пайыздық саясаттың негізгі мақсаты - теңгені несиеге деген сұранысын азайтатын, ал оның артынан ақша массасының өсім қарқының азайтатын, сәйкесінше инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер, дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды құрайтындардың бірі. Яғни жаңа пайыздық саясат өзінің нәтижесін қандай да бір анықталмаған болашақта емес, қысқа уақыт аралығында беруі керек.

Қазақстандағы жоғары карқынды инфляцияға қарсы күресте пайдалануға мүмкіндік беретін келесі бір факторға шетел валютасына деген шектен тыс сұранысты азайту шаралары жатады.

Қаржы операцияларының барлық түрлері бойынша пайыздык мөлшерлемесінің деңгейі Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша индикативті анықталады. Сауданың түрлері бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер өзара кейбір негізгі себептермен ерекшеленеді. Олардың арасынан мыналарды бөліп көрсетуге болады: қарыз мерзімінің әр түрлілігі, пайызды төлемеуімен байланысты тәуекелдің деңгейі және пайыздык мөлшерлемесінің өзгеру мүмкіндігімен байланысты тәуекелдің деңгейі.

Мемлекетгік қазыналық міндеттемелер, банкаралық несие, Ұлттық банкінің ноталары бойынша пайыздық мөлшерлемелер сауда мәніне сай келеді.

Банктерге берілетін несиенің көлемін реттеу үшін, банктің өз міндеттемелері бойынша төлей алмау тәуекелін төмендету және банктердің акционерлері мен салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады.

Банк резервтерінің шамадан тыс өсуіне байланысты (Ұлттық банкідегі корреспондентгік шоттағы каражаттар) резервтік талаптардын мөлшерін азайтып қана коймай, сонымен қатар, резервтеудің баламалы тәртібіне ауысу мүмкіндігі пайда болды. Яғни экономикалық нормативтерді орындайтын банктердің корреспонденттік шоттағы қаражаттарының мөлшері резервті талаптардан кем болмау керек еді.

Ұлттық банк орташа айлық қалдыкқа байланысты пайызды банктің корреспонденттік шоты бойынша төлейді (резервтік талаптан аспайтын). Резервтер бойынша пайызды төлеу резервтік талаптардың жоғары болу жағдайында несие-лер және тартылған депозитгер бойынша банктердің пайыздық мөлшерлемесі арасындағы айырманы азайту қажеттілігінен туындайды.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей міндетті резервтер деңгейінің тым жоғары болуы қаржы делдал түріндегі банкі жүйесінін тиімділігін әлсіретеді, өйткені резервтердің минималды нормасының үлкеюі несие ресурстарының экономикаға құйылуына кедергі жасайды.

Үкіметтің несиелеу көлемі әрқашан бюджет тапшылығының деңгейімен және оны баламалы көздер арқылы жабу мүмкіндігімен анықталды. Қаншалықты бюджет тапшылығы жоғары болса, солғүрлым несие эммиссиясының ықтималдығы ұлкен болады да, ол инфляцияға ыкпал етеді. Сөйтіп үкімет оған балама инфляциясыз көздерді кеңейтуге мән береді, ондай көздерге: сыртқы қарыздар және үкіметтің бағалы қағаздары жатады.

Ақша-несие саясатының мақсаты төлем балансы, инфляция және экономикалық өсімге байланысты үкіметтің мақсаттарына елдің ішкі өтімділігінің өсімі сәйкестендіру. Кең мағанада алатын болсақ, қаржы саясатының мәні қаржы ресурстарының жинақталынуы және қолданылыуы процестеріне ықпалын тигізетін, экономиканың ресурстарды тиімді пайдалану дәрежесін анықтау болып табылады.

Нарық экономикасы дамыған елдердің көптеген жылдардағы тәжірибесітиімді экономикалық өсім және тұрақты баға деңгейін, тұрғындардың жұмыс бастылығынаықпалын тигізетін, айналымдағы ақша қаражатының іскерлік белсенділігінің көлемі үшін қажетті, ақша ұсынысын қамтамсыз етуі қажет.

Соңғы он жылдықта Қазақстаннның банк жүйесi өзгерiстерден өттi. Нарықта спекулявтi операциялардан жоғары пайда алушының кезi өттi, банктер бизнестiң дамуының жаңа жолдарын iздеуде. Банк күшi толғандырган стратегияда: ол әмбебап, кiшiгiрiм, сенiмдi және ең негiзгiсi рентабельдi болуы керек. Ол үшiн қызметтердi диверсификациялау керек, өзiңнiң клиентiңдi iздеу керек және оның қажеттiлiктерiне толығымен зерттеу керек-табыстың құпиясы дәл осы кәдiлiгi қызметтердi дәстүрлi емес ұсынуда жатыр: сөйлесу мәдениеттiнде, клиент туралы ойлауда, оған қажеттi және уақытында ұсыныстар, кеңестерде.

Қазiргi уақытта елдiң барлық банктерiнде халықаралық банк тәжiрибесiнде қабылдаган стандарттарға өту жүргiзiледi, және шығыстың қызметкер адамдарының ойынша Қазақстандық банктердiң электронды қызметтердiң дамуы бойынша жұмысы, техникалың жаңаруға бiздiң елдiң белсендi қатысуға талыншысы және осы сферада халыңаралың қызмет байланыстарын дамытуға талпынысы куәландырады.

Отандық банктердiң банктiк қызметтердi кеңейту сферасындагы одан әрi күштi жұмысы, жаңа өнiмдердi өңдеу және енгiзу Қазақстандың банктерге әлемдiк нарыңқа шығуға мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге банктер банктiк қызметтiң шетелдiк тәжiрибесiне көп көңiл бөлуi қажет.

Бұл банктiк қызмет көрсетудiң сапасын және деңгейiн жоғарылатуға, елдiң қаржылық жүйесiн тұрақтандыруға, сауыңтыруға мүмкiндiк бередi.

Ресейдiң банк тәжiрибесiнде клиенттiң есеп айырысу шотын несиелеу кең тараған. Көптеген несиелiк мекемелер «банктiк қызметтердiң әмбебапң дүкенiн құра отырып, басқа қызметтер пакетiмен бiрге овердрафтың несиелердi үсынады.

Шотты несиелеу қызметiн Үсынуда маркетингтiк және экономикалың құраушылары айқын көрiнген. Бiрiншiсi- клиенттке қажеттi және ыңғайлы қызметтi Үсынуға мүмкiндiк бередi. Банктiң көптеген қарыз алушылары есеп айырысу шотын несиелеуге қызығуда, ол клиентке оның ресурстарын тиiмдi. Қолдануға мүмкiндiк бередi. Екiншiсi-банкке несиелеу операциясын өткiзудегi табыс, клиенттiң есеп айырысу шоты бойынша қалдыңтарын қолданудан түскеннен аз емес табыс алуга мүмкiндiк беруi керек. Тәжiрибе көрсетiп отырғандай анктiң ең арзан ресурстары-заңды тұлға-клиенттерiнiң шотындагы қалдыңтар.

Бүгiнгi таңда бiрде бiр ел экономикадан тыс тұра алмайды. Және бiздiң республикаға да тән. Қазақстан толығымен әлемдiк экономикалың қоғамдастыңтың бiр мүшесi болып табылады. Көптеген Қазақстандың компаниялар қазiргi уақытта арыс және жақын шетелдiк компаниялармен қызметтiк қарым-қатынасы бар. Бұл қатынастар әр түрлi болуы мүмкiн: шетелдiк компаниялар бiздiң өнiмдi импорттауы мүмкiн және керiсiнше өзiнiң өнiмiн Қазақстанға экспорттауы мүмкiн.

Жоғары технологиялы жабдыңтарды, машиналарды сатып алу шетелде болады. Сонымен бiрге, шикiзат дайын өнiм әлемнiң әртүрлi елдерiмен келедi. Осыған қарамастан, бiрқатар сұрақтар мен мәселелер жергiлiктi компанияларда тады. Осындай мәселелердiң бiрi экспортты-импорттың операциялары қаржыландыру болып табылады. Өнiмдi алатын кезде Қазақстандық компанияларда айналыс құралдары жеткiлiксiз болғандықтан, төлемдi кейiнге қалдырады, сұранады, оны шетелдiк қызметтестер қабылдай бермейдi. Осы үшiн кейде келiсiм де бұзылады. Бiрақ осы проблеманы шешудiң механизмi бар. Бұл форфейтинг. Осының көмегiмен Қазақстандық компания сыртқы нарықта жұмыстың тартымды шарттарын алуда.

Қазiргi кезде банк жүйесi дамуының маңызды және қызыңты кезеңiн өтуде. Банктердiң технологиялың базасы және қызмет көрсету сапасы жақсаруда, бөлiмшелер өсуде. Кейбiр банктер төмен тарифтер бойынша есептiк кассалың қызметтiн сапалы көрсеткендiктiн клиент санын екi есе, үш есе жоғарылатқан. Үсынылатын банктiк және банктiк емес қызмет спектiн кеңейту процесi жүруде. Банктер оларды несиелiк Үйым қатарынан бөлiк көрсмететiн жаңа өнiмдер мен қызметтердi белсендi iздеуде. Ал факторинг-несиелiк тарихты қажет етпейтiн, Іаржыландырудың кепiлсiз түрi болғандықтан, факторинг- несиелеудiң банктiк лимитiн таңдаған фирмаларға, жаңа және кiшiгiрiм компанияларға арналған қажеттi Іаржы құралы. Бұл iрi компанияларға факторинг қажет емес дегендi бiлдiредi.

Сонымен курстық жұмысты жазу нәтижелерін қорыта келе біз төмендегідей тұжырым жасай аламыз

- банктердегі тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру;

- капитал бойынша жаңа келісімді ендіру (Базель - II);

- Базель - II талаптарын ендіру бойынша жұмыс тобын құру;

- банктер есеп саясаты және бағдарламалық қамтамасыздануына өзгерістер ендіру қажет;

- әлеуметтік және жалпы провизияларды есепке алу тәртібі кезеңмен енгізу мерзімін ұзарту қажет;

табыстылықтың минимальді деңгейін анықтаудың икемді әдісін анықтау;
инвестициялық табысты алмаған салымшылар алдындағы жауапкершіліктің нақты болуын және шаралаын анықтау;
қаржы нарығы субъектілерінің есеп беру және құжат айналым жүйесін ұйымдастырудың тиімділігін арттыру.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

ҚР ''Банк және банк қызметi туралы'' Заңы 31 тамыз 1995 ж.
ҚР ұлттық Банкiнiң заң және нормативтiк актiлерiнiң жинақтары Алматы т.1-т.5.
Қазақстанның ұлттық Банкi 2004 жылғы есебi.
2002 жылдағы Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң жылдық есебi. Алматы 2000 г.
Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң статистикалық бюллетенi 1996 год А.2000 г.
Қазақстан Республикасы ұлттық банкiнiң Жаршысы 2003 г.
Банковское дело. В.И.Колесникова. Л.П.Кроливецкая М.Финансы и статистика 1996 г.
Банковское дело. Справочное пособие лод редакцией Ю.А.Бабичевой М.Экономика 1993 г.
Долан Э.Дж.Кемпбелл К.Д.Д. Банковское дело и денежно-кредитная политика М.-Л.1991 г.
Егоров А.Е. «Проблемы деятельности коммерческих банков на современном этапе развития экономики //Деньги икредит //1995 г.6.-с.4.
О.И.Лаврушин . «Банковское дело ң Москва 2000г.
Банки Казахстана 1-12.Алматы 2005г.
Новейшие банковские технологии.1-12 .Москва 2000г.
Нысанбаев К.Тулембаева Ж. «Банки Казахстана и маркетингң. А.2001г
Каржы каражат .9-10.Алматы 2000г.
Тимоти У.Кох. «Управлени банкомң.-Уфа . Спектр.Часть 5.1993.
Парамонова Т.В. «Принципы регулирования банковской сферың //Деньги и кредит //б.-с.IО 1995.
Усоскин В.М. «Современный коммерческий банк управление и операций ңМ ИПЦ Вазар-ферро 1994г.
Банковские технологии 2002г.
Банковские технологии 2003г.
РЦБК 11.2003г.
Марченко Г.А. «Развитие банковского сектора в Казахстанең //Деньги и кредит //2000г.
Спицын Банковский маркетинг М.1993г.
«Банки и кредитная политика в условиях переходной экономики А.1995г.
«Основы банковского менеджмента под редакцией О.И.Лаврушина М., Инфра М.2002г.
Алехин Б.И.Рынок ценных бумаг ''Введение в фондовые операции'' М.Финансы и статистика ,1991г.
Миловидов В.Д. Современое банковское дело Опыт США М.Изд.-во МГУ ,1992 г.