Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатнастарының айрықша сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі. Сақтандыру – бұл қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған жағдайда заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлу қатнастарының айрықша аймағы. Сақтандыруға қатысушы тұлғалар арасындағы құқықтық қатнас саұтандыру келісім шарты сақтық және азаматтық заңнамаға сәйкес реттеліп отырады.

Қазіргі уақытта сақтандырудың қоғамдық қайта өндірістегі рөлі артуда, яғни табиғи апаттардың (жер сілкінісі, сел және т.б), техникалық және технологиялық сипаттағы кездейсоқ жағдайлардың (өрт, авария және т.б) дәстүрлі қамтамасыз етілумен қатар, түрлі криминалдық жағдайлар (ұрлық, транспорттық құралдарды айдап әкету) шығындары сақтандырудың негізгі объектісіне айналуда.

Сақтандырушы бола тұра меншіктің түрлі формаларындағы ұйымдар мен кәсіпорындар өлім немесе негізгі қор мен айналыс құралдарының зақымдану зиянын өтеумен, сол сияқты кәсіпорынның өз жұмысын еріксіз тоқтатылуы салдарынан алынбай қалған түсім немесе қосымша шығынға сыйақы алоу қажеттігін сезінеді.

Нарықтық экономикадағы сақтандыру бір жағынан бизнес пен адамдар игілігін қорғау құралы болса, екінші жағынан пайда әкелетін коомерциялық іс-әрекет болып табылады.

Сақтандырудың мақсаты қоғамды ұдайы өндірістік және әлеуметтік қызмет, өндіріс үздіксіздігін және азаматтарды, мүліктерді қоғамдық және  ұжымдық қорғау болып табылады.

1. Сақтандырудың нарықтық экономикалық орны

Сақтандыру-бұл экономиканың стратегиялық секторы. Нарықтық қатынастарының даму кезеңінде  кәсіпкер   өзінің   барлық   назарын  нарық

проблемалары мен бәсекеге бөлуге мүмкіндік алады. Сақтандыру инвеститциялық потенциалды көтеруге және ұлттық байлықты көбейтуге мүмкіндік береді. Қазақстан  Республикасының  нарықтық экономикасынгың

дамуы нарық қатынастарының бөлінбейтін құрлымдық бөлігі сияқты сақтандыру құрылуы мен бекітілуінсіз мағынасы жоқ.

Сақтандырудың экономикалық категориясы қаржы категориясының құрлымдық бөлігі болып табылады. Бірақ, егер қаржылар табыстар мен қорланулардың бөлінуімен жалпы байланысты болса, онда сақтандыру қатынастар салаларын қамтиды. Сақтандырудың ерекшеліктерін ескере отырып мынадай анықтама беруге болады:

Сақтандыру-шарушылық субъектілерімен келтіріген мүмкін болатын қауіп-қатердің  орнын толтыру немесе жанұя табыстарының жоғалтуларын түзету үшін арналған мақсатты сақтандыру қоры салымдарының ақша қаражаттары есебінен құрылған қайта бөлу қатнастарының  жиынтығы.  Жоспарлы экономика шарттарында мемлекеттік кәсіпорындарының қаржы –шаруашылық қызметі  шынмәнінде  тәуелсіз-тәуекелсіз деп санаған,от, табиғи,жіне техногенді апаттар және т.б. залалдарының орнын толтыру мемлекет есебі негізінде жүзеге асырылған. Сондықтан залалдың орнын толтыру мемлекет механизмінде сақтандыру институттары екінші орынды алған.Сақтандыру қаржыдан шығатын категория ретінде қарастырылған және мемлекеттің  қаржы  қорына ақша  қаражаттарын  мабилизациялау әдісі негізінде қолданылған .

«Сақтандыру қызметі туралы»  Қазақстан Республикасының заңы  сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығының негізі ретінте оларға  төленген жарғылық  капитал мен сақтандыру резервтерін, сонымен қатар қайта сақтандыру жүйесінің бар болуы болып табылады.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының териториясында «Сақтандыру  қызметі туралы» төртінші  заң  жұмыс істейді . Ал сақтандыру, қайта сақтандыру  ұйымдары мен сақтандыру брокерлерінің қызметіне бақылауды мемлекеттің  өкілеттік органы  Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің департаменті мен сақтандыруды қадағалауды жүзеге асырады . Шаруашылықтың қатаң әкімшілік жүйеден нарықтық  экономикаға өту кезеңі жаңа шарттардағы экономиканың нарықтық инфрақұрылымдарының  реформалауымен және құрылуымен қабаттас болды. Мемлекет экономикасының құрылуының қажетті шарттарының бірі  Қазақстан эффективті функционалданатын  сақтандыру нарығын құру болып табылады. Сақтандыру қаржы-несие жүйесінің маңызды  құраушыларының  бірі болып  табылатындықтан , экономикаға  толығымен реформалауына белсенді   әсер  етеді. Экономиканың  нарықтық  қайта  ариентациясына   өтуі сақтандыру ролінің өсуіне  қажетті  алғышарттарды туғызады .Бір жағынан, сақтандыру халықты әлеуметтік  қорғаудың маңызды элементі ретінде, ал басқа жағынан едәуір  ақша қаражаттарын жұмылдыра отырып мемлекет экономикасына институтсионалды инвестор ретінде шыға алады.

Сақтандыру нарығының нормалды функционалдауының қажетті шарттарының  бірі болып сақтандыру нарығының эффективтілігін қолдау бойынша мемлекеттің реттеуші ролі болып табылады. Бүгінгі күнде  мемлекеттің  сақтандыру  қадағалаының бақылау функциясы  сақтандырудың  қызмет көрсету нарығының құрылуымен және сақтандыру компанияларындағы  едәуір ақша  қаражаттарының құрылуын  есптеуі және өсуі қажет, ал олар ең алдымен сақтандыру қорғаы бойынша маңызды проблемаларды қанағаттандыру мен мемлекет экономикасында  инвистициялық  капитал ретінде  қолдануы керек. Сақтандыру  қызмет көрсету  нарығының қызметін активизациялаудағы жаңа тәсілдердің  қажеттілігі  халық пен қоғамның сақтандыру  қорғауының  өсуі тұтынумен  шартталған.

1.1 Қазіргі нарықтық экономикадағы сақтандыру қорының  түсінігі

Сақтандыру-пайда болу, функционалдау мен даму Қазіргі нарықтық экономикадағы сақтандыру қорының түсінігі, принциптері өзінің бейнесін экономикалық теория мен ағымдарында табатын қазіргі экономикалық қызметтің дербес және спецификалық саласы болып табылады.

Материалдық саладағы өндіріс процесінің барлық кезеңдері залал келтіру мүмкіншілігімен байланысты мүмкін болатын барлық факторлардың тұрақты әсер етуіне ұшыратады. Табиғатқа әсер ете отырып, адам өзін үнемі түрлі әсер етуіне тәуекелді кездестіреді, бұдан табиғат қадағаланбайтын күш ретінде шығады. Сондықтан нарықтық экономика шарттарында ерекше маңыздылық пен актуалдылықты иемденетін, барлық мүмкін болатын тәуекелдерден сақтандыру қорғауының қажеттілігі туындайды. Кездейсоқ факторлардың кері әсер етудің ликвидациялау мүмкіншілігі спецификалық сақтандыру қорын құруда ғана жүзеге асады.

Сақтандыру қоры- халыққа немесе қоғамға табиғи апаттар мен басқа кездейсоқ факторлармен келтірілетін залалды өтеу үшін өз дамуының әр түрлі кезеңдерінде қажет материалды немесе ақша қаражаттарының резерві. Қоғам қажеттіліктерін сақтандыру қорғаумен қанағаттандыратын сақтандыру қорын құрудың объективті қажеттілігі қоғмдық даму процестің өзін сипаттайтын қайшылықтармен шартталған.

Осы заманғы шарттарда сақтандыру қорын құрұ халық пен қоғамды сақтандыру қорғауы қажеттілігімен шарттайтын тәуекел факторларының келесі топтарын бөліп көрсетуге болады:

     -Табиғи апаттар, катаклизмалар олардың қоршаған ортаға, адамға қиратушылық жасауы;

     -Қоғамдық өндіріс, олармен байланысты техника мен ғылыми- техникалық прогрестің жетістіктерін қолдану саласын кеңейту;

     -Материалдық залалды көрсететін кері құбылыстардың тусу ықтималдығымен шартталатын қоғамның әлеуметтік қарама-қайшылықтары;

     -Табиғатқа шаруашылық қызметінің кері әсер ету нәтижесі ретінде экологиялық тәуекелдер.

Бұл тәуекелдердің факторлары, біріншіден, адамға оның денсаулығы мен жұмысқабілеттілігіне кері әсер етеді; екіншіден, материалдық өндіріске залал әкелінеді, қиралған жабдықтарға, техникаға, материалдарға және т.б. қалпына келтіруіне қажеттілік туындайды; үшіншіден табиғи ортаға залал келтіріледі, экологиялық тәуекелдер пайда болады; төртіншіден, әскери даулар, ереуілдер, жұмыссыздық, көп көлемдегі залалдар түрінде қоғамға залал келтіріледі. Қоғамдық өндіріс дамуының мөлшеріне байланысты сақтандыру қорына қажеттілік өседі. Бұл тек апаттар нәтижесінде пайда болатын қолайсыз экономикалық зардаптармен ғана емес, сонымен қатар өндіріс қаражаттары мен жұмыс күшін қалпына келтіруге қажетті резервтерді құрайтын өндірістік және әлеуметтік-экономикалық түрінде өндіріс процесімен түсіндірледі.

Сақтандыру қорының маңыздылығын ашу үшін оның пайда болуының, құрылуы қағидаларының нақты формаларына тоқталып кетейік. Сақтандыру қорының құрылуына және бөлінуіне табиғи апаттар мен әртүрлі кездейсоқ факторлармен қатар келтірлетін залалдың характері мен мөлшеріне әсер етеді. Сақтандыру қоры бірнеше әдістерімен құрылуы мүмкін:

1. Ортақтандырылған әдіс. Орталықтандырылған тәртіпте бұл ресурстарға бөлінген қаржылар есебінен сақтандыру қоры пайда болды, оның мақсаты, міндеті мемлекеттік бюджетте сақтандыру резервтерін құру. Осыған мысал ретінде Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлары бойынша агенттігімен қолданатын мемлекеттік қор болып табылады. Бұл қор ірі апаттар, төтенше жағдайларда халық шаруашылығына келтірілген зияндар, сонымен қатар халыққа көмек көрсету үшін қолданылады.
2. Өзін-өзі сақтандыру әдісі. Бұл әдісте қорлар авариялар, машиналар мен механизмдердің бүлінген және т.б. кенет пайда болған қиыншылықтарды тез арада жою мақсатында кәсіпорынды, ұйымды оперативті басқару үшін, заңды және жеке тұлғалардың өз қаражаттары есебінен құрылады. Өзін-өзі сақтандыру әдісімен пайда болған сақтандырудың қажеттіліктерін натуралды және ақшалай резервтері ұйымдар мен кәсіпорындардың сақтандыру қажеттіліктерін толық көлемде қамтамасыз ету үшін арналмаған. Олар болжанбаған жағдайлар кезінде пайда болатын, ең шұғыл қажеттіліктер мен мұқтаждықтар үшін қолсұқпайтын қор.
3. Сақтандыру әдісі.   Тауар-ақша  қатынастары  сақтандыру  қорын құру үшін обьективті  шарты болып табылады,сақтандыру әдісімен құрылатын сақтандыру қоры нақты  сақтанушылардың мақсатты төлемдері есебінен  құрылады және тек белгілі  мақсаттарға-шығындардың орнын толтыру, сақтандыру сомаларын тек сақтандыру қорын құрайтын қатысушыларға төлеу, яғни сақтанушыларға  шағындалады. Сақтандыру сақтандыру қорын құру әдісі сияқты орталықтандырылған және орталықтандырылмаған элементтерден тұрады. Бір жағынан қаржылардың құрылуы орталықтандырылмаған тәртіпте жүргізіледі, сақтандыру төлемдері сақтанушылармен төленеді. Ал басқа жағынан, сақтандыру қоры жеке шаруашылықтар бойынша емес, орталықтандырумен жұмылдырады,сақтандыру жағдайлары бойынша шығындардың орнын  толтыруға құқықты сақтандыру қорының қатысушылары сақтандыру келісім шарттарына сәйкес алады.

Сақтандыру нарық  моделінің теориялық  өңдеудіңобьективті алғышарты, біріншіден, барлық мүмкін болатын экономикалық  деңгейлерде және барлық  мүмкін болатын экономика  субъектерінде; мемлекет, индивиттер мен кәсіпорынға сақтандыру қорғауының кең таралған формасы сияқты сақтандыру қатысушылары мен өздерінің сақтандыру қорларының ұйымдастырушыларымен болып табылады. Егер де сақтандыру компаниялары үшін жалпылай сақтандыру қорғауын  ұйымдастырудың қазіргі заманғы формасы сияқты қарастырсақ, онда ең алдымен сақтандыру  қорының  жалпы қағидаларын анықтап, содан соң сақтандыру қорының жалпы моделін  сақтандыруды  түсіндіру, дамыту  және  анализ  жасау  үшін

Қолдану  қажет. Сақтандыру  қоры  капитал  ретінде  қарастырлады. Сақтандырудың  қорлық  түсіндәруәне  негізгі  моменттерді  қысқаша  баяндайық.

Сақтандыру  өзінің  пайда  болу  қағидаларын, функционалдауын және  дамуын  экономикалық  теориялар  мен  ағымдағы  бейнесін  табатын, қазіргі  экономикалық  қызметтің  дербес  және  ерекше  саласы  болып  табылады. Сақтандыру  қоры  моделінің  теориялық  өндірілуінің  объективті алғышарты, біріншіден, барлық  мүмкін  болатын  экономика  деңгейлері. Егерде  сақтандыру  қоры  жалпы  сақтандыру  қорғауының  қазіргі нысандағы  ұйымы  ретінде  өарастырсақә: индивидтер  мен  ұйымдар, мемлекет пен  сақтандыру  компаниялары  үшін, онда ең алдымен  сақтандыру  қорының  жалпы  моделін  анализдеуге  және  сақтандырудың  дамуы  үшін  анықтау  қажет. Мұнда  сақтандыру  қоры  капитал  ретінде  қарастырлады  және  жалпы  экономикалық  қорлар  жүйесінде  жеке  жағдай  боллып  табылады. Сақтандырудағы  қорының  түсіндімесіне  қағидалық  моменттерді  қарастырайық.

         –– Егер  біріншіден, қор  қандай болса  да  пайдалылығы  бар  экономикалық  игіліктердің  жиынтығымен  түсіндірледі.

         ––  Екіншіден, тыныштық  пен  қозғалысқа  байланысты  экономикалық игіліктерді  қорлар  мен  ағымдарға  бөледі, біріншіден  игіліктік  резервтік  қол  сұқпайтын  бөлігі, ал  екіншіден  тікелей  шаруашылық  процестегі  игіліктер  бөлігі  түсіндірледі.

         –– Үшіншіден, саұтандыру  қоры  экономикалық  категория  ретінде  оның  экономикалық  мәнділігін  айқындайтын  баға, құн  және  өзіндік құнға ие болады. Сақтандыру қорының өзіндік құны ықтималдықтың негізінде анықталады: статистикалық, эксперттік, интуитивтік. Сақтандыру қорының құны оның құрылуы мен басқаруына кететін объективті шығындармен анықталады. Құндылық әрбір белгілі бір субъект үшін анықталмағандықтан қорғау әдістері туралы шешім қабылдайтын, сақтандыру пайдалылығының субъективті көрінісі болып табылады. Баға объективті моменттің, яғни сақтандыру қорының құндылығын және субъективті, яғни сақтандыру қорғауының құндылығының индивидуалді мәнінің бейнесі болып табылады.

«Қор» термині (франц. Fond, латыншадан fondus) – негіз дегенді білдіреді. Қор-микро және макроэкономикалық ұдайы өндіріс процесінде жаңа игіліктерді құрудың негізгі факторы ретінде шығатын динамика – статикалық игіліктер қоры. Сақтандыру қорының қасиеттері:

   – игіліктердің қорлары түрінде функционалдауы, бұл сақтандыру қорының негізін білдіреді;

  – сақтандыру қорының өзгеруін білдіретін, қордың қорларын қолданудағы белгісіздіктің, ықтималдықтың болуы;

  –  сақтандыру қорының дамуы мен өздігінен дамуын білдіретін қорлардың ақшалай көрінісі.

Сақтандыру қорының дамуын сыртқы және ішкі позициядан қарастыруға болады. Сақтандыру қорының сыртқы дамуын үш кезеңге бөлуге болады:

1. Даму – кез-келген толық жүйелердің өзгеру, қозғалыс процесін білдіреді.
2. Кездейсоқтық – жүйелер дамуының екінші деңгейлік, қосымша мүмкіншіліктерін білдіреді.
3. Қажеттілік – өзінің жоғарғы дамуы мен болуын сипаттайтын маңызды, заңды байланыстарды , ішкі, тұрақты, қайталанатын қатынастарды білдіреді.

Сақтандыру қорының ішкі дамуы қозғағаыш күш пен құру мен бөлу арасындағы қарама-қайшылықтардың дамуы есебінен болады.

Мемлекеттік және мемлекеттік емес сақтандыру қорларының салыстырмалы сипаттамасы:

Салыстырмалы белгілер	Мемлекеттік сақтандыру қорлары	Мемлекеттік емес сақтандыру қорлары
Негізгі мақсаттар	Қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету мен әлеуметтік үйлеспеуші- лікті жою,сонымен қатар тө-тенше жағдайлардың нәти-желерін компенсациялау	Сақтандыру операцияларын жүзеге асыру барысындағы табысты алу
Сақтандырудың мақсаттары	Мемлекеттік,экономикалық, әлеуметтік	Коомерциялық-әлеуметтік
Қамту түрі	Жалпы немесе массалық	Жалпы немесе топтық
Сақтандырушының құрыл-тайшылары мен башылары	Мемлекет	Мемлекет немесе заңды және жеке тұлғалар
Ұйым қағидалары	Ынтымақтастық жәрдем берушілік	Эквиваленттілік
Сақтандыру шарттары мен ережелері анықталады	Мемлекетпен	Мемлекетпен және сақтан-дыру ұйымдарымен, сақтан-дырушы арасындағы шарт
Юрисдикция	Міндетті(заңмен бекітілген)	Міндетті(заңмен бекітілген) және ерікті
Сақтандыру салымдарын төлеушілер	Сақтанушылар-жұмыс беру-шілер(заңды тұлғалар),жұ-мысшылар,мелекет	Сақтанушылар-заңды және жеке тұлғалар
Сақтандыру басқару жүйесі	Мемлекет органдармен анықталады	Сақтандыру субъектілері арасындағы шартпен бекітіледі

1.2 Сақтандыруға әсер етуші факторлар

 Қазіргі кезде бірқатар факторлар сақтандыру бизнесінің дамуын қиындатады:

 – Қазақстанның ұлттық сақтандыру заңдылығының толық жүйесінің болмауы, сақтандыру нарығының реттеу жүйесін істеп бітпеу;

 –   Өндірістің өрлеуі, ұлттық экономикалың қаржылық дағдарысы.

Көптеген дамушы елдер сияқты Қазақстан Республикасында да майда сақтандыру компанияларының саны көп. Бұл өз кезегінде ұлттық сақтандыру нарығының тұрақсыздығын күшейтеді және оны Ресей мен халықаралық сақтандыру нарықтарына тәуелді қылады. Сонымен қатар тағы бір күрделі мәселе болып сақтандырушылар үшін уақытша бос ақша қаражаттарын инвестициялық саясатқа еффективті орналастыруға мүмкіншіліктің болмауы болып табылады. Сақтандыру компанияларының инвестициялық программалары үшін қаржылық құралдар жиынтығы шектелген. Дамушы елдермен қолданылатын валюталық шектемелер ұлттық сақтандыру нарықтарының дамуын тоқтатады, ұлттық сақтандыру компанияларына батыс сақтандырушылармен ойдағыдай бәсекелесуге мүмкіндік бермейді.

Сақтандыруда фирма ұызметіне маркетингтік ортаның факторларына әсер ету анализі, кәсіпкерлік қызметтің басқа түріне қарағанда маңызды орын алады. Сақтандыру қызметтерін көрсету сияқты кәсіпкерлік қызметтің мұндай спецификалық объектісімен жұмыс істеу, олардың табиғаты және  мінез- құлық  ең  алдымен  сақтандыру  жағдайларының  кездейсоқтығымен  анықталады, мұнда  сақтандыру  компаниялары  нарық  субъектілері  және  инвесторлары  сияқты  қоршаған  ортаның  әсер етуін сезеді.

Экономикалық  факторлардың  сақтандыру  қызметтерінің  саласына  әсер  ету  іскерлік  активтілігін  циклмен,  ЖІӨ-нің  жалпы  динамикасымен, тұтыну  және  инвеститциялық  тауарларға  сқраныстың  өзгеруімен, халықтың  жқмысбастылық  пен  табыстар  деңгейінің  жағдайымен  сонымен  қатар  мемлекет  бюджетінің  тапшылығы, инфляция, жинау  және  т.б.  сияқты  маңызды  макроэкономикалық  көрсеткіштер  қатарымен  шартталады. Қазақстанда  ЖІӨ-дегі  сақтандыру  төлемдерінің  көрсеткіші  төмен  болып  келеді, 1994 жылы  0,4 % -тен  2000 жылы  0,33 % - ке  өсті.

Экономикалық   факторлардың  жиынтығында  гиперинфляцияның  әсер  етуі  ерекше  орын  алады. Бірде – бір сақтандыру  жүйесі гиперинфляцияның  алдында  тұра  алмайды. Инфляциядан  өзін  берік  сақтау  өндіріске  инвестициялар  тартуға  мүмкіндік  береді. Сақтандыру  нарығы  мықты  және  жақсы  дамыған  елдерде  инфляциямен  күресу  жиі  сәтті  болып  тқрады. Сақтандырудың  дамыған  жүйесі  бағалардың  тқрақтылығын  қамтамасыз  етудің  мықты  факторы  болуы  мүмкін. Инфляция  қоғам  тұрақсыздық  белгісінің  бірі  болып  шығындадың  түрлі  түрінің  пайда  болуымен  бірге  жүреді. Мысалы, жол  және  автокөлікке  жөндеу  жасауға  қаржылардығ  шектеулі, криминогенді  жабдықтардың  нашарлауы  автокатастрофаға, кездейсоқ  жағдайладың  өсіне  әкеледі.

Теңге  бағамының  түсуі  сақтандыру  компанияларының  функционалдауына  кері  әсер  етеді. Ең  алдымен  бұл  ұлттық  валютаның   депозитінде  болып  табылатын  ақша  активтерімен  құнсыздануында   айқындалады. Бағамдық   толқулар  болатын  жоғалтуларды  қысқарту  үшін  сақтандыру  компаниялары  өздерінің  барлық  резервтерінің  50 % - валюталық  есебіне, 20 %  - қозғалмайтын  мүлікке, 30 % - мемлекеттік  бағалы  қағаздарға  орналастыруға  құқығы  бар.

Банк  пайздары  мен  сақтандыру   тартымдылығының  арасында  тура  тәуелділік  бар. Сонымен  қатар  жұмыссыздық  факторларының   сақтандыру  қызметіне  сұраныстың  әәәсер  етуін  белглеу  қажет. Қазақстандағы  жұмыссыздықсоңғы  төрт  жылы  екі  есе  көбейді, бұл  басқа  факторлармен  қатар  сақтандыру  нарығының  құрылуына  кері  әсер  етеді.

2. Сақтандыру компаниялары – экономикалық жүйенің бір бөлігі

Сақтандыру  қорының  тарихи  түрде  анықталған  қйымдастырушылық  формасы  сияқты  кез- келген  сақтандыру  компаниясының  қызметі  ылғи  экономикалық  ортада  функционалданатын  сақтандыру  компанияларының  жиынтығы  сақтандыру  жүйесін  құрайды. Нарықтық  типтің  экономикалық  сақтандыру  жүйесінің  негізгі  мақсаты  компаниялар  мен  фирмаларға  белгілі-бір  кепілдіктерді  қамтамасыз  ететін  сақтандыру  және  консультативтік  қызметтер  комплексін  көрсету; жеке  клиентерге –– күнделікті  және  сенімді  сақтандыру  қызметін  көрсету, үзақ  мерзімді  және   мақсаттарға  жету.

Сақтандыру  компанияларымен   кездестірлетін  проблемалары   арасында  келісілерді  белгілеуге  болады:

• сақтандыру бизнесінің  интернационализациясы;
• ірі сақтандыру  топтарының  пайда  болуы;
• бағалы қағаздаға  инвеститциялар;
• қаржылық алаяқтар;
• көптеген мемлекеттердегі  саяси  жағдайларының  күрт  өзгеруі;
• персоналды балансталмаған  жастық  құрлымы;
• жаңа ақпараттық   технологиялардың  пайда  болуы;
• сақтандырушы жұмысшыларының  жеке  қауіпсіздігін  қамтамасзы  ету.

Сақтандыру  компаниялары  сақтандыру  қызметін  көрсетуге  негізделген  қаржылық  делдалдар. Олардың  қызмет заңды және жеке тұлғалардың шарттарына негізделіп құрылған белгілі бір жағдайларының тұсуіне байланысты шорталған көлемдегі ақша қаражаттарының сақтандырушыларға төлемдерді жүзеге асыру үшін арнайы ақша қорларырың құралуынан тұрады.

Сақтандыру қызметіне сұраныс экономикалық субъектілердің заңды және жеке тұлғалардың  маңызды қаржылық жоғалтуларға әкелетін   өлім , ауру немесе жанұя мүшесінің жұмыстан шығарылуы, автомобиль авариясы және т.б  белгілі бір жағымсыз жағдайлардың, тұрақты қауіп-қатерінің  түсуімен анықталады.  Бұл жоғалтуларды ағымдағы табыспен жабу мүмкін емес, осыған байланысты  депозит  шоттары  арқылы  қаражаттарды  жинау  да қиыға  түседі. Сақтандыру  компаниялары өмірді сақтандыру мен мүлікті

Және  сәтсіз оқиғалардан сақтандыру компанияларына  бөлінеді. Онда жұмыс  істеу әдістері  бірдей  сақтандыру  полистерін  сатудан , олар табыстық  активтерге орналастыратын  белгілі  бір  қаржы  сомаларын  жұмылдырады. Бұл  активтерден  түсетін  табыстардан  өздерінің  операциялық  шығыдарын  жабады,  табыс алады. Жұмылдырылған  қаражаттардан  бұл  компаниялар  сақтандыру жағдайы  түсуі барысындағы  төлемдерді орнын  толтыру  үшін  резервтер  құрады. Өмірді сақтандыру  компаниялары  өлім  коефицентін  тура   анықтауға  және  бұл  негізде  уақыт  барысында  сақтандыру  полистері  бойынша  өздерінің  төлемдерін  бөлуді  болжамдауға  мүмкіндік  алады. Бұл  оларға  -өз  резервтерін  ұзақ  мерзімді,  табыстық  активтерге – корпорацияның  облигациялары  мен  акцияларына ,  ұзақ  мерзімді  депозиттерге  және  т.б. орналастыруға  мүмкіндік  алады.

2.1 Сақтандыру  компанияларының қаржылары.

Сақтандыру компанияларының қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижелері  ең алдымен алынған табыс пен резервтері қоры көлемдерінің өзгеруінде айқындалады. Сақтандыру компаниясының  табысы былай қабылданады:

1. Сақтандыру қызметінен тікелей алынған табыс. Сақтандыру компаниялары сақтандырудан алынған салымдардан сақтандыру төлемдері мен сақтандыру салаларын төлеуден резервтік қорларды құрайтын, сақтандыру салымдарының ағымдағы түсімдерінің қорын құрайды. Осыдан кейін шығындар жабылады.
2. Компанияның сақтандырылмайтын қызметінен түскен табыс (банк депазиттері ,қозғалмайтын мүлік және т.б). Алынған табыстар сақтандыру компаниясының табыстарына қосылады.
3. Басқа қызметтерден түсетін табыс- консультациялық, делдалдық .

Сақтандыру компаниясының сақтандыру қызметін жүргізудегі барлық шығындар 4 топқа бөлінеді :

1.Аквизициялық жаңа сақтандырушыларды тартумен, сақтандыру портфелон кеңейтумен, жарнамамен, сақтандырудың жаңа түрлерін өндірумен байланысты шығындар.

2. Инкассалық сақтандыру төлемдерін жинаумен және сақтандырушыларға қызмет көрсету бойынша шығындар.
3. Ликвидтік – сақтандыру жағдайымен эксперттер еңбегін төлеу, сот шығындары, сақтандырудың орнын толтырумен байланысты .
4. Басқарушылық- еңбекті төлеу, шаруашылық шығындары т.б.

Сақтандыру компаниясының қаржылық қызметінің маңызды аспектісі сақтандыру резервтерін құру мен пайдалану. Компаниялар сақтандыру резервтерінің  келесі жүйесін құрайды:

1.Техникалық  резерв;

2. Ескертетін  шараларға резерв масштабтарды қысқарту мен залалдардың  орнын  толтыру мақсатында қаржыландыру үшін жүктемелер  қойылады.

Техникалық резерв:

1. Табыс кірізілмеген сыйақының резерві – шарттың уақыты нәтижелі болып табылмайтын ,сақтандырудың әрбір шартына сақтандыру төлемдерінің бөлігі бағытталады:
2. Реттелмеген шығын резерві : Сақтандырушы сақтандыру жағдайының бекітілген уақыты туралы хабарлауы керек;
3. Түскен, бірақ хабарланбаған шығындар резерві жиналған сыйақылардан алынған белгілі пайыз мөлшерінде;
4. Аппаттар резерві сақтандыру жағдайларының көп мөлшерде түсу жағдайна байланысты (жер сілкінісі, су тасқыны және т.б.)
5. Тербелу зияндылығының резерві. Егер берілген жылы зиянның өткен жылдағдан кем болса, бұл айырмашылық тербелу зияндылығының резервіне бағытталады;
6. Өмірді сақтандыру резерві;

Сақтандыру заңы сақтандырушының әрбір келісім-шарты бойынша міндеттемелерін орындауды қамтамасыз ететін нақты заңды шарттарды бекіту керек. Кез келген сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығы қаржылық қызмет нәтижесі есебіне нгізделеді және толық бейнені бухалтерлік баланстан алады. Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуге әсер ететін нақты көрсеткіштерді анықтау мақсатында бухгалтерлік есептің құрылымдық бөліктерін қарастыру қажет. Бухгалтерлік балансты 3 негізгі бөлімге бөледі:

1. Активтер.
2. Жеке капитал.
3. Міндеттемелер.

Ең алдымен сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығының негізі -3 көлемнің қатынасымен анықталады. Активтер түрінде сақтанушының мүлігі кіреді. Сақтандыру компаниясының  қаржылық қызметінің анализі нәтижелерінен сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін келесі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.

• жеке капитал
• сақтандыру келісім- шарты бойынша міндеттемелер .
• сақтандыру резервтері.
• Инвеститциялық қызмет.
• Тәуекелді шектеу
• Тариф саясаты.

Қаржылық тұрақтылық  бойынша талаптар сақтандыру, қадағалау департаментімен  қадағаланады. Өтпелі  экономика шарттарында көп көлемдегі сақтандыру компаниялары нарық  шарттарында сақтандыру  қызметі  бойынша  жеткілікті  тәжірбиесі  жоқ,  сенімді  статистиканың болмауы, ал қолда бар  статистиканың  сенімділігі;  яғни статистиканың  ақпаратпен  қамтамасыздандыру  жетілмеген.

Сақтандыру  компаниялары  тиістілігіне  байланысты  өзара  сақтандырудың  акционерлік  қоғамдарына, жеке және  жалпы құқықтық  қоғамға, мемлекеттік  және құқықтық  болып  бөлінеді. Сақтандыру  компа нияларының  58% мершіктің  аралас  формаларына  жатады, жеке- 36% мемлекеттік – 55%, муниципалды және қоғамдық  ұйымдар  меншігіне – 1%.

Қазақстан  Республикасы сақтандыру ісінің демонополизациясынан мелекеттік саұтандыру саласы қысқарады, бірақ оның функцияналдауы менодан әрі даму қажеттілігін мүлдем айқын.

Сақтандырудың мемлекеттік секторы аймақтық сақтандырукомпанияларының жеткілікті тармақталған жүйесі, ірі резервтік қорлар, жеке мүліктік сонымен қатар ауыл шаруашылығы сақтандыру облысында жүргізуде бай практикалық тәжірбиесі бар.

Сақтандырудың коомерциялық секторы ашық және жабық типтегі сақтандырудың акционерлік қоғамдармен сонымен қатар шектелген жауап кершіліктегі қоғамдастықпен ұсынылған.

2.2 Сақтандыру компаниялары қызметінің жаңа бағыттары.

Шаруашылықтандырудың жаңа экономикалық шарттарындағы мемлекеттінің сақтандыру компаниялары үшін тән белгілер болып бәсекелестік орта, сақтандыру өнімін арзандату мен ілгеру жүргізу үшін қосымша табыстарға қажеттілігі және талаптылығы, тәуекелдердің қайта бөлу. Нарық  шарттарындағы сақтандыру қызметінің жаңа бағыттарының нақты көрсетулері, ең алдымен:

1. Менеджмент сұрақтары, оның актуалдылығы әсіресе сақтандыру компанияларының  дербестігінде, нарық шарттарындағы бәсекеде компанияның стратегиялық мақсаттарын шешу үшін кадрларды жинау мен даярлауды өсті.
2.    Сақтандыру тәуекелдерін түзету, баланстандырылған сақтандыру портфелін құру методикасы ретінде қайта сақтандыру сұрақтары.

Сақтандыру компаниялар қызметінде шаруашылықтандырудың жаңа бағыттарында негізгі қызметтен басқа сақтандырудан, нарықтық қатынастардың пайда болуы мен бәсекелеспен күресу есебінен оның қызметінің салаларын үлкейту бойынша алғышарттар пайда болды.Бос ақшалай капиталдарды орналастыру әдістері мен шарттарын қарау сақтандыра компаниялар қызметтерінің қажетті талаптарының бірі болып табылады.Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметі, ең алдымен сыртқы факторларға қаржы нарығының жағдайынан, оның инфрақұрылымынан, қор нарығында қаржы құралдарының дамуы мен табыстылығымен байланысты болуы.Сақтандыру компанияларының инвестициялық салымдары үшін ішкі факторлары болып бос ақша қаражаттарының  болуы болып табылады.Бос ақша қаражаттарын пайдалану, оның сақтандыру қызметін жақсартуға бағытталуы мүмкін, қосымша табыстарды алу мақсатында эффективті және сенімді салымдарды қолдану актуалды болып табылады.

Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметі сақтандыру компанияларымен бұл қаржыларды инвестициялаудан бос ақша қаражаттары мен қосымша табыстар есесбінен мүмкін болып отыр және ұлттық сақтандыру компаниялары жұмысқа маңызды фактор болып табылады және мемлекет сақтандыру бизнесінің дамуына ықпал етеді.Сақтандыру нарығының даму шарттарында сақтандыру компанияларының қаржылық резустарының қосымшалар саласы кеңейтілуде.Сақтандыру компаниялармен инвестицияланатын ақша қаражаттары нарық экономикасында дамыған мемлекеттердегі сақтандыру компанияларымен бұрын қолданалатын көптеген бағыттармен жүзеге асырылуы мүмкін,бірақ осы ерекшеліктермен қатар Қазақстандағы сақтандырушылардың инвестициялық қызметі үшін негізі болып  3.10.1995 жылы Заңды күші бар “Сақтандыру заңы  ” мен 25.12.1995 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қаулысы “Сақтандыру  резервтерін орналастыру тәртібі  бойынша инструкцияларды нығайту туралы .“

Мемлекетте басым көптеген қаржылық формалар сенімді емес және төмен ликвидифті болып табылады.2003 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің жылдық есеп беру мәліметтері  бойынша, 01.01.2004 жылғы жағдайына Қазақстанның сақтандыру компанияларының инвестициялық  активтері 7311 милн. теңгені  құрады, олардың ішінде:

-банк депозиттері -2762млн. теңге  (37,8%)

-  мемлекеттік  бағалы қағаздар –168млн . теңге   ( 2,3%)

-қозғалмайтын мүлік -1571млн. теңге   (21,5%)

-басұа активтер -2810млн теңге   (38,4%)

Қазіргі кезде мемлекеттің сақтандыру заңында  инвестициялардың мына  бағыттары анықталған:

1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары «Қазақстан қор биржасының » Ж.А.Қ. сауда жүйелер айналымына жіберілген жергілікті  орындау органдарымен шығарылған мемлекеттік бағалы қағаздарды қоса

сақтандыру  резервтерінің сомасынан 40-тан кем емес және 80-нен аспайтын  көлемде орналастырылады және Қазақстан Республикасы Ұлттық коммис-ы

мен  рұқсат етілген зейнетақы есебінен сақтандыру  резервтерінің сомасынан 10%-тен аспайтын  мөлшерде орналастыруға рұқсат алынған бағалы қағаз-дарды алу.

2. Екінші деңгейдегі банктердің халықаралық стандартқа сәйкес ету тәртібі туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативті құқық- тық актілерді талап  етуге байланысты салымдар мен жедел  салымдар немесе:

           -екіншілес банктер ,бас банктер Қазақстан Республикасы Ұлттық банкімен бекітілген тізімдерінің кез-келген рейтингтік агенстволарынан «А» катего-  риясынан кем емес ұсақ мерзімді жеке рейтингісі бар резиденттер емес;

           - халықаралық стандартқа өту бойынша программалар талабын орындауға Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің басқаруының қаулысымен таныл- ған;

Жедел  салымдар сақтандыру  резервтерінің сомасынан 20%-тен аспай- тын мөлшерде орналастырылады ;талап етілгенге дейінгі салымдар  сақтандыру  резервтерінің сомасынан 5%-тен кем емес және 10%-тен аспай-тын көлемде орналастырылады.

3. Қазақстандық элементтердің акциялары ,басқа мемлекеттер заңына сәйкес шыға мөлшерде орналастырылған акциялар сақтандыру  резервтерінің сомасынан  15%-тен аспайты орналастырылады және   «А» категориясында-ғы Ж.А.Қ «Қазақстан  қор биржасының » бағалы қағаздарының ресми тізім- деріне  кіргізілген Қазақстандық элементтердің облигациялары  сақтандыру   резервтерінің сомасынан 20%-тен аспайтын мөлшерде орналастырылады.
4. Кассадағы ақша- сақтандыру  резервтерінің сомасынан 3%-тен аспайтын мөлшерде орналастырылады.

5. Ж.А.Қ «Қазақстан қор биржасының » сауда жүйелер айналымына  жіберілген және зейнетақы активтерін есебінен Қазақстан Республикасы Ұлттық коммисиясымен рұқсат етілген бағалы қағаздар бойынша гипотека-лық   облигациялар сақтандыру  резервтерінің сомасынан 20-тен аспайтын мөлшерде орналастырылады.

Шаруашылықтандырудың жаңа шарттарындағы Ұлттық сақтандыру компаниялары үшін жұмыс бағыттарының бірі тәуекелдің оптимальді таңдауының байланыстыру проблемасы тек қайтасақтандыру есебінен мүмкін болатын басқа сақтандыру компанияларына артық жауапкершілік беру проблемасы болды.Кез-келген сақтандыру компаниясы балансталған сақтандыру портфелін  құруға ұмтылады, яғни мүмкін болатын көп көлемде-гі сақтандыру келісім –шарттарынан тұратын бірақ әрбір алынған тәуекел бойынша жауапкершіліктің жоғары емес деңгейімен алынған тәуекелдер жиынтығынан құралады.

Қазіргі кезде Қазақстандағы сақтандыру нарығының пайда болуы мен дамуында негізгі орында халықаралық сақтандыру және қайтасақтандыру компаниялары,қайтасақтандыру брокерлері алады. Ішкі сақтандыру нарығында сақтандыру компанияларымен қайтасақтандыруды қолдану қажеттілігі 3 моментті анықтайды.Бұл біріншіден көпсанды сақтандыру жағдайларының түсудің жоғары ықтималдығымен байланысты ірі тәуекелдерді сақтандыруға алу немесе сақтандыру түрлерін жүргізуге алу үшін өз қаржылар көлемі жетісті емес жаңа сақтандыру компанияларының пайда болуы.Екіншіден,сақтандыру нарығының пайда болуымен және көптеген шаруашылықтандырушы субъекттердің сақтандыру қорғауында қажеттілігінің пайда болуымен қаржылық тұрақтылық пен сақтандыру қорғауы элементтерінің біреуін қамтамасыз ету бойынша сақтандырушының профессионалды қызметін қорғау жүйесі сияқты,жаңам шарттарда қайтасақтандыру институтын функционалдау қажеттілігі пайда болды. Үшіншіден, қайтасақтандыру институты сақтандыру элементінің маңызды элементі жаңа шарттарда қажеттілік пен маңыздылықты ескере отырып олардың қызметінде жаңа бағыт болып табылады.Сондықтан қайтасақтандыру саласында сақтандыру компанияларының қызметіне анализ жасау актуалды болып табылады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Еліміз  тәуелсіздік  алғанан  кейін  сақтандыру  қарқынды  дамып, кең аумақ жая бастады. Әрбір дамыған нарықтың эканомикасы бар елдерде сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру оңтайлы және манызды рөл атқарады. Нарықтық  қатнастарға өту бір қатар манызды құрамдық өзгерулерге әкеліп, Қазақстан Республикасында сақтандыру жүйесіне күрделі әсер етті. Мемлекеттік монополиядан сақтандыру нарығындағы сақтандыру операцияларына өту жүзеге асырылды. Қазіргі кезде барлық шаруашылық субъектілерінде нақты сақтандыру  назарымен қоса өздерінің жұмыстарын құруға ұмтылатын жаңа сақтандыру компанияларының құрылу процесі жедел дамуда. Халықты, заңды және жеке тұлғаларда, мекемелерді сақтандыру олардың жұмыс істеуіне, өмір сүруіне және қауіпсіздігіне үлкен әсер етеді. Қазігі кезде елімізде сақтандыру көптеген халық аралық сақтандыру ұйымдары және еліміздің өз ішінде құрылған сақтандыру агентіктері, ұйымдары жұмыс істейді. Қазіргі жағдайда еліміздегі сақтандыруды дамытудағы негізгі мақсаты- мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық субъектілерінің мүдесін қорғаудың нақты құралы алатын орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтық нарығы қалыптастыру. Республикамыз  жас  демократиялы  мемлекет  қатарында  болғандықтан, бізде  сақтандыруды  жан – жақты  дамыту  қажет, соның  ішінде  басты  рөл  атқаратын  халықтың  денсаулығына  байланысты  медециналық  сақтандыру.

Халыққа медециналық  қызмет  көрсетудің  саласын  жақсарт, қаражаттарды  ұтымды  пайдалануға ықыластарын  байланыстыру  басты  рөл  атқарады.

Қорыта келе сақтандыруды дамыту және оны сол ел ішіндегі халықтың  белсенді қатысуы, болашақтағы өмір сүруіне, қызметіне табиғи апаттар мен техногендік қолайсыз жағдайлардан өзіне сенімді болуына әсер етеді.

Пайдаланылған  әдебиеттер

1. « Қаржы » С. Құлпыбаев. Алматы
2. « Қаржы » С. Құлпыбаев,      Илясов. Алматы
3. « Қаржы » С. Қүлпыбаев. Алматы 1999.  Мерей.
4. « Сақтандыру негіздері »  Оқулық. Гвозденко  ауд. Қаржы және  Статистика. 1999.
5. «Аль – Парри » Сақтандырудың еліміздің  нарық  жағдайында. 2004/4.
6. « Страхование: теория, практика, зарубежный опыт »  К. Жуйриков, И. Назарчук, Р, Жуйриков. Алматы
7. « Страховая деятельность  нормативные  правовые  акты »  РК. том  3. Алматы  2004.

8. « Сақтандыру ісі » Курс  лекций. Басков. 2001.
9. « Экономика социального  страования »  А. М. Бабич. 1998.
10. « Сақтандыру қызметі  туралы »  ҚР  Заң актілері. 2002.
11. « Страхование: принцпы и практика »  Финансы  и  статистика.      перевод  с англ. 2000.
12. « Страхование в  Казахстане – пути  дальнейшего  развития»  Алматы  Жібек- Жолы.