Кәсіпорынның қаржы  стратегия жоспарын  анықтауда кәсіпорынның  қаржылық жоспарын,  төлем қабілеттілігін,  айналым  қаражатын, баланс өтімділігін талдау мәселесін қарастырар алдында, жалпы активтердің, баланстың және кәсіпорынның "өтімділігін" анықтап алу керек.

Қаржы  стратегия жоспарындағы өтімділіктің екі тұжырымдамасы белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұғынылады. Мысалы, О.В. Ефимова өтімділік деп -"кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша төлеу қабілеттілігі", - деп жазады. Дәл осынысымен, оның пікірінше, өтімділік төлеу қабілеттілігінен өзгешеленеді. И.Т.Балабанов та өтімділікке осы сияқты анықтама береді: "шаруашылық субъектісінің өтімділігі, - ол оның өзінің борыштарын тез өтеу қабілеттілігі, егер кәсіпорын өзінің ағымдағы активтерін өткізіп, яғни оларды ақшаға айналдыра алса, өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін орындауға шамасы бар болса, онда ол өтімді кәсіпорын болып саналады". Бұл тұжырымдама жоғарыда айтылған төлем қабілеттілігі тұжырымдамасына өте ұқсас. Олардың айырмашылығы пайдаланатын көрсеткіштер мен есептеу әдістерінде. Екінші тұжырымдама бойынша, өтімділік - бұл ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналуға дайындығы мен жылдамдығы. Профессор Н.П. Кондраков өтімділік деп - "материалдық және тағы басқа құндылықтардың сатылу және олардың ақша қаражаттарына айналу мүмкіндігін айтады". Ағылшын авторларының "Бухгалтерлік талдау деген" еңбегінде "фирманың өтімділігі - бұл оның барлық қажетті төлемдерін, олар­дың төлеу уақыты келгенде, жабу үшін өз активтерін ақшаға айналдыру қабілеттілігі" деп көрсетілген. "Өтімді" сөзінің өзі дейді олар "ақшаға оңай айналатын" деген ұғымды білдіреді. Ол  өтімділік   дәрежесі,   оның   түрлену   уақыты  жүзеге асырылатын уақыттың ұзақтығымен анықталады, уақыт қысқа болған сайын, осы активтің өтімділігі жоғары болады", - деп жазады.

1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫНДАҒЫ СТРАТЕГИЯСЫН АНЫҚТАУ

Кәсіпорынның  қаржы стратегиясының жоспарының  негізгі көрсеткіштері ақша  қаражаттары  және  құнды  қағаздар  (қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар) - айналым қаражатының   ең   мобильді   бөлігі.   Ақшамен   бірден   есеп айырысуға болады, ал құнды қағаздар қолма-қол ақшаға тез айналады.

Кәсіпорынның  қаржын стратегия  жоспарын ұйымдастыру — бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау процесі және қаржы жоспарының қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне жетуді және мұның негізіңде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп, қаржыны жоспарын басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы  жоспарының  механизмі — бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы жоспарының саясаты — қаржыны жоспарын басқарудың тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Бұл орайда қажетті нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал жасаудың әдістерімен тәсілдері пайдаланылады. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.

Кәсіпорындағы қаржын жоспарын басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет профицитінде, мемлекетгік борыштың азаюыңца, ұлттық валютаның беріктігінде, ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық мүдделерінің үйлесуінде (ұштасуында) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен қаржының тәуелсіздігі болып табылады.

Қаржыны жоспарының көрсеткіштерін басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған: басқарудағы демократизм;

қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме (көзқарас);

басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі (ұштасуы);

басқарудың ғылымилығы;

орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;

басқарудағы жауапкершілік;

шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.

Қаржыны жоспарларын басқарудың екі аспектісін  ажырата білгсн жөн: біріншіден, мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметгік сфераны басқарудың тетігі, тұтқасы ретінде пайдаланады және сөйтіп, қоғамдық өндірістің бүкіл процесіне ықпал жасайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың объектісі болып табылады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.

Қаржыны жоспарын басқаруға ғылыми көзқарас қаржы қатынастарының әрбір сферасында, олардың әрбір буынында оны басқаруға көп жоспарлы сипат пен жүйелі көзқарасты айқындайды. Заңи заңдарда, қаржылық болжамдар мен жоспарларда, қаулыларда және басқаларда ресімделстін қаржылық сипаттағы басқару шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық және заңи заңдардың талаптарын, өткен шаруашылық кезеңнің қорытындыларының ғана емес, сонымен бірге келешекті экономикалық талдаудың нәтижелерін, экономикалық-математикалық әдістер мен қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесін, басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуін ескерген жөн. Қаржыны ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен тұтқаларын енгізу немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз құбылыстарды уақтылы жеңіп отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және уақтылы экономикалық ақпарат, ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары сапалы перспективалық және ағымдағы қар­жылық жоспарлау талап  етіледі.

Бұл қорытынды профессор А. Д.Шереметтің  қорытындысымен  үндес: "Берілген актив ақшаға айналу үшін уақыт неғұрлым аз керек болса, соғұрлым оның өтімділігі жоғары". Өтімділіктің екінші   тұжырымдамасымен   келісе   отырып   біз, өтімділік кәсіпорынның міндеттемелерін ақшаға айналу уақыты міндеттемелерін өтеу уақытымен сәйкес келетін активтерімен жабу дәрежесімен анықталады деп санаймыз. Осы айналу қаншалықты тез жүруіне кәсіпо­рынның төлеу қабілеттілігі мен несие беру қабілеттілігі тәуелді болады. Басқа сөзбен айтқанда, кәсіпорынның өтімділігі өзінің міндеттемелерін уақыты келгенде төлеу үшін,   қолда  бар   қаражаттарды   (активтерді)  тезірек жұмылдыру мүмкіндігінде жатыр. Өтімділік кәсіпорынның сөзсіз төлем қабілеттілігін білдіреді және активтер мен   міндеттемелердің   арасындағы   жалпы   сомасы бойынша да, келіп түсу уақыты бойынша да әрдайым теңдікті көрсетеді. Кәсіпорынның өтімділігі шын мәнінде баланс өтімділігін көрсетеді. Сондықтан кәсіпорын­ның төлем  қабілеттілігін  бағалау  үшін  бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерін тереңінен зерттеу керек.

Баланс өтімділігін талдаудың мәні - активтегі өтім­ділік дәрежесі бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда. Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталады, - өтімділігі жоғарылардан бастап өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің төмендеу тәртібі бойынша қайтару уақыты ұзақтардан қайтару уақыты қысқаларға қарай; (пассив),  яғни  қайтару уақытын  жоғарылату  тәртібі бойынша болады. Кейде керісінше тәртіп болуы да мүмкін,   мысалы   батыс   европалық   елдерде   осыны қолданады.

Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді.

Ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша қаражаттарының барлық баптарымен құнды қағаздары жатады.

Тез өткізілетін активтер. Бұларға қысқа мерзімді дебиторлық борыш басқа да активтерді жатқызады.

Дебиторлық борыш сомалары есеп айырысу шотына белгілі бір уақытта келіп түсіп, бұлар да өз міндеттеме­лерін төлеуге жұмсалуы мүмкін. Есеп айырысу құжаттары бойынша жіберілген, сатып алушылар уақытында төленбеген тауарлар бойынша, төлеу уақыты ұзарып кеткен борыштардың өтімділігі анағұрлым төмен, себебі төлемнің қашан келіп түскені белгісіз. Бірақ нарықтық экономикада уақытында қайтарылмайтын борыштар көбіне болмайды, себебі оны қайтарып алуға алдын ала шаралар қолданылады. Кез келген дебитор айыппұл төлеу қаупінен тіпті банкрот болып жарияланудан қорқып, өзінің қарыздарын уақытында төлеуге тырысады. Сондықтан нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеп жатқан кәсіпорынның өтімді қаражаттарын есептегенде ақша қаражаттарына қысқа мерзімді дебиторлық борышын да қосады. Бірақ әлі қалыптаспаған нарықтық экономика, инфляция, әріптестер арасында шаруашылық байланыстар бұзылған жағдайларда деби­торлық борыштың барлығы бірдей ақша қаражатына тез айнала алмайды.

Күмәнді дебиторлық борыштың үлесінің көп болуы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қауіп төндіруі мүмкін.

Сатуға арналған дайын өнім және материалдық құндылықтар қорының өтімділігі бұдан да төмен болады, олар негізінен келесі топты құрайды.

Баяу өткізілетін активтер. Баланс активінің II бөлімінің "Тауарлы-материалдық қорлар" бабы және баланс активтінің I бөліміндегі "Ұзақ мерзімді инвестициялар" (жарғылық қорға басқа кәсіпорындардың салған салымдар мөлшеріне азайтылған) бабы.

Бірақ бұл кезде "Алдағы кезең шығындары" бабы есепке алынбайды. Бұл топтың активтерін ақшаға айналдыру қиынырақ: бірінші сатып алушыны тауып алу қажет, ал бұл оңай емес және белгілі бір уақытты керек етеді. Әсіресе бұл аяқталмаған өндіріске тиісті егер, мысалы, темір қаңылтырды сатып алушыны табу оңай болса, одан   жасалған   штампталған   жартылай өнімді  сатып  алушыны табу  анағұрлым  қиын.  Бұл белгілі бір бұйымды дайындауға арналған жартылай өнім барлық   адамға бірдей керек емес болуы мүмкін. Сондықтан немістер өтімді активтерді   есепке алғанда аяқталмаған өндірістің құнын қоспайды. Алайда американ кәсіпорындарда аяқталмаған өндіріс құнын өтімді  активтердің құнына қосуға жол беріледі. Қиын өткізілетін активтер - баланс активінің I бөлімінің алдындағы топтарға енгізілген баптарынан басқа барлық баптары. I бөлім жиынынан "Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар" бабы бойынша соманың бір бөлігі ғана алынып тасталынғандықтан, қиын өткізілетін активтер құрамында басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталға  салған  салымдары  ғана  есепке алынады.

Баланс активінің баптары оларды өтімділік дәрежесі бойынша топтағанда, басты орынды ең өтімді және әр жақты меншік нысаны алады - кассадағы, банктегі есе айырысу,  валюта  және  ағымдағы  шоттардағы  ақша қаражаттары. Бұдан кейін бағалы қағаздарға салынған қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, дебиторлармен есеп айырысулар тұрады. Активтің бұл қарастырылған баптары негізінен кәсіпорынның "өтімділігін" (өтімді капиталын), яғни активтің бірінші кезектегі міндеттемелерді төлеу үшін қаражаттар алынатын бөлігін көрсетеді. Өтімділігі бұдан төмен элементтер тауарлы-материалдық қорлар мен негізгі капиталдың баптарына топтастырылған. Баланс пассивтері оларды қайтару, төлеу уақытының мерзіміне байланысты топтастырылады.

Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттеме­лер -  бұларға  уақытында  төленбеген   кредиторлық «борыш, қарыздар, басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер, жұмыскерлермен олардың алған қарыздары бойынша есеп айырысу көлемінен асқан мөлшерде жұмыскерлерге берілген қарыздар жатады. Бұл берілген мөлшерден асу банктің мақсатты қарыздарын (несиелерін) мақсаты   бойынша   пайдаланбағандығын   білдіреді және сондықтан тезірек өтеу үшін неғұрлым өтімді активтермен қамтамасыз етілуі тиіс.

Қысқа мерзімді міндеттемелер - қысқа мерзімді несиелер   мен   заемдар   және   жұмыскерлерге аналған қарыздар.

Ұзақ мерзімді міндеттемелер - ұзақ мерзімді несиелер мен заемдар.

Тұрақты міндеттемелер - пассивтің I бөлімнің "Меншікті капитал" баптары. Актив пен пассивтің балансын сақтау үшін бұл топтың жиыны баланс активінің "Алдағы  қезең  шығындары"  бабы  бойынша сомаға азайтылады.

Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша   келтірілген   топтар   жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп келесідей қатынастарда саналады.                                                                                                                                                                                                                                                                       Басқа сөзбен айтқанда, егер активтің сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір тобы кәсіпорынның сәйкес міндеттемелер тобын жапса немесе оған тең болса баланс өтімді болады, кері жағдайда баланс өтімді емес.

Жоғарыда келтірілген жүйедегі алғашқы үш теңсіздіктің орындалуы төртінші теңсіздікті орындау қажеттілігін туғызады, сондықтан актив пен пассив  бойынша алғашқы үш топтың жиындарын салыстыру маңызды орын алады. Төртінші теңсіздік "баланстау" сипатын алады, сонымен қатар терең экономикалық мәні бар: оның орындалуын қаржылық тұрақтылықтың ең төменгі шарттарының сақталғандығын, кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын дәлелдейді.

Егер бір жүйенің бір немесе бірнеше теңсіздігінің қолайлы варианттағыға қарама-қарсы мәні болса, онда баланс өтімділігінің абсолютті өтімділіктен азды-көпті айырмашылығы болады. Бұл кезде активтердің бір тобы бойынша қаражат жетіспеушілігі олардың басқа топ бойынша артылғанымен орны толтырылады, бірақ өтелі тек құндық мөлшері бойынша жүзеге асырылады, өйткені   нақты   төлем   жағдайында   аз   өтімді   активтер неғұрлым өтімді активтердің орнын баса алмайды.

2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫНЫҢ ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АНЫҚТАУ

Кәсіпорынның қаржы жоспарының төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді.

Арнайы есептікталдау әдебиеттерінде төлем қабілеттілігін анықтау жөнінде әр түрлі көзқарастар кездеседі. Қаржылық көрсеткіштің негізгі  әдістерін талдау бойынша кейбір авторлар төлем қабілеттілігі ретінде кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігін түсінеді. Мысалы, О.С.Ефимова төлем қабі­леттілігі: "кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігін түсіну қабылданған", - деп жазады. "Фирманың қызметін қар­жылық талдау" кітабының авторлары да осы көзқарасты ұстайды.

"Төлем қабілеттілігін, - деп жазады олар, - компанияның ұзақ мерзімді қарыздарын уақыты келген кезде өтеу қабілеттілігін анықтау үшін бағалайды".

Басқа авторлар төлем қабілеттілігі деп кәсіпорын­ның тек қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеуге дайындығын түсінеді. Осылай, "Шаруашылық қызметті талдау" оқулығының авторлары "Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп оның өзінің жедел міндеттемелері, бойынша өзі мерзімінде төлем жүргізу қабілеттілігі түсіндіріледі" деп есептейді. Бұл түсінікті М.Н. Крейнина толығырақ ,баяндайды. "Төлем қабілеттілігі, - деп жазады ол, - бұл кәсіпорынның кредиторлары жағынан төлемдер туралы қойылған талаптары қарыздарын өтеу­ге дайындығы". Сөз, тек қысқа мерзімді қарыздар тура­лы екендігі анық. Ұзақ мерзімді қарыздарды қайтару мерзімі алдын ала белгілі болады. Төлем қабілеттілігі - бұл барлық қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша қарыздарды өтеу және өнім өндіру процесін үзіліссіз іске асыру үшін жеткілікті қаржының болуы.

Профессор В.В. Ковалев төлем қабілеттілігі деп оның "қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша есеп айырысуды өз уақытында және толығымен жүргізу қабілеттілігін" түсінеді. "Төлем қабілеттілігі, - деп жа­зады ол, - кәсіпорынның жедел өтеуді талап ететін кредиторлық қарыздар бойынша есеп айырысуға жеткі­лікті ақша қаражаттарының және олардың эквиваленттерінің болуы". Соңғы түсінікпен келісетін профес­сор И.Т. Балабановтың анықтамасы. "Төлем қабілеттілігі, - деп жазады ол, - бар ақша сомасының белгілі бір мерзімді жедел төлемдердің сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігінің коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігінің коэффициенті бірден үлкен немесе тең болса, онда бұл шаруашылық жүргізуші субъект төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер төлем қабілеттілігінің коэффициенті 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлем қаражаттарының жетіспеу себептерін анықтау керек".

Қысқа мерзімді міндеттемелер жайлы болса да, бұл түсінікті профессор А.Д. Шеремет басқаша ашып көрсетеді. Ол "кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп өз уақытында техника және материалдармен жабдықтаушылардың төлем талаптарын қанағаттандыру, несиелерді қайтару,  қызметкерлердің  еңбегінің төлемін  жүргізу, бюджетке төлемдер  енгізу  қабілеттілігі  түсіндіріледі" деп жазады.  Төлем  қабілеттілігінің өте қысқа және дәлірек анықтамасын профессор В.П. Кондраков береді. Оның пікірінше "төлем қабілеттілігі - бұл кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есеп айырыса алу мүмкіндігі". Бұл жағдайда міндеттеме - бұл кәсіпорынның банкке немесе басқа қарыз берушіге ақша төлеу және сонымен өз қарыздарын (қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді) өтеу міндеті. Ұзақ мерзімді қарыздарды өтеу мерзімі шарты бойынша ұзақ мерзімді несиенің және қарыздың мерзімінің өтуіне байланысы, қысқа мерзімді қарыздармен сәйкес келуі мүмкін. Және есепті жылы өтеуі қажет ұзақ мерзімді қарыздардың бір бөлігін қысқа мерзімді қарыздарына жатқызу керектігін есептеу біздің ойымызша дұрыс, себебі ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер шотының Бас жоспары "несиелер" 60 бөлімшесінің 601-603 синтетикалық шоттарының әр түрлі субшоттарында ескеріледі. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп, оның дер кезінде өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек деп есептейміз. Бірақ бұл үшін кәсіпорын­ның есеп айырысу, валюта және басқа да шоттарында ақшалары болуы керек.

Қарыздарды өтеу үшін құралдардың айналымы кезін­де ақшаға айналуы керек дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.

Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар тауарлы-материалдық құндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша қаражатын алады.

Басқаша айтқанда, теориялық түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның барлық ағымдағы активтерімен, қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық түрде, егер кәсіпорынның ағымдағы активтері қысқа мерзімді міндеттемелерінің сомасынан артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп есептеуғе болады. Бірақ, егер кәсіпорын барлық ағымдағы активтерін қарыздарды, өтеуге бағыттаса, онда дәл сол кезде оның өндірістік қызметі тоқтатылады, себебі онда өндіріс құралдарын тек негізгі құралдары құрайды, ал материалды айналым құралдарын алуға ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды төлеуге кетті.

Сондықтан төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы 1 активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады. Кәсіпорынның тек қарыздарды өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз өңдіріс үшін қаржылары болуы керек.

Ағымдағы төлем қабілеттілігі баланс жасау мерзімімен анықталады. Кәсіпорын жабдықтаушыларына, банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілетті деп саналады.

Келешекке арналған төлем қабілеттілігі нақты бір мерзімдегі оның төлем құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел (бірінші кезектегі) міндеттемелерімен  салыстыру жолымен анықталады.

Төлем қабілеттілігі белгілі бір мерзімде қолдағы ақша сомасының жедел төлемдер сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігі коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігі коэффициенті 1-ге тең немесе үлкен болса, онда бұл ол кәсіпорынның төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер коэффициент 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлеу құралдарының жетіспеуі себептерін анықтау керек.

Төлем   қаражатының   сомасын   анықтау   мәселесі бойынша әр түрлі көзқарастар бар. Төлемге қабілетті құралдарға ақша қаржыларын, қысқа мерзімді бағалы "қағаздарды жатқызу әлдеқайда тиімді, себебі олар тез өткізіледі және ақшаға тез айналады. Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы пассивтер, яғни, өтелуге жатқызылған міндеттемелер мен қарыздар банкінің қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар және басқа пассивтер кіреді.

Кәсіпорын жоспарын  ұйымдастыру қазіргі уақытта қаржыны басқаруды жетіддіру - бұл процесте автоматтандырылған жүйелерді жасап, оларды қаржыны басқа­руға ендіру мен үйлестіру негізінде жүргізіліп отыр. Экономикалық-математикалық әдістер мен электроңды-есептеу техникасына негізделген жоспарын басқарудың автоматтандырылған жүйелері қаржыны жалпы басқарудың бір бөлігі болып табылады. Қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесі деп қаржыны, қаржы жүйесін тиімді басқаруға мүмкіндік жасайтын есептеу жәнс ұйымдық техниканың, байланыс құралдарының әкімшілік, экономика­лық, математикалық әдістерінің жиынтығын айтады. Ол есепке алу, жоспарлау және ұлттық шаруашылықты басқару үшін ақпаратты жинау мен өңдеудің жалпы мемлекеттік автоматтандырыл­ған жүйесінің қосалқы жүйесі ретінде көрінеді.

Төлем   құралдарының   ағымдағы   міндеттемелерден асуы кәсіпорынның төлемге қабілетті екенін білдіреді. Банкте есептің және басқа шоттарда ақшаның болмауы, банкке қайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы органдарына қарыз болу, еңбекке төленетін қаржылар мерзімінің сақталмауы төлемге қабілетсіздікті көрсетеді. Төлем қабілеттілігі оны қысқа мерзім ішінде (апта, жарты ай) талдау кезінде анығырақ көрінеді.

Есепті кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттілігі төлемдік күнтізбе көмегімен есептелуі мүмкін, оның негізінде ағымдағы жедел төлем қабілеттілігінің коэф­фициенті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қаржылық және басқа органдармен өз уақытында есеп айырысуды қамтамасыз ететін шаралар жасалады. Төлемдік күнтізбе аналитикалық есептің мәліметтері, банк көшірмесі, төлемнің мерзімдік картотекасы негізінде жасалады. Мұндай есептер күнделікті немесе 3-5 күнде бір рет және басқа уақыт аралықтарында жүзеге асырылуы мүмкін. Есептеудің мерзімділігі кәсіпорын төлем қабілеттілігіне байланысты. Егер тұрақты болса, есептесу сирек, ал егер тұрақсыз болса жиі жүргізуге болады. Ағымдағы оперативтік анықтау үшін кәсіпорынның  төлем құралдары және уақыты келген оның қарыздары (мерзімді міндеттемелері) туралы келесі ақпаратты қарастырайық (8-кестені қараңыз).

Осы ақпараттың негізінде төлем құралдары мен жедел міндеттемелерді анықтайық.

Келтірілген ақпарат осы мерзімде кәсіпорын өз қарыздарының 86,3%-ын ғана төлей алатынын көрсетеді (3655:4233), қарыздарының 13,7%-ы төленбей қалады, бұл айыппұл санкцияларын төлеуге және кәсіпорынның шығындалуына әкелетін мерзімі өткендер қатарына жатқызылады.

Ағымдағы төлем қабілеттілігін талдау кезінде сандық көрсеткіштерден басқа,  сапалық сипаттамаларын білу керек.

Қаржылық икемділік кәсіпорынның алдын ала болжамаған жағдайларға байланысты ақша қаражатының түсуі кезінде кездейсоқ үзілістерге қарсы тұру қабілеттілігімен сипатталады. Бұл өзгермелі жағдайға төтеп беру үшін әр түрлі көздерден қарыз алу, акционерлік капиталды көбейту, активтерді сату, қайта орналастыру, кәсіпорын қызметінің деңгейі мен сипаттын өзгерту дегенді білдіреді.

Ақша қаражатын қарызға алу қабілеттілігі әр түрлі себептерге байланысты және тез өзгеруге бейім. Ол кәсіпорын табыстылығымен, тұрақтылығымен, салыстырмалы өлшемімен, салалардағы жағдаймен, капиталдың құрамы және құрылымымен анықталады.

Көбіне ол несие нарығының өзгеру бағыттары мен жағдайы сияқты сыртқы факторларға тәуелді. Несие алу қабілеттілігі   ақша   қаражаты   керек   жағдайда   және кәсіпорынға  қысқа  мерзімді  несиелерді  ұзарту үшін ^:қажет кезде маңызды. Алдын ала келісіммен қаржыландыру  немесе  ашық  несие  линиялары  (кәсіпорын белгілі бір мерзім ішінде және белгілі бір жағдайларда ала  алатын  несие)  -  потенциалды  қаржыландыруға қарағанда, керек кезде алудың сенімді көздері. Кәсіпорынның қаржылық икемділігін бағалау кезінде оның вексельдері, облигацияның және артықшылықты акцияның рейтингі, активті сатудың шектілігі, шығынның кездейсоқтық дәрежесі, ереуіл, сұраныстың төмендеуі және жабдықтау   көздерінің   жойылуы   сияқты,   өзгермелі жағдайларға тез бейімдеушілік қабілеттілігі есепке алынады. Ағымдағы (қысқа мерзімді) төлем қабілеті өте тар түсінік, себебі оны болашақта қолдану мүмкін емес.

Кәсіпорынның перспективті (ұзақ мерзімді - бір жылдан аса) төлем қабілетін бағалау үшін өтімділіктің динамикалық, статистикалық көрсеткіштері пайдаланылады. Динамикалық көрсеткіштердің бірі өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыстың орташа ағымдағы міндеттемелерге қатынасы болып табылады. Есептеу үшін алымында есепті кезеңдегі есеп шоты бойынша дебет айналымын, ал бөлімінде - осы кезеңдегі ағымдағы міндеттемелерінің орташа қалдықтарын алуға . Бұл есепте алымы баланс жасау мерзіміндегі белгілі бір кезең үшін ақша қаражатының ағымын көрсетеді.

Нарықтық экономика теориясы мен практикасында перспективті төлем қабілеттілігін талдауды нақтыландыру және тереңдету үшін қолданылатын басқа да көрсеткіштер белгілі. Олардың ішіндегі маңыздысы табыс пен табыс табу қабілеттілігі, себебі осы факторлар кәсіпорынның қаржылық саулығы үшін анықтаушылар болып табылады. Табыс табу қабілетгілігі деп болашақта кәсіпорынның негізгі қызметінен тұрақты табыс алу қабілеттілігі түсіндіріледі. Осы қабілеттілікті бағалау үшін ақша қаражатының жеткіліктігі мен оның капиталға айналдыру коэффициенттері талданады. Ақша қаражатының жеткіліктілік коэффициент кәсіпо­рынның күрделі шығындары, айналым қаражатының өсуі немесе дивиденттерді төлеуді жабу үшін табыс табу қабілеттілігін көрсетеді.

Циклділіктің және басқа кездейсоқтың әсерін жою үшін, бөлшектің алымы мен бөлімінде бес жыл ішіндегі мәліметтер алынады.                                                                                                                                                                                                                         Аралық өтеу коэффициентін есептеу үшін (немесе оның басқа аталуы: қауіпті өтім коэффиценті, өтім­діліктің дәл коэффициенті) ақша қаражатының құрамына алдыңғы көрсеткіштің алымына дебиторлық борыш және басқа да активтер қосылады. Ол кәсіпорынның дебиторлармен өз уақытында есеп жүргізу жағдайында болжамданған төлемдік мүмкіндігін көрсетеді, яғни ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігі тек ақша қаражаты есебінен емес, сонымен қатар өткізілген  өнімдер,   орындалған   жұмыстар   немесе   көрсетілген қызметтер үшін түсімдер есебінен өтелетінін сипаттайды.

Айналым қаражатының өтімді бөлігінің (яғни тауарлы-материалдық қорларды есептемегенде) ағым­дағы міндеттемелерге қатынасын ашып көрсететін бір көрсеткіштің есебі айналым құралдарының жеке категорияларының өтімділігі бірдей еместігінен шығып отыр.

Қауіпті өтімділік коэффициенті кәсіпорынның күтілетін төлем қабілеттілігін дебиторлық борыштың бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңге сипаттайды.

Басқа да көзқарас бар. Шамамен бұл коэффициент 0,5-тен кем болмауы тиіс, себебі жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің әр теңгесіне ақша қаражатының және дебиторлық борыштың 50 тиыннан кем келмеуі тиіс.

Ағымдағы өтімділік коэффициенті (жалпы өтеу коэффиценті) барлық ағымдағы активтердің жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің көлеміне қатынасын көрсетеді. Ол ағымдағы активтер мен міндеттемелердің қандай есесін өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және дебиторлармен өз уақытында есеп айырысу және дайын өнімді тиімді өткізу жағдайларында ғана емес, сонымен бірге материалды айналым құралдарының басқа элементтері қажет болған кезде сату жағдайында бағаланатын кәсіпорынның төлемдік мүмкіндіктерін көрсетеді.

Жалпы өтеу коэффициенті өтімді құралдар жедел және қысқа мерзімді міндеттемелерінің сомасын өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және сонымен баланс құрылымының тұрақтылық дәрежесін ғана емес, кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді қарыздары бойынша тез есептесе алу қабілеттілігін дәлелдейді.

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бұл көрсеткішке кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін бағалау кезінде ерекше мән беріледі. Оның кеңінен қолданылуының негізгі себептері:

1) біріншіден, ағымдағы активтермен ағымдағы пассивтердің өтелу дәрежесін көрсетеді. Бұл көрсеткіш  қаншалықты   жоғары   болса,   соншалықты қысқа мерзімді міндеттемелерді төлеу сенімділігі жоғары болады;

2) екіншіден, ағымдағы активтердің ағымдағы пассивтерден асып кетуі ағымдағы активтерді (ақша қаражаттарынан   басқасы)   сату   немесе   жою (тарату) кезінде зияндардың пайда болуына бөгет болады. Бұл қарсы әрекеттің қаншалықты күштірек болуы, кредитор үшін соншалықты тиімді. Бұл арттыруды шетел компанияларында жұмыс істеуші капитал немесе қаржы-эксплуатациялық қажеттілік деп атайды.

Берілген шектеу кәсіпорынның өтімді құралдарға (немесе    қаражаттарға)    тиімді    қажеттілік    деңгейі  ағымдағы міндеттемелерден 2 есе асуы қажет екендігін көрсетеді. Ағымдағы өтімділік коэффициенті барлық айналым қаражаттарының бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңдегі кәсіпорынның күтілетін төлеу қабілеттілігін сипаттайды.

3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ СТРАТЕГИЯСЫНДА АЙНАЛЫМ ҚАРАЖАТЫ

Кәсіпорын жоспарындағы стратегия айналымын қаражаты қазіргі заман шарттарына сай ақша шаруашылық өмірінде ең қолайлы атрибуты болып табылады. Шаруашылық байланыс – кәсіпорын қызметінің қажетті шарттарын іркіліксіз жабдықтауды қамтамасыз етеді , үздіксіз өндіріс процесін , нақты уақытта өнімді жөнелтеді және тиелім жасайды. Шаруашылық байланысы шарттармен рәсімделеді және бекітіледі. Осы шарттарға сәйкес бір кәсіпорын жағы жұмыс және қызмет көрсету , тауар – материалдық құндылықтарды жеткізуші болып көрсетілсе , ал екіншісі  - олардың сатып алушысы , тұтынушысы , төлеушісі болып табылады. Ақша айналымын көрсеткіштер мен факторлар басқарады. Ақша айналымы ( ақша айналысы ) – бұл ақша қозғалысының қолма – қол ақша және қолма – қол ақшасыз формада тауарларды өткізуде қызмет көрсетеді және шаруашылықта тауар емес төлемдер мен есеп айырылымы.

Кәсіпорынның стратегия айналым  қаражатын ақша айналысын үзіліссіз ақша қозғалысы деп түсінуге болады. Ол алдын – ала айналыс функциясын және төлем қаражатын орындайды. Ақша айналысы негізінде тауар өндірісінде жатыр. Көп түрлі сатып – алу – сату шарттары қоғамда тауар айналысының үздіксіз процесін құрайды. Ақша айналысының құралы Т – Т натуралды айналымын Т – Д – Т әмбебап схемасына ауыстыруға болады. Ақшаны ақшаның әмбебап құрал айналысы ретінде қолдану тауар айналысының операцияларын уақытты үнемдеу және мүмкіндіктер мен еркін тауар айналысын тиімді жүзеге асырады.

Кәсіпорынның стратегия айналымындағы ақша функциясы құрал айналымы сияқты сатып – алу операциясын шарт шарт жасау кезінде (қолма – қол ақшаға) жүзеге асырылады. Ақша айналысы мынандай элемент структурасын көрсетеді : қолма – қол ақша айналысы – қолма – қол ақша айналысының ақша айнаналысында қолма – қол ақша айналысы майда тиындармен, қағаз ақшалармен және банкноттар көмегімен жүзеге асырылады. Майда тиындар (қазіргі уақытта) – бұл мемлекет шығаратын ақшалардың түрлері , өзінің құнын номиналмен салыстырғанда өте аз. Майда тиындар үлкен мемлекеттердің жалпы қолма – қол ақша массасының бірнеше процентін құрайды  олардың көлемі ақырындап азаяды.

Кәсіпорын жоспарындағы айналымын қаражаты  келесі ақша түрі ақша түрлі қағаз ақшасы – бұл толымсыз ақша түрлері, тек құн белгісі болатын және өзінің құны болмайтын  қағаз ақшасы мемлекет шығаратын ақша белгісінің құны сияқты, бюджет азшылығын жабу үшін мәжбүрленген бағам және алтынға айырбас емес бойынша жасап қойған. Қағаз ақшаэмиссиясы мемлекеттік түрде мемлекеттік қазынашылықта немесе Минфин – де (қазынашылық билет) жүзеге асырылады.

Қаншалықты эмиссия көлемі ақшадағы тауар айналысының тұтынбауымен анықталса, ал бюджет азшылығын көлемі болып табылады. Осыны шығару кезінде тұтыну жоғары болса, тауар айналымындағы ақша құнсызданады (сатып – алушылардың қабілетінің төмендеуі). Бұл тауарлардың бағасы өсуге және ұлттық валюта бағамның төмендеуіне әкеледі (инфляциялық процестерге әкеледі).

Банкноттар – бұл банк билеті, мемлекеттің орталық банкі (ОБ) шығарады. Қазіргі өмірде азаматтарға қазыналық билеттермен банкноттар бірдей және мемлекеттік қағаз ақшасы ретінде көрсетіледі. Бірақ ескеру керек банкноттар несиелік ақшаға кіреді – бұл ең алдымен банктердің міндеттері (қазіргі жағдайда – ОБ). Классикалық банкнотта жоғарыдағы деңгейдегі күшпен, алтынмен қамтамасыз етілген ОБ-ң міндеттемесі әртүрлі жағдайда банкноттарды алтынға айырбастау міндеттерінен тұрады. Бірақ , халықаралық экономика жағдайына қарай дағдарыстың шиеленісу құбылыстары болып жатса, (соғыс кезінде), ал асыл металлдардың өндірі шектеулі болса да , мемлекет банкноттарды несиелеу мақсатында шығарады.  (Мысалы, мемлекет заимдарды қамтамасыз ету). 1930 жылдардағы атақты депрессиядан кейін банкноттар мен алтынды қамтамасыз ету барлық мемлекеттерде жойылды. Ал 1971 жылдан бастап долларды $ алтынға айырбастауды шет елдердің орталық банктерде күшін жойды. Қазіргі уақытта мемлекеттердің ішінен біреуі де алтын банкноттармен қамтамасыз етілмейді.

Қолма-қол ақшалар көптеген қасиетке тән. Қолайлы әмбебап төлем құралы. Бұлар тез арада қолма – қол ақшасыз болуы мүмкін (бірақ керісінше емес). Қолма – қол ақша айналысы таза (төлеу функциясы жоқ). Осы уақытта қолма – қол ақша – бұл тарихи өтпелі форма, ол өз орнын қолма – қол ақшасыз құралға беріп тұр. Қолма – қол ақшасыз айналысы банктік шоттарда ақша құралдарының өзгеруін түсіндіреді. Ал қорытындысында банктің орындалуымен шот иесі чек түрінде, пластикалық карточка, төлем тапсырмасы, электронды құрал төлемі және басқа есептеу қағаздар бойынша жүргізіледі.

Қолма-қол ақшасыз дегеніміз – бұл ақша құралдардың негізгі массасы. Осыған кәсіпорынның және ұйымдардың ақша қаражаттары кіреді. Қолма – қол ақшасыз айналымы банктермен өзара есеп айырысу және банк шотында жатқан азаматтардың жеке ақша қаражатын қолданады.

Көп мемлекеттерде ақша айналысының прогресі қолма-қол ақшамен қолма – қол ақшасыз айналымының арасында өзгерілуі көрсетілсе , оның соңғысы пайдалы. Осыған қолайлы қолма – қол ақша және қолма – қол ақшасыз айналымы тенденциялық қосылу тәсіліне әкеледі. Қолма – қол ақша және  қолма – қол ақшасызға өту үшін банктік депозиттер орналыстырылады, немесе керісінше. Қолма – қол ақша және қолма – қол ақшасыз айналымының арақатынасы мемлекеттің төлеу даму деңгейінің, есеп айыру жүйесімен анықталады. Көптеген дамыған мемлекеттерде қолма – қол ақша айналым сферасы 10 – нан 25 % - ке дейін құрайды. Бұл арақатынаста банк жүйесі дамиды, көптеген төлем жылдамдығын анықтайтын басқа факторларға әсер етеді. Ол нормативті – құқықты жүйе, мемлекеттің ақша айналымын реттейді, кәсіпорынның еркін ақша құрамын банктік дипозит түрінде орналыстырылады. Осы арқылы мемлекет орталық банк саясаты бойынша ақша – несие жүйесін ықпал етеді.

Қолма – қол ақша және қолма – қол ақшасыз айналымы бір – бірімен тығыз байланысына қарамастан, соңғысы көптеген ерекше принциптерімен және заңдылықтарды мінездейді, бірақ ақша сферасында орны жоқ. Бұл ерекшеліктер несие ақшаның спецификациялық ерекшеліктернен (немесе несие құралы ) ақша депозитімен байланысты. Қолма – қол ақшасыз айналым операцияларын банк мультипликаттар принцип қозғалысы жүргізеді. Қолма – қол ақшасыз есеп  айырымында несиелік ақша, ақша депозиты, чектер, вексельдер тағы да басқа құнды қағаздар болады.

Осы көзқарастың негізгісі ақша депозиті болғандықтан, банк шоттарында қолма – қол ақша құралдарының қалдығы көрсетеді. Депозит ақша эмиссиясы кез – келген банк арқылы жүзеге асырылады. Мысалы  Орталық банк депозитті құрып , коммерциялық банкті кореспондеттік есеп айырысу жолдарын ашу арқылы несиелендіреді. Депозит ақшасының негізгі элементтері коммерциялық банк болып табылады. Қазіргі уақытта ақша депозиты негізгі ақша массасының құралдарын құрайды. Банк депозиттерін құру үшін, банктағы қолма – қол ақша тапсырыскерлердің орналастыру жолдарымен құрылады. Осы жағдайда банкнот депозитке ауысады – банктің ұзақ міндеттері. Бұл жағдайда салым мен талап ету түрленеді. Өйткені тапсырыскер өз ақша құралын еркін қолдануға мүмкіндік береді. Мұндай депозиттерге кәсіпорынның және ұйымның есеп айырысы, тапсырыскерлерге және контрогенттерге ашылатын қолма – қол ақша айырылымы, бюджеттік және бюджеттік емес шоттар, ағымды шоттар  жатады. Депозиттер банк үшін ең талапты, бірақ уақыт бойынша ақша құрамының анықталмағаны үлкен пайдалы активтерді алмастыруға болмайды.

Ақша эмиссиясының пайдалылығы мерзімді салым ақшасы (ұзақ мерзімді 1 жылдан көп) және қорлану жинақтау салымы болып тамақтау салымы болып табылады. Салым пайызы салым мерзімімен оның көлемімен анықталады. Ең қызықтысы депозиттік сертификаттар болып табылады. Банк тапсырыскерге анықталған пайызы бойынша сатып алады. Коммерциялық банктердің пассив операцияларында жалпы ақша массасы азаяды да , қолма – қол ақша қолма – қол ақшасызға ауыстырылады.

Осы уақытта КБ-ң пассив операцияларының қорытындысында ақша депозитінің эмиссиясы жаңа депозиттік ақша массасының көбеюіне алғы шарттар құрайды. КБ-ң актив операцияларының қорытындысында банк депозиттері орналасады. Банк депозитті тапсырыскерге несие беру жолымен құрайды да, оның шотына қарызгер деп жазады. Банктің актив операцияларында банктің тиімді мультипликаторлары анықталады, көптүрлі ұлғайту және банк операцияларын қорытындысында депозиттер қысқарады. Бұл тиімділік коммерциялық банктің ақша депозитінің эмиссиясының негізде жатыр. Банк мультипликаторларының тиімділігі банк несиелік операциясының банк депозитімен банк резервтерінің көлеміне байланысты. Банк операцияларының арақатынасындакелесімге сәйкес бір – бірімен ақша құралдарын депозит түрінде түрінде алады және әртүрлі операциялар жасайды. Несие ресурстарының жетімдіздігі болса, банктер Орталық банктен несие алу мүмкін. Жалпы коммерциялық банктер несие береді және басқа активті операцияларды ақша сомасына жүзеге асырады да, өз ресурстарынан шектен шығады.

Мемлекет ОБ арқылы банк депозитінің көлемі, қолма – қол ақшасыз айналымдағы несие ақшаның массасын міндетті түрде резервте сақтау нормаларды реттеу саясаты бойынша басқарылады. Жақсы жағдайда, ОБ – ң коршаттағы нақты резервтің соммасы міндетті резервтермен барлық еркін ақша құралдарына тең. Міндетті резервтен басқа депозиттерді орналастыруға қолданылады. Қажетті жағдайда мемолекеттен ОБ елінде несиелік процессті тоқтатады, міндетті резервтер нормаларын көбейтеді. Бұл қолма – қол ақшасыз айналымында депозит көлемі қысқарады. Қорытындысында, несие өте қымбат болады және оның мүмкіндігі азаяды (несие пайызының ставкасы өседі).

Экономикалық өсім жағдайда өсім жағдайда ОБ несие бойынша есеп мөлшермесін азайтады және банк үшін міндетті резервті нормалар. Бұл ақша депозитінің, өндірістегі инвестиция, әлеуметтік және тұтыну сферасының өсуіне әкеледі. Бұл уақытта экономиканың тым қызып кетуі ақша массасының артылуы, инфляция және бағаның өсіп кетуіне байланысты.

Қазіргі уақытта ақша есебі қолма – қол ақша және қолма – қол ақшасыз болады. Ақша есебінің ұжымы қолма – қол ақшасыз қолдану әлде қайда қолма – қол ақша төлемдерінің артықшылығы болады. Бірінші жағдайда айналымдағы шығынға экономия өседі. Қолма – қол ақшасыз есептерді іске асыру банкте көп түрлі сеть қолданылады. Оның дамуына баста келтірілген себептер макроэкономикалық прцестерді үйрену және реттеу мақсатында жеткізуші мен сатып алушы арсында нақты ұйымдастырылған есеп болса, онда тікелей айналымдағы айналым құралына және ақша құралының нақты уақытта түсуіне әсер етеді.

Өндірістегі тапсырмаларды орындау үшін кәсіпорын қызметкерлердің қарым – қатынас жасайды. Осыдан кәсіпорын қызметкерлердің есеп айыру әлеуметтік органдармен, басқа ұйымдармен, адамдармен қамтамасыз етіледі. Барлық есеп айырылымы ақша формасында көрсетіледі. Кәсіпорын, мекемелер және ұйымдар арасында қолма – қол ақшасыз айырылымы жүргізіледі. Қолма – қол ақшасыз есеп айырылымы төлеуші шотынан алушы шотына ақша құралы әртүрлі банк операцияларының көмегімен аударылады және айналымдағы қолма – қол ақшаның орнына қолданылады. Кәсіпорын мен ұйымдар арасындағы есеп айыру делдалы банк мекемелеріболады (коммерциялық және мемлекеттік). Тапсырыскер мен банк арасында шарты мінездеме болады. Тапсырыскер несиелік – есеп айыруына қызмет көрсету үшін банкті таңдап алады және барлық банк операцияларын бір (есеп айыру операциясы) немесе бірнеше банктерде (несиелі операция) жүргізіледі. Кәсіпорын мен банк арасындағы несиелік қатынастарды несиелік шарттар арқылы рәсімделеді. Есеп айыру шоттарынан басқа, банктерде ағымды және арнаулы шоттар арнаулы мақсатта қатал сақталынады (жекелендіру қоры, чек кітапшасы, аккредитивтер) есеп айырысу шоты кәсіпорындағы құқықтық тұлғалардың еркін балансы арқылы ашылады. Есеп айырысу шотында еркін ақша құралдары өнім өткізілуінен түседі, істелген жұмыс және қызмет көрсету, қысқа және ұзақ мерзімді кепілдер банктан алынады. Есеп айыру шотынан кәсіпорынның барлық төлемдері жасалады. Жеткізушіге материалдар үшін төлеу, бюджет қарыздарын өтеу, әлеуметтік страховка, кассаға түскен ақшаны еңбек ақыны төлеу үшін алу, материалдық көмек және тағы басқа. Ақша беру және қолма – қол ақшасыз шоттан аудару банк арқылы жүзеге асырылады. Ереже бойынша негізінде кәсіпорынның бұйрығымен иеленушінің есеп айыру шоты немесе оның келісім (акцепт) болу керек.

Кәсіпорын кассасында қолма – қол ақша банктің белгілеуімен кәсіпорын жетекшісінің келісуі бойынша шекті болады. Қажетті жағдайда касса қалдықтарының шектелуі қаралады. Кәсіпорындар банкке барлық қолда бар ақшаларды тәртіп және уақыт бойынша қызмет көрсету банктің келісімімен өткізіледі. Қолма – қол ақша күндізгі немесе кешкі кассаларға банк инкассаторларына және біріккен кассаларға кәсіпорынның соңғы өткізулерін банке өткізіледі.

Кәсіпорынның банк шотынан аудару келісім – шорт жасайды. Кәсіпорын кассасында шектеулі қолма – қол ақшалар сақталынады. Банк мекемелерінің қызмет көрсетуі. Осы кәсіпорын жетекшілерінің келісімімен белгілінеді. Кассадағы қолма – қол ақша қалдықтарының шектелуі жыл сайын барлық кәсіпорынға банк мекемелеррі белгілейді. Ұйымдық – құқық нысаны және қызмет саласынан тыс, кассасы бар қолма – қол ақша есебіне жүзеге асырылады. Касса қалдықтарының шектелуі кәсіпорынның қолма – қол ақша айналымының көлемінің азаюы, оның қызмет мерзімінің ерекшелігі, қолма – қол ақша құралдарын тәртіпті және уақыт бойынша банк мекемелеріне тапсыру,  кездейсоқ құндылықтарды тасымалдауын сақтау және қысқаруын қамтамассыз ету арқылы анықталады. Кәсіпорын өз кассаларында қолма – қол ақшалар үстінен белгіленген шектеулерді сақтау, тек қана жалақы беру, әлеуметтік төлемдер және стипендия 3 күннен көп емес, банк мекемелерінде ақша алу күні іске асырылады. Қолма – қол ақшаның осы мерзімнің өтеуі белгіленуі бойынша қолданбаса банк мекемесіне тапсырылады. Көрсетілген құралдар кезек бойына және федералдық заңмен белгілеуі арқылы береді.

Қорыта келгенде, қолма – қол ақша және қолма – қол ақшасыз айналымында өзара байланыс және өзара тәуелділік болады. Ақша әрқашанда бір айналым сферасынан екіншіге ауысады. Қолма – қол ақша формасы несие мекемелерінің шотына ауысады және керісінше қолма – қол ақшасыз айналымы қолма – қол ақшаны несие мекеменің шотына салғанда пайда болады. Ал қолма – қол ақшасыз айналымы қолма – қол ақша арқылы бола алмайды. Осы уақытта тапсырыскерде несие мекеме шотынан қолма – қол ақшаны алу кезінде пайда болады. Осы жағдайда қолма – қол ақша және қолма – қол ақшасыз айналымы жалпы ақша айналымы болып табылады. Бір ақша жүйесі бір атауы қолданылады. Қазіргі жағдайда заңға сәйкес қолма – қол ақшасыз есебі келесі  формаларды қолданады :

• төлем тапсырысы
• төлем – талап тапсырысы
• чектер
• акридитивтер.

Кәсіпорындағы қолма – қол ақшасыз есебінің негізгі түрлерін қарастырамыз.

Төлем тапсырысы – жазу өкімі бойынша иеленушінің шотынан банк нақты ақша сомасын оның шотынан (есеп ағымды, бюджеттік, кепілдік) басқа кәсіпорын шотына алушының сол немесе басқа банк мекемесінде аударғанын ұсынады. Төлем тапсырмасы көп қасиетке ие. Мысалы, басқа форма есебімен салыстырғанда қарапайым және тез құжат айналымы, ақша қозғалысының жеделдетуі, мүмкіндігі, тауар мен қызмет сапасының төлеуінің алдын – ала тексеріс. Сонымен, тауар емес төлемдерде берілген форма есебін қолдану, бұл төлем тапсырма есебінің ең перспективті есеп формасы.

Төлем талап – тапсырмасы жеткізуші талабына негізгі қосымшаларға кіретін жиелім және тауар құжаттарының келісім бойынша өнімнің құны, істелген жұмыстар, көрсетілген қызметтер үішн сатып алушыға төлеуін көрсетеді.

Инкассо – бұл банк операциясы. Банк өз клиентінің тапсырысы бойынша тиесілі ақша құралы басқа кәсіпорындармен ұйымдардан есеп, тауар және ақша құжаттар негізінде алынады. Инкассолық қызмет кезінде банк жеткізушісі өзі төлем талап – тапсырманы төлеуші банкіне спецпочта байланысы арқылы сатып жібереді.

Чек төлеушінің жазбаша өкімі, өз банкісіенн өз шотынан ұстаушы чек арқылы нақты ақша соммасын төлеу. Ақша чек және есептік чек болып бөлінеді. Ақша чек – банктегі ұстау чек қолма – қол ақшаны төлеу үшін қажет. Мысалы, жалақы, шаруашылық мұқтаждықтар, іссапар шығыны, ауыл шаруашылық өнімін сатып алу.

Есептік чек – бұл белгіленген формадағы құжат. Чек  берушінің  жазбаша үкімі бойыншы өз банкісінен, өз шотынан нақты ақша соммасын алушының шотына аудару. Есептік чек төлем тапсырысы сияқты төлеуші рәсімдейді. Бірақ төлем тапсырысынан қарағанда, чек кәсіпорын төлеушісіне – алушының төлем шаруашылық операцияларын аяқтау кезінде беріледі. Бұл чек өз банкісіне төлеу үшін қолданылады.

Аккредитив – бұл банктің тапсырысы. Сатып алушы мен жеткізушінің тауар мен қызметтерінің төлену шарттарын, сатып алушының аккредитивті арыздарда қарсы қаралған жеткізушінің қажетті құжаттарының сай болуы. Аккредитив есеп формасы тек қана өзге қаланың айналымында қолданылады. Аккредитив бір жеткізушінің есебіне ғана белгіленеді.

Вексель – бұл форма есебі жеткізушімен төлеушінің арасындағы тауар және қызметті мерзімді ұзатылған төлемдерін (коммерциялық несие) арнайы негізделген құжат – вексель арқылы ұсынады. Вексель – бұл жазбаша ұзақ міндетті қатаң заңмен белгіленген формасы. Иеленушіге даусыз құқық арқылы қарызгерден вексельде көрсетілген ақша соммасының мерзімінің басталуы бойынша төлеуді талап етуді заң екі негізгі вексель түрін бөледі:

• қарапайым
• аудармалы

Көптеген отандық кәсіпорындарды банкроттық анықтамаға жатқызуға болады. Яғни, бұндай белгілермен анықтау дұрыс емес, себебі көп кәсіпорындар ішінен нақты банкроттық шаралар қаупі төнген кәсіпорындарды бөліп көрсетпейді.

Бұл нормативтік мән әлемдік есептік талдау тәжірибесінде салалар және салааралық бойынша бөлшектеліп қолданылады. Осылай, АҚШ-тың Сауда министрлігінің мәліметтері бойынша, салалар мен кәсіпорындар тобы бойынша жалпы өтеу коэффициенті 1990 жылы мынадай мәндерге ие болды. Өндірістік сала корпорациясы - 1,47, тамақ өнімдерінің өндірісі - 1,25, баспа қызметі - 1,67, химия өнеркәсібі - 1,30, мұнай және көмір өндіру өнеркәсібі -1,0, машина жасау - 1,85, электр құралдары және электрондық техника өндірісі - 1,47, бөлшек сауда - 1,50. Біздің елде де статистикалық материалдарды жинақтау мөлшерше қарай бұл көрсеткіштің мәнін салалар мен салааралық бойынша бөлшектеп және активтің өтімділігін талдауда қолдану керек.

Кәсіпорын өтімді қаржының болуын оларға ұтымдылық қажеттілік шегінде реттеуі қажет. Ол - әрбір  нақты кәсіпорын үшін келесі факторларға байланысты:

• кәсіпорын және оның қызметінің көлемі, мөлшері (өндіру және өткізу көлемі қаншалықты көбірек болса, соншалықты тауарлы-материалдық құндылықтар қоры мол болады);
• өнеркәсіп және өндіріс салалары (өнімге деген сұраныс және оларды өткізуден түсімнің түсу жылдамдығы);
• өндірістік цикл ұзақтығы (аяқталмаған  өндіріс көлемі);
• материал қорын қалпына келтіруге қажет уақыт (олардың айналу ұзақтығы);
• кәсіпорын жұмысының маусымдылығы;
• жалпы экономикалық коньюнктура.

Егер ағымдағы активтер мен қысқа мерзімді міндеттемелердің ара қатынасы 1:1 - төмен болса, онда кәсіпорын өз шоттарын төлей алмайды деуге болады. 1:1 арақатынасы ағымдағы активтер мен қысқа мерзімді - міндеттемелердің теңдігін білдіреді. Активтер өтімділігінің әр түрлі дәрежесін ескере отырып, активтердің барлығы тез арада өтімді деуге болмайды, яғни бұл жағдайда да кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қауіп төнеді. Егер де 1:1 арақатынасынан көп болса, онда кәсіпорынның өзіндік көздері есебінен құралатын бос ресурстарының едәуір көлемі бар екені туралы қорытынды жасауға болады.

Кәсіпорын кредиторлары тұрғысынан, айналым құралдарын құрудың осы варианты аса жоғары бағаланады. Сонымен бірге, менеджердің көзқарасы бойынша кәсіпорында қорлардың өте көп жиналуы, қаржыларды дебиторлық борышқа аудару кәсіпорынның активтерін шебер пайдалануымен байланысты.

Өтімділіктің әр түрлі көрсеткіштері тек өтімді қаржыларды есепке алудың әр тұрлі дәрежесінде кәсіпорынның қаржы жағдайының тұрақтылығын жан-жақты сипаттап қана қоймай, сонымен бірге талдау хабарламаларының әр түрлі сыртқы пайдаланушыларының мүдделеріне жауап береді. Мысалы, шикізат пен материал жеткізушілері үшін абсолютті өтімділік коэффициенті қажет. Осы кәсіпорынды несиелейтін банк өтімділіктің аралық коэффициенттеріне көп көңіл бөледі. Кәсіпорынның сатып алушылары немесе акциялар мен облигацияларды ұстаушылары кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын ағымдағы өтімділік коэффи­циенті бойынша бағалайды.

Қорытынды

Курстық жұмысты  қорыта келе, кәсіпорынның стратегиялық жоспарын  анықтау  барысында    кәсіпорынның  қаржылық жоспарын,  төлем қабілеттілігін,  айналым  қаражатын анықтап,   ұтымды технологияны қолдана отырып, өнім өндіруде шығындарды азайту арқылы максималдық пайдаға ие болу жолдарына бұл бастама болып табылады.

Кәсіпорында аралық өтімділік коэффициентінің төмен және жалпы өтеу коэффициентіннің жоғары болуы кезінде, айналымдылықтан аталған көрсеткіштерінің нашарлауы осы кәсіпорынның төлем қабілетінің нашарлағанын дәлелдейді. Өтімді қаржылардың айналым көрсеткіштерінің нашарлауы болған кезде, кәсіпорын­ның төлем қабілетін объективті бағалау үшін осындай төмендеу себептерін айқындау керек.

Осы кезде тұтынушының өнімдер мен қызмет көрсетулер  үшін  төлем  жүргізуді  кешіктіруінің,  дайын өнімнің, шикізаттың, материалдардың және тағы басқа шектен тыс қорлануының себептерін жеке талдау керек.  Бұл себептер сыртқы және ішкі себептерден болуы мүмкін. Бірақ, алдымен өтімділіктің жоғарыда аталған коэффициенттерін   есептеп,   олардың   деңгейлеріндегі ауытқуларды және оларға әр түрлі факторлардың әсер ету көлемін анықтау керек.

Нарық экономикасы жағдайында ел шаруашылығының негізін сан жағынан шағын немесе орта кәсіпорындар қалыптастыралы. Мұндай кәсіпорындарды ұйымдастырушылар кәсіпкерлік іс-әрекетімен шұғылданушылар деп аталады. Кәсіпорын жұмысын ұйымдастырудың  кәсіпкерлік іс-әрекеттің  негізгі жолдары көрсетілген, экономикалық дәлелдемедегі жұмыстардың негізгі есептеу әдістері келтірілді.

Көптеген кәсіпорындар үшін аралық өтімділіктің төмен коэффициентінің жалпы өтімділіктің жоғары коэффициентіне сай келуі тән екенін атап өту керек. Бұл кәсіпорында шикізат, материал, жинақ бөлшектер, дайын өнімнің шектен тыс қорлары барлығына байла­нысты болады. Бұл шығындардың негізделмеуі ақырында ақша қаражатының жетіспеуіне әкеледі. Осыдан, жалпы өтеу коэффициентінің жоғары болуына қарамастан, оны құраушының, әсіресе баланстың үшінші тобына кіретін баптары бойынша, жағдайын және динамиткасын айқындау керек.

Осы мақсатта өндірістік қорлардың, дайын өнімнің, аяқталмаған өндірістің айналымын есептеу керек.

Қолданылған  әдебиеттер тізімі

1. Ишмухамбетова Т.Р., Мендебаев Т.М. «Өнімнің өзіндік құнын есептеу» - Алматы : ҚҰТУ, 1995.
2. Ишмухамбетова Т.Р., Қапанова А.К. «Кәсіпкерлік  іс-әрекеттің экономикалық негізі» - Алматы : ҚазҰТУ , 2001.
3. К.Ш.Дүйсенов., Э.Т.Төлегенов., Ж.Г.Жұмағалиева «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау». Алматы. Экономика баспасы, 2001 ж.
4. Лисицын Н.А. и др. «Экономика , организация и планирование промышленного производства» - Минск: Высшая школа, 1990.
5. Власова В.М. и др. «Основы предпринимательской деятельности»-Москва.: Финансы и статистика, 1996.
6. Гамрат- Курек Л.И. «Экономическое обоснование дипломных проектов» -М.: Высшая школа , 1985.