ЛОНДОН – 2017 жылдың тоғызыншы тамыз күні француз банкі BNP Paribas ақша-нарықтық қаражаттың 2,2 млрд долларға тең сомасын қатырып кою шешіміне он жыл толады. Сол уақытта қаржы нарықтарында белсенді болғандар сол жағдайды Ұлы тоқыраудан бері ең қиын жаһандық қаржы дағдарысының бастамасы деп біледі.

Көптеген экономистер мен қаржы сарапшылары біз әлі сол дағдарыстың салдарымен және оған себепкер күштермен арпалысып жатырмыз деп санайды. Бұл ішінара шындыққа жақын болар. Көптеген дамыған елдерде әлі де сандық жұмсарту сияқты дәстүрлі емес ақша-несие саясаты бар, және өнімділік пен нақты (инфляциямен түзетілген) жалақының өсуі негізінен тоқырап жатыр.

Бірақ осы әзірлемелерді болашақта қарастыру маңызды болып табылады. 2008 жылдың қараша айында көптеген адамдар, оның ішінде Англия ханшайымы да бар: «Неге ешкім мұның алдын алмаған?» деп сұрап жатты. Шын мәнінде, көптеген қаржы мәселелері бойынша сарапшылар, отандық қаражат жинақтары жоғын ескере отырып, Америка Құрама Штаттарында тұрғын үй бағасы орынсыз өсіп жатер деп ескерткен.

Сол кезде Goldman Sachs Бас экономисті ретінде мен бірнеше жыл ішінде АҚШ-тың ағымдағы шот тапшылығы тұрақсыз екенін көрсететін үш түрлі мақала жаздым. Өкінішке орай, бұл тұжырымдар негізінен саңырау құлаққа тап болды, және фирманың шетел валюта сатушылары, бәлкім, өз клиенттеріне бірдей дананы көп уақыт бойы сатудан жалыққан да шығар.

2007 жылы АҚШ ағымдағы шот тапшылығы ЖІӨ-нің 6-7 пайызына тең деп хабарланды (сосын ол толық жыл үшін шамамен 5% -ға дейін төмендетіліп, қайта қарастырылды). Бұл жоғары көрсеткіш АҚШ сауда балансы тұрақты түрде 1990 жылдардан бастап нашарлағанының көрінісі. Айқын теріс салдары болмағанымен, алайда, паңдық орын алып, АҚШ жинағанға қарағанда көбірек ақша жұмсауды жалғастырды.

Сонымен қатар, Қытай 1990 жылдарды АҚШ тұтынушылары мен әлемнің барлық жеріне төмен құн қосылған өнімдерін экспорттаумен өткізген. 2007 жылы оның ағымдағы шотының профициті ЖІӨ-нің шамамен 10% -ын құрады. АҚШ ақшаны аз жинап, Қытай тым көп үнемдей берді.

Кейбір бақылаушылар үшін бұл үлкен халықаралық теңгерімсіздік дағдарыстың нағыз көзі болды. Апатқа дейінгі жылдары, олар жаһандық қаржы жүйесі жай артық профицитті қайта өңдеудің барған сайын ақылды жолдарын табу арқылы, өз жұмысын істеп жатыр деп айтқан. Әрине, біз қазір оның бұл жұмысын өте нашар жасағанын білеміз.

Көп нәрсе аралық онжылдықта өзгерді. 2017 жылы, Қытайдың ЖІӨ-ның 1,5-2 пайызына тең ағымдағы шот профициті болады, ал АҚШ-та ЖІӨ-нің шамамен 2%, ең көбі 3%-на тең бюджет тапшылығы болады. Бұл әлемдегі ең ірі екі экономика үшін орасан зор жетістік болып табылады.

Десе де, басқа елдер соңғы он жылда бұрын-соңды болмаған үлкен ағымдағы шот теңгерімсіздіктерін жасап алды. Олардың арасында бірінші болып, сыртқы профициті қазір ЖІӨ-нің 8% -нан асып кеткен Германия келеді. Германияның ағымдағы шоты саясат жасау дұрыс реттелмесе, жаңа дағдарысқа әкелуі мүмкін терең теңгерімсіздіктер бар екенін көрсетеді. Еуропаға қажет нәрсе, біз грек борыштық дағдарысының шарықтаған кезінде көрген кенеттен қайта топтастыру болып табылады.

Ұлыбританияда, осы жылы он жыл бұрын болғаннан үш есе артық ЖІӨ-нің 3 пайызынан жоғары ағымдағы шот тапшылығы болады. Бірақ Ұлыбританияның сауда балансы айтарлықтай нашарлады деп айтуға болмайды. Керісінше, ол Ұлыбританияның ірі қаржы орталығы екенін және онда инвестициялық қайтарылымдар басқа жерде қарағанда көбірек өзгергенін де көрсетеді.

Не де болса, әлемдік экономика бүгін он жыл бұрынғыдан әлдеқайда сауыққан. Дағдарыстан бері нақты жаһандық ЖІӨ-нің өсімі алдыңғы онжылдықта өнімділікке кері әсерін тигізді. Бірақ тоқыраудың ең нашар жылы болған 2009 жылдан бері әлемдік экономика 1980 және 1990 жылдардағыдай сияқты орташа 3,3% мөлшерлемеде өсті.

Әрине, бұл негізінен Қытайдың арқасында болды, ол менің онжылдық экономикалық өсу бойынша артқан үмітімді ақтаған жалғыз BRIC (Бразилия, Ресей, Үндістан, Қытай) елі болды; Үндістан да тым артта қалар емес. Қытайдың экономикасының көлемі 2007 жылдан бастап үш есеге артты, және ЖІӨ шамамен 3,5 трлн доллардан 12 трлн долларға өсті. Нәтижесінде, BRIC елдерінің экономикаларының жиынтық мөлшері қазір шамамен 18 трлн долларға тең, ол Еуропалық Одақтан үлкенірек және АҚШ дерлік үлкен.

Сөзсіз тағы бір қаржы көпіршігінің болуы мүмкін, сондықтан оның қайда орын алатынын анықтау маңызды. Менің ойымша, ол қазір қатты реттеліп жатқан банк секторынан тікелей пайда болуы екіталай. Үлкен алаңдаушылық тудыртатыны ол әр түрлі салалар бойынша көптеген жетекші компанияларда, басшылардың сыйақыны анықтауында маңызды болғандықтан, тоқсан сайынғы пайдаға тым көңіл аударудың жалғасуы болып табылады.

Саясаткерлер бұл үдерісте акцияларды сатып алудың рөліне қатты назар аударуы тиіс. Консервативтік партияның 2017 жылғы сайлау үндеухатында, Ұлыбритания Премьер-Министрі Тереза Мэй оның үкіметі осылай істейді деп жариялады. Мэй үкіметі айтқанынан қайтпас деген үміттер көп. Бұлай істеу дағдарыстан кейінгі экономикалық өмірдің негізгі қиындықтарына қарсы жақсы соққы болар еді. Батысқа керегі - экономикалық тұрғыдан негізсіз пайда емес, керісінше, нақты инвестициялар, жоғары өнімділік пен жалақының өсуі.

Автор туралы: Джим О’Нил - Goldman Sachs Asset Management бұрынғы төрағасы және Ұлыбритания Қазынашылығының бұрынғы сауда бойынша хатшысы, Манчестер университетінің құрметті экономика профессоры, британдық үкіметтің микробқа қарсы препараттардың төзімділігіне байланысты шолуының төрағасы.

Авторлық құқық: Project Syndicate, 2017. www.project-syndicate.org